Стоматологиядан дәрістер
Дәріс № 1 2 курс 3 семестр
1. Тақырыбы: Стоматологияда тіс протездерін дайындау технологиясының
рольі, мақсаты және міндеті. Тіс жақ жүйесінің функциональды
анатомиясы. Шайнау аппаратының биомеханикасы. Артикуляция және
окклюзия. Тістем түрлері.
2. Мақсаты: Студенттерге тіс протездерін дайындау технологиясының
стоматология саласында үлкен орын алатынын, оның ролі, мақсаты мен
міндетін түсіндіру. Ауыз қуысын протездеуде тіс жақ жүйесінің
функциональды анатомиясының маңызын, шайнау аппаратының биомеханикасы,
артикуляция және окклюзия ұғымдарын білу, олардың тіс протездерін
дайындау технологиясында алатын орны, тістем түрлерін оқыту,
түсіндіру.
3. Дәріс тезистері:
Артикуляция мен окклюзиялар.
Сүйектердің буындағы мүшеленуін артикуляция деген терминмен белгілейді,
ол буындағы мүмкін болатын қозғалыстар деп аталынады. Ортопедиялық
стоматологияда осы ортақ қозғалыстардан тек тіс қатарларының түйісуі
сақталатын қозғалысы бөлініп алынады. Төменгі жақтың бұл қозғалысын
окклюзиялық қозғалыс деп атайды. Төменгі жақтың 3 түрлі окклюзиялық
қозғалысымен тұрақтылығы бар: орталық, сагитальды және трансверзальды
шайнау аппаратының биомеханикасын дұрыс түсіну үшін: 1) тіс қатарына, 2)
буынға қатысты артикуляция элементтерінің терминологияларын анықтау қажет.
а) сагитальды және трансверзальды окклюзиялық қисық.
б) күрек тістердің бір бірін жабу тереңдігі (фронтальды жабу)
в) сагитальды және трансверзальды күрек тістер жолының бұрышы (жоғарғы
күрек тістердің тандай беті) готикалық бұрыш 120 градус.
г) шайнау төмпешіктерінің биіктігі мен ойықтығы.
д) сагитальды және трансверзальды буын жолының бұрышы. Беннет бұрышы 15-
17 градус.
Төменгі жақ сүйектерінің қозғалыстарының әртүрлі тістесуіндегі
биомеханикасы.
Тістердің қабысуы төменгі жақтың орталық, сагитальды және
трансверзальдя күйіндегі тіс қабысуның маңызы зор. Орталық окклюзия
төмендегідей морфофункциональдық белгілермен сипатталады:
а) төменгі жақты көтеретін бұлшықеттер біркелкі жиырылады.
б) төменгі тістер қарсы тістермен тығыз, біркелкі және бір мезгілде
қабысады.
в) буын басы буын ойығымен буын төмпешігі ойысының түбінде мүшеленіп
байланысады.
Жақтың тұрақтылығында тамақты тістеу және шайнау процесі аяқталады.
Төменгі жақтың сагитальды күйі келесі белгілермен сипатталады:
а) төменгі жақты қозғайтын бұлшықеттер біркелкі жиырылған, ал өзгелері
босаңсыған.
б) буын басы төмен алға қозғалып, буын төмпешігінің ұшына жетеді.
в) төменгі күрек тістер, жоғарғы күрек тістердің таңдай жағымен сырғиды
да, жоғарғы күрек тістердің тістейтін шетімен түйісіп орналасады
(сагитальды буын жолының бағыты), азу тістерде көптеген нмесе үш пункте
түйісу болуы немесе мүлдем болмауы мүмкін. Азу тістердің ажыау шамасы
алдыңғы істердің бір-бірін жабудың буын ойығының тереңдігіне және
сагитальды окклюзиялық кисаюдың дәрежесіне байланысты. Сонымен қатар буын
төмпешігі мен зау тістердің шайнау төмпешігінің биіктігіне тура
пропорционалды:
1) күрек тістердің фронтальды жабу тереңдігіне
2) буын ойығының тереңдігіне
3) сагитальды окклюзиялық қисаюдың дәрежесіне
4) буын төмпешігі мен азу тістердің шайнау төмпешігінің биіктігіне.
Шайнау аппаратының артикуляциясы мен окклюзия туралы ілімнің теория
және іс-жүзіндегі маңызы зор. Ол тіс протезінің (әсіресе тіссіз жақ сүйегі
үшін) құрастыруды ғылым жүзінде негіздеуге себеп болды.Тіс қатарлары
арасындағы көптеген окклюзиялық түйісу парадонтқа түскен салмақты біркелкі
таратуға жағдай жасайды. 7-9 жастағы баладарда сүйір тістердің
төмпешігінің мүжілуінің бөгелуі жиі кездеседі. Окклюзияны бірқалыпты сақтау
үшін бала астыңғы жағын алға қозғайды да, өзіне өзі тістесудің ауытқыған
түрін жасайды. Бұл еріксіз түрдегі прогения кейін шын прогенияға айналып
кетуі мүмкін. Ересек адамдарда парадонтоз кезіндегі әртүрлі окклюзия
парадонтқа түсетін салмақты қабыну процесін және тістердің босаңсуын
күшейтеді.
Тіс жақ жүйесінің негізгі қызметін орындау төменгі жақтың әртүрлі
сипатта қозғалуымен байланысты. Шайнау және жұтыну кезінде тіс қатарының
қабысуымен ашылуында осы қозғалыстарыдң белгілі бір фазалығы бекітілген.
Әдейі және рефлекторлы қозғалыста және дем алу, сөйлеу және әр түрлі
мимикалық қозғалыстарда тіс қатарының қабысуы болмайды.
Төменгі жақтың қозғалысы шаралы және шарасыз рефлекстердің күрделі
қосылыстарының негізінде әртүрлі бұлшықет топтарының жиырылуынан жүзеге
асады. Шайнау қысымын жүзеге асыру үшін нерв импульстарының реттілігі бас
миының өзекті бөлімінде орналасқан орталықпен бақыланады.
Шайнау аппаратының барлық механизмінің іс-қимылын дұрыс бағалау үшін
артикуляция, окклюзия және т.б. терминдерді міндетті түрде білу қажет.
Артикуляция – бұл төменгі жақтың барлық қозғалсыс кезінде жақтар мен
тіс қатарларының жазықтықта қатынасы.
Артикуляцияның бұл анықтамасына төмеңгі жақ тек шайнау қозғалысы ғана
емес, сөйлеу, есінеу және т.б. кездердегі қозғалыстар жатады. Артикуляцияны
практикалық мақсатта ең қолайлысы окклюзия варианттарының бір-біріне
ауыспалы тізбегінде қарастырған жөн.
Окллюзия бұл жоғарғы және төменгі жақтардың тіс қатарының немесе
жекелей тіс топтарының белгілі бір уақыт аралығында қабысуы. Яғни окклюзия
бұл артикуляцияның бір моменті болып табылады.
Төменгі жақтың жоғарғы жаққа қатынасының күйіне байланысты былай
бөлінеді:
1) салыстырмалы физиологиялық тыныштық күй.
2) орталық окклюзия немесе жақтардың орталық қатынасы.
3) бүйірлі оң окклюзия
4) бүйірлі сол окклюзия
5) алдыңғы окклюзия.
Салыстырмалы физиологиялық тыныштық күй шайнау бұлшықеттерінің
минимальды белсенділігінде және мимикалық бұлшықеттерінің толығымен
босаңсуындағы төменгі жақтың бір артикуляциялық күйі. Төменгі жақты
көтеретін және түсіретін бұлшықеттердің тонусы біркелкі.
Орталық токклюзия түйісу нүктелерінің максимальды санында тістердің
қабысуымен сипатталады. Бұл кезде беттің орталық сызығы орталық күрек
тістер арасымен өтетін сызықпен сәйкес келеді. Төменгі жақ басы буын
бұдырының скатында, оның негізінде орналасады. Бұл кезде шайнау
бұлшықеттерінің біркелкі және бір уақытта жиырылуы бақыланады.
Алдыңғы окклюзияда төменгі жақтың алдыға жылжуы болады. Бұл латеральды
қанаттәрізді бұлшықеттің екіжақты жиырылуымен жүзеге асады. Орталық күрек
тістер арасындағы сызығы беттің орталық сызығымен сәйкес келеді. Төменгі
жақ басы алдыға ығысып және буын бұдыры ұшында орналасады.
Бүйірлі окклюзия төменгі жақтың оңға немесе солға ығысуымен жүзеге
асырылады. Төменгі жақтың оңға жылжуында латеральды қанат тәрізді
бұлшықеттің қарама-қарсы жағы жиырылады, ал солға керісінше.
Төменгі жақтың вертикальды қозғалысы.
Вертикальды қозғалыс ауызды ашып, жабуына сәйкес және төменгі жақты
көтеріп, түсіретін бұлшықеттің кезектесіп жифрфлуынан жүзеге
асырылады. Төменгі жақ түскенде тіс жақ қатарлары ашылады, ал ауызды
жапқанда, керісінше қабысады. Ауыздыңмаксимальды ашылуы кезінде тіс
қатарлары арасындағы қашықтық орташа 4,4см тең.
Ауызды ашқан кезде төменгі жақтың әрбір тісі төмен түсіп және артқа
жылжып, буын басының жалпы орталығымен қиғаш түседі.
Төменгі жақтың сагитальды қозғалысы.
Төменгі жақты алдыға жылжыту латеральды қанағаттәрізді бұлшықеттің екі
жақты жиырылуымен жүзеге асады. Олардың бі жақ ұшы қанағаттәрізді өсіндінің
шұнқырында, ал екінші ұшы төменгі жақ басының алдынғы жақ бетінде буын
дискісіне бекітілген. Төменгі жақтың алдыға жылжуы екіге бөлінуі мүмкін.
Бірінші фазаға диск төменгі жақ дискісімен бірге буын бұдыры бетімен
сырғанайды. Екінші фазаға басының сырғанауына өзінің көлденең осьі бойымен
шарнирлы қозғалысқа қосылады. Осы қозғлыстар оң және сол жақта бір уақытта
жүреді.
Төменгі жақ алдыға қозғалуында төменгі жақ басының жүретін
арақашықтығы сагитальды буын жолы деп аталады. Ол белгілі бір бұрыш
сагитальды буын жолы бұрышымен сипатталады. Бұл бұрыш сагитальды буын
жолының жалғасы болып жататын окклюзиялық жазықтықпен қиылысқан сызықпен
түзіледі. Буын сагитальды жолының бұрышты Гизи бойынша орта есеппен 33
градусқа тең.
Ортогнатиялық тістесуде төменгі жақ қозғалысында жоғарғы жақтың
қабысуынан босатылса ғана, алдыңғы тістер алдыға жылжиды. Бұл қозғалыс
төменгі күрек тістердің, жоғарғы күрек тістердің тандй бетімен сырғанай
отырып кесу қырлары жанасқанға дейінгі мономентпен жүргізіледіТөменгі жақты
алдыға жылжытқанда төменгі күрек тістердегі құрылған жолды сагитальды
күрек тіс жолы деп атайды. Сагитальды күрек тіс жолы сызығының окклюзиялық
жазықтықпен қиылысуында түзетін бұрыш, сагитальды күрек тіс жолының бұрышы
деп аталады. Оның көлемі жкелей әртүрлі, және қабысу сипаына байланысты.
Гизи бойынша ол 40-50 градусқа тең.
Төменгі жақтың трансверзальды қозғалысы.
Төменгі жақтың бүйірлі қозғалысы латеральды қанат тәрізді бұлшықеттің
біржақты жиырылуынан құрылады. Яғни төменгі жақ оңға қозғалса, сол жақ
қанат тәрізді бұлшықет жиырылады, ал солға қозғалса - оң жақ қанат тәрізді
бұлшық ет жиырылады. Бұндай қозғалыста буын басы бір жағынан өз осінде
айналады. Осы уақытта екінші жақтың буын басы диспен бірге буын бұдыры
бетімен сырғанайды. Егер төменгі жақ оңға ығысса, онда
сол жағындағы басы төмен және алдыға ығысады, ал оң жағында буын басы
вертикальды осьте айналады.
Жиырылған бұлшықет жағында төменгі жақ басы төмен, алдыға және біраз
ішке ығысады. Бұл кезде ол буын жолының сагитальды сызық бұрышына жол
жасайды. Бұл бұрыш ең алғаш Беннетпен жазылып және осы себептен сонының
атымен аталғын. Немесе оны бүйірлі буын жолы бұрышы деп те атайды. Ол 17
градусқа тең.
Трансверсальды қозғалыс тістердің окклюзиялық жанасуының белгілі бір
өзгерістерімен сипатталады. Төменгі жақ бірде оңға, бірде солға
ығысатындықтан, тұйық бұрышта қиылысатын тістердің қиғашын көрсетеді. Тіс
төменгі жақ буыннан неғұрлым алшақ тұрса, соғұрлым бұрыш үлкен болады. Ең
тұйықұ бұрыш түзетін орталық күрек тістер. Бұл бұрыш трансверсальды күрек
тіс жолының бұрышы немесе готикалық бұрыш деп аталады. Ол күрек тістердің
бүйірлі қозғалысының аумақтығын анықтап және 100-110 градусқа тең.
Жақтың бүйірлі қозғалысында оны екі жаққа бөлуге болады: жұмысшы және
балансты. Жұмысшы жағында тістер бір-біріне аттас бұдырларымен оналасады,
ал баланстыда карама-қарсы, яғни төменгі ұрт бұдыр қарсы таңдай бұдырымен
түйіседі.
Тамақты шайнау кезінде төменгі жақ қозғалу циклін жасайды. Гизи
төменгі жақтың циклділігін схема түрінде ұсынды. Қозғалыстың бастапқы
кезеңі орталық окклюзия күйі болып табылады. Одан кейін өздіксіз кезекпен
бірінен соң бірі 4 фаза өтеді. Бірінші фазада жақ төмен түсіп және алдыға
шығады. Екінші фазада жақ бүйірге қарай ығысады. Үшінші фазада жұмысшы
жағында тістер аттас бұдырлармен, ал балансты жаққа қарама-қарсы түйіседі.
Төртінші фазада тістер орталық окклюзия күйіне келеді және осы шайнау циклі
ары қарай қайтадан қайталанады. Шайнау аяқталған соң жақ салыстырмалы
тыныштық күйге келеді.
Сонымен, шайнау аппаратының биомеханикасының заңдылықтарын түсіну әрбәр
дәрігер-стоматолог үшін қатардағы білім деңгейі болып табылады. Ол тіс
протездерін құрастыру, тісті плобалау кезінде, тістеудің ауытқуын анықтауда
және парадонтозда тістердің шектен тыс салмақ қабылдауының рольін есепке
алуға қажет.
Шайнау аппараттарының биомеханикасы.
Биомеханика – адам мен жануарлардың қозғалысы туралы ғылым. Ол дененің
барлық механикалық қозғалысы бағытын механикалық заң көзқарасымен
қозғалысты зерттейді.
Ортопедиялық мақсатта шайнау аппаратының шайнау механикасын оқып білу
өте маңызды-шайнау аппаратын түзетін мүшелер мен жүйелердің
функциональды қатынасы мен морфологиясын. Шайнау аппаратының формасы мен
қызметін қалыптастыруға, тамақты тістеп және шайнау актісіне, сөйлеу және
демалу процесстеріне бағытталған ортопедиялық іс-әрекет, сау шайнау
аппаратының функциональды құрылыс заңдылықтарында негізделеді.. Шайнау
аппараттарының қызметі шайнау бұлшықеттерінің өзгерістерімен және тіс
қатарлары арасындағы қатынастың өзгерістерімен жүзеге асады. Шайнау
аппараттарының қызметі схема түрінде келесі негізгі фазалардан тұрады:
ауызды ашып және жабу, төмеңгі жақ алдыға және артқа жылжуы, бүйірлі және
аралас қозғалыстар.
Төмеңгі жақтың қозғалыстары және самай-шықшыт буыны элементтерімен тіс
қатары қатынасының өзгеруі.
Төмеңгі жақтың бастапқы күйінде еріндер жабық, ал төменгі жақ аздап
жабық болып тұрады. Бұл кезде жоғарғы және төменгі жақтар арасында 2-4мм
саңылаулар болады, бұл тыныштық күй деп аталады.
Төменгі жақты ашуды 3-фазаға бөледі-біраз, едәір және максималды
ашылуы. Буған буын басы қозғалысының – түрі әрекет етеді. Біраз ашқанда
буын басы буынның артқы бөлімінен төмен, оны орталық етіп көлдеңен осьті
айналады. Төменгі жақтың едәір ашылуында буынның төменгі артқы бөлімінде
шарнирлі айналумен қатар, оған буын басының дискпен бірге буын бұдар
бетінің манына қарай сырғанауы қосылады. Буын басының аралас қозғалысы
пайда болады. Максимальды ашу кезінде буын басының сырғанауы буын басында
тежеледі де, бір ғана шарнирлі қозғалыс жалғастырады. Буын басының
қозғалысын есту тегісіне саусақты сұға отырып ауыздың ашылуында тексеруге
болады. Ауыздың ашылу амплитудасы орта есеппен 4-5см тен. Төменгі жақты
түсіру және осыған сәйкес , буын басының жүретін жолы буын бұдырларының
биіктігі мен пішініне байланысты.
Төменгі жақты максимальды ашудан тістердің толық түйісуін төменгі жақты
көтеретін бұлшықеттермен жүзеге асырылады. Төменгі жақты көтергенде буын
басы түсіргендегі жолды қайталайды.
1. Жоғарғы және төменгі тіс қатарының құрылысы.
Қалыпты жағдайда тістер үздіксіз тығыз қатар құрайды. Олардың пішіні
жоғарғы жақ сүйегінде жартылай эллипс түрінде, ал төменгі жақ сүйегінде
парабола түрінде кездеседі. Тістердің тығыз түйісуімен тіс сауытының
шығынқы пішіні (экватор) қызыл иекті шайнау процесі кезінде зақымдалудан
қорғайды. Тістер жақ сүйектерінде жантайып орналасады. Жоғарғы тістер
сыртқа, ал төменгі тістер ішке жантаяды. Тік сызықтан
(вертикальды) ең үлкен ауытқу бұрышы – жоғарғы күрек тістерінде (20-30
градус), ең кішісі 0-5 градус (төменгі күрек тістер), тістердің жантайып
орналасуына байланысты жоғарғы тіс қатары төменгі тіс қатарын жауып
ттұрады. Сонымен қатар тістердің жантаюы тіс ұяшығының сыртқы және ішкі
қабырғаларының қалыңдығының әр түрлі болуына себебін тигізеді. Тістің
жантайған жағында қабырға жұқа болады. Хирургртер осы жағдайды, тіс
жұлғанда ескереді. Сондықтан, тістер кедергісі өз жағдайына қарай жұлынады.
Сол себепті жарақаттың жазылуы кезінде тіс ұяшығының жұқа бөлігі мүжіледі
де, жоғарғы жақ сүйегінің көлемі кішірейіп, ал төменгі жақ сүйегінің көлемі
ұлғаяды, механикалық заң тұрғысынан алғанда тіс ұяшығындағы тісті иін
ретінде қарауға болады. Тіс сауытын шайнау қысымы түсетін иіннің иығы
ретінде қарасақ,тіс түбірін иіннің кедергі иығы ретінде қарауға болады. Тіс
сауыты ұзындығының тіс түбірі ұзындығына 1:2 қатынасы тістің шайнау
процесінде пайда болатын қысымына қатысты беріктігін қамтамасыз етеді. Тіс
қатарларының шайнау беттерінің пішіні көлденен және түзу бағыттарда қисайып
келеді. Олар тіс қабысуы бетінің сагитальды және трансверзальды қисаюы деп
аталады. Бұл қисаюлар тек үлкен адамға тән, балалардың тістерінің
қалыптасуы кезінде кездеспейді және алғашқы қауым адамдарында да болмайды,
олардың тістері горизантальды орналасқан. Бұл құбілісті шайнау
аппараттарының эволюциялық дамуының және оның шайнау мен сөйлеу қабілетіне
байланысты пайда болған төменгі жақ сүйегінің күрделі қозғалыстарына
бейімделуі деп санауға болады. Тіс қабысуы беттерінің сагитальды және
трансверсальды қисаюының маңызы жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Тіс қабысуы
қисаюының бірінші болып швед анатомы Шпее жазды. Ол шайнау беттерінің
трансверсальды және сагитальды қисаюының дәрежесі, буын ойығының
тереңдігіне, буын төмпешігінің биіктігіне және алдыңғы тістердің бір-бірін
жабу дәрежесіне байланысты екенін атап көрсетті. Оның пікірінше,
сагитальды буын жолымен сагитальды шайнау беттерінің қисаюы ортасында көз
шарасы бар шеңбердің доғасының кесіндісі. Осындай өзара тәуелділік
трансверсальды окклюзиялы қисаю мен трансверзальды буын жолы – Беннет
бұрышында бар. Шпее өзара тәуелділікті анықтау арқылы окклюзиялық кисаю-
компенсаторлық қисаю деген тұжырымға келді. Окклюзиялық кисаюдың
компенсатрлық қасиеті төмендегідей. Төменгі жақ сүйегінің окклюзиялық
қозғалысы кезінде тістердің арасында көптеген түйісу сақталады. Шпеенің
ойынша, бұл төменгі жақ сүйегінің буын басы мен тістердің шайнау беттерінің
бір қисықтың бойында бір-біріне параллель болып келетін қозғалыс жасауына
байланысты.
Түйісудің сақталуы шайнау қысым күшінде тістер арасында біркелкі
тарылуын қамтамасыз етеді дейді. Окклюзиялық қисықтар туралы Шпее
ұғымы (Х1Х ғасырдың соңы) біздің мемлекетте Катц пен Курляндскийдің
жұмыстарында қайта қаралып, сыналды.
Катц адамның бас сүйегін өлшеу және клиникалық тексеруі нәтижесінде
Шпеенің ұғымын теріске шығарды және окклюзиялық қисықтар мен буын
төмпешігі беткейінің бір шеңбер доғасының кесіндісі емес екендігін
дәлелдейі.
Окклюзиялық қисықтар бірнеше бөлек қисықтардан тұратын ойыс бетті
құрайды. Осы қисықтар әр тістердің шайнау беткейлеріне дәл келеді. Төменгі
жақ сүйегінің буын басы қозғалыстың буын төмпешігінің қисайған жерімен бұл
қисықтың ортақ орталығы жоқ. Клиникалық байқаулар Катцтың корытындысын
растайды. Осыны әрқайсымыз өз бойымызда байқауынызға болады. Төменгі жақ
алға нмесе бүйірге (оң және сол) жылжығанда алдыңғы тістердің арасында
саңылау пайда болады. Окклюзиялық қисықтардың компенсаторлық қасиеті туралы
Шпееның ұғымы табиғи үйлесуге негізделмегенімен толық алмалы салмалы
протездерді жасағанда тіс доғасын құру туралы негіз болып табылды.
Бонвильдің тіс доғасымен жақ қаңқасы жөніндегі мәліметінде осы жағдайлар
көрсетілген Бұл ғалымның қорытындысы: екі буын бастары арақашықтығының және
олармен күрек тістердің медиальды бұрыштарының арасы 10см тең, осы
нүктелерді қосқанда тең үшбұрыш пайда болады. Оқулықтарда оны Бонвиль
үшбұрышы деп атайды. Ол анатомиялық артикулятордың құрылысына негіз болып
қаланды. Артикулятор – төменгі жақ сүйегінің қозғалысын дәл қайталайтын
және толық алмалы салмалы протезге тістерді орналастыру қызметін атқаратын
аспап-құрал. Келесі бір ұғым мынадай: окклюзиялық қозғалыс кезінде тіс
қатарлары арасында көптеген немесе кем дегенде үш пунктік (біреуі күрек
тістерде жйне бір бірден оң және сол жақ азу тістер аймағында түйісу
сақталғанда ғана алмалы салмалы протез қызыл иекке біркелкі жәнетығыз
отырады). Мұндай түйісу болмаған жағдайда протез жақ сүйекке біркелкі
отырмайды. Иін (рычаг) заңы бойынша ауытқып кетеді. Бұндай протездер
қолдануға келмейді. 3 пунктік немесе көптеген түйісуді жасанды проездерде
сақтап қалу үшін жуық арада тістердің қарым-қатынасын түзету керек.
Тістердің тістесуінің физиологиялық және патологиялық түрлері.
Тістердің тістесуі дегеніміз (төменгі жақтың ) орталық окклюзияда
төменгі және жоғарғы тіс қатарларының қабысуы.
Орталық окклюзияда тістердің түйісуін тістесу деп айтамыз. Барлық
тістесудің түрлері екі топқа бөлінеді – физиологиялық және патологиялық.
Физиологиялық тістесуге: толығымен шайнау қызметін, сөйлеу және
эстетиканы қамтамасыз ету жатады. Тіс қатарының түйісуінің, шайнау
қызметінің, сөйлеу және адамның сыртқы бет әлпетінің бұзылуы патологиялыққа
жатады. Түйісулер патологиялық және физиологиялыққа шартты түрде бөлінеді,
қалыпты түйісулер кейбір жағдайларды мысалға: парадонтопатияда немесе
жекелеген тістерді жоғалтқанда және олардың ығысуында паталогиялыққа
ауысуы мүмкін. Физиологиялық тістесуге ортогнатиялық, тура, физиологиялы
прогения, опистогнатикалық тістесулер. Патолгиялыққа прогнатиялық, терең,
ашық және айқас тістесулер жатады.
Ортогнатиялық тістесу.
Ортогнатикалық тістесу қазіргі адамдарда ең кең таралған болып
табылады. Тістесу түрлерін анықтағанда тіс түйісулерінің 3 бағытта
өтетіндігін көреміз: вертикальды, сагитальды, трансверзальды. Ортогнатиялық
тістесу мынадай түйісу белгілерімен сипатталады. Олардың бірі барлық
тістерге алдыңғы тістерге және үшіншісі тек шайнау тістеріне қатысты болып
мінезделеді.
Барлық тістерге қатынасты түйісу белгілері.
Әрбір тіс екі антогонистпен түйіседі – негізгі және қосымша. Төменгі
орталық күрек және жоғарғы жақтағы ақыл тіс бұған кірмейді, бұларда бір-бір
антогонистен әр бір жоғарғы тіс төменгі аттас тіске қарағанда үлкен. Бұл
себепке байланысты төменгі тіс қатарына қарағанда жоғарғы тістер дистальды
ығысқан.
Алдынғы тістерге қатынасты түйісу белгілері.
Жоғарғы және төменгі жақ күрек тістерінің арасынан өтетін ортаңғы сызық
бір сагитальды жазықтықта жатады. Бұл этетикалық оптимумды қамтамасыз
етеді. Симметрияның бұзылуы жымиюды көріксіздендіреді. Жоғарғы алдыңғы
тістер төменгі тістердің сауытын шамамен 13 жауып тұрады. Төменгі алдынғы
тістердің кескіш қыры жоғарғы тіс төмпектерімен қабысады.
Шайнау тістерінің алдыңғы артқы бағытта түйісу белгілері.
Жоғарғы азу тістің алдыңғы ұрт төмпегі төменгі аттас азу тістің ұрт
төмпектреі арасындағы көлденен сайда орналасқан. Бірінші жоғарғы азу тістің
артқы ұрт төмпегі аралығында және екінші азу тістің алдынғы ұрт төмпегінде
орналасқан. Жоғарғы және төменгі азу тістерінің төмпектерінің бұлай
орналасуы көбіне мезио-дитальды қатынас деп аталады.
Шайнау тістерінің ұрт-таңдай бағытындағы түйісу белгілері.
Жоғарғы кіші және үлкен азу тістердің ұрт бұдырлары, аттас кіші және
үлкен азу тістердің аттас бұдырларынан сыртқа қарай орналасқан. Бұның
арқасында жоғарғы тістердің таңдай төмпегі төменгі көлденен жүлгеге сай
келеді, ал төменгі ұрт – жоғарғы тістердің көлденең жүлгесіне
келеді.Алдынғы төмен және бүйір тістердің жоғарғылармен жабылуы жоғарғы тіс
доғасының төмеңгіден кең екендігімен түсіндіріледі. Бұның арқасында бүйір
қозғалыстар және окклюзионды алаң ұлғаяды.
Тура тістесу.
Ортогнатиялықтан айырмашылығы тура тістесуде жоғарғы тістердің кескіш
қыры төменгі аттас тістерді жауып тұрмайды. Олармен тік түйіседі. Бүйір
тістердің түйісуі ортогнатялық тістесуден еш айырмашылығы жоқ.
Физиологиялық прогнатия және физиологиялық опистогнатия.
Бұл тістесулер ортогнатиядағы сияқты барлық түйісу белгілерімен
мінезделеді. Айырмашылығы тек физиологиялық проүгнатияда альвеолярлы өсінді
және алдыңғы екі жақтағы тістер алдыға еңкейіңкі болады, ал
опистогнатиялықта – артқа қарай болады.
Патологиялық тістесу.
Ортогнатиялық және тура тістесудегі тіс қатарындағы қарым-қатынсатардың
өзгерістері аномалияға әкеледі. Патологиялық тістесу тіс қатарының қарым-
қатынасының және шайнау қызметінің, сөйлеу және науқастың келбетінің
бұзылуымен мінезделеді. Патологиялық тістесуге: прогнатия, прогения, терең,
ашық және айқас тістесу жтады.
Прогнатия.
Прогнатия жоғарғы жақтың алдыға жылжуымен сипатталады. Төменгі жақтың
дистальды жылжуынан және жоғарғы жақтың алдыңғы және бүйір тістердің
тістесуі бұзылады.
Прогнатия кезінде жоғарғы тістер арасында қуыс болады (жоғарғы және
төменгі тістер арасында саңылау болады). Жақтарды түйістіргенде жиі төменгі
тістер жоғарғы жақтың шырышты қабатына тиеді, оларды зақымдайды.
Прогнатияда азу тістер аймағындағы қатынастың бұзылысы:
бірінші азу тістің алдыңдағы ұрт төмпегі бірінші төменгі азу тістің аттас
бұдырша, кейде жүлгесіне, екінші кіші азу тіс, төменгі бірінші азу тістің
алдыңғы ұрт төмпегіне сай келеді. Айқын байқалатын прогнатияда алдыңғы
жоғарғы тістер қатты алдыға шығып тұрады. Жоғарғы ерінді итеріп Соның
салдарынан тістердің кескіш қыры көрініп тұрады. Төменгі ерін керісінше
жоғарғы тістердің астына кіріп тұрады. Бұның бәрі науқастың келбетін бұзады
және бұнымен бірге сөйлеу және шайнауы бұзылады.
Прогения.
Прогениялық қаынаста тіс қатарына төменгі жақтың алдыға шығуына орын
болады, соның саалдарынан төменгі алдыңғы тістер жоғарғы аттас тістерді
жауып жатады. Төменгі жақтың аздап қана жылжуында алдыңғы тістер аралығында
түйісу сақталады. Егер осындай жақтардың қарым-қатынасында тамақ алдынғы
тістермен тістеліп алынады. Егер төмеңгі жақтың жылжуы көлемді болса,
тістер арасында саңылау болады, тамақты алдыңғы тістермен тістеу мүмкіндігі
болмайды да, бүйір тістерге ауысады. Төменгі жақта мезиальды жылжу
болғандықтан жоғарғы бірінші азу тістің төмпегімен түйіседі. Прогения
кезінде тіс доғасы төменгі жақтікі, жоғарғы жақтікіне қарағанда үлкен
болады. Соның салдарынан төменгі азу тістердің ұрт бұдыры аттас жоғарғы
тістерге қарағанда сыртқа қарай жатады. Прогения кезінде науқастың келбеті
өзгереді, сөйлеуі және шайнауы бұзылады.
Терең тістесу.
Терең тістесу жоғарғы алдыңғы тістердің төменгі тістердегі кескіш
төмпектерімен түйісу болмағандықтан жауып тұратындығымен сипатталады.
Жоғарғы тістердің мойын бөлігіне төменгі тістердің кескіш қырлары тиіп
тұруы мүмкін. Кейде контакт болмайды, сондықтан тістер қызыл иекке тиеді,
оны жарақаттайды. Бүйір тістер ортогнатялық тістесудегі сияқты түйіседі.
Терең тістесу мен терең қабысуды ажырата білу керек. Терең қабысуда жоғарғы
төменгі тістердің сауытын 13 – нен көбін жауып жатады, бірақ кескіш
төмпешіктермен контакт болады. Терең тістесуде контакт болмайды. Терең
қабысу ортогнатиялық тістесудің анатомиялық варианты болады. Терең тістесу
керісінше ауытқуға жатады.
Ашық тістесу.
Бұл тістесуде алдыңғы тістер түйіспейді, ал кейде кіші азу тісте, тек
үлкен азу тістер ғана түйіседі. Сонымен бірге үлкен функциональды бұзылыс
болады. Алдыңғы тістермен контакт болмағандығы науқастарғы тамақты азу
тістермен тістеуге әкеледі. Қажетті шайнау алаңының қысқарғандығы
(окклюзионды алаң) тамақты шайнауды қиындатады. Науқастың сөйлеуі, сонымен
бірге келбеті бұзылады.
Айқас тістесу.
Айқас тістесу дегеніміз төменгі шайнау тістерінің ұрт төмпешіктері
жоғарғы аттас тістердің сыртына қарай орналасуы. Алдыңғы тістер дұрыс
түйіседі. Бұл тістесу жоғарғы тіс қатарының деформациясы негізінде пайда
болады. Ол екі түрлі бола алады: бір жақты, екі жақты.
5. Әдебиеттер:
1. Дойников А.И., Синицин В.Д. Зуботехническое материаловедение-М;
Медицина 208 бет.
2. В.Н.копейкин., Демнер Л.М. Зубопротезная техника –М; 416 бет
3. Трезубов В.Н.., Штейнгард М.З. Мишнев Л.М. Ортопедическая
стопматология . Прикладное материаловедение. М.Медицина 324 бет
4. Рузуддинов С.Р., Исендосова Г.Ш. Жаубасова А.Ж. Материаловедение в
ортопедической стоматологии. Алматы , 200 бет
5. Маженова А.М., Сейтмамбетова Н.Қ., Стоматологиялық ортопедия. Астана
2003ж
6. Е.А. Бердімбетов . Ортопедиялық стоматологиядағы материалтану.
Карағанды –1993 ж.
6. Бақылай сұрақтары :
1. Тіс протездерін жасауда тіс технигінің рольі.
2. Тіс протездерін жасауда тіс технигінің мақсаты.
3. Тіс протездерін жасауда тіс технигінің міндеттері.
4. Тістесу түрлері.
5. Артикуляция мен окклюзияны білу не үшін қажет.
№ 2 дәріс 2 курс 3 сем.
1.Тақырыбы: Тіс протездерінің түрлері. Негізгі және көмекші
конструкционды жадиғаттар. Металл құймалары. Жіктелуі, құрамы, қасиеті,
қолданылуы. Полимерлер. Жалпы сипаттама, жіктелуі. Ыстықта және суықта
қататын пластмассалар, құрамы, қасиеті және қолданылуы.
1. Мақсаты: Студенттерді тіс протездерінің түрлерімен таныстыру, оларды
қолдану көрсеткіштерін, оларды жасайтын негізгі және көмекші
жадиғаттардың құрамы, қасиеті, артықшылығы мен жетіспеушіліг жайлы
мәліметтер беру. Ортопедиялық стоматологияда қолданылатын металл
құймаларымен, полимерлер, ыстықта және суықта қататын пластмассалармен
таныстырып, оларды тіс протездеріне қолдануды айтып беру.
2. Дәріс тезистері:
ПРОТЕЗ- латын тілінен аударғанда “дененің жасанды бөлігі”
деп түсінуге болады. (аяқтың, қолдың, тістің, жақтың көздің, құлақтың,
мұрынның және т.б.)
Тіс протезі- тіс сауытының жасанды бөлігі, жасанды тістер,
жақтардың альвеолярлы өскінінің жасанды бөлігі.
Жақ-бет аймағының патологиясын емдеу кезінде келесі протездер түрлерін
қолданады:
1) тіс сауыты ақауын толықтыратын протездер;
2) тіс қатары ақауын толықтыратын протездер;
3) тіссіз жақтардың протезі;
4) жақтар мен альвеолярлы өскіннің протезі.
5) Бет протездері ( мұрын, құлақ, көз)
Осы жіктелумен қатар протездерді алынбайтын және алмалы салмалы протездерге
жіктеу кең тараған, сонымен қатар оларды конструкциясы бойынша
көпіртәріздес, пластиналы, доғалы, штифті, жеке сауыттар, салмалар деп
бөледі. Алмалы салмалы протездер жартылай және толыққа бөлінеді. Протез
науқасты ортопедиялық емдеу заты болып табылады. Оның көмегімен тек шайнау,
сөйлеу, жұту, шайнау бұлшықеттері мен самай төменгі жақ буынының қызметін
қалыптастырып қана қоймай, алдын алу мақсатын да көздейді- тіс қатарының
ары қарай бұзылуын ескертіп, екіншілік деформацияны түздірмейді, пародонтқа
қысым түспейді және артропатияны болдырмайды. Сонымен қатар протез
науқастың сыртқы келбетін қалыптастыруда үлкен маңызы бар, яғни эстетикасын
жақсартады.
Ортопедиялық стоматологияда қолданылатын жадиғаттар туралы түсінік.
Стоматологияда жадиғаттану стоматологиялық материалдардың шығу тегін
және өндірісте шығару сияқты мәселелерді қарайтын қолданбалы ғылым.
Табиғатта кездесетін заттардың қасиеттері стоматологиялық мақсат үшін
жарамсыз болғандықтан стоматологиялық материалдар арнайы зертханаларда,
арнайы зауыттарда препараттар, бұйымдар, жартылай фабрикаттар шикізат
ретінде шығарылады. Жаңа шыққан материалды тәжірибелік стоматологияда
қолдану клиникалық, зертханалық және кейбір жағдайларды фармакологиялық
сынақтардан өткеннен кейін ғана мүмкін.
Стоматологиялық материалдарды қолдану үшін, олардың тек қана
қасиеттерін біліп қана қоймай, сонымен бірге қолданған кезде болатын
өзгерістерді де білген абзал. Мысалы, егер полимеризациялау кезінде
технология бұзылса, онда жоғары сапалы акрил пластмассалардан жасалған
протездің сапасы төмен өзгерістерді және олардың қасиеттерін оқу барысында
терең меңгерген жөн. Әрбір материалдардың өздеріне тән физикалық және
химиялық қасиеттері болады: меншікті салмағы, балқу температурасы, басқа
заттармен химиялық әрекеттерге түсуі және т.б.
Тіс техниктеріне арналған материалдарды шартты түрде негізгі
немесе конструкциялық және көмекші қосалқы деп екіге бөлу қалыптасқан.
Негізгі материалдарға әртүрлі тіс протездері мен аппараттарды жасауға
арналған негіздік пластмассаны, жасанды тістерді, металдарды және олардың
құймаларын жатқызады. Конструкциялык материалдарды өңдеп протездер жасау
кезінде қолданылатын материалдарды көмекші деп атайды .
Негізінен дәрігерлер қолданылатын материалдар тобын клиникалық
немесе дәрігерлік деп атайды. Бұл топқа тіс салу негізіндегі тістерді
пломбалауға арналған амальгамаларды, цементтер мен пластмассаларды
жатқызуға болады.
Негізгі материалдардың қасиеттері.
Металдар мен полимерлердің химиялық құрамына, структурасына және
өңдеу тәсілдеріне байланысты өзгерістері туралы толық мәлімет алу үшін
әртүрлі тексерулер мен сынақтар тәсілі қолданылады. Толып жатқан
зерттеулерді металлографиялық, спектральдік, рентгеношрафиялық және
технологиялық сынамаларға бөлу қалыптасқан. Осы зерттеулер арқылы
материалдың табиғаты, құрылысы, құрамы және қасиеті, ал керек кезінде дайын
бұйымның сапасы туралы мәлімет алуға болады.
Материалдың қасиеті физикалық, химиялық, механикалық және
технологиялық көрсеткіштері арқылы білінеді.
Физикалық көрсеткіштерге балқу және қайнау температурасы, беттік
кернеу, жылу өткізгіштік, сызықтық және көлемдік ұлғаюдың термиялық
коэффициенттері, оптикалық константтар, түр-түсі, тығыздық, фазалық
өзгерістер және т.б.
Механикалық көрсеткіштерге: мықтылық, қаттылық, серпімділік,
иілімділік, морт сынғыштық, тұтқырлық сияқты ұғымдар жатады.
Мықтылық деп- материалдың сыртқы күш әрекетіне қарсы тұру
қабілеттілігін айтады. Үлестік мықтылық деп- мықтылық шегінің тығыздығына
қатынасын айтады. Дененің өзіне басқа дененің енуіне қарсы тұру қасиетін
қаттылық дейді. Серпімділік деп сыртқы күш әрекеттерінен қалыптарының
өзгеруінің алғашқы қалыпқа қайтымдылығы айтылады.
Тұтқырлық деп, тез артатын сыртқы күштің соққысына материалдың
қарсыласу қасиетін айтады ( морт сынғыштыққа қарсы құбылыс).
Иілімділік деп, материалдың сыртқы күштің әсерінен бұзылмастан
қалыбын өзгертіп, берілген жаңа қалыпты сақтап қалуын айтады.
(серпімділікке қарсы құбылыс)
Тіс жасайтын өндірістерде материалдарды механикалық сынақтан
(статистикалық, динамикалық және қаттылығы) өткізудің маңызы зор.
Материалдарды статистикалық сынақтан өткізу үшін тұрақты күш немесе күшті
өте байыппен жоғарылатады, ал динамикалық сынақ кезінде күшті немесе
соққыны өте тез жоғарылатады. Материалдардың қасиеті туралы толық мәлімет
алу үшін олардың қажуын,ескірүін,тозуын сынық арқылы анықтайды.
Металдардың құрамына,құрылысына және өңдеу тәсілдеріне байланысты
химиялық қасиеттерінің сипаттамасын білу ушін оны жалпы коррозияға
,кристолит аралық коррозияға және коррозиялық жарылуларына тұрақтылығын
анықтайды. Химиялық қасиеттерге тотығыштық және ерігіштігі жатады. Әртүрлі
ортада коррозияға тұрақтылығын анықтау үшін бірнеше тәсілдер қолданылады:
сынақтан өтетін затты толығымен сұйыққа батырып қою; бірнеше рет сұйыққа
батырып, қайтып алынуы; буда; қайнап тұрған тұздың ерітіндісінде;
айналамыздағы атмосферада; зертханада. Сұйықты, буды немесе ерітінділерді
сынақтан өткен металдарды еске ала отырып таңдайды. Сынау үшін қолданылатын
заттың үстірт беттерімен бірге сұйықтың көлемінің қатынас шамасы мол болған
дұрыс. Алынған нәтижелерді сынау арқылы, коррозия жылдамдығы арқылы
коррозияның тереңдігін де анықтауға болады. Коррозияның дамуының тағы бір
көрсеткіші ретінде заттың механикалық қасиеттерінің өзгеруін айтуға болады.
Жалпы коррозия, бұйымның кескінін кішірейтіп, түсірілген салмаққа
қарсылығын төмендетеді. Нүктелі коррозия нәти жесінде бұйымның иімділігі
төмендейді. Материалдарды өңдеу кезінде ең маңызды көрсеткіш олардың
технологиялық қасиеті. Бұларға құю, созымдылық, штамптау ( қалыптау),
айналмалы біліктердің арасынан өткізу(прокаттау), созу, дәнекерлеу және
өңдеу сынақтары жатады. Технологиялық сынамалар өте қарапайым. Бұл
сынамалардың көрсеткіштері осы материалдарды қолданған кезде жіберілген
кемшіліктерді анықтап түзеуге мүмкіндік береді.
Металдар және металл құймалары.
Ортопедиялық стоматологияда протездерді дайындау үшін әртүрлі
металл құймалары қолданылады. Металдар таза күйінде қолданылмайды,өйткені
олардың касиеттері негізгі ( конструкциялық материалдарға қойылатын
талаптарға сай емес. Металдардың өз ара әрекетке түсіп, металл құймаларың
түзу қабілеттілігі өндірістерде кеңінен қолданылып жүр. Ортопедиялық
стоматологияда қолданылатың барлық металдар көп компонентті құймалар болып
табылады.
Табиғатта металдар химиялық қосылыстар түрінде (рудалар), ал
кейбірі коррозияға төзімді металл топтары сап түрінде кездеседі.
Құймалардың кристалдық құрлысы. Құймалар сұйық күйінен қатты
қүйге көшкен кезде кристалдық тор түзеді. Осы қатты кезінде құйма
құрамындағы компоненттерінің бір- бірімен әрекеттесүін негізгі 3- түрге
бөледі: механикалық қосылыс, қатты ертінді және химиялық қосылыс.
Компоненттердің әрекеттерінің осы түрлерін қарастырайык.
Механикалық қосылыс. Құйманың бұл түріне бір бірінде ерімейтің
металл қосылыстарын жатқызады. Бұндай қосылыс ретінде, мысалы, қорғасын,
висмут және кадмий қосылыстарың жатқызуға болады. Құйманын әрбір
компоненті өзіне тән кристалдық торың сақтайды және касиеттері негізінен
құрамдық бөліктерінің қатынастарына байланысты.Компоненттерінің өзара әлсіз
байланысы бұл құймаларды тез балқығыш жасағанымен қолдану үшін олардың
қаттылығы жеткілікті.
Материалтану – материалдың құрамы туралы ғылым.
Стоматологиялық материалдар 3 топқа бөлінеді:
1. Негізгі
2. Көмекші
3. Клиникалық.
Негізгі деп – тіс протезін жасайтын материалды айтады. Оларға
материалдар мен олардың құймаларын, керамикасы(стом фарфор) полимерлер,
композициялық, пломбалық материалдар.
Көмекші – протез технологиясының әр түрлі кезеңдерінде қолданылады.
Оларға модельдік, абраивтк, үлгілік флюстер жатады.
Клиникалық – клиникалық стоматлогиялық қабылдауда қолданылатын
материалдар. Оларға балауыздар, балауыз композициясы жатады.
Стоматологиялық материалдарға жоғарғы талаптар қойылады:
- токсикологиялық
- гигиеналық
- физико-механикалық
- химиялық
- эстетикалық
- технологиялық.
1. Материалдардың қасиеттері:
- механикалық қасиеті – материалдың бұзылуға төтеп бере алу қасиеті.
- Қаттылық – басқа дененің кіруіне қарсы тұра алуы;
- Беріктілік – бөгде күштердің әсеріне төтеп бере алуы;
- Майысқақтық – формасын өзгерте алуы, сынбау қасиеті;
- Материалдық тозуы – циклдық күштердің әсерінен материалдың бұзылуы.
2. Технологиялық қасиеттері: сатериалдың белгілі бір жағдайда жұмысқа
жарамдылығы.
- ковкость
- текучесть
- шөгуі
3. Физикалық қасиеттері:
- материалдың түсі ортопедиялық стоматологияда үлкен роль атқарады.
- Тығыздығы – қандай да бір мөлшерде белгілі бір заттың болуы
(балауыздың тығыздығы 0.45-0.97, алтын – 19.2)
Материалдың қасиеті.
Металл Атом массаТығыздығы Балқу тем-сы Бринель б-ша
беріктілігі
Алтын 197.2 19.3 1064 185
Күміс 107.88 10.50 960.5 500
Платина 195.23 21.43 1773.5 500
Палладий 106.70 12.16 1555 610
Мыс 63.54 8.95 1083 374
Хром 52.01 7.20 1910 2170-2360
Цинк 65.38 7.13 419.5 327
Никель 58.71 8.90 1455 680-780
Кобальт 58.94 8.65 1480 1320
Темір 55.87 7.86 1505 600-700
Әр түрлі типті стоматологиялық құймаларға рекомендация.
Кейбір құймаларда өңдеу барысында отшепления болуы мүмкін. Әсіресе қалыпты
температурадан суық жерге өткенде.
КТР жасаушының анықтамасы бойынша.
Құрамында алтын Aguarina H 14.0 15.0
көп құймалар ●14.5
(williams) КТР *14.5 қалыпты (25-500°С) (25-500°С) ұзақ
(25-500°) суытылған. қалыпты суытылған суытылған
Құрамында алтын азLeo 14.0 15.0
құймалар ●14.5
(williams) (25-500°С) (25-500°С) ұзақ
*КТР (25-500°) * 13.9 қалыпты қалыпты суытылған суытылған
жағдайы суыт-н
Күміс палладий Aries 14.0 15.0
құйма (williams) ●14.5
*КТР (25-500°) 14.8 қалыпты (25-500°С) (25-500°С) ұзақ
жағдайы суытылған қалыпты суытылған суытылған
Палладий негізді Capricorn 14.0 15.0
құйма ●14.5
*КТР (25-500°) *14.1 қалыпты (25-500°С) (25-500°С) ұзақ
жағдайы суытқанда қалыпты суытылған суытылған
Хром – кобальт Master – Tec *КТР (25-500°) 15.0
құймасы жағдайы
*КТР (25-500°) * 14.7 қалыпты (25-500°С) ұзақ
жағдайы суытқанда суытылған
Никель – хром Pisces *КТР (25-500°) 15.0
құймасы жағдайы
*КТР (25-500°) * 14.7 қалыпты (25-500°С) ұзақ
жағдайы суытқанда суытылған
КХС физико-химиялық қасиеттері.
Құйма Ағу шегі Беріктік Ұзару Бринель Балқу
б-ша тем-сы
беріктік
ЛК-4 - 700 8 2170 1400
КХС - 700 8 25000 1450
ВИЗИЛ 610 870 10.2 3430 -
ВИПТАМ 684 935 55 3580 -
БИРИЛИУМ - 425 2.5 1790 1280
ТИЛОНИУМ - 590 1.0 2410 1290
ВИТАЛИУМ 634 890 10 3650 1400
Бір шама кішіреуімен темір құймасындағы жоғары антикарриоздық және 00000
болат жоғары литейный, сонымен қатар бір шама шөгу қасиетіне ие.
Құйма маркосы Тығыздығы Балқу тем-сы Виккерс б-ша Сызықтық
беріктік шөгу коэф.
ПД - 250 10.9 1160 1100 1000 1900 2
ПД – 190 10.6 1100 1040 1000 1700 2
ПД – 150 10.6 110 1030 600 1000 2
ПД - 140 10.1 870 845 1100 1600 2
Күміс құйманың негізгі және оның беріктігін көбейтеді. Алтын ағу
қасиеттерін жақсарту үшін қолданылады. Палладий қорғаныш пленкасын жасай
алады.
Металл және металл құймаларының физико – механикалық қасиеттері:
- Металл балқыту температурасы ауыспалы пластикалық деформация металды
физикалық қасиеттерінің өзгеруіне әкеледі.
- Тығыздықтың төмендеуі
- Магниттік қасиеттердің төмендеуі.
Барлық ішкі өзгерістер металдың қарапайымдануына әкеледі. Беріктік
қасиеттері көтеріледі, майысқақтығы төмендейді.
Металдың пластикалық деформацияға байланысты қарапайымдығы наклеп деп
аталады. Наклепі бар металдар коррозиялық бұзылуға бейім болады. Наклепті
алу үшін металды рекристаллизациялық күйдіруге шалдығу керек.
Рекристаллизация – деформацияланбаған кристаллданбаған түйіндердің
пайда болуы мен өсу процесі. Металдың наклептік қасиетін қалпына келтіру
үшін оларды жоғары температурада қыздыру керек.
Металдардың химиялық қасиеттеріне тотығу, коррозиялық беріктік,
ерігіштік жатады.
Коррозия – қатты заттардың бұзылуы. Коррозиялық беріктілік –
материалдың коррозияға қарсы тұруы.
Коррозиялық шаршау – металл төзімділігінің төмендеуі.
Химияық коррозия – металдардың агрессиялық заттармен байланысы.
Металдардың және металл құймалардың технологиялық қасиеттері.
Обжиг – әр түрлі материалдарды жоғарғы температурада қыздыру арқылы
құрамындағы қоспаларды бөліп алу және қажетті қасиет беру үшін
қолданылады.
Закалка – материалдарды термиялық өңдеу.
Отпуск материалов – құймалардың термиялық өңдеу: қыздыру, выдержка,
суыту.0000
Тот баспайтын болат.
Біріншілік кристализация тепе-теңдік жағдайда аустенитті құрылымға ие
болатын темірдің көміртегімен құймасын – болат деп атайды. Тұрмыста және
өнеркәсііпте Х18Н9 кеңінен қолданылады. Тіс протезін дайындауда тот
баспайтын болаттың екі маркасы – 25Х18Н102С және 20Х18Н9Т
қолданылады.Халықаралық сандарт бойынша құрамында 1%-тен артық болса, онда
оны токсикалық деп есептейді. Көптеген арнайы стоматологиялық құймалар және
тот баспайтын болат құрамыда 3-4% никель бар екендігі мәлім. Вирон –
шамамен 30%, бюгодент - 4%, тот баспайтын болат – 10%.
Никельсіз құймаларға мысал ретінде хераниум СЕ және ЕН “Херус Кульцер”
фирмасы (Германия).
Қазіргі кезде ММСИ және РАН қызметкерлерінің эксперименттері бойынша
никельсіз азотты болат РС-1 көпір тәрізді протездер, бюгельді протездер
үшін жасап шығарған.
Болат құрамындағы марганец болаттың беріктілігін көтереді. Құрамында
0.2% бар азот болаттың коррозиялық тұрақтылығын, қаттылық, 000000
Тот баспайтын болаттың балқу температурасы 1460-1500°С.
Тот баспайтын болаттан 20Х18Н9Т фабрикалық жолмен жасалады:
- стандартты әр түрлі диаметрлі гильзалар.
- Кламмерлер
- Контурлы пломбалардың эластикалық тот баспайтын матрицалар.
25Х18Н102С тот баспайтын болаттан фабрикалық жолмен жасалады:
- болат тістер, полимерден жасалған фасеткаға арналған болат каркасьар;
- диаметрі 0,6-2,0 мм сымдар.
- Тот баспайтын болаттан дайын стандартты сауыттарды тұрақты премоляр
үшін “3М” (АҚШ) фирмасы шығарады.
Алтыннан және СПС құймалары
Халықаралық стандарт бойынша барлық құймалар:
1. Алтын негізінде бағалы металдар құймасы;
2. құрамында 25-50% алтыны бар,платина немесе басқа бағалы металдар
құймалары;
3. Арзан металдар құймалары:
4. Металокерамикалық конструкцияларға арналған құймалар:
а) құрамында алтынның көп дәрежеде(75%)
б) бағалы металдардың көп болатын (алтын, платина немесе алтын-палладий –
75%)
в) палладий негізінде (50%)
г) арзан металдар негізінде:
- кобальт негізінде (+ хром 25%, молибден 2%);
- Никель негізінде (+ хром 11%, молибден 2%);
Бағалы металдар негізінде құймаларды :
- алтынды ;
- алтын-палладий
- Күміс – палладий.
Алтыннан, платинадан және паллдийден құйылған құймалар технологиялық,
коррозияға тұрақтылық, берік, токсикалық инерттілік қасиеттерге ие.
Таза алтын – жұмсақ металл. Оның серпімділік және қаттылықты – мыс,
күміс, платина қосу арқылы арттырады. Таза алтын метрикалық жүйеде 1000-қө
пробамен белгіленеді.
Алтын құймаларының әр түрлі системаларды пробаның белгіленуі.
Құймадағы алтын үлесі % Система
метрикалық караттық алтындық
100
91.6
90.0
75.0
66.6
58.3
37.5
1000 24 96
916 22 88
900 20 80
750 18 72
666 16 64
583 14 56
375 9 36
Алтын – сары түсті жылтырлы металл. Тығыздығы 19.3-19.33 гсм, балқу
температурасы -1064°С, Бринель бойынша қаттылығы –185 мнм, салыстырмалы
ұзаруы – 40-50%, серпімділік шегі-140 мнм. Таза алтынды аз қолданфылады,
тек қана пломбалық материал негізінде. Тіс техникалық бұйымдарда алтынның
күміспен,мыспен, платинамен, палладиймен құймаларда қолданылады. Тіс
теъхникалық алтын құймаларын,физикалық қасиеттеріне байланысты 4 типке
бөледі:
1. жұмсақ – аз қысымға шалдығатын конструкцияларда қолданылады;
2. орташа – бір шама көбірек қысымға шалдығатын конструкцияларға;
3. Қатты – үлкен қысымға шалдығатын конструкцияларға;
4. Өте қатты – одан да үлкен қысымдарға, жіңішке қималарды жасағанда
қолданылады.
900 пробалы құймалар тіс қабықтарын жасауда қолданылад. Диаметрі
18,20,23,25,мм, массасы 5 гр-нан блоктар. Құрамында 90% алтын, 6%мыс, 4%
күміс бар. Балқу температурасы 1063-1064°С. 750 пробалы құймалар
кламмерлер жасауда қолданылады. Құрамында 75% алтын, 8% күміс, 9% ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Тақырыбы: Стоматологияда тіс протездерін дайындау технологиясының
рольі, мақсаты және міндеті. Тіс жақ жүйесінің функциональды
анатомиясы. Шайнау аппаратының биомеханикасы. Артикуляция және
окклюзия. Тістем түрлері.
2. Мақсаты: Студенттерге тіс протездерін дайындау технологиясының
стоматология саласында үлкен орын алатынын, оның ролі, мақсаты мен
міндетін түсіндіру. Ауыз қуысын протездеуде тіс жақ жүйесінің
функциональды анатомиясының маңызын, шайнау аппаратының биомеханикасы,
артикуляция және окклюзия ұғымдарын білу, олардың тіс протездерін
дайындау технологиясында алатын орны, тістем түрлерін оқыту,
түсіндіру.
3. Дәріс тезистері:
Артикуляция мен окклюзиялар.
Сүйектердің буындағы мүшеленуін артикуляция деген терминмен белгілейді,
ол буындағы мүмкін болатын қозғалыстар деп аталынады. Ортопедиялық
стоматологияда осы ортақ қозғалыстардан тек тіс қатарларының түйісуі
сақталатын қозғалысы бөлініп алынады. Төменгі жақтың бұл қозғалысын
окклюзиялық қозғалыс деп атайды. Төменгі жақтың 3 түрлі окклюзиялық
қозғалысымен тұрақтылығы бар: орталық, сагитальды және трансверзальды
шайнау аппаратының биомеханикасын дұрыс түсіну үшін: 1) тіс қатарына, 2)
буынға қатысты артикуляция элементтерінің терминологияларын анықтау қажет.
а) сагитальды және трансверзальды окклюзиялық қисық.
б) күрек тістердің бір бірін жабу тереңдігі (фронтальды жабу)
в) сагитальды және трансверзальды күрек тістер жолының бұрышы (жоғарғы
күрек тістердің тандай беті) готикалық бұрыш 120 градус.
г) шайнау төмпешіктерінің биіктігі мен ойықтығы.
д) сагитальды және трансверзальды буын жолының бұрышы. Беннет бұрышы 15-
17 градус.
Төменгі жақ сүйектерінің қозғалыстарының әртүрлі тістесуіндегі
биомеханикасы.
Тістердің қабысуы төменгі жақтың орталық, сагитальды және
трансверзальдя күйіндегі тіс қабысуның маңызы зор. Орталық окклюзия
төмендегідей морфофункциональдық белгілермен сипатталады:
а) төменгі жақты көтеретін бұлшықеттер біркелкі жиырылады.
б) төменгі тістер қарсы тістермен тығыз, біркелкі және бір мезгілде
қабысады.
в) буын басы буын ойығымен буын төмпешігі ойысының түбінде мүшеленіп
байланысады.
Жақтың тұрақтылығында тамақты тістеу және шайнау процесі аяқталады.
Төменгі жақтың сагитальды күйі келесі белгілермен сипатталады:
а) төменгі жақты қозғайтын бұлшықеттер біркелкі жиырылған, ал өзгелері
босаңсыған.
б) буын басы төмен алға қозғалып, буын төмпешігінің ұшына жетеді.
в) төменгі күрек тістер, жоғарғы күрек тістердің таңдай жағымен сырғиды
да, жоғарғы күрек тістердің тістейтін шетімен түйісіп орналасады
(сагитальды буын жолының бағыты), азу тістерде көптеген нмесе үш пункте
түйісу болуы немесе мүлдем болмауы мүмкін. Азу тістердің ажыау шамасы
алдыңғы істердің бір-бірін жабудың буын ойығының тереңдігіне және
сагитальды окклюзиялық кисаюдың дәрежесіне байланысты. Сонымен қатар буын
төмпешігі мен зау тістердің шайнау төмпешігінің биіктігіне тура
пропорционалды:
1) күрек тістердің фронтальды жабу тереңдігіне
2) буын ойығының тереңдігіне
3) сагитальды окклюзиялық қисаюдың дәрежесіне
4) буын төмпешігі мен азу тістердің шайнау төмпешігінің биіктігіне.
Шайнау аппаратының артикуляциясы мен окклюзия туралы ілімнің теория
және іс-жүзіндегі маңызы зор. Ол тіс протезінің (әсіресе тіссіз жақ сүйегі
үшін) құрастыруды ғылым жүзінде негіздеуге себеп болды.Тіс қатарлары
арасындағы көптеген окклюзиялық түйісу парадонтқа түскен салмақты біркелкі
таратуға жағдай жасайды. 7-9 жастағы баладарда сүйір тістердің
төмпешігінің мүжілуінің бөгелуі жиі кездеседі. Окклюзияны бірқалыпты сақтау
үшін бала астыңғы жағын алға қозғайды да, өзіне өзі тістесудің ауытқыған
түрін жасайды. Бұл еріксіз түрдегі прогения кейін шын прогенияға айналып
кетуі мүмкін. Ересек адамдарда парадонтоз кезіндегі әртүрлі окклюзия
парадонтқа түсетін салмақты қабыну процесін және тістердің босаңсуын
күшейтеді.
Тіс жақ жүйесінің негізгі қызметін орындау төменгі жақтың әртүрлі
сипатта қозғалуымен байланысты. Шайнау және жұтыну кезінде тіс қатарының
қабысуымен ашылуында осы қозғалыстарыдң белгілі бір фазалығы бекітілген.
Әдейі және рефлекторлы қозғалыста және дем алу, сөйлеу және әр түрлі
мимикалық қозғалыстарда тіс қатарының қабысуы болмайды.
Төменгі жақтың қозғалысы шаралы және шарасыз рефлекстердің күрделі
қосылыстарының негізінде әртүрлі бұлшықет топтарының жиырылуынан жүзеге
асады. Шайнау қысымын жүзеге асыру үшін нерв импульстарының реттілігі бас
миының өзекті бөлімінде орналасқан орталықпен бақыланады.
Шайнау аппаратының барлық механизмінің іс-қимылын дұрыс бағалау үшін
артикуляция, окклюзия және т.б. терминдерді міндетті түрде білу қажет.
Артикуляция – бұл төменгі жақтың барлық қозғалсыс кезінде жақтар мен
тіс қатарларының жазықтықта қатынасы.
Артикуляцияның бұл анықтамасына төмеңгі жақ тек шайнау қозғалысы ғана
емес, сөйлеу, есінеу және т.б. кездердегі қозғалыстар жатады. Артикуляцияны
практикалық мақсатта ең қолайлысы окклюзия варианттарының бір-біріне
ауыспалы тізбегінде қарастырған жөн.
Окллюзия бұл жоғарғы және төменгі жақтардың тіс қатарының немесе
жекелей тіс топтарының белгілі бір уақыт аралығында қабысуы. Яғни окклюзия
бұл артикуляцияның бір моменті болып табылады.
Төменгі жақтың жоғарғы жаққа қатынасының күйіне байланысты былай
бөлінеді:
1) салыстырмалы физиологиялық тыныштық күй.
2) орталық окклюзия немесе жақтардың орталық қатынасы.
3) бүйірлі оң окклюзия
4) бүйірлі сол окклюзия
5) алдыңғы окклюзия.
Салыстырмалы физиологиялық тыныштық күй шайнау бұлшықеттерінің
минимальды белсенділігінде және мимикалық бұлшықеттерінің толығымен
босаңсуындағы төменгі жақтың бір артикуляциялық күйі. Төменгі жақты
көтеретін және түсіретін бұлшықеттердің тонусы біркелкі.
Орталық токклюзия түйісу нүктелерінің максимальды санында тістердің
қабысуымен сипатталады. Бұл кезде беттің орталық сызығы орталық күрек
тістер арасымен өтетін сызықпен сәйкес келеді. Төменгі жақ басы буын
бұдырының скатында, оның негізінде орналасады. Бұл кезде шайнау
бұлшықеттерінің біркелкі және бір уақытта жиырылуы бақыланады.
Алдыңғы окклюзияда төменгі жақтың алдыға жылжуы болады. Бұл латеральды
қанаттәрізді бұлшықеттің екіжақты жиырылуымен жүзеге асады. Орталық күрек
тістер арасындағы сызығы беттің орталық сызығымен сәйкес келеді. Төменгі
жақ басы алдыға ығысып және буын бұдыры ұшында орналасады.
Бүйірлі окклюзия төменгі жақтың оңға немесе солға ығысуымен жүзеге
асырылады. Төменгі жақтың оңға жылжуында латеральды қанат тәрізді
бұлшықеттің қарама-қарсы жағы жиырылады, ал солға керісінше.
Төменгі жақтың вертикальды қозғалысы.
Вертикальды қозғалыс ауызды ашып, жабуына сәйкес және төменгі жақты
көтеріп, түсіретін бұлшықеттің кезектесіп жифрфлуынан жүзеге
асырылады. Төменгі жақ түскенде тіс жақ қатарлары ашылады, ал ауызды
жапқанда, керісінше қабысады. Ауыздыңмаксимальды ашылуы кезінде тіс
қатарлары арасындағы қашықтық орташа 4,4см тең.
Ауызды ашқан кезде төменгі жақтың әрбір тісі төмен түсіп және артқа
жылжып, буын басының жалпы орталығымен қиғаш түседі.
Төменгі жақтың сагитальды қозғалысы.
Төменгі жақты алдыға жылжыту латеральды қанағаттәрізді бұлшықеттің екі
жақты жиырылуымен жүзеге асады. Олардың бі жақ ұшы қанағаттәрізді өсіндінің
шұнқырында, ал екінші ұшы төменгі жақ басының алдынғы жақ бетінде буын
дискісіне бекітілген. Төменгі жақтың алдыға жылжуы екіге бөлінуі мүмкін.
Бірінші фазаға диск төменгі жақ дискісімен бірге буын бұдыры бетімен
сырғанайды. Екінші фазаға басының сырғанауына өзінің көлденең осьі бойымен
шарнирлы қозғалысқа қосылады. Осы қозғлыстар оң және сол жақта бір уақытта
жүреді.
Төменгі жақ алдыға қозғалуында төменгі жақ басының жүретін
арақашықтығы сагитальды буын жолы деп аталады. Ол белгілі бір бұрыш
сагитальды буын жолы бұрышымен сипатталады. Бұл бұрыш сагитальды буын
жолының жалғасы болып жататын окклюзиялық жазықтықпен қиылысқан сызықпен
түзіледі. Буын сагитальды жолының бұрышты Гизи бойынша орта есеппен 33
градусқа тең.
Ортогнатиялық тістесуде төменгі жақ қозғалысында жоғарғы жақтың
қабысуынан босатылса ғана, алдыңғы тістер алдыға жылжиды. Бұл қозғалыс
төменгі күрек тістердің, жоғарғы күрек тістердің тандй бетімен сырғанай
отырып кесу қырлары жанасқанға дейінгі мономентпен жүргізіледіТөменгі жақты
алдыға жылжытқанда төменгі күрек тістердегі құрылған жолды сагитальды
күрек тіс жолы деп атайды. Сагитальды күрек тіс жолы сызығының окклюзиялық
жазықтықпен қиылысуында түзетін бұрыш, сагитальды күрек тіс жолының бұрышы
деп аталады. Оның көлемі жкелей әртүрлі, және қабысу сипаына байланысты.
Гизи бойынша ол 40-50 градусқа тең.
Төменгі жақтың трансверзальды қозғалысы.
Төменгі жақтың бүйірлі қозғалысы латеральды қанат тәрізді бұлшықеттің
біржақты жиырылуынан құрылады. Яғни төменгі жақ оңға қозғалса, сол жақ
қанат тәрізді бұлшықет жиырылады, ал солға қозғалса - оң жақ қанат тәрізді
бұлшық ет жиырылады. Бұндай қозғалыста буын басы бір жағынан өз осінде
айналады. Осы уақытта екінші жақтың буын басы диспен бірге буын бұдыры
бетімен сырғанайды. Егер төменгі жақ оңға ығысса, онда
сол жағындағы басы төмен және алдыға ығысады, ал оң жағында буын басы
вертикальды осьте айналады.
Жиырылған бұлшықет жағында төменгі жақ басы төмен, алдыға және біраз
ішке ығысады. Бұл кезде ол буын жолының сагитальды сызық бұрышына жол
жасайды. Бұл бұрыш ең алғаш Беннетпен жазылып және осы себептен сонының
атымен аталғын. Немесе оны бүйірлі буын жолы бұрышы деп те атайды. Ол 17
градусқа тең.
Трансверсальды қозғалыс тістердің окклюзиялық жанасуының белгілі бір
өзгерістерімен сипатталады. Төменгі жақ бірде оңға, бірде солға
ығысатындықтан, тұйық бұрышта қиылысатын тістердің қиғашын көрсетеді. Тіс
төменгі жақ буыннан неғұрлым алшақ тұрса, соғұрлым бұрыш үлкен болады. Ең
тұйықұ бұрыш түзетін орталық күрек тістер. Бұл бұрыш трансверсальды күрек
тіс жолының бұрышы немесе готикалық бұрыш деп аталады. Ол күрек тістердің
бүйірлі қозғалысының аумақтығын анықтап және 100-110 градусқа тең.
Жақтың бүйірлі қозғалысында оны екі жаққа бөлуге болады: жұмысшы және
балансты. Жұмысшы жағында тістер бір-біріне аттас бұдырларымен оналасады,
ал баланстыда карама-қарсы, яғни төменгі ұрт бұдыр қарсы таңдай бұдырымен
түйіседі.
Тамақты шайнау кезінде төменгі жақ қозғалу циклін жасайды. Гизи
төменгі жақтың циклділігін схема түрінде ұсынды. Қозғалыстың бастапқы
кезеңі орталық окклюзия күйі болып табылады. Одан кейін өздіксіз кезекпен
бірінен соң бірі 4 фаза өтеді. Бірінші фазада жақ төмен түсіп және алдыға
шығады. Екінші фазада жақ бүйірге қарай ығысады. Үшінші фазада жұмысшы
жағында тістер аттас бұдырлармен, ал балансты жаққа қарама-қарсы түйіседі.
Төртінші фазада тістер орталық окклюзия күйіне келеді және осы шайнау циклі
ары қарай қайтадан қайталанады. Шайнау аяқталған соң жақ салыстырмалы
тыныштық күйге келеді.
Сонымен, шайнау аппаратының биомеханикасының заңдылықтарын түсіну әрбәр
дәрігер-стоматолог үшін қатардағы білім деңгейі болып табылады. Ол тіс
протездерін құрастыру, тісті плобалау кезінде, тістеудің ауытқуын анықтауда
және парадонтозда тістердің шектен тыс салмақ қабылдауының рольін есепке
алуға қажет.
Шайнау аппараттарының биомеханикасы.
Биомеханика – адам мен жануарлардың қозғалысы туралы ғылым. Ол дененің
барлық механикалық қозғалысы бағытын механикалық заң көзқарасымен
қозғалысты зерттейді.
Ортопедиялық мақсатта шайнау аппаратының шайнау механикасын оқып білу
өте маңызды-шайнау аппаратын түзетін мүшелер мен жүйелердің
функциональды қатынасы мен морфологиясын. Шайнау аппаратының формасы мен
қызметін қалыптастыруға, тамақты тістеп және шайнау актісіне, сөйлеу және
демалу процесстеріне бағытталған ортопедиялық іс-әрекет, сау шайнау
аппаратының функциональды құрылыс заңдылықтарында негізделеді.. Шайнау
аппараттарының қызметі шайнау бұлшықеттерінің өзгерістерімен және тіс
қатарлары арасындағы қатынастың өзгерістерімен жүзеге асады. Шайнау
аппараттарының қызметі схема түрінде келесі негізгі фазалардан тұрады:
ауызды ашып және жабу, төмеңгі жақ алдыға және артқа жылжуы, бүйірлі және
аралас қозғалыстар.
Төмеңгі жақтың қозғалыстары және самай-шықшыт буыны элементтерімен тіс
қатары қатынасының өзгеруі.
Төмеңгі жақтың бастапқы күйінде еріндер жабық, ал төменгі жақ аздап
жабық болып тұрады. Бұл кезде жоғарғы және төменгі жақтар арасында 2-4мм
саңылаулар болады, бұл тыныштық күй деп аталады.
Төменгі жақты ашуды 3-фазаға бөледі-біраз, едәір және максималды
ашылуы. Буған буын басы қозғалысының – түрі әрекет етеді. Біраз ашқанда
буын басы буынның артқы бөлімінен төмен, оны орталық етіп көлдеңен осьті
айналады. Төменгі жақтың едәір ашылуында буынның төменгі артқы бөлімінде
шарнирлі айналумен қатар, оған буын басының дискпен бірге буын бұдар
бетінің манына қарай сырғанауы қосылады. Буын басының аралас қозғалысы
пайда болады. Максимальды ашу кезінде буын басының сырғанауы буын басында
тежеледі де, бір ғана шарнирлі қозғалыс жалғастырады. Буын басының
қозғалысын есту тегісіне саусақты сұға отырып ауыздың ашылуында тексеруге
болады. Ауыздың ашылу амплитудасы орта есеппен 4-5см тен. Төменгі жақты
түсіру және осыған сәйкес , буын басының жүретін жолы буын бұдырларының
биіктігі мен пішініне байланысты.
Төменгі жақты максимальды ашудан тістердің толық түйісуін төменгі жақты
көтеретін бұлшықеттермен жүзеге асырылады. Төменгі жақты көтергенде буын
басы түсіргендегі жолды қайталайды.
1. Жоғарғы және төменгі тіс қатарының құрылысы.
Қалыпты жағдайда тістер үздіксіз тығыз қатар құрайды. Олардың пішіні
жоғарғы жақ сүйегінде жартылай эллипс түрінде, ал төменгі жақ сүйегінде
парабола түрінде кездеседі. Тістердің тығыз түйісуімен тіс сауытының
шығынқы пішіні (экватор) қызыл иекті шайнау процесі кезінде зақымдалудан
қорғайды. Тістер жақ сүйектерінде жантайып орналасады. Жоғарғы тістер
сыртқа, ал төменгі тістер ішке жантаяды. Тік сызықтан
(вертикальды) ең үлкен ауытқу бұрышы – жоғарғы күрек тістерінде (20-30
градус), ең кішісі 0-5 градус (төменгі күрек тістер), тістердің жантайып
орналасуына байланысты жоғарғы тіс қатары төменгі тіс қатарын жауып
ттұрады. Сонымен қатар тістердің жантаюы тіс ұяшығының сыртқы және ішкі
қабырғаларының қалыңдығының әр түрлі болуына себебін тигізеді. Тістің
жантайған жағында қабырға жұқа болады. Хирургртер осы жағдайды, тіс
жұлғанда ескереді. Сондықтан, тістер кедергісі өз жағдайына қарай жұлынады.
Сол себепті жарақаттың жазылуы кезінде тіс ұяшығының жұқа бөлігі мүжіледі
де, жоғарғы жақ сүйегінің көлемі кішірейіп, ал төменгі жақ сүйегінің көлемі
ұлғаяды, механикалық заң тұрғысынан алғанда тіс ұяшығындағы тісті иін
ретінде қарауға болады. Тіс сауытын шайнау қысымы түсетін иіннің иығы
ретінде қарасақ,тіс түбірін иіннің кедергі иығы ретінде қарауға болады. Тіс
сауыты ұзындығының тіс түбірі ұзындығына 1:2 қатынасы тістің шайнау
процесінде пайда болатын қысымына қатысты беріктігін қамтамасыз етеді. Тіс
қатарларының шайнау беттерінің пішіні көлденен және түзу бағыттарда қисайып
келеді. Олар тіс қабысуы бетінің сагитальды және трансверзальды қисаюы деп
аталады. Бұл қисаюлар тек үлкен адамға тән, балалардың тістерінің
қалыптасуы кезінде кездеспейді және алғашқы қауым адамдарында да болмайды,
олардың тістері горизантальды орналасқан. Бұл құбілісті шайнау
аппараттарының эволюциялық дамуының және оның шайнау мен сөйлеу қабілетіне
байланысты пайда болған төменгі жақ сүйегінің күрделі қозғалыстарына
бейімделуі деп санауға болады. Тіс қабысуы беттерінің сагитальды және
трансверсальды қисаюының маңызы жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Тіс қабысуы
қисаюының бірінші болып швед анатомы Шпее жазды. Ол шайнау беттерінің
трансверсальды және сагитальды қисаюының дәрежесі, буын ойығының
тереңдігіне, буын төмпешігінің биіктігіне және алдыңғы тістердің бір-бірін
жабу дәрежесіне байланысты екенін атап көрсетті. Оның пікірінше,
сагитальды буын жолымен сагитальды шайнау беттерінің қисаюы ортасында көз
шарасы бар шеңбердің доғасының кесіндісі. Осындай өзара тәуелділік
трансверсальды окклюзиялы қисаю мен трансверзальды буын жолы – Беннет
бұрышында бар. Шпее өзара тәуелділікті анықтау арқылы окклюзиялық кисаю-
компенсаторлық қисаю деген тұжырымға келді. Окклюзиялық кисаюдың
компенсатрлық қасиеті төмендегідей. Төменгі жақ сүйегінің окклюзиялық
қозғалысы кезінде тістердің арасында көптеген түйісу сақталады. Шпеенің
ойынша, бұл төменгі жақ сүйегінің буын басы мен тістердің шайнау беттерінің
бір қисықтың бойында бір-біріне параллель болып келетін қозғалыс жасауына
байланысты.
Түйісудің сақталуы шайнау қысым күшінде тістер арасында біркелкі
тарылуын қамтамасыз етеді дейді. Окклюзиялық қисықтар туралы Шпее
ұғымы (Х1Х ғасырдың соңы) біздің мемлекетте Катц пен Курляндскийдің
жұмыстарында қайта қаралып, сыналды.
Катц адамның бас сүйегін өлшеу және клиникалық тексеруі нәтижесінде
Шпеенің ұғымын теріске шығарды және окклюзиялық қисықтар мен буын
төмпешігі беткейінің бір шеңбер доғасының кесіндісі емес екендігін
дәлелдейі.
Окклюзиялық қисықтар бірнеше бөлек қисықтардан тұратын ойыс бетті
құрайды. Осы қисықтар әр тістердің шайнау беткейлеріне дәл келеді. Төменгі
жақ сүйегінің буын басы қозғалыстың буын төмпешігінің қисайған жерімен бұл
қисықтың ортақ орталығы жоқ. Клиникалық байқаулар Катцтың корытындысын
растайды. Осыны әрқайсымыз өз бойымызда байқауынызға болады. Төменгі жақ
алға нмесе бүйірге (оң және сол) жылжығанда алдыңғы тістердің арасында
саңылау пайда болады. Окклюзиялық қисықтардың компенсаторлық қасиеті туралы
Шпееның ұғымы табиғи үйлесуге негізделмегенімен толық алмалы салмалы
протездерді жасағанда тіс доғасын құру туралы негіз болып табылды.
Бонвильдің тіс доғасымен жақ қаңқасы жөніндегі мәліметінде осы жағдайлар
көрсетілген Бұл ғалымның қорытындысы: екі буын бастары арақашықтығының және
олармен күрек тістердің медиальды бұрыштарының арасы 10см тең, осы
нүктелерді қосқанда тең үшбұрыш пайда болады. Оқулықтарда оны Бонвиль
үшбұрышы деп атайды. Ол анатомиялық артикулятордың құрылысына негіз болып
қаланды. Артикулятор – төменгі жақ сүйегінің қозғалысын дәл қайталайтын
және толық алмалы салмалы протезге тістерді орналастыру қызметін атқаратын
аспап-құрал. Келесі бір ұғым мынадай: окклюзиялық қозғалыс кезінде тіс
қатарлары арасында көптеген немесе кем дегенде үш пунктік (біреуі күрек
тістерде жйне бір бірден оң және сол жақ азу тістер аймағында түйісу
сақталғанда ғана алмалы салмалы протез қызыл иекке біркелкі жәнетығыз
отырады). Мұндай түйісу болмаған жағдайда протез жақ сүйекке біркелкі
отырмайды. Иін (рычаг) заңы бойынша ауытқып кетеді. Бұндай протездер
қолдануға келмейді. 3 пунктік немесе көптеген түйісуді жасанды проездерде
сақтап қалу үшін жуық арада тістердің қарым-қатынасын түзету керек.
Тістердің тістесуінің физиологиялық және патологиялық түрлері.
Тістердің тістесуі дегеніміз (төменгі жақтың ) орталық окклюзияда
төменгі және жоғарғы тіс қатарларының қабысуы.
Орталық окклюзияда тістердің түйісуін тістесу деп айтамыз. Барлық
тістесудің түрлері екі топқа бөлінеді – физиологиялық және патологиялық.
Физиологиялық тістесуге: толығымен шайнау қызметін, сөйлеу және
эстетиканы қамтамасыз ету жатады. Тіс қатарының түйісуінің, шайнау
қызметінің, сөйлеу және адамның сыртқы бет әлпетінің бұзылуы патологиялыққа
жатады. Түйісулер патологиялық және физиологиялыққа шартты түрде бөлінеді,
қалыпты түйісулер кейбір жағдайларды мысалға: парадонтопатияда немесе
жекелеген тістерді жоғалтқанда және олардың ығысуында паталогиялыққа
ауысуы мүмкін. Физиологиялық тістесуге ортогнатиялық, тура, физиологиялы
прогения, опистогнатикалық тістесулер. Патолгиялыққа прогнатиялық, терең,
ашық және айқас тістесулер жатады.
Ортогнатиялық тістесу.
Ортогнатикалық тістесу қазіргі адамдарда ең кең таралған болып
табылады. Тістесу түрлерін анықтағанда тіс түйісулерінің 3 бағытта
өтетіндігін көреміз: вертикальды, сагитальды, трансверзальды. Ортогнатиялық
тістесу мынадай түйісу белгілерімен сипатталады. Олардың бірі барлық
тістерге алдыңғы тістерге және үшіншісі тек шайнау тістеріне қатысты болып
мінезделеді.
Барлық тістерге қатынасты түйісу белгілері.
Әрбір тіс екі антогонистпен түйіседі – негізгі және қосымша. Төменгі
орталық күрек және жоғарғы жақтағы ақыл тіс бұған кірмейді, бұларда бір-бір
антогонистен әр бір жоғарғы тіс төменгі аттас тіске қарағанда үлкен. Бұл
себепке байланысты төменгі тіс қатарына қарағанда жоғарғы тістер дистальды
ығысқан.
Алдынғы тістерге қатынасты түйісу белгілері.
Жоғарғы және төменгі жақ күрек тістерінің арасынан өтетін ортаңғы сызық
бір сагитальды жазықтықта жатады. Бұл этетикалық оптимумды қамтамасыз
етеді. Симметрияның бұзылуы жымиюды көріксіздендіреді. Жоғарғы алдыңғы
тістер төменгі тістердің сауытын шамамен 13 жауып тұрады. Төменгі алдынғы
тістердің кескіш қыры жоғарғы тіс төмпектерімен қабысады.
Шайнау тістерінің алдыңғы артқы бағытта түйісу белгілері.
Жоғарғы азу тістің алдыңғы ұрт төмпегі төменгі аттас азу тістің ұрт
төмпектреі арасындағы көлденен сайда орналасқан. Бірінші жоғарғы азу тістің
артқы ұрт төмпегі аралығында және екінші азу тістің алдынғы ұрт төмпегінде
орналасқан. Жоғарғы және төменгі азу тістерінің төмпектерінің бұлай
орналасуы көбіне мезио-дитальды қатынас деп аталады.
Шайнау тістерінің ұрт-таңдай бағытындағы түйісу белгілері.
Жоғарғы кіші және үлкен азу тістердің ұрт бұдырлары, аттас кіші және
үлкен азу тістердің аттас бұдырларынан сыртқа қарай орналасқан. Бұның
арқасында жоғарғы тістердің таңдай төмпегі төменгі көлденен жүлгеге сай
келеді, ал төменгі ұрт – жоғарғы тістердің көлденең жүлгесіне
келеді.Алдынғы төмен және бүйір тістердің жоғарғылармен жабылуы жоғарғы тіс
доғасының төмеңгіден кең екендігімен түсіндіріледі. Бұның арқасында бүйір
қозғалыстар және окклюзионды алаң ұлғаяды.
Тура тістесу.
Ортогнатиялықтан айырмашылығы тура тістесуде жоғарғы тістердің кескіш
қыры төменгі аттас тістерді жауып тұрмайды. Олармен тік түйіседі. Бүйір
тістердің түйісуі ортогнатялық тістесуден еш айырмашылығы жоқ.
Физиологиялық прогнатия және физиологиялық опистогнатия.
Бұл тістесулер ортогнатиядағы сияқты барлық түйісу белгілерімен
мінезделеді. Айырмашылығы тек физиологиялық проүгнатияда альвеолярлы өсінді
және алдыңғы екі жақтағы тістер алдыға еңкейіңкі болады, ал
опистогнатиялықта – артқа қарай болады.
Патологиялық тістесу.
Ортогнатиялық және тура тістесудегі тіс қатарындағы қарым-қатынсатардың
өзгерістері аномалияға әкеледі. Патологиялық тістесу тіс қатарының қарым-
қатынасының және шайнау қызметінің, сөйлеу және науқастың келбетінің
бұзылуымен мінезделеді. Патологиялық тістесуге: прогнатия, прогения, терең,
ашық және айқас тістесу жтады.
Прогнатия.
Прогнатия жоғарғы жақтың алдыға жылжуымен сипатталады. Төменгі жақтың
дистальды жылжуынан және жоғарғы жақтың алдыңғы және бүйір тістердің
тістесуі бұзылады.
Прогнатия кезінде жоғарғы тістер арасында қуыс болады (жоғарғы және
төменгі тістер арасында саңылау болады). Жақтарды түйістіргенде жиі төменгі
тістер жоғарғы жақтың шырышты қабатына тиеді, оларды зақымдайды.
Прогнатияда азу тістер аймағындағы қатынастың бұзылысы:
бірінші азу тістің алдыңдағы ұрт төмпегі бірінші төменгі азу тістің аттас
бұдырша, кейде жүлгесіне, екінші кіші азу тіс, төменгі бірінші азу тістің
алдыңғы ұрт төмпегіне сай келеді. Айқын байқалатын прогнатияда алдыңғы
жоғарғы тістер қатты алдыға шығып тұрады. Жоғарғы ерінді итеріп Соның
салдарынан тістердің кескіш қыры көрініп тұрады. Төменгі ерін керісінше
жоғарғы тістердің астына кіріп тұрады. Бұның бәрі науқастың келбетін бұзады
және бұнымен бірге сөйлеу және шайнауы бұзылады.
Прогения.
Прогениялық қаынаста тіс қатарына төменгі жақтың алдыға шығуына орын
болады, соның саалдарынан төменгі алдыңғы тістер жоғарғы аттас тістерді
жауып жатады. Төменгі жақтың аздап қана жылжуында алдыңғы тістер аралығында
түйісу сақталады. Егер осындай жақтардың қарым-қатынасында тамақ алдынғы
тістермен тістеліп алынады. Егер төмеңгі жақтың жылжуы көлемді болса,
тістер арасында саңылау болады, тамақты алдыңғы тістермен тістеу мүмкіндігі
болмайды да, бүйір тістерге ауысады. Төменгі жақта мезиальды жылжу
болғандықтан жоғарғы бірінші азу тістің төмпегімен түйіседі. Прогения
кезінде тіс доғасы төменгі жақтікі, жоғарғы жақтікіне қарағанда үлкен
болады. Соның салдарынан төменгі азу тістердің ұрт бұдыры аттас жоғарғы
тістерге қарағанда сыртқа қарай жатады. Прогения кезінде науқастың келбеті
өзгереді, сөйлеуі және шайнауы бұзылады.
Терең тістесу.
Терең тістесу жоғарғы алдыңғы тістердің төменгі тістердегі кескіш
төмпектерімен түйісу болмағандықтан жауып тұратындығымен сипатталады.
Жоғарғы тістердің мойын бөлігіне төменгі тістердің кескіш қырлары тиіп
тұруы мүмкін. Кейде контакт болмайды, сондықтан тістер қызыл иекке тиеді,
оны жарақаттайды. Бүйір тістер ортогнатялық тістесудегі сияқты түйіседі.
Терең тістесу мен терең қабысуды ажырата білу керек. Терең қабысуда жоғарғы
төменгі тістердің сауытын 13 – нен көбін жауып жатады, бірақ кескіш
төмпешіктермен контакт болады. Терең тістесуде контакт болмайды. Терең
қабысу ортогнатиялық тістесудің анатомиялық варианты болады. Терең тістесу
керісінше ауытқуға жатады.
Ашық тістесу.
Бұл тістесуде алдыңғы тістер түйіспейді, ал кейде кіші азу тісте, тек
үлкен азу тістер ғана түйіседі. Сонымен бірге үлкен функциональды бұзылыс
болады. Алдыңғы тістермен контакт болмағандығы науқастарғы тамақты азу
тістермен тістеуге әкеледі. Қажетті шайнау алаңының қысқарғандығы
(окклюзионды алаң) тамақты шайнауды қиындатады. Науқастың сөйлеуі, сонымен
бірге келбеті бұзылады.
Айқас тістесу.
Айқас тістесу дегеніміз төменгі шайнау тістерінің ұрт төмпешіктері
жоғарғы аттас тістердің сыртына қарай орналасуы. Алдыңғы тістер дұрыс
түйіседі. Бұл тістесу жоғарғы тіс қатарының деформациясы негізінде пайда
болады. Ол екі түрлі бола алады: бір жақты, екі жақты.
5. Әдебиеттер:
1. Дойников А.И., Синицин В.Д. Зуботехническое материаловедение-М;
Медицина 208 бет.
2. В.Н.копейкин., Демнер Л.М. Зубопротезная техника –М; 416 бет
3. Трезубов В.Н.., Штейнгард М.З. Мишнев Л.М. Ортопедическая
стопматология . Прикладное материаловедение. М.Медицина 324 бет
4. Рузуддинов С.Р., Исендосова Г.Ш. Жаубасова А.Ж. Материаловедение в
ортопедической стоматологии. Алматы , 200 бет
5. Маженова А.М., Сейтмамбетова Н.Қ., Стоматологиялық ортопедия. Астана
2003ж
6. Е.А. Бердімбетов . Ортопедиялық стоматологиядағы материалтану.
Карағанды –1993 ж.
6. Бақылай сұрақтары :
1. Тіс протездерін жасауда тіс технигінің рольі.
2. Тіс протездерін жасауда тіс технигінің мақсаты.
3. Тіс протездерін жасауда тіс технигінің міндеттері.
4. Тістесу түрлері.
5. Артикуляция мен окклюзияны білу не үшін қажет.
№ 2 дәріс 2 курс 3 сем.
1.Тақырыбы: Тіс протездерінің түрлері. Негізгі және көмекші
конструкционды жадиғаттар. Металл құймалары. Жіктелуі, құрамы, қасиеті,
қолданылуы. Полимерлер. Жалпы сипаттама, жіктелуі. Ыстықта және суықта
қататын пластмассалар, құрамы, қасиеті және қолданылуы.
1. Мақсаты: Студенттерді тіс протездерінің түрлерімен таныстыру, оларды
қолдану көрсеткіштерін, оларды жасайтын негізгі және көмекші
жадиғаттардың құрамы, қасиеті, артықшылығы мен жетіспеушіліг жайлы
мәліметтер беру. Ортопедиялық стоматологияда қолданылатын металл
құймаларымен, полимерлер, ыстықта және суықта қататын пластмассалармен
таныстырып, оларды тіс протездеріне қолдануды айтып беру.
2. Дәріс тезистері:
ПРОТЕЗ- латын тілінен аударғанда “дененің жасанды бөлігі”
деп түсінуге болады. (аяқтың, қолдың, тістің, жақтың көздің, құлақтың,
мұрынның және т.б.)
Тіс протезі- тіс сауытының жасанды бөлігі, жасанды тістер,
жақтардың альвеолярлы өскінінің жасанды бөлігі.
Жақ-бет аймағының патологиясын емдеу кезінде келесі протездер түрлерін
қолданады:
1) тіс сауыты ақауын толықтыратын протездер;
2) тіс қатары ақауын толықтыратын протездер;
3) тіссіз жақтардың протезі;
4) жақтар мен альвеолярлы өскіннің протезі.
5) Бет протездері ( мұрын, құлақ, көз)
Осы жіктелумен қатар протездерді алынбайтын және алмалы салмалы протездерге
жіктеу кең тараған, сонымен қатар оларды конструкциясы бойынша
көпіртәріздес, пластиналы, доғалы, штифті, жеке сауыттар, салмалар деп
бөледі. Алмалы салмалы протездер жартылай және толыққа бөлінеді. Протез
науқасты ортопедиялық емдеу заты болып табылады. Оның көмегімен тек шайнау,
сөйлеу, жұту, шайнау бұлшықеттері мен самай төменгі жақ буынының қызметін
қалыптастырып қана қоймай, алдын алу мақсатын да көздейді- тіс қатарының
ары қарай бұзылуын ескертіп, екіншілік деформацияны түздірмейді, пародонтқа
қысым түспейді және артропатияны болдырмайды. Сонымен қатар протез
науқастың сыртқы келбетін қалыптастыруда үлкен маңызы бар, яғни эстетикасын
жақсартады.
Ортопедиялық стоматологияда қолданылатын жадиғаттар туралы түсінік.
Стоматологияда жадиғаттану стоматологиялық материалдардың шығу тегін
және өндірісте шығару сияқты мәселелерді қарайтын қолданбалы ғылым.
Табиғатта кездесетін заттардың қасиеттері стоматологиялық мақсат үшін
жарамсыз болғандықтан стоматологиялық материалдар арнайы зертханаларда,
арнайы зауыттарда препараттар, бұйымдар, жартылай фабрикаттар шикізат
ретінде шығарылады. Жаңа шыққан материалды тәжірибелік стоматологияда
қолдану клиникалық, зертханалық және кейбір жағдайларды фармакологиялық
сынақтардан өткеннен кейін ғана мүмкін.
Стоматологиялық материалдарды қолдану үшін, олардың тек қана
қасиеттерін біліп қана қоймай, сонымен бірге қолданған кезде болатын
өзгерістерді де білген абзал. Мысалы, егер полимеризациялау кезінде
технология бұзылса, онда жоғары сапалы акрил пластмассалардан жасалған
протездің сапасы төмен өзгерістерді және олардың қасиеттерін оқу барысында
терең меңгерген жөн. Әрбір материалдардың өздеріне тән физикалық және
химиялық қасиеттері болады: меншікті салмағы, балқу температурасы, басқа
заттармен химиялық әрекеттерге түсуі және т.б.
Тіс техниктеріне арналған материалдарды шартты түрде негізгі
немесе конструкциялық және көмекші қосалқы деп екіге бөлу қалыптасқан.
Негізгі материалдарға әртүрлі тіс протездері мен аппараттарды жасауға
арналған негіздік пластмассаны, жасанды тістерді, металдарды және олардың
құймаларын жатқызады. Конструкциялык материалдарды өңдеп протездер жасау
кезінде қолданылатын материалдарды көмекші деп атайды .
Негізінен дәрігерлер қолданылатын материалдар тобын клиникалық
немесе дәрігерлік деп атайды. Бұл топқа тіс салу негізіндегі тістерді
пломбалауға арналған амальгамаларды, цементтер мен пластмассаларды
жатқызуға болады.
Негізгі материалдардың қасиеттері.
Металдар мен полимерлердің химиялық құрамына, структурасына және
өңдеу тәсілдеріне байланысты өзгерістері туралы толық мәлімет алу үшін
әртүрлі тексерулер мен сынақтар тәсілі қолданылады. Толып жатқан
зерттеулерді металлографиялық, спектральдік, рентгеношрафиялық және
технологиялық сынамаларға бөлу қалыптасқан. Осы зерттеулер арқылы
материалдың табиғаты, құрылысы, құрамы және қасиеті, ал керек кезінде дайын
бұйымның сапасы туралы мәлімет алуға болады.
Материалдың қасиеті физикалық, химиялық, механикалық және
технологиялық көрсеткіштері арқылы білінеді.
Физикалық көрсеткіштерге балқу және қайнау температурасы, беттік
кернеу, жылу өткізгіштік, сызықтық және көлемдік ұлғаюдың термиялық
коэффициенттері, оптикалық константтар, түр-түсі, тығыздық, фазалық
өзгерістер және т.б.
Механикалық көрсеткіштерге: мықтылық, қаттылық, серпімділік,
иілімділік, морт сынғыштық, тұтқырлық сияқты ұғымдар жатады.
Мықтылық деп- материалдың сыртқы күш әрекетіне қарсы тұру
қабілеттілігін айтады. Үлестік мықтылық деп- мықтылық шегінің тығыздығына
қатынасын айтады. Дененің өзіне басқа дененің енуіне қарсы тұру қасиетін
қаттылық дейді. Серпімділік деп сыртқы күш әрекеттерінен қалыптарының
өзгеруінің алғашқы қалыпқа қайтымдылығы айтылады.
Тұтқырлық деп, тез артатын сыртқы күштің соққысына материалдың
қарсыласу қасиетін айтады ( морт сынғыштыққа қарсы құбылыс).
Иілімділік деп, материалдың сыртқы күштің әсерінен бұзылмастан
қалыбын өзгертіп, берілген жаңа қалыпты сақтап қалуын айтады.
(серпімділікке қарсы құбылыс)
Тіс жасайтын өндірістерде материалдарды механикалық сынақтан
(статистикалық, динамикалық және қаттылығы) өткізудің маңызы зор.
Материалдарды статистикалық сынақтан өткізу үшін тұрақты күш немесе күшті
өте байыппен жоғарылатады, ал динамикалық сынақ кезінде күшті немесе
соққыны өте тез жоғарылатады. Материалдардың қасиеті туралы толық мәлімет
алу үшін олардың қажуын,ескірүін,тозуын сынық арқылы анықтайды.
Металдардың құрамына,құрылысына және өңдеу тәсілдеріне байланысты
химиялық қасиеттерінің сипаттамасын білу ушін оны жалпы коррозияға
,кристолит аралық коррозияға және коррозиялық жарылуларына тұрақтылығын
анықтайды. Химиялық қасиеттерге тотығыштық және ерігіштігі жатады. Әртүрлі
ортада коррозияға тұрақтылығын анықтау үшін бірнеше тәсілдер қолданылады:
сынақтан өтетін затты толығымен сұйыққа батырып қою; бірнеше рет сұйыққа
батырып, қайтып алынуы; буда; қайнап тұрған тұздың ерітіндісінде;
айналамыздағы атмосферада; зертханада. Сұйықты, буды немесе ерітінділерді
сынақтан өткен металдарды еске ала отырып таңдайды. Сынау үшін қолданылатын
заттың үстірт беттерімен бірге сұйықтың көлемінің қатынас шамасы мол болған
дұрыс. Алынған нәтижелерді сынау арқылы, коррозия жылдамдығы арқылы
коррозияның тереңдігін де анықтауға болады. Коррозияның дамуының тағы бір
көрсеткіші ретінде заттың механикалық қасиеттерінің өзгеруін айтуға болады.
Жалпы коррозия, бұйымның кескінін кішірейтіп, түсірілген салмаққа
қарсылығын төмендетеді. Нүктелі коррозия нәти жесінде бұйымның иімділігі
төмендейді. Материалдарды өңдеу кезінде ең маңызды көрсеткіш олардың
технологиялық қасиеті. Бұларға құю, созымдылық, штамптау ( қалыптау),
айналмалы біліктердің арасынан өткізу(прокаттау), созу, дәнекерлеу және
өңдеу сынақтары жатады. Технологиялық сынамалар өте қарапайым. Бұл
сынамалардың көрсеткіштері осы материалдарды қолданған кезде жіберілген
кемшіліктерді анықтап түзеуге мүмкіндік береді.
Металдар және металл құймалары.
Ортопедиялық стоматологияда протездерді дайындау үшін әртүрлі
металл құймалары қолданылады. Металдар таза күйінде қолданылмайды,өйткені
олардың касиеттері негізгі ( конструкциялық материалдарға қойылатын
талаптарға сай емес. Металдардың өз ара әрекетке түсіп, металл құймаларың
түзу қабілеттілігі өндірістерде кеңінен қолданылып жүр. Ортопедиялық
стоматологияда қолданылатың барлық металдар көп компонентті құймалар болып
табылады.
Табиғатта металдар химиялық қосылыстар түрінде (рудалар), ал
кейбірі коррозияға төзімді металл топтары сап түрінде кездеседі.
Құймалардың кристалдық құрлысы. Құймалар сұйық күйінен қатты
қүйге көшкен кезде кристалдық тор түзеді. Осы қатты кезінде құйма
құрамындағы компоненттерінің бір- бірімен әрекеттесүін негізгі 3- түрге
бөледі: механикалық қосылыс, қатты ертінді және химиялық қосылыс.
Компоненттердің әрекеттерінің осы түрлерін қарастырайык.
Механикалық қосылыс. Құйманың бұл түріне бір бірінде ерімейтің
металл қосылыстарын жатқызады. Бұндай қосылыс ретінде, мысалы, қорғасын,
висмут және кадмий қосылыстарың жатқызуға болады. Құйманын әрбір
компоненті өзіне тән кристалдық торың сақтайды және касиеттері негізінен
құрамдық бөліктерінің қатынастарына байланысты.Компоненттерінің өзара әлсіз
байланысы бұл құймаларды тез балқығыш жасағанымен қолдану үшін олардың
қаттылығы жеткілікті.
Материалтану – материалдың құрамы туралы ғылым.
Стоматологиялық материалдар 3 топқа бөлінеді:
1. Негізгі
2. Көмекші
3. Клиникалық.
Негізгі деп – тіс протезін жасайтын материалды айтады. Оларға
материалдар мен олардың құймаларын, керамикасы(стом фарфор) полимерлер,
композициялық, пломбалық материалдар.
Көмекші – протез технологиясының әр түрлі кезеңдерінде қолданылады.
Оларға модельдік, абраивтк, үлгілік флюстер жатады.
Клиникалық – клиникалық стоматлогиялық қабылдауда қолданылатын
материалдар. Оларға балауыздар, балауыз композициясы жатады.
Стоматологиялық материалдарға жоғарғы талаптар қойылады:
- токсикологиялық
- гигиеналық
- физико-механикалық
- химиялық
- эстетикалық
- технологиялық.
1. Материалдардың қасиеттері:
- механикалық қасиеті – материалдың бұзылуға төтеп бере алу қасиеті.
- Қаттылық – басқа дененің кіруіне қарсы тұра алуы;
- Беріктілік – бөгде күштердің әсеріне төтеп бере алуы;
- Майысқақтық – формасын өзгерте алуы, сынбау қасиеті;
- Материалдық тозуы – циклдық күштердің әсерінен материалдың бұзылуы.
2. Технологиялық қасиеттері: сатериалдың белгілі бір жағдайда жұмысқа
жарамдылығы.
- ковкость
- текучесть
- шөгуі
3. Физикалық қасиеттері:
- материалдың түсі ортопедиялық стоматологияда үлкен роль атқарады.
- Тығыздығы – қандай да бір мөлшерде белгілі бір заттың болуы
(балауыздың тығыздығы 0.45-0.97, алтын – 19.2)
Материалдың қасиеті.
Металл Атом массаТығыздығы Балқу тем-сы Бринель б-ша
беріктілігі
Алтын 197.2 19.3 1064 185
Күміс 107.88 10.50 960.5 500
Платина 195.23 21.43 1773.5 500
Палладий 106.70 12.16 1555 610
Мыс 63.54 8.95 1083 374
Хром 52.01 7.20 1910 2170-2360
Цинк 65.38 7.13 419.5 327
Никель 58.71 8.90 1455 680-780
Кобальт 58.94 8.65 1480 1320
Темір 55.87 7.86 1505 600-700
Әр түрлі типті стоматологиялық құймаларға рекомендация.
Кейбір құймаларда өңдеу барысында отшепления болуы мүмкін. Әсіресе қалыпты
температурадан суық жерге өткенде.
КТР жасаушының анықтамасы бойынша.
Құрамында алтын Aguarina H 14.0 15.0
көп құймалар ●14.5
(williams) КТР *14.5 қалыпты (25-500°С) (25-500°С) ұзақ
(25-500°) суытылған. қалыпты суытылған суытылған
Құрамында алтын азLeo 14.0 15.0
құймалар ●14.5
(williams) (25-500°С) (25-500°С) ұзақ
*КТР (25-500°) * 13.9 қалыпты қалыпты суытылған суытылған
жағдайы суыт-н
Күміс палладий Aries 14.0 15.0
құйма (williams) ●14.5
*КТР (25-500°) 14.8 қалыпты (25-500°С) (25-500°С) ұзақ
жағдайы суытылған қалыпты суытылған суытылған
Палладий негізді Capricorn 14.0 15.0
құйма ●14.5
*КТР (25-500°) *14.1 қалыпты (25-500°С) (25-500°С) ұзақ
жағдайы суытқанда қалыпты суытылған суытылған
Хром – кобальт Master – Tec *КТР (25-500°) 15.0
құймасы жағдайы
*КТР (25-500°) * 14.7 қалыпты (25-500°С) ұзақ
жағдайы суытқанда суытылған
Никель – хром Pisces *КТР (25-500°) 15.0
құймасы жағдайы
*КТР (25-500°) * 14.7 қалыпты (25-500°С) ұзақ
жағдайы суытқанда суытылған
КХС физико-химиялық қасиеттері.
Құйма Ағу шегі Беріктік Ұзару Бринель Балқу
б-ша тем-сы
беріктік
ЛК-4 - 700 8 2170 1400
КХС - 700 8 25000 1450
ВИЗИЛ 610 870 10.2 3430 -
ВИПТАМ 684 935 55 3580 -
БИРИЛИУМ - 425 2.5 1790 1280
ТИЛОНИУМ - 590 1.0 2410 1290
ВИТАЛИУМ 634 890 10 3650 1400
Бір шама кішіреуімен темір құймасындағы жоғары антикарриоздық және 00000
болат жоғары литейный, сонымен қатар бір шама шөгу қасиетіне ие.
Құйма маркосы Тығыздығы Балқу тем-сы Виккерс б-ша Сызықтық
беріктік шөгу коэф.
ПД - 250 10.9 1160 1100 1000 1900 2
ПД – 190 10.6 1100 1040 1000 1700 2
ПД – 150 10.6 110 1030 600 1000 2
ПД - 140 10.1 870 845 1100 1600 2
Күміс құйманың негізгі және оның беріктігін көбейтеді. Алтын ағу
қасиеттерін жақсарту үшін қолданылады. Палладий қорғаныш пленкасын жасай
алады.
Металл және металл құймаларының физико – механикалық қасиеттері:
- Металл балқыту температурасы ауыспалы пластикалық деформация металды
физикалық қасиеттерінің өзгеруіне әкеледі.
- Тығыздықтың төмендеуі
- Магниттік қасиеттердің төмендеуі.
Барлық ішкі өзгерістер металдың қарапайымдануына әкеледі. Беріктік
қасиеттері көтеріледі, майысқақтығы төмендейді.
Металдың пластикалық деформацияға байланысты қарапайымдығы наклеп деп
аталады. Наклепі бар металдар коррозиялық бұзылуға бейім болады. Наклепті
алу үшін металды рекристаллизациялық күйдіруге шалдығу керек.
Рекристаллизация – деформацияланбаған кристаллданбаған түйіндердің
пайда болуы мен өсу процесі. Металдың наклептік қасиетін қалпына келтіру
үшін оларды жоғары температурада қыздыру керек.
Металдардың химиялық қасиеттеріне тотығу, коррозиялық беріктік,
ерігіштік жатады.
Коррозия – қатты заттардың бұзылуы. Коррозиялық беріктілік –
материалдың коррозияға қарсы тұруы.
Коррозиялық шаршау – металл төзімділігінің төмендеуі.
Химияық коррозия – металдардың агрессиялық заттармен байланысы.
Металдардың және металл құймалардың технологиялық қасиеттері.
Обжиг – әр түрлі материалдарды жоғарғы температурада қыздыру арқылы
құрамындағы қоспаларды бөліп алу және қажетті қасиет беру үшін
қолданылады.
Закалка – материалдарды термиялық өңдеу.
Отпуск материалов – құймалардың термиялық өңдеу: қыздыру, выдержка,
суыту.0000
Тот баспайтын болат.
Біріншілік кристализация тепе-теңдік жағдайда аустенитті құрылымға ие
болатын темірдің көміртегімен құймасын – болат деп атайды. Тұрмыста және
өнеркәсііпте Х18Н9 кеңінен қолданылады. Тіс протезін дайындауда тот
баспайтын болаттың екі маркасы – 25Х18Н102С және 20Х18Н9Т
қолданылады.Халықаралық сандарт бойынша құрамында 1%-тен артық болса, онда
оны токсикалық деп есептейді. Көптеген арнайы стоматологиялық құймалар және
тот баспайтын болат құрамыда 3-4% никель бар екендігі мәлім. Вирон –
шамамен 30%, бюгодент - 4%, тот баспайтын болат – 10%.
Никельсіз құймаларға мысал ретінде хераниум СЕ және ЕН “Херус Кульцер”
фирмасы (Германия).
Қазіргі кезде ММСИ және РАН қызметкерлерінің эксперименттері бойынша
никельсіз азотты болат РС-1 көпір тәрізді протездер, бюгельді протездер
үшін жасап шығарған.
Болат құрамындағы марганец болаттың беріктілігін көтереді. Құрамында
0.2% бар азот болаттың коррозиялық тұрақтылығын, қаттылық, 000000
Тот баспайтын болаттың балқу температурасы 1460-1500°С.
Тот баспайтын болаттан 20Х18Н9Т фабрикалық жолмен жасалады:
- стандартты әр түрлі диаметрлі гильзалар.
- Кламмерлер
- Контурлы пломбалардың эластикалық тот баспайтын матрицалар.
25Х18Н102С тот баспайтын болаттан фабрикалық жолмен жасалады:
- болат тістер, полимерден жасалған фасеткаға арналған болат каркасьар;
- диаметрі 0,6-2,0 мм сымдар.
- Тот баспайтын болаттан дайын стандартты сауыттарды тұрақты премоляр
үшін “3М” (АҚШ) фирмасы шығарады.
Алтыннан және СПС құймалары
Халықаралық стандарт бойынша барлық құймалар:
1. Алтын негізінде бағалы металдар құймасы;
2. құрамында 25-50% алтыны бар,платина немесе басқа бағалы металдар
құймалары;
3. Арзан металдар құймалары:
4. Металокерамикалық конструкцияларға арналған құймалар:
а) құрамында алтынның көп дәрежеде(75%)
б) бағалы металдардың көп болатын (алтын, платина немесе алтын-палладий –
75%)
в) палладий негізінде (50%)
г) арзан металдар негізінде:
- кобальт негізінде (+ хром 25%, молибден 2%);
- Никель негізінде (+ хром 11%, молибден 2%);
Бағалы металдар негізінде құймаларды :
- алтынды ;
- алтын-палладий
- Күміс – палладий.
Алтыннан, платинадан және паллдийден құйылған құймалар технологиялық,
коррозияға тұрақтылық, берік, токсикалық инерттілік қасиеттерге ие.
Таза алтын – жұмсақ металл. Оның серпімділік және қаттылықты – мыс,
күміс, платина қосу арқылы арттырады. Таза алтын метрикалық жүйеде 1000-қө
пробамен белгіленеді.
Алтын құймаларының әр түрлі системаларды пробаның белгіленуі.
Құймадағы алтын үлесі % Система
метрикалық караттық алтындық
100
91.6
90.0
75.0
66.6
58.3
37.5
1000 24 96
916 22 88
900 20 80
750 18 72
666 16 64
583 14 56
375 9 36
Алтын – сары түсті жылтырлы металл. Тығыздығы 19.3-19.33 гсм, балқу
температурасы -1064°С, Бринель бойынша қаттылығы –185 мнм, салыстырмалы
ұзаруы – 40-50%, серпімділік шегі-140 мнм. Таза алтынды аз қолданфылады,
тек қана пломбалық материал негізінде. Тіс техникалық бұйымдарда алтынның
күміспен,мыспен, платинамен, палладиймен құймаларда қолданылады. Тіс
теъхникалық алтын құймаларын,физикалық қасиеттеріне байланысты 4 типке
бөледі:
1. жұмсақ – аз қысымға шалдығатын конструкцияларда қолданылады;
2. орташа – бір шама көбірек қысымға шалдығатын конструкцияларға;
3. Қатты – үлкен қысымға шалдығатын конструкцияларға;
4. Өте қатты – одан да үлкен қысымдарға, жіңішке қималарды жасағанда
қолданылады.
900 пробалы құймалар тіс қабықтарын жасауда қолданылад. Диаметрі
18,20,23,25,мм, массасы 5 гр-нан блоктар. Құрамында 90% алтын, 6%мыс, 4%
күміс бар. Балқу температурасы 1063-1064°С. 750 пробалы құймалар
кламмерлер жасауда қолданылады. Құрамында 75% алтын, 8% күміс, 9% ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz