Жоғары оқу орындарында студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздерін анықтау, студенттерді отбасылық өмірге дайындау әдістемесін жасау
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Біз XXI ғасырда, қарқынды өзгеріп отыратын
қоғамда өмір сүріп отырмыз. Алдыңғы қатарлы елдер жаңа қоғамға, ақпаратты
қоғамға енуде. Осыған байланысты Қазақстан қазір қоғамдық өмірдің барлық
саласында батыл өзгерістерді бастан кешіріп отыр. Сондықтан да
қоғамымыздың стратегиялық негізгі даму бағытын анықтау, ұлттық
ерекшелігімізді жоғалтпай, әлемдік қауымдастықпен бірігуге мүмкіндік
беретін приоритет жүйесін құру өте маңызды.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан – 2050 стратегиялық бағдарламасында
және Қазақстан халқына Жолдауында: Біз жергілікті деңгейде де отбасын,
әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын
табуымыз керек. Неке және отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият
талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі
жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең
бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата-
аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-аналарына қамқор
болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда – еліміз үшін
алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен денсаулығына
қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына түсуіміз керек.
Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа,
сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз, - деп атап
көрсетті [1].
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі – отбасы тұрақтылығын,
отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды
жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық
дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады.
Ажырасу статистикасы Республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын
көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан
қосылған отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде
отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге
орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың
төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай
отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.
Білім жүйесінің қоғамдық өмірінің барлық саласына, сондай-ақ отбасына да
тигізетін ықпалы мол. Мысалы, жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда
отбасының орнықтылығына әсер етеді. Көбінесе отбасы-некелік қарым-
қатынастың нұсқаулары білім деңгейіне байланысты болады. Мысалы,
студенттердің отбасы өмірінің құндылықтары ішінде отбасының психологиялық
және репродуктивтік қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-
қатынасының басты факторлары ретінде жұбайлардың өзара түсінігі, ұстанымы,
құндылықтары және мінез-құлық ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан
басқа білім жүйесі жоғары оқу орны деңгейінде белгілі пәндерді
ұйымдастырып, отбасы және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде
көмектесуі қажет.
Отбасы қоғамда – ең маңызды орта. Ол қылықты әрқашан азшылық, кішкене
топ, жеке адам істейді. Тарихтың шұғыл ұлы өзгерістерінде жеке адам
белсенділігінің рөлі артатыны кездейсоқ емес. Бұл жағдайда жастардың сана
деңгейімен, неке және отбасы өміріне дайындық дәрежесімен
байланыстырылған субъективтік фактордың отбасы орнықтылығына әсері сөз
болып отыр. Осыдан жоғары оқу орнының, білім беру жүйесінің атқаратын
рөлдерін бүтіндей қайта бағалау өте қиын. Қазіргі уақытта жоғары оқу орны
бірінші кезекте студенттің парасатты өсуіне бағыт алып, жеке бастың жан-
жақты қалыптасып, өнегелі дамуына көңіл бөліп, бірақ студенттерді отбасы
өміріне даярлау аспектісін ұмыт қалдыруда.
Көп жылдар бойы жоғары оқу орындары жоспарларында тиісті пән тіпті
қарастырылмаған.
Отбасы – некелік қарым-қатынастың мәдениетіне тәрбиелеу көп факторлардың
әсерімен болады. Қазіргі ғылымның міндеті олардың сырын ашып қана қоймай,
ғылыми басқарудың жолдары мен әдістерін көрсету болып табылады.
Бұл проблемалар, қандай білім болса, сондай отбасы қалыптасады дегендей,
отбасы мәселесі көп зерттеушілердің нысанына айналды.
Педагогтар, философтар, тарихшылар, демографтар, әлеуметтанушылар,
психологтар және басқа да мамандардың зерттеулерінде олар өз аспектілері
тұрғысынан қарайды, бірақ педагогикада оқу, тәрбие ұғымдары әрқашан да
өзекті проблема болып қала береді. Білім жүйесі іс жүзінде отбасы
мәселесіне бармайды, ал отбасы қажетті шамада білім жүйесімен жалғаспайды.
Нәтижесінде бейтарап алаң пайда болады, дәл осындай алаңда жеке бастың
әлеуметтену проблемасының бірі, атап айтқанда, білімнің әлеуметтік қызметі
ретінде жастарды отбасы өміріне даярлау болып табылады. Мұның бәрі
диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға және оның талдануына пәнаралық
зерттеу тұрғысынан келуге себепші болды.
Жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік өмірге даярлаудың мәселесі
бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау, студент жастарды отбасы-
некелік өмірге даярлау мәселесінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз
дәрежесінде көрініс таппағандығы көрінеді. Демек, студент жастарды
отбасы-некелік өмірге жүйелі түрде даярлау арнайы зерттеу нысаны
болған жоқ. Сондықтан бүгінгі таңда, еліміздің жастарын отбасылық
өмірге дайындаудың қажеттігі мен бұл мәселенің тәрбие теориясы мен
практикасында нақты тиімділігін таппағандығы арасындағы қайшылық
алып тұрғандығымен ерекшеленеді. Осы қайшылықтардың шешімін табу
мақсатында зерттеу тақырыбын Қазіргі студент жастарды отбасылық
өмірге даярлау мәселелері деп алуға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: жоғары оқу орындарында студенттерді болашақ
отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздерін анықтау,
студенттерді отбасылық өмірге дайындау әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Зерттеу міндеттері:
1.Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
негіздерін анықтау.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық
түсініктеме беру.
3. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлау үшін тәрбие
жұмысының маңыздылығын айқындау.
4. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
шарттарын жасау.
5. Студентерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесін
жасау.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңалығы:
1. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
негіздері анықталды.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық
түсініктеме берілді.
3. Студенттерді отбасылық өмірге даярлауда тәрбие жұмысының
маңыздылығы айқындалды.
4. Студенттердің отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
шарттары жасалып, мүмкіндіктері көрсетілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
1.Студенттерді отбасылық өмірге даярлаудың қазіргі сипатын айқындайтын
қағидалар берілді.
2. Отбасы-некелік өмірге дайындық элективті курсының бағдарламасы
құрастырылды.
3. Студенттердің отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесі жасалынды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеуiмiзге
философиялық, әлеуметтiк, психологиялық және педагогикалық әдебиеттер
негiз етiп алынды.
Отбасындағы қарым-қатынастың дамуына бағытталған теориялар мен
тұжырымдар адам психикасының онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қарым-
қатынас туралы Л.С. Выготскийдің[2], А.Н. Леонтьевтің[3], С.Л.
Рубинштейннің[4], А.Н. Ананьевтің[5], Д.Б. Элькониннің[6] т.б.
ғалымдардың еңбектерінде, қазақстандық ғалымдар К.Ж.Қожахметованың[7], Қ.Б.
Жарықбаевтың[8], С.Қ. Бердібаеваның[9], А.Ж. Аяғанованың[10],
А.А.Жұмаділлаеваның[11] этнопедагогикалық, этнопсихологиялық зерттеулерінде
көрініс тапқан.
А.Байтұрсынов[12], Ы.Алтынсарин[13], М.Жұмабаев[14],
Ж.Аймауытов[15], М.Әуезов[16], К.Д.Ушинский[17], А.С.Макаренко[18],
В.А.Сухомлинский[19] отбасылық тәрбиенің жалпы теориялық,
педагогикалық, психологиялық негізін жасауда көп үлес қосқан
ғалымдар.
К.Кенжахметов [20], С.Қалиев[21], С.А.Ұзақбаева[22], С.Ғаббасов[23],
З.Әбілова[24] және т.б. ғалымдар өз еңбектерінде халықтық
педагогиканың жан-жақты мәселелерін зерттеген, отбасының педагогика,
психология, өнер және әлеуметтану ғылымдарымен байланысының нығайуына
үлкен еңбек сіңірген.
Қазақ отбасы туралы мәселелер А.Биекенова [25], Е.Мұқанғалиев[26],
М.Баймұқанова[27], А.Бекжігіт, Ә.Ыстыбай[28], Б.Айтмамбетова[29]
еңбектерінде қарастырылған. Қазақ халқының отбасылық ерекшеліктері туралы
бұл ғалымдардың еңбектері жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік
өмірге даярлауда бізге маңызды теориялық, этнографиялық,
этносоциологиялық материалдар болып табылады.
Отбасылық өмірдің ерекшеліктері, некелік қатынастардың сырлары
туралы білімдер мен көзқарастар Х.А.Арғынбаев[30], Б.Қожабекова[31],
Т.Төлендиев, Иманбаев Қ. [32] еңбектерінде ерекше аталып көрсетілген.
Отбасына байланысты ресейлік және шет елдік ғылымда қойылған
негізгі проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Отбасы мен
неке мәселелері М.С.Мацковский, А.Г.Харчев[33], В.А.Сысенко[34] және
басқа да ресейлік ғалымдардың еңбектерінде қаралған. Шет елдік
мамандардың ішінде Э.А.Тийт[35], Ф.Я.Варга[36], Д.В.Винникотт[37] және
т.б. зертеулерінде ашылып көрсетілген.
Жастарды отбасын құруға және болашақ ерлі-зайыптылардың
міндетін орындауға дайындау мақсатына бағытталған тәрбие жұмысын
жүргізу керек. Бұл тұрғыда педагогика және отбасы әлеуметтануында
көп жұмыстар жасалынды. Болашақ отбасы иесін даярлау проблемасының
педагогикалық аспектілері И.В.Гребенников[38], Л.М.Панкова[39],
Б.Шапиро[40],С.Д.Лаптенюк[41],Б.Кру глов[42],В.А.Бальцевич,С.Н.Бурова,Ф .Н.Вод
нева[43] және басқалардың еңбектерінде берілген. Бұдан басқа
жыныстық тәрбие пролемалары И.С.Кон[44], В.Е.Какан[45] зерттеулерінде
бейнеленген.
Зерттеу көздері: ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының Неке және
отбасы заңы, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан-
2050 стратегиясы, Қазақстан халқына жыл сайынғы Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдаулары, оқу-әдістемелік құралдар, зерттеу
мәселесі бойынша психологтардың, педагогтардың, мәдениеттанушылардың,
философтардың, демографтардың ғылыми еңбектерi.
Зерттеуде қолданылған әдістер: тақырыпқа байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды
талдау, бақылау,әңгіме,интервью,анкета т.б.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда (Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2013; ОҚПУ, 2013), сонымен
қатар, Қ.А.Ясауи Хабаршысы, Қазақстан ғылымы мен өмірі республикалық
ғылыми-әдістемелік журнал беттерінде жарияланды.
Зерттеу жұмысының кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2013 ж.) отбасы мәселесіне байланысты әдебиеттерге
теориялық талдау жасалынды, зерттеу жұмысының өзектілігі, нысаны, пәні,
жалпы және жеке болжамдары, мақсаты мен міндеттері, зерттеудің әдіснамалық
негіздері мен әдістері анықталды.
Екінші кезеңде (2014 ж.) студенттерді болашақ отбасылық өмірге
дайындау эксперименттік тұрғыда зерттеліп, нәтижелері талданды.
Зерттеу базасы. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-ң тарих-педагогика
факультеті.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Магистрлік диссертация кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2 Студент жастарды болашақ отбасылық өмірге даярлаудағы
тәрбиенің мазмұны және оны іске асыру әдістемесі
2.1 Студенттерді болашақ отбасы-некелік өмірге даярлаудағы
тәрбиенің кезеңдері
Қазіргі қазақ отбасыларындағы көптеген проблемалар жастардың отбасы-
некелік қатынастарға дайындықтарының нашарлығынан туындауда. Бұл жерде
әнгіме өте маңызды саналатын шаруашылық дағдыларына оқыту жөнінде ғана
емес, отбасы мүшелерінің қатнастарына негізделген отбасылық өзара тұрақты
қарым-қатынастардағы қиыншылықтарда кездесіп қалатын психологиялық
дайындықтар жөнінде болып отыр.
Халық педагогикасының элементтерін қолдану арқылы неке, отбасы
қатынастарының ерекшеліктері жөніндегі білімді арнайы шығарылған басылымдар
көмегімен, жас жұбайлар арасында лекция оқумен, жастарды неке қатынастарына
дайындауға бағытталған радио және теле бағдарламалар ұйымдастырумен
толықтырып отыруға болар еді. Қажетті дағдылар мен икемділікті орнықтыру
бұдан гөрі шаруашылық, тұрмыстық дағдыларды үйрету оңайырақ болады, ал екі
адам арасындағы қатынастарды байыптылық негізінде орната қою күрделірек
келеді. Алайда, ең күрделі де ұзаққа созылатын үдеріс - жастардың қүндылық
бағыт-бағдары мен қағида-тұжырымдарын қалыптастыру, мұны ерте кезден бастап
қолға алған отбасының жоғары беделі, өзге адамдарға деген жауапкершілік
сезімі, өзгелердің мүдделерiн ескеріп отыруға және түсінуге икемділік,
өзара көмек пен өзара қамқорлық ұстанымы - міне, осылардың барлығы да
отбасы өмірінің, оның ежелгі дәстүрлерінің, ата-аналар мен балалардың
бірлескен қызметі мен бірлескен тыныс тіршілігінің ықпалымен тәрбиеленеді.
Бұл жерде жасөспірімдерді өндiрістік ұжымдардағы болашақ өмірге бағыттап
отырумен қатар отбасылық рольді ойдағыдай орындауға тәрбиелеп отыратын
мектеп үлкен қызмет атқарады.
Жастарды некеге дайындау бағдарламасының шеңберінде шартты түрде
тәрбиелеуді болжамдау деп атауға болатын шаралар жиынтығы белгілі бір
деңгейдегі маңызға ие бола алады.
Төмендегідей халық даналықтары ұлттық педагогикалық тәрбиенің жетекші
әдістері болып табылады: “Бірлік жоқ болса, ұйым жоқ, ұйым жоқ болса, күйің
жоқ”, “Біреуің бас, біреуің аяқ бол, біреуің құйрық, біреуің қанат бол”,
“Жас күніңде еңбек қылсаң, есейгенде жетілерсің” және т.б.
Жасыратыны жоқ, соңғы кездері үйленгендерден ажырасқандардың саны
артып, тастанды, жетім балалар, жесірлердің саны көбеюде. Мұндай етек алып
бара жатқан мәселелер қоғамымыздың дамуына кесірін тигізетіні бәрімізге
мәлім. Сондықтан да, халқымыз М.Әуезовтің Ел болам десең, бесігінді түзе
деген даналық сөзін естен шығармауы керек.
Бүгінгі күннің талабына сай жастарды отбасы-некелік өмірге даярлауда
ата-ананың рөлі мен міндеттері аса жауапкершілікті талап етеді.
Отбасы бала үшін өмір мектебі, онда мейірбандық, шындық, адалдық,
қайырымдылық т.б. адамгершілік қасиеттері дамиды және қалыптасады.
Отбасы үлкен және жауапты іс, осы істі ата-аналар басқарады және отан
қоғам алдында жауап береді, - деп А.С.Макаренко атап көрсеткендей, әрбір
ата-ана өзінің міндетін адал жене түсініп орындауы қажет. Баланың жеке
басын, мінез-құлқын, ой-санасын қалыптастыратын, өмірге жол ашып, жөн
сілтейтін, бағыт беретін бас ұстазы – ата-анасы.
Отбасы мүшелерінің бірлігі, әсіресе, ерлі-зайыптыдардың ынтымақтығы мен
сүйіспеншілігі, бір-біріне қамқорлығы, өзара адамгершілік қарым-
қатынастарын кеңейтеді. Мұндай принципте құрылған отбасы - балаларға үлгі,
енеге көрсететін, келешекте өз орнын тауып, бақытты, баянды ететін отбасы.
Отбасының тату-тәтті өмірі жастардың ер жетіп есуіне, адамгершілік
қасиеттердің барлығын бойына сіңіруіне жағдай жасайды. Мұндай отбасы қоғам
үшін адал кызмет ететін әрі оның дамуына пайда келтіретін жастарды
дайындайды.
Отбасы-некелік өмірдің басы жыныстық тәрбиеден басталады. Ал жыныстық
тәрбие адамгершілік тербиенің негізінде жүзеге асырылады.
Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің демекші, адамгершілік қасиет
атаның қанымен, ананың сүтімен берілетін нәрсе.
Орыстың ұлы педагогы А.С.Макаренко отбасы тәрбиесіне байланысты
көптеген мәселелерді, соның ішінде жыныстық тәрбие жайлы меселелерді
зерттеді. Ол балалардың жыныстық тәрбиесінің бірқалыпты және адамгершілік
тұрғысынан дамуына ата-ананың жауапты екендігіне назар аударды.
А.С.Макаренко: Жыныстық қатынастардың жоғары мәдениеті біздің алдымыздағы
маңызды қоғамдық мақсаттардың бірі болуы тиіс - деді[27,23б.].
Жыныстық тәрбие - жоғары адамгершілік сезім, бір-біріне сенушілік,
адалдық, тазалық, өзара махаббат мәселесі
Бұндай тәрбиенің негізі – ата-ана өнегесі. Әке мен шеше арасындағы
шынайы махаббатты, сүйіспеншілікті, достықты, сыйлаушылықты, қамқорлықты
бала сезіп, көзімен көріп отыруы керек. Ата көрген оқ жанар, ана көрген
тон пішер деген халықтың дана сөзінің тәрбиелік маңызы зор. Ата-ананың
теріс қылықтары мен мінездері жыныстық тәрбиеге үлкен кедергі жасайды.
Олардың арасындағы ұрыс керіс, ұстамсыздық, неке бұзушылығы баланың жанына
жара түсіреді. Ал моральдық жағынан ұстамды, мейірімді, тату отбасы
жыныстық қатынастың дұрыс дамуына септігін тигізеді.
Ата-ана арасындағы шынайы махаббатқа, өзара сыйласуға негізделген
мызғымас достық – жыныстық тәрбиенің негізгі шартының бірі. Баланың ата-
анаға, аға-інілеріне, апа-қарындастарына, достарына деген сүйіспеншілік
сезімі адамгершілік тәрбиесінің жыныстық тәрбиеге әсер ететін ең маңызды
жақтары. Егер балада мұндай сүйіспеншілік сезімі тәрбиеленбесе, онда оның
келешектегі, таңдаған жарын сүюге қабілеті болмайды. Сондықтан балаларды
өздерімен құрдас ұл-қыздарға көңіл бөліп, ықыласпен қамқорлық жасауға
үйрету қажет. Әсіресе, баланы жас кезінен бастап шынайы махаббаттық өмірге
даярлауда әрбір ата-ана отбасында үлгі-өнеге көрсетуі керек.
Жыныстық толысу кезеңі қыздарда 12 жастан, ер балаларда 14 жастан
басталады. Бұл кезең 3-4 жылға дейін созылады. Бұл жаста баланың денесінің
өсуі және физилогиялық дамуы жағынан үлкен өзгерістер болады. Жыныстық
пісіп-жетілу кезеңі баланың жүйке жүйесінің қызметіне әсер етіп, бала
ызақор, ашуланшақ, қызба болуы мүмкін. Сондықтан да, ата-ана осы жаста
балаларына көп көңіл бөлуге, жыныстык жетілуіне даярлауға міндетті. Өйткені
жыныстық, тәрбие - жастарды келешек отбасы - некелік өмірге даярлаудың
бастамасы.
Қазіргі таңда көптеген ата-ана бұл мәселе жөнінде балаларымен әңгіме
өткізбейді, керісінше, жыныс туралы әңгіме қозғауына тыйым салады. Егер
ұлының қыздармен сөйлесіп, достасқанын көрсе, оны ұрсып, уақытыңды босқа
өткізбей сабағыңды оқы, одан да пайдалы жұмыс істе дейді. Ал адам баласының
өмірдегі ең бірінші пайдалы жұмысы отбасын құрып, артына ұрпақ қалдыру емес
пе?
Ер азамат әрқашанда ел қорғаны. Анасы қызына - әкең - шығатын биік
асқар тауың, ағаң - қорғанышың, інің - сүйенішің, - деп жалпы ер азаматты
сыйлай білуге үйретсе, келешектегі оның күйеуіне деген қүрметін, дұрыс
көзқарасын тәрбиелеу болар еді.
Ана – тіршіліктің қайнар көзі, махаббаттың шуақ күні, мейірімнің кәусар
бұлағы. Сондықтан ананы ардақтамайтын халық жоқ.
Ана жайында Батыс елдерінде мынадай бір аңыз бар. Бір кемпірдің жалғыз
ұлы болыпты. Ол бір қызға ес-түссіз ғашық болған екен. Қыз: Мені аламын
десең, анаңның жүрегін әкеп бер деген шарт қояды әлгі жігітке. Баласының
әлденеден қатты қайғылы болып жүргенін байқаған анасы одан себебін сұрайды.
Жігіт қыздың шарты жайында айтады. Сонда анасы кідірместен жүрегін беруге
әзір болады. Жігіт анасының жүрегін алып, ғашық қызына қарай жүгіріп бара
жатып, сүрініп кетіпті. Сонда жігіттің қолындағы жүрек: Балам, бір жеріңді
мертіктіріп алған жоқсың ба? - деп сұраған екен. Анасының жүрегін алып
келген жігітті көріп қыз: Анасын аямаған, жарын да аялап, сүйіп жарытпас
- деп теріс бұрылып кетіпті. Бұл оқиға - ананың баланы қаншалықты шексіз
сүйетінін білдіретін, әрі анасын ардақтамаған баланың ешкімге де мейірім-
шапағат бермейтінін көрсететін терең мәнді, мағыналы көңілсіз мысал.
Екі жыныс өкілдерінің де әрқайсысының ерекше, бірін-бірі
қайталамайтындай қадір-қасиетті жақтары бар. Сондықтан да, баланың әрбір іс-
әрекетіне, көңіл-күйіне, көзқарасына терең үңіле қарау, келешекте олардың
өз орнын, теңін тауып қосылып, адаспай, тура жолмен жүруің көздеу – ата-
ананың басты жауапкершілігі.
Бала тәрбиесі – бесіктен дейді халық. Олай болса, бала тәрбиесінде
отбасы алғашқы саты болғандықтан, ата-ананың жылы жүрегі, аялы алақаны,
мейірімді жүзі, ыстық, құшағынан балаға дүние есігі ашылады. Баланы отбасы-
некелік өмірге дайындауда ата-анаға үлкен жауапкершілік жүктеледі.
Әкеге қарап ұл өсер демекші, әке – шаңырақ иесі, отбасы тірегі. Әке -
баланың үлгі-өнеге тұтар, қарап өсер нысанасы. Әке алдындағы баланың борышы
– айтқан сөзін тыңдау, тілін алу, ізетті, ұқыпты, иманды, батыр да батыл
болу.
Шешеге қарап қыз өсер демекші, ана - отбасының жанашыры. Ана жаңа
туған нәрестеге ақ сүт беріп қана қоймай, дұрыс мінез-құлқын тәрбиелейді.
Отбасында қыз анасына қарап өскен, анасы қызына ерекше көңіл аударып, оның
әсем де сұлу, әдепті де еңбекқор болып өсуіне бағыт беріп отырған. Шешесін
көріп, қызын ал дегендей, қыздың тұрмысқа шығуына анасы бірінші кезекте
себепші болады.
Қазақ халқы ежелден отбасын құруға, некелік өмірге, жар таңдауға ерекше
көңіл бөлген. Он үш жаста отау иесі деп есептеген қазақ халқы ер жете
бастаған ұлына қыз айттырып, қызды құда түсіп алған. Қыздың анасына, өскен
ортасына, алған тәрбиесіне, тіпті шыққан тегіне дейін көңіл аударған. Ұлы
Абайдың мына өлең шумақтары:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ұяты бар, ақылы бар,
Ата–ананың қызынан қапыл қалма. –
деп, қызының келешекте тұрмыс құрып, отбасының түтінін түтетуде ата-
анасының тәрбиесі, өнегесі ерекше орын алатындығын мегзейді.
Баланың өздігінен өмір сүруге мүлде қабілетсіз нәресте кезінен бастап
бақытты балалық шағы, жеке шаңырақ көтергенге дейінгі жастық жолдары өтетін
отбасын, бақыт жағалауын бетке алып, өмір айдынында жүзіп бара жатқан
қайықка теңесек, оның қос ескегін – әке-шеше дер едік.
Сондықтан да, өмір талабына сай жас ұрпақты отбасы - некелік өмірге
даярлау тәрбие жүйесінің ішінде ерекше орын алады. Өйткені, кез келген адам
дәрігер, инженер немесе мұғалім бола алмайды, бірақ ата-ана болу әрбір
адамның міндеті. Осы міндетті орындауға жастарды үйрету – ата-ананың
борышы.
Қазіргі өзгермелі, даму үстіндегі қоғамымыздағы ынтымақты және бақытты,
берік отбасының негізі жастарға дұрыс тәрбие беруден басталады. Өзара
сыйластық пен түсінісу, махаббат пен достық, адамилық жоғары ұстаным
болмайынша бақытты отбасының болуы мүмкін емес.
Қандай қоғамдық құрылыста болса да отбасы мен неке адам баласының
дүниеге келуі мен оның өсіп қалыптасуын қамтамасыз етіп отыратын шешуші
факторлардың бірі ретінде Ф.Энгельс ... тарихтағы шешуші нәрсе, сайып
келгенде, тіршіліктің өзін өндіру және ұдайы өндіріп отыру болады. Бір
жағынан, тіршілік заттарын, екінші жағынан, адамның өзін өндіру, тұқым жая
беру түрінде болады. Белгілі бір тарихи заман мен белгілі бір елдің
адамдары тіршілік ететін кездегі қоғамдық тәртіптер өндірістің мынадай екі
түрін: бір жағынан, еңбектің, екінші жағынан, отбасының даму дәрежесіне
байланысты - дейді. Сондықтан да отбасы мен неке тағдыры қандай болсын
қоғамдық, құрылыспен, ондағы өндірістік қатынаспен тығыз байланысты болады
да, әр қоғамдық формациядағы әлеуметтік өзгерістер отбасы мен неке сипатына
әсер етіп өзгертіп, жаңартып отырады. Мұның өзі отбасы мен неке
мәселесінің, оның даму тарихының үлкен қоғамдық, мәселе екеңдігін айқындай
түседі және оны зерттеу ісі ғылым алдындағы аса жауапты әрі қажетті
әлеуметтік мәні бар үлкен мәселенің бірі болып есептеледі.
С. Ғаббасов Халық педагогикасының негіздері еңбегінде адамның дене
мүшелерін атап өтіп, соның ішінде жыныс мүшесінің ерекше қызметіне
тоқталады: ... мүшелердің ішінде тұңғыш рет жүрек пайда болады, бұдан
кейін ми, одан соң бауыр, одан кейін көкбауыр, сосын басқалары пайда
болады. Бәрінен соң барып қимылға енетіні — жыныс мүшелері. Үстем күштің
мекені — жүректе; қызмет етуші күштің мекені - жыныс мүшелерінде.
Жасөспірімдердің өсіп-жетілу кезеңіңдегі жыныстық, ұғымдарын табиғи
құбылыс деп тану кажет. Сол себепті ата - аналар, мұғалімдер оларға
күдікпен қарап, ол құбылысты әдепсіздік деп түсінбеуі тиіс. Қалыпты
мөлшерден ауытқымай өсіп келе жатқан ұл мен қыздың бойындағы жыныстық
құштарлық бізге ұнау - ұнамауына қарамастан ол — табиғи құбылыс. Керісінше,
бойында жыныстық құштарлық жоқ салқын тартып өсіп келе жатқан ұл мен
қызға бойында бір кемістік жоқ па екен? деп күдіктене қарауымыз керек.
Дегенмен, адамға жыныстық қабілет туа біткенімен, ол адамның өзге
қабілеттеріндей емес, кеш пісіп жетіледі, кеш қалыптасады. Сол себепті
жыныстық қабілетті ерте, мезгілінен бұрын ояту, белсенділігін арттыру -
есейген кездегі сексуалдық сезімді күңгірт тартқызады, жыныстық қабілетті
әлсіретеді. Жастықтың қызуымен мұндай жайларды ұмытуға болмайды. Оны
ескермесе, өкініш қасіреті басым болады.
Біздің алдымызға өсіп келе жатқан жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу,
адамның жеке басын үйлесімді дамыту, жоғары саналы, адал ниетті және дене
құрылысы сымбатты адам етіп тәрбиелеу міндеті қойылып отыр. Бұл тұрғыдан
қарағанда, жыныс тәрбиесінің және сол туралы тиісті мағлұмат алудың маңызы
өте зор. Деннің саулығы, ұзақ өмір сүру, еңбекте шығармашылық табыстарға
жету — міне, осылардың бәрі де жас ұрпаққа дұрыс тәрбие беру арқылы
қамтамасыз етіледі.
Өкінішке орай, жасөспірімдердің, жігіттер мен қыздардың жыныс
мәселелерімен, жыныстық әрекеттерімен ерте шұғылданудың адам психикасына
қаншалықты зиян келтіретіндігі, жүйке күйзелісіне душар ететіні жайында
білетіндері өте аз.
Жыныстық қатынас тек нәрестенің өмірге келуінің себепшісі ғана емес,
ақыл-ой мен дене құрылысының өсіп-жетілуі, еңбек, өнер, қоғам өмірі
адамдардың жыныстық қатынастарының белгілі бір жақтарымен тығыз байланысты
болады. Адамдардың жыныстық қатынасы қоғамдық өмірдің отбасы және бала
тәрбиелеу сияқты жақтарына тиісті әсер етеді.
Балалар мен жасөспірімдерге дұрыс жыныс тәрбиесін беру әрбір адамның
дене мен рухани сапасының жан-жақты және үйлесімді дамуы үшін қажетті
жағдай болып табылады. А.Макаренко жыныс тәрбиесіне тоқтала келіп, бұл ең
алдымен, әлеуметтік жеке бас мәдениеттілігін тәрбиелеу болып табылады -
деп жазды [27,30б.].
Өкінішке қарай, батыс елдеріндегі үстемдік құрған әдебиет пен өнерде
бейнеленетін идеологияның азғыңдатушылық әсерінен, құлықтылық жағынан
тұрақсыздану кейде біздің жастардың белгілі бір топтарына ықпал етуде.
Ендеше өзіміздің өсіп келе жатқан жас ұрпақтарымызды тәрбиелеуде бұл
идеологияның жағымсыз әсерін жою үшін идеологиялық жұмыстарды ата-ана,
тәрбиешілер мен дәрігерлер бірге бас қоса отырып жүргізсе тиімді болар еді.
Жасөспірім ұрпақтарды жыныс мәселесі бойынша дұрыс тәрбиелеу ең кішкентай
кезінен, әсіресе балалар жануарлар тіршілігін бақылау кезінде жыныс
қатынасы құбылыстарына тап болған уақыттан бастап назар аудару керек.
Айналаны қоршаған табиғаттың физиологиялық құбылыстарын баланың жасына
карай қарапайым, таза, анық етіп түсіндіру қажет, сонымен бірге бүл
түсініктерді балалардың мектеп бағдарламасынан алатын білімдерімен
біріктіріп, ұштастыра түсіндірген дұрыс. Бұл ата-аналар мен педагогтардың
өсіп келе жатқан ұрпақтарды бірігіп тәрбиелеудегі маңызды міндеті.
Бұл мәселелер жайыңда үңдемей құтылу жағдайы тек қана зиян келтіреді,
себебі, балалар мен жасөспірімдер бұл мағлұматтарды жолдастарынан
бұрмаланған түрде, яғни ересектер өмірінен алған ұятты, бүркемелі
бірдеңелерді қажетсіз жақтарынан мақсатсыз, әдепсіз, құпиялық жағдайда
алады. Мұның өзі баланың жан дүниесінде көп жылдарға созылатын жағымсыз
әсерлер қалдырады.
Жыныстық өмір мәселелерін отбасы және неке мәселелерімен тығыз
байланыстырған жен. Әдебиет пен өнердің ең жақсы үлгілерін пайдалана
отырып, жастарға тек бақытты да берік отбасы жағдайында ғана белгіленген
қандай да болсын жайларға: мамандыққа, материалдық жағдайларға және
басқаларға қатысты мақсаттарға жетуге болатындығын көрсету қажет.
Әдебиеттің, өнердің барлық түрлері, педагогтің әңгімелері отбасы жағдайында
тұрмыс ауыртпалығын екеулеп атқарғанда жеңілдейтінін, қайғы, дерт, уайым,
сәтсіздіктер жанға онша батпайтындығын, өмір серігі қуаныштарға,
табыстарға, жетістіктерге шын жүректен ортақ болатындығын жастарға
ұғындыруға арналуы тиіс.
Сонымен бірге жалғыз басты адамның тәртіпке келтірілмеген кездейсоқ
кездесулерінен артық тиянақсыздық, келешегі жоқтық және жалғандылық жоқ
екенін келешек жастарға табанды, жүйелі, түсінікті түрде айтып отыру қажет.
Жасөспірімдердің жыныстық тәрбиесі сияқты балалардың жыныстық даму
мәселесі де ата-аналардан, тәрбиешілер мен дәрігерлерден олардың арнаулы
білімі болуын және биология, физиология, психология саласынан әзірлігі,
сондай-ақ бұл сияқты ашыналық мәселелерді түсіндіруде іскерлікті,
ұстамдылықты, сезімталдықты көрсетуін талап етеді. Сондықтан жыныс тәрбиесі
тақырыбында арнаулы әңгіме өткізу үшін сауатты, білгір мамандарды
қатыстырған жөн.
Әйел мен ер адамдардың ағзасының функциялық ерекшелігін ескере отырып,
жыныс мәселесіне қатысты әңгімелерді, сұхбаттарды, пікірталастарды
жігіттерге бір бөлек, қыздарға бір бөлек етіп жүйелі түрде мектеп
бағдарламасына ендіріп өткізген дұрыс.
Ер балалармен және жасөспірімдермен әңгімелескенде, ең алдымен, олардың
назарын тамақтану, ұйықтау гигиенасына, денешынықтыру мен күш-қуатқа, ерлік
пен сұлулыққа ие болу үшін денешынықтыру және спортпен шұғылдану
мәселелерінің маңыздылығы мен пайдасына, шылым шегу мен спирттік ішімдіктің
зияндылығына аудару қажет. Осынан барып жыныс тәрбиесі мәселелеріне көшіп,
гигиеналық ақыл-кеңес беруге көшу оңай әрі пайдалы болады. Әсіресе, адамның
жыныс ерекшелігіне байланысты шәукеттің түнде ағуы жайында айтқанда
тындаушыларға, егер ол жиі болмайтын болса, мұны жасөспірімдерде болатын
табиғи және зиянсыз физиологиялық құбылыс екенін түсіндірудің маңызы зор.
Жас және ересек қыздармен жеке әңгімелескенде әңгімеге қатысқандардың
тобы шағын болғаны дұрыс. Олардың назарына жеке бас гигиенасына және
етеккір келу кезіне, жұқпалы микробтардың түсуін болдырмау үшін жыныс
органдарының тазалығын сақтаудың маңызы және етеккір келуінің бала табуға
және ағзаның басқа да өзіне тән ерекшеліктеріне қатысты мәселелеріне ерекше
назар аудару керек. Жыныс мәселесіне көшкенде қыз өзінің қыз абыройы
белгісі мен мақтанышын, өз махаббатын жүрегінің қалаулысына, болашақ
өмірлік серігіне беру үшін көзінің қарашығындай сактауы керек екенін және
ол үшін досына деген өз сезімін және өзіне деген оның сезімін нақтылы
тексеріп алу қажет екені ерекше атап айтылуы тиіс. Қыз кездейсоқ жыныс
қатынасының қандай ауыр зардаптары болатынын, соның салдарынан баламен
күйеусіз қалатынын немесе денсаулығын жоятынын, сөйтіп, өз өмірін мүлде
бүлдіріп, кейіпсіз, көріксіз ететінін білуі қажет. Бұл жерде өмірден
алынған мысалдар келтірілсе құба - құп.
Мұндай бас қосып әңгімелесуден баска жастарға, жігіттер мен қыздарға
арнап бүкіл өмір бойына жоғалмайтын шынайы махаббат туралы, адалдық, өзара
сыйластық және сенім жайында, отбасылық өмір және неке құру жайында,
жыныстық өмірге жеңіл қарауды жақтайтын, сұр бойдақтар мен кері қыздар
жайындағы әңгіменің өмір шындығы екеніне көз жеткізген жөн. Жігіттердің
қыздарға өзінің тек келешек сүйіктілері және өмірлік досы, балаға өмір
беретін болашақ, ана ретінде ғана емес, сонымен бірге адамның, баланың және
еркектің тәрбиелеушісі ретінде қарау туралы тақырыптарға диспуттар, ғылыми
айтыстар өткізу ұсынылады.
Жасөспірімдер жыныстық жағынан өсіп, пісіп-жетіліп келе жатқан кезеңде
оларға басшылық ету, әрине, оңай емес. Қалай болған күнде де бозбалалық пен
қыз балалықтың осы бір өтпелі кезеңі олардың өмірінде өшпес із қалдырады.
Олардың есейіп, келешекте отбасы-некелік өмірлері саналы да бақытты болу -
болмауы осы жасөспірім кезендерінде алған жыныстық тәрбиесіне, оның
дұрыстығы мен бұрыстығына да байланысты екендігін естен шығармаған абзал.
Мектеп, отбасы, жұртшылықтың өскелең ұрпақты тәрбиелеу жолындағы
қызметінің маңызды бағыттарының бірі - оны отбасылық өмірге әзірлеу. Бұл
әзірлікті іске асыру үшін тәрбиешілерді жыныстық даму үрдісінің өзі және
жыныстық тәрбиенің мазмұны туралы, сондай-ақ еркек және әйел жыныстылардың
өзара қарым-қатынасында маңызды рөл атқаратын олардың физиологиялық және
психологиялық жыныстық ерекшеліктері туралы қазіргі түсініктермен
қаруландыру қажет. Мұның тату отбасын құруға екі адамның жеке басының ғана
емес, қоғамдық маңызы бар іс болғандықтан да қажеттігі арта түседі.
Қазіргі жастарға жыныстық тәрбие беру бүгінгі күннің өзекті мәселесі
болып табылады, бұл өсіп келе жатқан ұрпақтардың арасында жүргізілетін
жалпы идеологиялық және тәрбие жұмысының бір бөлігі, ол эстетикалық, және
рухани тәрбиемен тығыз байланысты, себебі, мұның өзі болашақ қоғамның
құрылысшылары ретінде болашақ жастарды бақытты отбасы мен берік неке құруға
қалыптастырады.
Қазақ халқы өз тіршілігінің сан ғасырлық тарихында өмірінің жалғасы,
мұрагері балаға тәрбие берудің өзіндік әдет-ғұрып дәстүрлерін жинақтады.
Оларға бұқараның жасампаз тәжірибесі, рухани бай орнықты қазыналары,
санқилы қағидалар топтастырылды.
Халықтың әлеуметтік-экономикалық, тарихи-географиялық жағдайлары мен
көшпелі өмір салтының өзіңдік ерекшелігіне сәйкес балаға жан-жақты тәрбие
берудің өзгеге ұқсай бермейтін өзіне тән ерекше талаптары қалыптасты. Бала
тәрбиесі көшпелі малшы отбасының күнделікті тұрмыс-тіршілігімен тығыз
байланыста болды. Содан да болар баланы жұбатса да, жақсы көріп аяласа да,
оның жақсы қасиеттерін бағалағысы келсе де, өз тіршілігінің негізі болған
малдың ерекше жақсы қасиеттеріне, сұлу тұлғасы мен әсем бейнесіне теңеп
қошақаным, құлыным, ботам, қозым деп еркелетті.
Халық өзінің кең жазира даласына, табиғатының таңғажайып әсем
көріністеріне, оны мекендеген құстар мен жануарларға, басқа да табиғи
байлықтарға деген мақтаныш сезімін көркем образды сөздерімен, өнегелі
істерімен, ынта-ықыластарымен, тілек-мақсаттарымен астастырып, балалардың
санасына жеткізіп отырды және оларды сақтай білуге үйретті.
Әділдік, адалдық, имандылық, адамшылық, мейірімділік, бауырмалдық,
шыдамдылық, тапқырлық, парасаттылық, қамқорлық, сақтылық, кең пейілдідік
т.б. адамның рухани-моральдық нормаларын бала жанына сіңіре білді.
Домбыраның, қобыздың, сазсырнайдың сиқырлы да сазды үнімен, айтыс,
терме өнері, ән әуендері, ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, аңыз-
әңгімелердің терең философиялық құдіретімен, ұсталық, шеберлік, зергерлік
өнердін қасиеттерімен баланың эстетикалық талғамын биіктете білді.
Қанағат қарын тойғызар деп қанағатшылдыққа, үнемшілдікке дайындаса,
бұдақ көрссң көзіл аш деп табиғатты қорғауға, аялауға үйретті, бес уақыт
намаз арқылы гигиеналық тазалыққа баулыса, қырық парыздың бірі - ілім деп
өнерге, ілімге үйретті.
Алайда, осы асыл қазынамыз көп жылдар бойы тасада қалып қойғаны
баршамызға мәлім. Бүгінгі таңда бұл асыл қазынамыз кең байтақ Қазақстанның
түпкір-түпкірінде өзінің нұр сәулесін қайтадан шаша бастады.
Бүгінгі тәуелсіздік кезеңінде елімізді, ата-мекенімізді өзге өркениетті
елмен терезесін тең ұстауға, адам баласы тарихында өзіндік өзгеге ұқсамас
салт-дәстүрі, тілі, діні, мәдениеті, әдебиеті, тарихы бар туған халқымызды
сәулелендіруге бүгінгі жастарымыз дайын ба? деген өзекті сұрақ туады.
Тәуелсіздік алған халқымыздың тілін, мәдениетін, салт-дәстурін, тарихын
біліп өсу жас ұрпақтың сәби кезінен басталып, бүкіл өмірінін мәніне
айналады. XX ғасырдың 40-50 жылдарындағы тәрбиеде өзгенің тілі мен
дәстүріне жармасып, көп ауытқып кеткеніміз рас. Халық батыры Бауыржан
ағамыз: үш нәрседен қорқамын: 1) бесік жырын айтатын аналар табылмай ма?
деп, 2) ертегі айтатын әжелер табылмай ма? деп, 3) өз тілі мен салт-
дәстүрін құрметтейтін азамат табылмай ма? деп қорқамын - деген екен. Ал
бүгін мұның түбінде қандай ащы да терең шындық бар екені баршамызға аян.
Тілін білмеген тіленіп, ділін білмеген кірленіп, елін сүймеген күйзеліп
өтетінін әрбір азат білуге тиіс.
Халық педагогикасында әдептіліктің мінез-құлық әдептері, жүріс-тұрыс
әдептері, адамдармен қатынас әдептері деп аталатын түрлері бар. Бұл кең,
ауқымды, бәрін тізіп шығу қиындығы себепті бағыт-бағдар беру үшін бір
қатарын көрсетіп, әрі дамыту мұғалімнің еркіне қалдырылады. Мінез-құлық
әдептері: кеңпейілділік, кішіпейілділік, салмақтылық, парасаттылық,
бауырмалдық, шыдамдылық, сыйластық, ұстамдылық, биязылық. Білімпаздық,
меймандостық және т.б. Ал жүріс-тұрыс әдептеріне: кісіге қарай керілмеу,
киімді жағаға жамылмау, есіктен оң аяқпен кіріп, сол аяқпен шығу, жақсыға
жақын болу, жаманнан жирену, малды теппеу, үйге қарай жүгірмеу, бір қолмен
пай сындырмау, тамақты оң қолымен жеу, астан соң бата қайыру, есікті қатты
жаппау және т.б. Қатынас әдептері: үлкеннің алдын кеспеу, екі қолмен
амандасу, үлкеннің сөзін бұзбау, кішіге ізет, үлкенге құрмет көрсете білу
т.б.
Халқымыз биязы мінезді жасты сындырған нандай, есілген жібектей,
тойған қозыдай, қыз мінезді деп көтермелеп отырады. Керісінше, ұр да
жық, шадыр мінезді деп жаман мінезді шенеп, мінез отырады. Халқымызда
тексіз деген ең жаман сөз, себебі жануардың ішінде де тектілері, асыл
тұқымдары болады. Тексіз адам жануардан да төмен болғаны. Сондықтан да
халқымыз тексіз ұл бергенше, текке өткенім жақсы - дейді.
Әдепсіздіктің ең ауыры араққорлық пен нашақорлық деп оған жиіркене
қарады, оның арамдығы шошқа етімен бірдей дел бой тартты, бір peт арақ
ішкен адамнан қырық күн иман қашады деп тәнін таза ұстады, ұрпақтары мен
әулеттерінен мұны қатаң талап етіп отырған.
Міне, осындай терең тәрбиелік мағынаға ие әдептілік дәстүрлерін үлгі
етуші, өзі де үйреніп, балаға да жақсы әдептен үйреніп, жаман әдептен
жирене білуге тәрбиелеуі қажет.
Халқымыз бала тәрбиесіне сәби сонау ананың құрсағында пайда болған
кезден көңіл бөлген, негіз қалаған. Құрсақ тойында ауыл келіндері әртүрлі
тағам істеп, сол үйде бас қосқан, келіннің сүйсініп жеген тамағы арқылы
тәбетін бақылап, мұнан соң сол асқа келіннің тәбетін қанағаттандырып,
баланың ана бойында дұрыс жетілуіне жағдай туғызған.
Халқымыздың кеңпейілділік, адалдық, шыншылдық т.б. қасиетті дәстүрлері
атадан балаға мұра болып нұрын шашып келеді. Ұлық болсаң - кіші бол
деп менмендік, тәкәппарлықтан аулақ болуға үйретіп, үйге жеті жасар бала
келсе, жетпістегі тұрып сәлем берер деген тәрбиелік ұғыммен кішіпейіл
болу, өзгені сыйлау, құрмет тұту іс түрі өмірде өз орнып алып келеді. Ата-
ананы сыйлау биік міндет болып, өшпестей қалыптасқан.
Ата-ана балаға тәрбие берумен бірге өзі де тәрбиелі болуға міндетті.
Перзент парызы мен қарызы өте ауыр. Мекеге үш арқалап барса да ата-ана
қарызынан құтылмайды деп халқымыз бекер айтпаған. Ғұмыр бойы ата-ананы
ардақтап өтуге міндетті. Салт-дәстүрімізде перзентті құқықты жоқтың қасы.
Міне осы тұрғыда балаға ұғындырып өрбіте, дамыта келе қазіргі мемлекеттік
заң негізінде азаматтық құқықтар мен міндеттерге ұштастырылып жұмыс
жүргізілгені жөн. Сонымен бірге құқықтық нормаларды бала санасына
қалыптастыруда исламның қырық парыз атты мұсылмандық міндеттеріне де ерекше
көңіл бөлінген жөн .
Бүгінгі таңда панасыз балалардын, көбеюі, отбасын құрған жастардын
көпшілігінің ажырап кетуі жастар арасында үй болу тәрбиесінің аздығынан.
Осыған орай мектептерде, есіресе, 9-11 сыныптарда болашақ үй болу
тәрбиесіне халық педагогикасы негізінде ерекше көңіл бөлінтені жөн. Ары
бар, ақылы бар, ұяты бар, ананың қызын көрсең, қапы қалма деп ұлы Абай
айтқандай, халқымыз жастардың үй болуына айрықша көңіл бөлген. Қызың
тұншығып өссін, ұлың ұрынып өссін деп қыз баланың биязы, әдепті болуына,
ұлдың еңбекке икемді, өнерлі болуына ерекше мән берген.
Ұрпақ тәрбиесіне ерекше мән берген ата - бабамыз асыл сөздің кестесімен
сәби жүрегін тербеп, ой – санасын игі адамгершілікке жетеледі. Сондықтан
да, ата жұрттан ертеден жас буынға жалтасып келген ар-ұят сақтау,
мейірімді, шарапатты, инабатты болу қалыптасқан.
Адам тәрбиесі - үдемелі қозғалыспен жүріп отыратын мәңгілік процесс.
Отан отбасынан басталады десек, адам тәрбиесі - Отанды сүю, өмірге
қүштарлық, сұлулықты тану бала көзден отбасында басталатыны баршаға аян.
Дәстүрге арқа сүйемегеннің көсегесі көтермейді деген ата - бабамыз. Яғни,
отбасы, ауыл-аймақ, көпшілік, қоғам болып адамды тәрбиелеу қазақ халқының
өмірінен өзек алған. Салт-санасы, әдеп-ғұрпы осы мақсатты іске асыруға
бейімделе жүргізілген .
Қазақтың тәлім-тәрбиесі – теңдесі жоқ даналық, қасиетті мектеп десек,
артық бағалағандық емес.
Бүгінгі дүниеге келген кішкентай қыз - ертеңгі сүйкімді бойжеткен,
ұқыпты да, әдемі болашақ ана, сабырлы да, салиқалы әже...
Қызға қырық үйден тыйым дейді халқымыз. Сол қырық үйдің ең біріншісі
- өз бесігің, өз үйің, алтын босағаң. Олай болса қыз баланың тәрбиесі ең
аддымен үйден басталады. Ол анаға байланысты. Шешесін көріп қызын ал,
аяғын керіп асып іш деген мақал ана тәрбиесіне байланысты айтылса керек.
Қай заманнан қазақ халқы әйел ананы қастер тұтып, оларды еліміздің
отбасының құты деп құрмет көрсеткен. Ата-бабадан әулетке қалған мұра
имандылық пен инабаттылық болса, Жігіттің жақсысы - қыздай, қыздың жақсысы
– уыздай, - деп айту тегіннен - тегін емес.
Қыз бала тек сымбатымен ғана емес, адамгершілік қасиетінің арқасында да
ілтипатқа ие бола алады. Біздің халқымызда қыз деген сөздің өзі
әдеміліктің, әдептіліктің символы ретінде қолданылады. Халқымыздың ауыз
әдебиетінде:
Қыз емес, қыздың аты - қызыл алтын,
Көрінер толған айдай жүзі жарқын.
Үлкеннің алдын орап сөз сөйлемес,
Халқының сақтай білген ізгі салтын, -
деген өлең бар. Бұл қыз баланың айрықша әдепті де керікті болатынын
аңғартады. Сондай-ақ қыздың жиған жүгіндей, Қыздың тіккен кестесіндей
деген сияқты теңеулер қыз баланың ұқыптылыгын, шеберлігін көрсетеді. Қыз -
елдің көркі, гүл - жердің көркі деген де мақал бар. Осының бәрі де қыз
баланың сүйкімділігінен, жанының нәзіктігінен әр іске талапты да
алғырлығынан, өнер-білімге бейім тұратын сергектігінен шыққан сөздер болса
керек.
Халқымыз қыз баланы ардақтап ұстайды, оған қатты сөз айтпай, мәпелеп
өсіреді. Адамның мінезі деген белгілі бір қалыпқа құйып шығара салатын
бұйым емес. Ол әркімнің өзінің алған тәлім-тәрбиесіне, көрген-білгеніне,
ақыл-ойына, әр нәрсені салыстырып, өзін тежеп ұстай білуіне байланысты.
Біздің тілімізде әдептілік, сыпайылық, ізеттілік деген мағыналас сөздер
бар. Бұлардың түпкі төркіні - белгілі адамгерішілік нормаларды мүлтіксіз
орындау, яғни ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, шыншыл, әділетті болу,
соңдай-ақ адамның көпшілік алдында өзін-өзі дұрыс ұстай білуі.
Жүректен қозғайын, әдептен озбайын, - дейді Абай. Әдептен озбау деген
үлкен қасиет, ол адамның білімділігі мен мәдениеттілігін көрсетеді.
Әдептілік адамның бала жасынан алған тәрбиесіне, өскен ортасына,
төңіректегі адамдардың өзара қарым-қатынасына байланысты қалыптасатын
қасиет[63].
Халқымыздың Ұлым үйде, ұрлығы түзде, қызым үйде, қылығы түзде дейтін
нақыл сөзінде терең мағына бар. Жалпы ата-ана балаларымен әрдайым ашық
сөйлесіп, оларды ойына келгенін жасырмай айтып тұруға үйреткені дұрыс.
Мәселен, ер бала әкесінен, қыз бала шешесінен сыр жасырмауға тиіс. Әкесі ер
баланың кімдермен жолдас болып, қандай мәселемен шұғылданып жүргенін,
өнердің немесе спорттың қандай түрі ұнайтынын біліп, оған мүмкіндігінше
көмектесіп отыруға тиіс.
Қыздың жолы жіңішке дейтін нақыл сөз бар. Бұл қыз баланың нәзіктігін,
оның әдепті де тәртіпті болуға тиіс екенін аңғартады. Қыз бала әкеге сырын
айта алмайды, ал шешесінен сырын бүкпеуге тиіс. Ол үшін анасы қыз баламен
тілін тауып сөйлесе білуі керек. Кей жағдайда қыз баланың анасына айтуға
бата алмай кіммен ақылдасарын білмей қатты қиналады. Егер қыздың шешесі
сергек ойлы, сезімтал адам болса, қызының түнде ұйықтай алмай, тамаққа да
зауқы соқпай, іш құса болып жүргенін оның қас – қабағынан-ақ сезуі мүмкін.
Қиын жағдайды, қиналып жүргенін сезгеннен кейін ол қызын аналық сезіммен
аялай отырып, еппен сөз тартса, қыз бала өзінің өзегін өртеп, жанын қинап
жүрген мәселесі анасынан жасырмай айтуға тиіс .
Қыз баланың бақытты болуы оның өз абыройын сақтай білуіне байланысты.
Қыз абыройы - отбасының, елдің болашағы жаңа отау, жас босағаның
беріктігі, қыз өмірінің қызығы.
Халқымыз қыз абыройын жоғары бағалайды, қыздың абыройлы болуына
көбінесе ана жауапты деп қарап, анасын ардақтай білмеген қыз өз абыройын да
сақтай білмейді деп тұжырымдайды. Өз намысын берік қорғаған қыз әсер
жігітке кіріптар болмайды, есті жігітке ес қосады. Қыз абыройлы болу үшін,
оның мінез-құлқы ибалы, инабатты, иманды болу керек.
Қыз кылығымен жағады деген мақал содан қалған. Қыздар сұлу болмайды
көркіменен, мінезіне көз жеткен көңіл бөлме, - деп Абай атамыз ер
азаматтарды жаман мінезді қыздардан жирендіреді.
Халық өсіп келе жатқан қыздың алдына өмірлік міндеттер қойып, оның
орындалуын қыздың абыройы деп санаған; ізетті болу, әсем киіну, әкені күту,
шешені сыйлау, дөрекі сойлемеу, қабақ шытпай жүру, үлкеннің алдынан кесіп
өтпеу, ұқыпты болу, өсек айтпау, бала тәрбиесін білу, ұлт дәстүрлерін
құрметтеу, ана тілін құрметтеу, орынсыз сөз айтпау, кілем тоқи білу, кесте
тоқи білу, т.б. іс-әрекеттер мен мінез-құлықтық қасиеттер иман жүзді, абзал
жанды қыздың бойында болу керек деп есептеген. Қызға еркіндік беріл, еңбек
үйретумен қатар, халық қатаң тыйым салып, Қызға қырық үйден тию деген.
Сондықтан қыз баланың қадір-қасиетін арттыру үшін, оның өзін-өзі
тәрбиелеуінің мәні зор.
Нағыз адам болу үшін жақсы мен жаманды айыра біліп, біздің өмір сүрген
ортаға иненің жасуындай пайдаң тисе, сөйтіп қарапайым еңбегің мен өмірің
өзгеге үлгі болса жететін сияқты.
Қыз баланың төрбиелі, ізетті, ибалы болып ескені, ата-ананың мерейі
емес пе?
Мен барлық қыздарды кінәлаудан аулақпын бірақ, жеңіл, сабырсыз, ойы
таяз жеңілтек қыздарды да кездестіруге болады.
Қай күнде де жақсы мен қымбат нәрсеге қол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі. Біз XXI ғасырда, қарқынды өзгеріп отыратын
қоғамда өмір сүріп отырмыз. Алдыңғы қатарлы елдер жаңа қоғамға, ақпаратты
қоғамға енуде. Осыған байланысты Қазақстан қазір қоғамдық өмірдің барлық
саласында батыл өзгерістерді бастан кешіріп отыр. Сондықтан да
қоғамымыздың стратегиялық негізгі даму бағытын анықтау, ұлттық
ерекшелігімізді жоғалтпай, әлемдік қауымдастықпен бірігуге мүмкіндік
беретін приоритет жүйесін құру өте маңызды.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан – 2050 стратегиялық бағдарламасында
және Қазақстан халқына Жолдауында: Біз жергілікті деңгейде де отбасын,
әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын
табуымыз керек. Неке және отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият
талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі
жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең
бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата-
аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-аналарына қамқор
болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда – еліміз үшін
алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен денсаулығына
қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына түсуіміз керек.
Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа,
сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз, - деп атап
көрсетті [1].
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі – отбасы тұрақтылығын,
отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды
жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық
дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады.
Ажырасу статистикасы Республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын
көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан
қосылған отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде
отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге
орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың
төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай
отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.
Білім жүйесінің қоғамдық өмірінің барлық саласына, сондай-ақ отбасына да
тигізетін ықпалы мол. Мысалы, жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда
отбасының орнықтылығына әсер етеді. Көбінесе отбасы-некелік қарым-
қатынастың нұсқаулары білім деңгейіне байланысты болады. Мысалы,
студенттердің отбасы өмірінің құндылықтары ішінде отбасының психологиялық
және репродуктивтік қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-
қатынасының басты факторлары ретінде жұбайлардың өзара түсінігі, ұстанымы,
құндылықтары және мінез-құлық ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан
басқа білім жүйесі жоғары оқу орны деңгейінде белгілі пәндерді
ұйымдастырып, отбасы және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде
көмектесуі қажет.
Отбасы қоғамда – ең маңызды орта. Ол қылықты әрқашан азшылық, кішкене
топ, жеке адам істейді. Тарихтың шұғыл ұлы өзгерістерінде жеке адам
белсенділігінің рөлі артатыны кездейсоқ емес. Бұл жағдайда жастардың сана
деңгейімен, неке және отбасы өміріне дайындық дәрежесімен
байланыстырылған субъективтік фактордың отбасы орнықтылығына әсері сөз
болып отыр. Осыдан жоғары оқу орнының, білім беру жүйесінің атқаратын
рөлдерін бүтіндей қайта бағалау өте қиын. Қазіргі уақытта жоғары оқу орны
бірінші кезекте студенттің парасатты өсуіне бағыт алып, жеке бастың жан-
жақты қалыптасып, өнегелі дамуына көңіл бөліп, бірақ студенттерді отбасы
өміріне даярлау аспектісін ұмыт қалдыруда.
Көп жылдар бойы жоғары оқу орындары жоспарларында тиісті пән тіпті
қарастырылмаған.
Отбасы – некелік қарым-қатынастың мәдениетіне тәрбиелеу көп факторлардың
әсерімен болады. Қазіргі ғылымның міндеті олардың сырын ашып қана қоймай,
ғылыми басқарудың жолдары мен әдістерін көрсету болып табылады.
Бұл проблемалар, қандай білім болса, сондай отбасы қалыптасады дегендей,
отбасы мәселесі көп зерттеушілердің нысанына айналды.
Педагогтар, философтар, тарихшылар, демографтар, әлеуметтанушылар,
психологтар және басқа да мамандардың зерттеулерінде олар өз аспектілері
тұрғысынан қарайды, бірақ педагогикада оқу, тәрбие ұғымдары әрқашан да
өзекті проблема болып қала береді. Білім жүйесі іс жүзінде отбасы
мәселесіне бармайды, ал отбасы қажетті шамада білім жүйесімен жалғаспайды.
Нәтижесінде бейтарап алаң пайда болады, дәл осындай алаңда жеке бастың
әлеуметтену проблемасының бірі, атап айтқанда, білімнің әлеуметтік қызметі
ретінде жастарды отбасы өміріне даярлау болып табылады. Мұның бәрі
диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға және оның талдануына пәнаралық
зерттеу тұрғысынан келуге себепші болды.
Жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік өмірге даярлаудың мәселесі
бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау, студент жастарды отбасы-
некелік өмірге даярлау мәселесінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз
дәрежесінде көрініс таппағандығы көрінеді. Демек, студент жастарды
отбасы-некелік өмірге жүйелі түрде даярлау арнайы зерттеу нысаны
болған жоқ. Сондықтан бүгінгі таңда, еліміздің жастарын отбасылық
өмірге дайындаудың қажеттігі мен бұл мәселенің тәрбие теориясы мен
практикасында нақты тиімділігін таппағандығы арасындағы қайшылық
алып тұрғандығымен ерекшеленеді. Осы қайшылықтардың шешімін табу
мақсатында зерттеу тақырыбын Қазіргі студент жастарды отбасылық
өмірге даярлау мәселелері деп алуға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: жоғары оқу орындарында студенттерді болашақ
отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздерін анықтау,
студенттерді отбасылық өмірге дайындау әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Зерттеу міндеттері:
1.Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
негіздерін анықтау.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық
түсініктеме беру.
3. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлау үшін тәрбие
жұмысының маңыздылығын айқындау.
4. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
шарттарын жасау.
5. Студентерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесін
жасау.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңалығы:
1. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
негіздері анықталды.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық
түсініктеме берілді.
3. Студенттерді отбасылық өмірге даярлауда тәрбие жұмысының
маңыздылығы айқындалды.
4. Студенттердің отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
шарттары жасалып, мүмкіндіктері көрсетілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
1.Студенттерді отбасылық өмірге даярлаудың қазіргі сипатын айқындайтын
қағидалар берілді.
2. Отбасы-некелік өмірге дайындық элективті курсының бағдарламасы
құрастырылды.
3. Студенттердің отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесі жасалынды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеуiмiзге
философиялық, әлеуметтiк, психологиялық және педагогикалық әдебиеттер
негiз етiп алынды.
Отбасындағы қарым-қатынастың дамуына бағытталған теориялар мен
тұжырымдар адам психикасының онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қарым-
қатынас туралы Л.С. Выготскийдің[2], А.Н. Леонтьевтің[3], С.Л.
Рубинштейннің[4], А.Н. Ананьевтің[5], Д.Б. Элькониннің[6] т.б.
ғалымдардың еңбектерінде, қазақстандық ғалымдар К.Ж.Қожахметованың[7], Қ.Б.
Жарықбаевтың[8], С.Қ. Бердібаеваның[9], А.Ж. Аяғанованың[10],
А.А.Жұмаділлаеваның[11] этнопедагогикалық, этнопсихологиялық зерттеулерінде
көрініс тапқан.
А.Байтұрсынов[12], Ы.Алтынсарин[13], М.Жұмабаев[14],
Ж.Аймауытов[15], М.Әуезов[16], К.Д.Ушинский[17], А.С.Макаренко[18],
В.А.Сухомлинский[19] отбасылық тәрбиенің жалпы теориялық,
педагогикалық, психологиялық негізін жасауда көп үлес қосқан
ғалымдар.
К.Кенжахметов [20], С.Қалиев[21], С.А.Ұзақбаева[22], С.Ғаббасов[23],
З.Әбілова[24] және т.б. ғалымдар өз еңбектерінде халықтық
педагогиканың жан-жақты мәселелерін зерттеген, отбасының педагогика,
психология, өнер және әлеуметтану ғылымдарымен байланысының нығайуына
үлкен еңбек сіңірген.
Қазақ отбасы туралы мәселелер А.Биекенова [25], Е.Мұқанғалиев[26],
М.Баймұқанова[27], А.Бекжігіт, Ә.Ыстыбай[28], Б.Айтмамбетова[29]
еңбектерінде қарастырылған. Қазақ халқының отбасылық ерекшеліктері туралы
бұл ғалымдардың еңбектері жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік
өмірге даярлауда бізге маңызды теориялық, этнографиялық,
этносоциологиялық материалдар болып табылады.
Отбасылық өмірдің ерекшеліктері, некелік қатынастардың сырлары
туралы білімдер мен көзқарастар Х.А.Арғынбаев[30], Б.Қожабекова[31],
Т.Төлендиев, Иманбаев Қ. [32] еңбектерінде ерекше аталып көрсетілген.
Отбасына байланысты ресейлік және шет елдік ғылымда қойылған
негізгі проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Отбасы мен
неке мәселелері М.С.Мацковский, А.Г.Харчев[33], В.А.Сысенко[34] және
басқа да ресейлік ғалымдардың еңбектерінде қаралған. Шет елдік
мамандардың ішінде Э.А.Тийт[35], Ф.Я.Варга[36], Д.В.Винникотт[37] және
т.б. зертеулерінде ашылып көрсетілген.
Жастарды отбасын құруға және болашақ ерлі-зайыптылардың
міндетін орындауға дайындау мақсатына бағытталған тәрбие жұмысын
жүргізу керек. Бұл тұрғыда педагогика және отбасы әлеуметтануында
көп жұмыстар жасалынды. Болашақ отбасы иесін даярлау проблемасының
педагогикалық аспектілері И.В.Гребенников[38], Л.М.Панкова[39],
Б.Шапиро[40],С.Д.Лаптенюк[41],Б.Кру глов[42],В.А.Бальцевич,С.Н.Бурова,Ф .Н.Вод
нева[43] және басқалардың еңбектерінде берілген. Бұдан басқа
жыныстық тәрбие пролемалары И.С.Кон[44], В.Е.Какан[45] зерттеулерінде
бейнеленген.
Зерттеу көздері: ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының Неке және
отбасы заңы, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан-
2050 стратегиясы, Қазақстан халқына жыл сайынғы Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдаулары, оқу-әдістемелік құралдар, зерттеу
мәселесі бойынша психологтардың, педагогтардың, мәдениеттанушылардың,
философтардың, демографтардың ғылыми еңбектерi.
Зерттеуде қолданылған әдістер: тақырыпқа байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды
талдау, бақылау,әңгіме,интервью,анкета т.б.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда (Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2013; ОҚПУ, 2013), сонымен
қатар, Қ.А.Ясауи Хабаршысы, Қазақстан ғылымы мен өмірі республикалық
ғылыми-әдістемелік журнал беттерінде жарияланды.
Зерттеу жұмысының кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2013 ж.) отбасы мәселесіне байланысты әдебиеттерге
теориялық талдау жасалынды, зерттеу жұмысының өзектілігі, нысаны, пәні,
жалпы және жеке болжамдары, мақсаты мен міндеттері, зерттеудің әдіснамалық
негіздері мен әдістері анықталды.
Екінші кезеңде (2014 ж.) студенттерді болашақ отбасылық өмірге
дайындау эксперименттік тұрғыда зерттеліп, нәтижелері талданды.
Зерттеу базасы. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-ң тарих-педагогика
факультеті.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Магистрлік диссертация кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2 Студент жастарды болашақ отбасылық өмірге даярлаудағы
тәрбиенің мазмұны және оны іске асыру әдістемесі
2.1 Студенттерді болашақ отбасы-некелік өмірге даярлаудағы
тәрбиенің кезеңдері
Қазіргі қазақ отбасыларындағы көптеген проблемалар жастардың отбасы-
некелік қатынастарға дайындықтарының нашарлығынан туындауда. Бұл жерде
әнгіме өте маңызды саналатын шаруашылық дағдыларына оқыту жөнінде ғана
емес, отбасы мүшелерінің қатнастарына негізделген отбасылық өзара тұрақты
қарым-қатынастардағы қиыншылықтарда кездесіп қалатын психологиялық
дайындықтар жөнінде болып отыр.
Халық педагогикасының элементтерін қолдану арқылы неке, отбасы
қатынастарының ерекшеліктері жөніндегі білімді арнайы шығарылған басылымдар
көмегімен, жас жұбайлар арасында лекция оқумен, жастарды неке қатынастарына
дайындауға бағытталған радио және теле бағдарламалар ұйымдастырумен
толықтырып отыруға болар еді. Қажетті дағдылар мен икемділікті орнықтыру
бұдан гөрі шаруашылық, тұрмыстық дағдыларды үйрету оңайырақ болады, ал екі
адам арасындағы қатынастарды байыптылық негізінде орната қою күрделірек
келеді. Алайда, ең күрделі де ұзаққа созылатын үдеріс - жастардың қүндылық
бағыт-бағдары мен қағида-тұжырымдарын қалыптастыру, мұны ерте кезден бастап
қолға алған отбасының жоғары беделі, өзге адамдарға деген жауапкершілік
сезімі, өзгелердің мүдделерiн ескеріп отыруға және түсінуге икемділік,
өзара көмек пен өзара қамқорлық ұстанымы - міне, осылардың барлығы да
отбасы өмірінің, оның ежелгі дәстүрлерінің, ата-аналар мен балалардың
бірлескен қызметі мен бірлескен тыныс тіршілігінің ықпалымен тәрбиеленеді.
Бұл жерде жасөспірімдерді өндiрістік ұжымдардағы болашақ өмірге бағыттап
отырумен қатар отбасылық рольді ойдағыдай орындауға тәрбиелеп отыратын
мектеп үлкен қызмет атқарады.
Жастарды некеге дайындау бағдарламасының шеңберінде шартты түрде
тәрбиелеуді болжамдау деп атауға болатын шаралар жиынтығы белгілі бір
деңгейдегі маңызға ие бола алады.
Төмендегідей халық даналықтары ұлттық педагогикалық тәрбиенің жетекші
әдістері болып табылады: “Бірлік жоқ болса, ұйым жоқ, ұйым жоқ болса, күйің
жоқ”, “Біреуің бас, біреуің аяқ бол, біреуің құйрық, біреуің қанат бол”,
“Жас күніңде еңбек қылсаң, есейгенде жетілерсің” және т.б.
Жасыратыны жоқ, соңғы кездері үйленгендерден ажырасқандардың саны
артып, тастанды, жетім балалар, жесірлердің саны көбеюде. Мұндай етек алып
бара жатқан мәселелер қоғамымыздың дамуына кесірін тигізетіні бәрімізге
мәлім. Сондықтан да, халқымыз М.Әуезовтің Ел болам десең, бесігінді түзе
деген даналық сөзін естен шығармауы керек.
Бүгінгі күннің талабына сай жастарды отбасы-некелік өмірге даярлауда
ата-ананың рөлі мен міндеттері аса жауапкершілікті талап етеді.
Отбасы бала үшін өмір мектебі, онда мейірбандық, шындық, адалдық,
қайырымдылық т.б. адамгершілік қасиеттері дамиды және қалыптасады.
Отбасы үлкен және жауапты іс, осы істі ата-аналар басқарады және отан
қоғам алдында жауап береді, - деп А.С.Макаренко атап көрсеткендей, әрбір
ата-ана өзінің міндетін адал жене түсініп орындауы қажет. Баланың жеке
басын, мінез-құлқын, ой-санасын қалыптастыратын, өмірге жол ашып, жөн
сілтейтін, бағыт беретін бас ұстазы – ата-анасы.
Отбасы мүшелерінің бірлігі, әсіресе, ерлі-зайыптыдардың ынтымақтығы мен
сүйіспеншілігі, бір-біріне қамқорлығы, өзара адамгершілік қарым-
қатынастарын кеңейтеді. Мұндай принципте құрылған отбасы - балаларға үлгі,
енеге көрсететін, келешекте өз орнын тауып, бақытты, баянды ететін отбасы.
Отбасының тату-тәтті өмірі жастардың ер жетіп есуіне, адамгершілік
қасиеттердің барлығын бойына сіңіруіне жағдай жасайды. Мұндай отбасы қоғам
үшін адал кызмет ететін әрі оның дамуына пайда келтіретін жастарды
дайындайды.
Отбасы-некелік өмірдің басы жыныстық тәрбиеден басталады. Ал жыныстық
тәрбие адамгершілік тербиенің негізінде жүзеге асырылады.
Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің демекші, адамгершілік қасиет
атаның қанымен, ананың сүтімен берілетін нәрсе.
Орыстың ұлы педагогы А.С.Макаренко отбасы тәрбиесіне байланысты
көптеген мәселелерді, соның ішінде жыныстық тәрбие жайлы меселелерді
зерттеді. Ол балалардың жыныстық тәрбиесінің бірқалыпты және адамгершілік
тұрғысынан дамуына ата-ананың жауапты екендігіне назар аударды.
А.С.Макаренко: Жыныстық қатынастардың жоғары мәдениеті біздің алдымыздағы
маңызды қоғамдық мақсаттардың бірі болуы тиіс - деді[27,23б.].
Жыныстық тәрбие - жоғары адамгершілік сезім, бір-біріне сенушілік,
адалдық, тазалық, өзара махаббат мәселесі
Бұндай тәрбиенің негізі – ата-ана өнегесі. Әке мен шеше арасындағы
шынайы махаббатты, сүйіспеншілікті, достықты, сыйлаушылықты, қамқорлықты
бала сезіп, көзімен көріп отыруы керек. Ата көрген оқ жанар, ана көрген
тон пішер деген халықтың дана сөзінің тәрбиелік маңызы зор. Ата-ананың
теріс қылықтары мен мінездері жыныстық тәрбиеге үлкен кедергі жасайды.
Олардың арасындағы ұрыс керіс, ұстамсыздық, неке бұзушылығы баланың жанына
жара түсіреді. Ал моральдық жағынан ұстамды, мейірімді, тату отбасы
жыныстық қатынастың дұрыс дамуына септігін тигізеді.
Ата-ана арасындағы шынайы махаббатқа, өзара сыйласуға негізделген
мызғымас достық – жыныстық тәрбиенің негізгі шартының бірі. Баланың ата-
анаға, аға-інілеріне, апа-қарындастарына, достарына деген сүйіспеншілік
сезімі адамгершілік тәрбиесінің жыныстық тәрбиеге әсер ететін ең маңызды
жақтары. Егер балада мұндай сүйіспеншілік сезімі тәрбиеленбесе, онда оның
келешектегі, таңдаған жарын сүюге қабілеті болмайды. Сондықтан балаларды
өздерімен құрдас ұл-қыздарға көңіл бөліп, ықыласпен қамқорлық жасауға
үйрету қажет. Әсіресе, баланы жас кезінен бастап шынайы махаббаттық өмірге
даярлауда әрбір ата-ана отбасында үлгі-өнеге көрсетуі керек.
Жыныстық толысу кезеңі қыздарда 12 жастан, ер балаларда 14 жастан
басталады. Бұл кезең 3-4 жылға дейін созылады. Бұл жаста баланың денесінің
өсуі және физилогиялық дамуы жағынан үлкен өзгерістер болады. Жыныстық
пісіп-жетілу кезеңі баланың жүйке жүйесінің қызметіне әсер етіп, бала
ызақор, ашуланшақ, қызба болуы мүмкін. Сондықтан да, ата-ана осы жаста
балаларына көп көңіл бөлуге, жыныстык жетілуіне даярлауға міндетті. Өйткені
жыныстық, тәрбие - жастарды келешек отбасы - некелік өмірге даярлаудың
бастамасы.
Қазіргі таңда көптеген ата-ана бұл мәселе жөнінде балаларымен әңгіме
өткізбейді, керісінше, жыныс туралы әңгіме қозғауына тыйым салады. Егер
ұлының қыздармен сөйлесіп, достасқанын көрсе, оны ұрсып, уақытыңды босқа
өткізбей сабағыңды оқы, одан да пайдалы жұмыс істе дейді. Ал адам баласының
өмірдегі ең бірінші пайдалы жұмысы отбасын құрып, артына ұрпақ қалдыру емес
пе?
Ер азамат әрқашанда ел қорғаны. Анасы қызына - әкең - шығатын биік
асқар тауың, ағаң - қорғанышың, інің - сүйенішің, - деп жалпы ер азаматты
сыйлай білуге үйретсе, келешектегі оның күйеуіне деген қүрметін, дұрыс
көзқарасын тәрбиелеу болар еді.
Ана – тіршіліктің қайнар көзі, махаббаттың шуақ күні, мейірімнің кәусар
бұлағы. Сондықтан ананы ардақтамайтын халық жоқ.
Ана жайында Батыс елдерінде мынадай бір аңыз бар. Бір кемпірдің жалғыз
ұлы болыпты. Ол бір қызға ес-түссіз ғашық болған екен. Қыз: Мені аламын
десең, анаңның жүрегін әкеп бер деген шарт қояды әлгі жігітке. Баласының
әлденеден қатты қайғылы болып жүргенін байқаған анасы одан себебін сұрайды.
Жігіт қыздың шарты жайында айтады. Сонда анасы кідірместен жүрегін беруге
әзір болады. Жігіт анасының жүрегін алып, ғашық қызына қарай жүгіріп бара
жатып, сүрініп кетіпті. Сонда жігіттің қолындағы жүрек: Балам, бір жеріңді
мертіктіріп алған жоқсың ба? - деп сұраған екен. Анасының жүрегін алып
келген жігітті көріп қыз: Анасын аямаған, жарын да аялап, сүйіп жарытпас
- деп теріс бұрылып кетіпті. Бұл оқиға - ананың баланы қаншалықты шексіз
сүйетінін білдіретін, әрі анасын ардақтамаған баланың ешкімге де мейірім-
шапағат бермейтінін көрсететін терең мәнді, мағыналы көңілсіз мысал.
Екі жыныс өкілдерінің де әрқайсысының ерекше, бірін-бірі
қайталамайтындай қадір-қасиетті жақтары бар. Сондықтан да, баланың әрбір іс-
әрекетіне, көңіл-күйіне, көзқарасына терең үңіле қарау, келешекте олардың
өз орнын, теңін тауып қосылып, адаспай, тура жолмен жүруің көздеу – ата-
ананың басты жауапкершілігі.
Бала тәрбиесі – бесіктен дейді халық. Олай болса, бала тәрбиесінде
отбасы алғашқы саты болғандықтан, ата-ананың жылы жүрегі, аялы алақаны,
мейірімді жүзі, ыстық, құшағынан балаға дүние есігі ашылады. Баланы отбасы-
некелік өмірге дайындауда ата-анаға үлкен жауапкершілік жүктеледі.
Әкеге қарап ұл өсер демекші, әке – шаңырақ иесі, отбасы тірегі. Әке -
баланың үлгі-өнеге тұтар, қарап өсер нысанасы. Әке алдындағы баланың борышы
– айтқан сөзін тыңдау, тілін алу, ізетті, ұқыпты, иманды, батыр да батыл
болу.
Шешеге қарап қыз өсер демекші, ана - отбасының жанашыры. Ана жаңа
туған нәрестеге ақ сүт беріп қана қоймай, дұрыс мінез-құлқын тәрбиелейді.
Отбасында қыз анасына қарап өскен, анасы қызына ерекше көңіл аударып, оның
әсем де сұлу, әдепті де еңбекқор болып өсуіне бағыт беріп отырған. Шешесін
көріп, қызын ал дегендей, қыздың тұрмысқа шығуына анасы бірінші кезекте
себепші болады.
Қазақ халқы ежелден отбасын құруға, некелік өмірге, жар таңдауға ерекше
көңіл бөлген. Он үш жаста отау иесі деп есептеген қазақ халқы ер жете
бастаған ұлына қыз айттырып, қызды құда түсіп алған. Қыздың анасына, өскен
ортасына, алған тәрбиесіне, тіпті шыққан тегіне дейін көңіл аударған. Ұлы
Абайдың мына өлең шумақтары:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ұяты бар, ақылы бар,
Ата–ананың қызынан қапыл қалма. –
деп, қызының келешекте тұрмыс құрып, отбасының түтінін түтетуде ата-
анасының тәрбиесі, өнегесі ерекше орын алатындығын мегзейді.
Баланың өздігінен өмір сүруге мүлде қабілетсіз нәресте кезінен бастап
бақытты балалық шағы, жеке шаңырақ көтергенге дейінгі жастық жолдары өтетін
отбасын, бақыт жағалауын бетке алып, өмір айдынында жүзіп бара жатқан
қайықка теңесек, оның қос ескегін – әке-шеше дер едік.
Сондықтан да, өмір талабына сай жас ұрпақты отбасы - некелік өмірге
даярлау тәрбие жүйесінің ішінде ерекше орын алады. Өйткені, кез келген адам
дәрігер, инженер немесе мұғалім бола алмайды, бірақ ата-ана болу әрбір
адамның міндеті. Осы міндетті орындауға жастарды үйрету – ата-ананың
борышы.
Қазіргі өзгермелі, даму үстіндегі қоғамымыздағы ынтымақты және бақытты,
берік отбасының негізі жастарға дұрыс тәрбие беруден басталады. Өзара
сыйластық пен түсінісу, махаббат пен достық, адамилық жоғары ұстаным
болмайынша бақытты отбасының болуы мүмкін емес.
Қандай қоғамдық құрылыста болса да отбасы мен неке адам баласының
дүниеге келуі мен оның өсіп қалыптасуын қамтамасыз етіп отыратын шешуші
факторлардың бірі ретінде Ф.Энгельс ... тарихтағы шешуші нәрсе, сайып
келгенде, тіршіліктің өзін өндіру және ұдайы өндіріп отыру болады. Бір
жағынан, тіршілік заттарын, екінші жағынан, адамның өзін өндіру, тұқым жая
беру түрінде болады. Белгілі бір тарихи заман мен белгілі бір елдің
адамдары тіршілік ететін кездегі қоғамдық тәртіптер өндірістің мынадай екі
түрін: бір жағынан, еңбектің, екінші жағынан, отбасының даму дәрежесіне
байланысты - дейді. Сондықтан да отбасы мен неке тағдыры қандай болсын
қоғамдық, құрылыспен, ондағы өндірістік қатынаспен тығыз байланысты болады
да, әр қоғамдық формациядағы әлеуметтік өзгерістер отбасы мен неке сипатына
әсер етіп өзгертіп, жаңартып отырады. Мұның өзі отбасы мен неке
мәселесінің, оның даму тарихының үлкен қоғамдық, мәселе екеңдігін айқындай
түседі және оны зерттеу ісі ғылым алдындағы аса жауапты әрі қажетті
әлеуметтік мәні бар үлкен мәселенің бірі болып есептеледі.
С. Ғаббасов Халық педагогикасының негіздері еңбегінде адамның дене
мүшелерін атап өтіп, соның ішінде жыныс мүшесінің ерекше қызметіне
тоқталады: ... мүшелердің ішінде тұңғыш рет жүрек пайда болады, бұдан
кейін ми, одан соң бауыр, одан кейін көкбауыр, сосын басқалары пайда
болады. Бәрінен соң барып қимылға енетіні — жыныс мүшелері. Үстем күштің
мекені — жүректе; қызмет етуші күштің мекені - жыныс мүшелерінде.
Жасөспірімдердің өсіп-жетілу кезеңіңдегі жыныстық, ұғымдарын табиғи
құбылыс деп тану кажет. Сол себепті ата - аналар, мұғалімдер оларға
күдікпен қарап, ол құбылысты әдепсіздік деп түсінбеуі тиіс. Қалыпты
мөлшерден ауытқымай өсіп келе жатқан ұл мен қыздың бойындағы жыныстық
құштарлық бізге ұнау - ұнамауына қарамастан ол — табиғи құбылыс. Керісінше,
бойында жыныстық құштарлық жоқ салқын тартып өсіп келе жатқан ұл мен
қызға бойында бір кемістік жоқ па екен? деп күдіктене қарауымыз керек.
Дегенмен, адамға жыныстық қабілет туа біткенімен, ол адамның өзге
қабілеттеріндей емес, кеш пісіп жетіледі, кеш қалыптасады. Сол себепті
жыныстық қабілетті ерте, мезгілінен бұрын ояту, белсенділігін арттыру -
есейген кездегі сексуалдық сезімді күңгірт тартқызады, жыныстық қабілетті
әлсіретеді. Жастықтың қызуымен мұндай жайларды ұмытуға болмайды. Оны
ескермесе, өкініш қасіреті басым болады.
Біздің алдымызға өсіп келе жатқан жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу,
адамның жеке басын үйлесімді дамыту, жоғары саналы, адал ниетті және дене
құрылысы сымбатты адам етіп тәрбиелеу міндеті қойылып отыр. Бұл тұрғыдан
қарағанда, жыныс тәрбиесінің және сол туралы тиісті мағлұмат алудың маңызы
өте зор. Деннің саулығы, ұзақ өмір сүру, еңбекте шығармашылық табыстарға
жету — міне, осылардың бәрі де жас ұрпаққа дұрыс тәрбие беру арқылы
қамтамасыз етіледі.
Өкінішке орай, жасөспірімдердің, жігіттер мен қыздардың жыныс
мәселелерімен, жыныстық әрекеттерімен ерте шұғылданудың адам психикасына
қаншалықты зиян келтіретіндігі, жүйке күйзелісіне душар ететіні жайында
білетіндері өте аз.
Жыныстық қатынас тек нәрестенің өмірге келуінің себепшісі ғана емес,
ақыл-ой мен дене құрылысының өсіп-жетілуі, еңбек, өнер, қоғам өмірі
адамдардың жыныстық қатынастарының белгілі бір жақтарымен тығыз байланысты
болады. Адамдардың жыныстық қатынасы қоғамдық өмірдің отбасы және бала
тәрбиелеу сияқты жақтарына тиісті әсер етеді.
Балалар мен жасөспірімдерге дұрыс жыныс тәрбиесін беру әрбір адамның
дене мен рухани сапасының жан-жақты және үйлесімді дамуы үшін қажетті
жағдай болып табылады. А.Макаренко жыныс тәрбиесіне тоқтала келіп, бұл ең
алдымен, әлеуметтік жеке бас мәдениеттілігін тәрбиелеу болып табылады -
деп жазды [27,30б.].
Өкінішке қарай, батыс елдеріндегі үстемдік құрған әдебиет пен өнерде
бейнеленетін идеологияның азғыңдатушылық әсерінен, құлықтылық жағынан
тұрақсыздану кейде біздің жастардың белгілі бір топтарына ықпал етуде.
Ендеше өзіміздің өсіп келе жатқан жас ұрпақтарымызды тәрбиелеуде бұл
идеологияның жағымсыз әсерін жою үшін идеологиялық жұмыстарды ата-ана,
тәрбиешілер мен дәрігерлер бірге бас қоса отырып жүргізсе тиімді болар еді.
Жасөспірім ұрпақтарды жыныс мәселесі бойынша дұрыс тәрбиелеу ең кішкентай
кезінен, әсіресе балалар жануарлар тіршілігін бақылау кезінде жыныс
қатынасы құбылыстарына тап болған уақыттан бастап назар аудару керек.
Айналаны қоршаған табиғаттың физиологиялық құбылыстарын баланың жасына
карай қарапайым, таза, анық етіп түсіндіру қажет, сонымен бірге бүл
түсініктерді балалардың мектеп бағдарламасынан алатын білімдерімен
біріктіріп, ұштастыра түсіндірген дұрыс. Бұл ата-аналар мен педагогтардың
өсіп келе жатқан ұрпақтарды бірігіп тәрбиелеудегі маңызды міндеті.
Бұл мәселелер жайыңда үңдемей құтылу жағдайы тек қана зиян келтіреді,
себебі, балалар мен жасөспірімдер бұл мағлұматтарды жолдастарынан
бұрмаланған түрде, яғни ересектер өмірінен алған ұятты, бүркемелі
бірдеңелерді қажетсіз жақтарынан мақсатсыз, әдепсіз, құпиялық жағдайда
алады. Мұның өзі баланың жан дүниесінде көп жылдарға созылатын жағымсыз
әсерлер қалдырады.
Жыныстық өмір мәселелерін отбасы және неке мәселелерімен тығыз
байланыстырған жен. Әдебиет пен өнердің ең жақсы үлгілерін пайдалана
отырып, жастарға тек бақытты да берік отбасы жағдайында ғана белгіленген
қандай да болсын жайларға: мамандыққа, материалдық жағдайларға және
басқаларға қатысты мақсаттарға жетуге болатындығын көрсету қажет.
Әдебиеттің, өнердің барлық түрлері, педагогтің әңгімелері отбасы жағдайында
тұрмыс ауыртпалығын екеулеп атқарғанда жеңілдейтінін, қайғы, дерт, уайым,
сәтсіздіктер жанға онша батпайтындығын, өмір серігі қуаныштарға,
табыстарға, жетістіктерге шын жүректен ортақ болатындығын жастарға
ұғындыруға арналуы тиіс.
Сонымен бірге жалғыз басты адамның тәртіпке келтірілмеген кездейсоқ
кездесулерінен артық тиянақсыздық, келешегі жоқтық және жалғандылық жоқ
екенін келешек жастарға табанды, жүйелі, түсінікті түрде айтып отыру қажет.
Жасөспірімдердің жыныстық тәрбиесі сияқты балалардың жыныстық даму
мәселесі де ата-аналардан, тәрбиешілер мен дәрігерлерден олардың арнаулы
білімі болуын және биология, физиология, психология саласынан әзірлігі,
сондай-ақ бұл сияқты ашыналық мәселелерді түсіндіруде іскерлікті,
ұстамдылықты, сезімталдықты көрсетуін талап етеді. Сондықтан жыныс тәрбиесі
тақырыбында арнаулы әңгіме өткізу үшін сауатты, білгір мамандарды
қатыстырған жөн.
Әйел мен ер адамдардың ағзасының функциялық ерекшелігін ескере отырып,
жыныс мәселесіне қатысты әңгімелерді, сұхбаттарды, пікірталастарды
жігіттерге бір бөлек, қыздарға бір бөлек етіп жүйелі түрде мектеп
бағдарламасына ендіріп өткізген дұрыс.
Ер балалармен және жасөспірімдермен әңгімелескенде, ең алдымен, олардың
назарын тамақтану, ұйықтау гигиенасына, денешынықтыру мен күш-қуатқа, ерлік
пен сұлулыққа ие болу үшін денешынықтыру және спортпен шұғылдану
мәселелерінің маңыздылығы мен пайдасына, шылым шегу мен спирттік ішімдіктің
зияндылығына аудару қажет. Осынан барып жыныс тәрбиесі мәселелеріне көшіп,
гигиеналық ақыл-кеңес беруге көшу оңай әрі пайдалы болады. Әсіресе, адамның
жыныс ерекшелігіне байланысты шәукеттің түнде ағуы жайында айтқанда
тындаушыларға, егер ол жиі болмайтын болса, мұны жасөспірімдерде болатын
табиғи және зиянсыз физиологиялық құбылыс екенін түсіндірудің маңызы зор.
Жас және ересек қыздармен жеке әңгімелескенде әңгімеге қатысқандардың
тобы шағын болғаны дұрыс. Олардың назарына жеке бас гигиенасына және
етеккір келу кезіне, жұқпалы микробтардың түсуін болдырмау үшін жыныс
органдарының тазалығын сақтаудың маңызы және етеккір келуінің бала табуға
және ағзаның басқа да өзіне тән ерекшеліктеріне қатысты мәселелеріне ерекше
назар аудару керек. Жыныс мәселесіне көшкенде қыз өзінің қыз абыройы
белгісі мен мақтанышын, өз махаббатын жүрегінің қалаулысына, болашақ
өмірлік серігіне беру үшін көзінің қарашығындай сактауы керек екенін және
ол үшін досына деген өз сезімін және өзіне деген оның сезімін нақтылы
тексеріп алу қажет екені ерекше атап айтылуы тиіс. Қыз кездейсоқ жыныс
қатынасының қандай ауыр зардаптары болатынын, соның салдарынан баламен
күйеусіз қалатынын немесе денсаулығын жоятынын, сөйтіп, өз өмірін мүлде
бүлдіріп, кейіпсіз, көріксіз ететінін білуі қажет. Бұл жерде өмірден
алынған мысалдар келтірілсе құба - құп.
Мұндай бас қосып әңгімелесуден баска жастарға, жігіттер мен қыздарға
арнап бүкіл өмір бойына жоғалмайтын шынайы махаббат туралы, адалдық, өзара
сыйластық және сенім жайында, отбасылық өмір және неке құру жайында,
жыныстық өмірге жеңіл қарауды жақтайтын, сұр бойдақтар мен кері қыздар
жайындағы әңгіменің өмір шындығы екеніне көз жеткізген жөн. Жігіттердің
қыздарға өзінің тек келешек сүйіктілері және өмірлік досы, балаға өмір
беретін болашақ, ана ретінде ғана емес, сонымен бірге адамның, баланың және
еркектің тәрбиелеушісі ретінде қарау туралы тақырыптарға диспуттар, ғылыми
айтыстар өткізу ұсынылады.
Жасөспірімдер жыныстық жағынан өсіп, пісіп-жетіліп келе жатқан кезеңде
оларға басшылық ету, әрине, оңай емес. Қалай болған күнде де бозбалалық пен
қыз балалықтың осы бір өтпелі кезеңі олардың өмірінде өшпес із қалдырады.
Олардың есейіп, келешекте отбасы-некелік өмірлері саналы да бақытты болу -
болмауы осы жасөспірім кезендерінде алған жыныстық тәрбиесіне, оның
дұрыстығы мен бұрыстығына да байланысты екендігін естен шығармаған абзал.
Мектеп, отбасы, жұртшылықтың өскелең ұрпақты тәрбиелеу жолындағы
қызметінің маңызды бағыттарының бірі - оны отбасылық өмірге әзірлеу. Бұл
әзірлікті іске асыру үшін тәрбиешілерді жыныстық даму үрдісінің өзі және
жыныстық тәрбиенің мазмұны туралы, сондай-ақ еркек және әйел жыныстылардың
өзара қарым-қатынасында маңызды рөл атқаратын олардың физиологиялық және
психологиялық жыныстық ерекшеліктері туралы қазіргі түсініктермен
қаруландыру қажет. Мұның тату отбасын құруға екі адамның жеке басының ғана
емес, қоғамдық маңызы бар іс болғандықтан да қажеттігі арта түседі.
Қазіргі жастарға жыныстық тәрбие беру бүгінгі күннің өзекті мәселесі
болып табылады, бұл өсіп келе жатқан ұрпақтардың арасында жүргізілетін
жалпы идеологиялық және тәрбие жұмысының бір бөлігі, ол эстетикалық, және
рухани тәрбиемен тығыз байланысты, себебі, мұның өзі болашақ қоғамның
құрылысшылары ретінде болашақ жастарды бақытты отбасы мен берік неке құруға
қалыптастырады.
Қазақ халқы өз тіршілігінің сан ғасырлық тарихында өмірінің жалғасы,
мұрагері балаға тәрбие берудің өзіндік әдет-ғұрып дәстүрлерін жинақтады.
Оларға бұқараның жасампаз тәжірибесі, рухани бай орнықты қазыналары,
санқилы қағидалар топтастырылды.
Халықтың әлеуметтік-экономикалық, тарихи-географиялық жағдайлары мен
көшпелі өмір салтының өзіңдік ерекшелігіне сәйкес балаға жан-жақты тәрбие
берудің өзгеге ұқсай бермейтін өзіне тән ерекше талаптары қалыптасты. Бала
тәрбиесі көшпелі малшы отбасының күнделікті тұрмыс-тіршілігімен тығыз
байланыста болды. Содан да болар баланы жұбатса да, жақсы көріп аяласа да,
оның жақсы қасиеттерін бағалағысы келсе де, өз тіршілігінің негізі болған
малдың ерекше жақсы қасиеттеріне, сұлу тұлғасы мен әсем бейнесіне теңеп
қошақаным, құлыным, ботам, қозым деп еркелетті.
Халық өзінің кең жазира даласына, табиғатының таңғажайып әсем
көріністеріне, оны мекендеген құстар мен жануарларға, басқа да табиғи
байлықтарға деген мақтаныш сезімін көркем образды сөздерімен, өнегелі
істерімен, ынта-ықыластарымен, тілек-мақсаттарымен астастырып, балалардың
санасына жеткізіп отырды және оларды сақтай білуге үйретті.
Әділдік, адалдық, имандылық, адамшылық, мейірімділік, бауырмалдық,
шыдамдылық, тапқырлық, парасаттылық, қамқорлық, сақтылық, кең пейілдідік
т.б. адамның рухани-моральдық нормаларын бала жанына сіңіре білді.
Домбыраның, қобыздың, сазсырнайдың сиқырлы да сазды үнімен, айтыс,
терме өнері, ән әуендері, ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, аңыз-
әңгімелердің терең философиялық құдіретімен, ұсталық, шеберлік, зергерлік
өнердін қасиеттерімен баланың эстетикалық талғамын биіктете білді.
Қанағат қарын тойғызар деп қанағатшылдыққа, үнемшілдікке дайындаса,
бұдақ көрссң көзіл аш деп табиғатты қорғауға, аялауға үйретті, бес уақыт
намаз арқылы гигиеналық тазалыққа баулыса, қырық парыздың бірі - ілім деп
өнерге, ілімге үйретті.
Алайда, осы асыл қазынамыз көп жылдар бойы тасада қалып қойғаны
баршамызға мәлім. Бүгінгі таңда бұл асыл қазынамыз кең байтақ Қазақстанның
түпкір-түпкірінде өзінің нұр сәулесін қайтадан шаша бастады.
Бүгінгі тәуелсіздік кезеңінде елімізді, ата-мекенімізді өзге өркениетті
елмен терезесін тең ұстауға, адам баласы тарихында өзіндік өзгеге ұқсамас
салт-дәстүрі, тілі, діні, мәдениеті, әдебиеті, тарихы бар туған халқымызды
сәулелендіруге бүгінгі жастарымыз дайын ба? деген өзекті сұрақ туады.
Тәуелсіздік алған халқымыздың тілін, мәдениетін, салт-дәстурін, тарихын
біліп өсу жас ұрпақтың сәби кезінен басталып, бүкіл өмірінін мәніне
айналады. XX ғасырдың 40-50 жылдарындағы тәрбиеде өзгенің тілі мен
дәстүріне жармасып, көп ауытқып кеткеніміз рас. Халық батыры Бауыржан
ағамыз: үш нәрседен қорқамын: 1) бесік жырын айтатын аналар табылмай ма?
деп, 2) ертегі айтатын әжелер табылмай ма? деп, 3) өз тілі мен салт-
дәстүрін құрметтейтін азамат табылмай ма? деп қорқамын - деген екен. Ал
бүгін мұның түбінде қандай ащы да терең шындық бар екені баршамызға аян.
Тілін білмеген тіленіп, ділін білмеген кірленіп, елін сүймеген күйзеліп
өтетінін әрбір азат білуге тиіс.
Халық педагогикасында әдептіліктің мінез-құлық әдептері, жүріс-тұрыс
әдептері, адамдармен қатынас әдептері деп аталатын түрлері бар. Бұл кең,
ауқымды, бәрін тізіп шығу қиындығы себепті бағыт-бағдар беру үшін бір
қатарын көрсетіп, әрі дамыту мұғалімнің еркіне қалдырылады. Мінез-құлық
әдептері: кеңпейілділік, кішіпейілділік, салмақтылық, парасаттылық,
бауырмалдық, шыдамдылық, сыйластық, ұстамдылық, биязылық. Білімпаздық,
меймандостық және т.б. Ал жүріс-тұрыс әдептеріне: кісіге қарай керілмеу,
киімді жағаға жамылмау, есіктен оң аяқпен кіріп, сол аяқпен шығу, жақсыға
жақын болу, жаманнан жирену, малды теппеу, үйге қарай жүгірмеу, бір қолмен
пай сындырмау, тамақты оң қолымен жеу, астан соң бата қайыру, есікті қатты
жаппау және т.б. Қатынас әдептері: үлкеннің алдын кеспеу, екі қолмен
амандасу, үлкеннің сөзін бұзбау, кішіге ізет, үлкенге құрмет көрсете білу
т.б.
Халқымыз биязы мінезді жасты сындырған нандай, есілген жібектей,
тойған қозыдай, қыз мінезді деп көтермелеп отырады. Керісінше, ұр да
жық, шадыр мінезді деп жаман мінезді шенеп, мінез отырады. Халқымызда
тексіз деген ең жаман сөз, себебі жануардың ішінде де тектілері, асыл
тұқымдары болады. Тексіз адам жануардан да төмен болғаны. Сондықтан да
халқымыз тексіз ұл бергенше, текке өткенім жақсы - дейді.
Әдепсіздіктің ең ауыры араққорлық пен нашақорлық деп оған жиіркене
қарады, оның арамдығы шошқа етімен бірдей дел бой тартты, бір peт арақ
ішкен адамнан қырық күн иман қашады деп тәнін таза ұстады, ұрпақтары мен
әулеттерінен мұны қатаң талап етіп отырған.
Міне, осындай терең тәрбиелік мағынаға ие әдептілік дәстүрлерін үлгі
етуші, өзі де үйреніп, балаға да жақсы әдептен үйреніп, жаман әдептен
жирене білуге тәрбиелеуі қажет.
Халқымыз бала тәрбиесіне сәби сонау ананың құрсағында пайда болған
кезден көңіл бөлген, негіз қалаған. Құрсақ тойында ауыл келіндері әртүрлі
тағам істеп, сол үйде бас қосқан, келіннің сүйсініп жеген тамағы арқылы
тәбетін бақылап, мұнан соң сол асқа келіннің тәбетін қанағаттандырып,
баланың ана бойында дұрыс жетілуіне жағдай туғызған.
Халқымыздың кеңпейілділік, адалдық, шыншылдық т.б. қасиетті дәстүрлері
атадан балаға мұра болып нұрын шашып келеді. Ұлық болсаң - кіші бол
деп менмендік, тәкәппарлықтан аулақ болуға үйретіп, үйге жеті жасар бала
келсе, жетпістегі тұрып сәлем берер деген тәрбиелік ұғыммен кішіпейіл
болу, өзгені сыйлау, құрмет тұту іс түрі өмірде өз орнып алып келеді. Ата-
ананы сыйлау биік міндет болып, өшпестей қалыптасқан.
Ата-ана балаға тәрбие берумен бірге өзі де тәрбиелі болуға міндетті.
Перзент парызы мен қарызы өте ауыр. Мекеге үш арқалап барса да ата-ана
қарызынан құтылмайды деп халқымыз бекер айтпаған. Ғұмыр бойы ата-ананы
ардақтап өтуге міндетті. Салт-дәстүрімізде перзентті құқықты жоқтың қасы.
Міне осы тұрғыда балаға ұғындырып өрбіте, дамыта келе қазіргі мемлекеттік
заң негізінде азаматтық құқықтар мен міндеттерге ұштастырылып жұмыс
жүргізілгені жөн. Сонымен бірге құқықтық нормаларды бала санасына
қалыптастыруда исламның қырық парыз атты мұсылмандық міндеттеріне де ерекше
көңіл бөлінген жөн .
Бүгінгі таңда панасыз балалардын, көбеюі, отбасын құрған жастардын
көпшілігінің ажырап кетуі жастар арасында үй болу тәрбиесінің аздығынан.
Осыған орай мектептерде, есіресе, 9-11 сыныптарда болашақ үй болу
тәрбиесіне халық педагогикасы негізінде ерекше көңіл бөлінтені жөн. Ары
бар, ақылы бар, ұяты бар, ананың қызын көрсең, қапы қалма деп ұлы Абай
айтқандай, халқымыз жастардың үй болуына айрықша көңіл бөлген. Қызың
тұншығып өссін, ұлың ұрынып өссін деп қыз баланың биязы, әдепті болуына,
ұлдың еңбекке икемді, өнерлі болуына ерекше мән берген.
Ұрпақ тәрбиесіне ерекше мән берген ата - бабамыз асыл сөздің кестесімен
сәби жүрегін тербеп, ой – санасын игі адамгершілікке жетеледі. Сондықтан
да, ата жұрттан ертеден жас буынға жалтасып келген ар-ұят сақтау,
мейірімді, шарапатты, инабатты болу қалыптасқан.
Адам тәрбиесі - үдемелі қозғалыспен жүріп отыратын мәңгілік процесс.
Отан отбасынан басталады десек, адам тәрбиесі - Отанды сүю, өмірге
қүштарлық, сұлулықты тану бала көзден отбасында басталатыны баршаға аян.
Дәстүрге арқа сүйемегеннің көсегесі көтермейді деген ата - бабамыз. Яғни,
отбасы, ауыл-аймақ, көпшілік, қоғам болып адамды тәрбиелеу қазақ халқының
өмірінен өзек алған. Салт-санасы, әдеп-ғұрпы осы мақсатты іске асыруға
бейімделе жүргізілген .
Қазақтың тәлім-тәрбиесі – теңдесі жоқ даналық, қасиетті мектеп десек,
артық бағалағандық емес.
Бүгінгі дүниеге келген кішкентай қыз - ертеңгі сүйкімді бойжеткен,
ұқыпты да, әдемі болашақ ана, сабырлы да, салиқалы әже...
Қызға қырық үйден тыйым дейді халқымыз. Сол қырық үйдің ең біріншісі
- өз бесігің, өз үйің, алтын босағаң. Олай болса қыз баланың тәрбиесі ең
аддымен үйден басталады. Ол анаға байланысты. Шешесін көріп қызын ал,
аяғын керіп асып іш деген мақал ана тәрбиесіне байланысты айтылса керек.
Қай заманнан қазақ халқы әйел ананы қастер тұтып, оларды еліміздің
отбасының құты деп құрмет көрсеткен. Ата-бабадан әулетке қалған мұра
имандылық пен инабаттылық болса, Жігіттің жақсысы - қыздай, қыздың жақсысы
– уыздай, - деп айту тегіннен - тегін емес.
Қыз бала тек сымбатымен ғана емес, адамгершілік қасиетінің арқасында да
ілтипатқа ие бола алады. Біздің халқымызда қыз деген сөздің өзі
әдеміліктің, әдептіліктің символы ретінде қолданылады. Халқымыздың ауыз
әдебиетінде:
Қыз емес, қыздың аты - қызыл алтын,
Көрінер толған айдай жүзі жарқын.
Үлкеннің алдын орап сөз сөйлемес,
Халқының сақтай білген ізгі салтын, -
деген өлең бар. Бұл қыз баланың айрықша әдепті де керікті болатынын
аңғартады. Сондай-ақ қыздың жиған жүгіндей, Қыздың тіккен кестесіндей
деген сияқты теңеулер қыз баланың ұқыптылыгын, шеберлігін көрсетеді. Қыз -
елдің көркі, гүл - жердің көркі деген де мақал бар. Осының бәрі де қыз
баланың сүйкімділігінен, жанының нәзіктігінен әр іске талапты да
алғырлығынан, өнер-білімге бейім тұратын сергектігінен шыққан сөздер болса
керек.
Халқымыз қыз баланы ардақтап ұстайды, оған қатты сөз айтпай, мәпелеп
өсіреді. Адамның мінезі деген белгілі бір қалыпқа құйып шығара салатын
бұйым емес. Ол әркімнің өзінің алған тәлім-тәрбиесіне, көрген-білгеніне,
ақыл-ойына, әр нәрсені салыстырып, өзін тежеп ұстай білуіне байланысты.
Біздің тілімізде әдептілік, сыпайылық, ізеттілік деген мағыналас сөздер
бар. Бұлардың түпкі төркіні - белгілі адамгерішілік нормаларды мүлтіксіз
орындау, яғни ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, шыншыл, әділетті болу,
соңдай-ақ адамның көпшілік алдында өзін-өзі дұрыс ұстай білуі.
Жүректен қозғайын, әдептен озбайын, - дейді Абай. Әдептен озбау деген
үлкен қасиет, ол адамның білімділігі мен мәдениеттілігін көрсетеді.
Әдептілік адамның бала жасынан алған тәрбиесіне, өскен ортасына,
төңіректегі адамдардың өзара қарым-қатынасына байланысты қалыптасатын
қасиет[63].
Халқымыздың Ұлым үйде, ұрлығы түзде, қызым үйде, қылығы түзде дейтін
нақыл сөзінде терең мағына бар. Жалпы ата-ана балаларымен әрдайым ашық
сөйлесіп, оларды ойына келгенін жасырмай айтып тұруға үйреткені дұрыс.
Мәселен, ер бала әкесінен, қыз бала шешесінен сыр жасырмауға тиіс. Әкесі ер
баланың кімдермен жолдас болып, қандай мәселемен шұғылданып жүргенін,
өнердің немесе спорттың қандай түрі ұнайтынын біліп, оған мүмкіндігінше
көмектесіп отыруға тиіс.
Қыздың жолы жіңішке дейтін нақыл сөз бар. Бұл қыз баланың нәзіктігін,
оның әдепті де тәртіпті болуға тиіс екенін аңғартады. Қыз бала әкеге сырын
айта алмайды, ал шешесінен сырын бүкпеуге тиіс. Ол үшін анасы қыз баламен
тілін тауып сөйлесе білуі керек. Кей жағдайда қыз баланың анасына айтуға
бата алмай кіммен ақылдасарын білмей қатты қиналады. Егер қыздың шешесі
сергек ойлы, сезімтал адам болса, қызының түнде ұйықтай алмай, тамаққа да
зауқы соқпай, іш құса болып жүргенін оның қас – қабағынан-ақ сезуі мүмкін.
Қиын жағдайды, қиналып жүргенін сезгеннен кейін ол қызын аналық сезіммен
аялай отырып, еппен сөз тартса, қыз бала өзінің өзегін өртеп, жанын қинап
жүрген мәселесі анасынан жасырмай айтуға тиіс .
Қыз баланың бақытты болуы оның өз абыройын сақтай білуіне байланысты.
Қыз абыройы - отбасының, елдің болашағы жаңа отау, жас босағаның
беріктігі, қыз өмірінің қызығы.
Халқымыз қыз абыройын жоғары бағалайды, қыздың абыройлы болуына
көбінесе ана жауапты деп қарап, анасын ардақтай білмеген қыз өз абыройын да
сақтай білмейді деп тұжырымдайды. Өз намысын берік қорғаған қыз әсер
жігітке кіріптар болмайды, есті жігітке ес қосады. Қыз абыройлы болу үшін,
оның мінез-құлқы ибалы, инабатты, иманды болу керек.
Қыз кылығымен жағады деген мақал содан қалған. Қыздар сұлу болмайды
көркіменен, мінезіне көз жеткен көңіл бөлме, - деп Абай атамыз ер
азаматтарды жаман мінезді қыздардан жирендіреді.
Халық өсіп келе жатқан қыздың алдына өмірлік міндеттер қойып, оның
орындалуын қыздың абыройы деп санаған; ізетті болу, әсем киіну, әкені күту,
шешені сыйлау, дөрекі сойлемеу, қабақ шытпай жүру, үлкеннің алдынан кесіп
өтпеу, ұқыпты болу, өсек айтпау, бала тәрбиесін білу, ұлт дәстүрлерін
құрметтеу, ана тілін құрметтеу, орынсыз сөз айтпау, кілем тоқи білу, кесте
тоқи білу, т.б. іс-әрекеттер мен мінез-құлықтық қасиеттер иман жүзді, абзал
жанды қыздың бойында болу керек деп есептеген. Қызға еркіндік беріл, еңбек
үйретумен қатар, халық қатаң тыйым салып, Қызға қырық үйден тию деген.
Сондықтан қыз баланың қадір-қасиетін арттыру үшін, оның өзін-өзі
тәрбиелеуінің мәні зор.
Нағыз адам болу үшін жақсы мен жаманды айыра біліп, біздің өмір сүрген
ортаға иненің жасуындай пайдаң тисе, сөйтіп қарапайым еңбегің мен өмірің
өзгеге үлгі болса жететін сияқты.
Қыз баланың төрбиелі, ізетті, ибалы болып ескені, ата-ананың мерейі
емес пе?
Мен барлық қыздарды кінәлаудан аулақпын бірақ, жеңіл, сабырсыз, ойы
таяз жеңілтек қыздарды да кездестіруге болады.
Қай күнде де жақсы мен қымбат нәрсеге қол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz