Диуани хикметтегі сопылық жайлы хикмет

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Жоспары

Сопылық туралы жалпы түсінік.
Сопылықтағы болмыс мәселесі.
Сопылықтағы нәпсі тәрбиесі.
«Диуани хикметтегі» сопылық жайлы хикмет.

1. Орта Азия мен Қазақстандағы сопылық поэзиясының көрнекті өкілі, дуалы ауыз, данышпан, кемеңгер ақын Қожа Ахмет Яссауи түркі тілдерінде жазған. Қожа Ахмет Яссауи бар өмірін Алланың ақ жолына арнаған ғұлама. Ол Құдай сөзі «Құран кәрімнің» мағынасын «Диуани хикмет» атты баға жетпес туындысында жырлап шыққан білімдар жан.

VIII ғасыр мұсылман дүниесінде тақуалық көңіл - күй орнығып, бұл ағым кейін ислам философиясын дамытқан қомақты салаға айналды. Жалпы орта ғасырлық мистикалық философия сопылықпен тығыз байланысты болады. Суфизм поәзиясының алдына қойған мақсаты - бір Алланың дидарын көру жолындағы рухани ғашықтық. Бұл мұсылман баласы үшін үлкен мұрат, алайда азабы да, арқалар салмағы да ауыр қиын мәселе.

Суфизм Аллаға құлшылық етудің ең жоғары сатысы, ал айналадағы еш бір нәрсеге алаңдамауға, дүние мүліке қарайламауға, ертең не болады, күнім қалай өтеді деуге, тіпті бала - шаға, қатын қалашты да естен шығаруға мәжбүр етеді. Софылар тек ақиқатқа жетуге, шындықты ғана тануға, бүкіл жан дүнесімен бар болмысымен жалбарынып қызмет жасайды. Өйткені олар үшін бес күндік жарық дүние баянды емес, көзді ашып - жұмғанша өтеді де кетеді. өзгермейтін, аумайтын, айнымайтын, мәңгі жасайтын жалғыз құдреті ол - шындық, ақиқат дегеніміз - Алла .

Сопылық - исламның дәл өзі, негізгі шариғаттың ішкі жағы, толыққанды, жетілген мұсылман болудың жолы. Осы мағынада істелген, бастан кешірілген «хал» болып табылады. Ол әдебиет те емес, сөз де емес. Сопылықтың қайнарын, сопылардың халдерін, әдістерін, тәжірибелерін, дүниеге, адамға деген көзқарастарын «Сопылық ілім» зерттейтін болса, іштің сыртқы жағы, сопылықтың сыртқы ілімі болып табылыды. Сопылық ілімін білетіндердің көпшілігі оның дәмін біле бермейді, хабарсыз да болулары мүмкін. Бұған қарсы көп сопылар да «жолда» ілгері кеткенімен тура мағынада ғылымнан бейхабар. Олар теңізде жүріп теңіздің не екенін білмейтін балықтар сияқты. Бұлардың алғашқылары балдың құрамын, оның қалай пайда болатындығын, пайдасын біле тұра «бал жемеген» адамдарға ұқсайды. Ал, екіншілері болса, балдың дәмін тартқан, жеген, пайдаланғандар. Бірақ балдың не екендігінен, қалай пайда болғандығынан, қайдан келдігінен бейхабар білімсіз қалғандар. Сопылық сапардың мақсаты - ықылас мақамына ұласу ол мақамға жету үшін субъективтік (іштегі) және объективтік (сыртқы) құдіреттерге сыйынудан құтылу керек. Ықылас шариғатын үш белгінің бірі білім, іс және ықылас. Тариқат пен ақиқат шариғаттың бір бөлігін құрайтын, ықыласты қолында ұстауға қабілетті, шариғаттың көмекшілері болып табылады.

Сопылықтың бастау алар бұлағы - Құран мен хадис. Сопылықтың алғашқы қадамы - махаббат, яғни, аллаға қауышу жолының жолшыларын сүю, бірінші баспалдақ болып табылды. Бұларға «мухиб» дейміз. Бір муршидтің қол астына, қадағалауына өз еркімен келіп, мойынсынғандарды «мурид», олардың ең алғашқыларын «мубтеди», соңғысын «мунтехи» дейді болмыстан барлық баспалдақтарынан өтіп, «құдайлық затқа» ұласқан және бастаған жеріне қайта оралған мурид, жол көрсете алатын дәрежеге көтерілген мурид мақамына ие болады.

Сопылықтың жүзеге асуындағы ең негізгі нәрсе зікір болып табылады. Зікір алланы еске алу деген сөз.

Сопылық - адамға жаратылысындағы мән - мағынаны ұғындырады. Сопылық жолы жеті баспалдақтан тұрады. Хақ әлемінің алғашқы сатысында « бұйрық әлемі » ашылады. Бұйрық әлемінің бірінші сатысында іс-әрекеттеріндегі бейне - тажалли, көрініс табады. Екінші сатыда көрініс - сипат болады. Үшінші сатыда «зат бейнесі» көрініс бастайды.

Сопылық жолы адамдарды дүниеге сиынудан бас тартқызып, тәрік ету деген сөз емес. Нағыз сопылар дүние істерінде де ада болып, адамдарға (дүние істерінде) қоғамға пайдалы болғандар.

Сопылар жолшылық кезінде табиғи ғылымдарды Исламның ашық өкілдерін негізге ала отырып жоруға осы тәрізде Исламнан тыс жат объектіге адаспауға көңіл бөлген.

Сопы бір жағынан ішкі дүниесінің тереңдіктеріндегі шексіз ақиқаттың дәрежелеріне жетуге ат салысса, екінші жағынан одан алған шабытпен қоғамға пайдалы болуды мақсат еткен адам.

2. Болмыс мәселесі адам баласының санасын сансыратқан сұрақтардың басында келеді. Философия бұл мәселені ақыл арқылы яғни, рационалдық тұрғыдан шешуге тырысады. Болмыс мәселесәін сопылық дүниетаным «Трансцендентальды ақыл» (латын тілінен - transcendere - атап өту), арқылы қарастырып жауабын да ақыл жолымен түсіндіреді.

Болмыс - санаға тәуелсіз өмір сүретін объективті дүниені, материяны адамдардың материалдық өмірінің табиғатын белгілеуге арналған философиялық ұғым. Сопылық дүниетанымда болмыс туралы әртүрлі қалыптасқан түсініктер бар. Болмыс қалай пайда болды? Болмысты кім жаратты? Болмыстың көрінбейтін қыры болып табылатын рухтың мәні не? Заттың негізі мен мәні? Сопылық дүниетанымда болмысты жаратқан, тірілтіп жан берген ұлы Алла Тағала. Ол бар және бір. Оның жаратқандары да бар. Барлықтың бәрін бір Алла жаратқан. Жаратқан иемізге де жаратылғандарға да бар дейміз. Дегенмен бұл екі болмыс мәні жағынан өзара тең емес. Алланыңғ болмысы шексіз ақиқатты білдіреді. Алланың болмысының қасында жаратылғандардың болмысы жоқ сияқты. Мысалы, Адам мен оның көлеңкесі арасындағы айырмашылықты, Тәңір мен адам болмысы арасындағы айырмашылық арқылы түсіндіруге болады. Біз көлеңкелерге де, ол көлеңкелердің иесіне де бар дейміз . . . Ал, адам мен оның көлеңкесінің болмысы бір ме? Екі болмыс бір - біріне ұқсай ма? . . . менің көлеңкем жай ғана жарық сәулелерінің ойынан тұратын болса, Алланың жаратқандары оның қасында көлеңке сияқты. Алланың барлығы біздің, болмысты ұғынуымыздан жоғары тұрған ұғым. «екі болмыс» қосылғанда көлеңке жоғалады немесе «жоқ» сияқты көрінеді. Бұл жердегі мысал 5 сезім мүшелеріміздің мүмкіндіктермен шектеулі әлемнің феномендік ақиқаттарының ықпалындағы ақылымызға сыймайтын құбылыс сияқты көрінгенмен сезімдер мен феномендер әлемінің шарасынан асатын ақыл үшін ақиқаттың айқын екендігі мәлім.

Мысалы, қай жерде, қалай тұрсақ та қоршаған әлемде бағыттарға қатысты құбылыстарыды «жоғары - төмен» ұғымдармен анықтаймыз. Бұл ұғымдар осы феномендер әлемі үшін шындық. Терезеден төмен қарай қарағанымызда ол жақтың төменгі жақ екендігін білеміз. Және өзімізді төмен қарай ешқашан тастамаймыз. Енді өз - өзімізді бұл әлемде емес, ғарышта деп есептейік, сонда әлгі феномен әлемі үшін қолданылатын «жоғары - төмен» бағыт ұғымдарын қалай анықтауға болады. Біз үйреншікті әдетіміңзбен бас жақты - жоғары, ал аяқ жақты төмен деп ұғыныуымыз мүмкін.

Болмыстарды жаратқан ұлы болмыс - Алла. Ол шексіздік. Оның жауһары мен мәнін ұғуымыз мүмкін емес. Ол қалай ойлауымызға, қалай түсінуімізге байланысты. Мысалы қарапайым шопанның түсінігінде Алла, үсті - басын тазалап, киімдерін жамап беруге болатын, сүт беріп тойдырып, құрмет көрсетілетін болмыс, ал кемел суфи үшін Алла, қанша шексіздік, тереңдік иесі болмыс болғанымен оның кішкентай жүрегіне сыйып кететін нұр.

Алла болмыстарды өзінің сипаттары мен есімдерінің «нұры» арқылы жаратқан. Яғни болмыстың негізі - нұр. Осы нұрдан қуаттар, қуаттардан да материяға ауысу процестері нәтижесінде феномендер әлемі пайда болған. Демек болмыстың негізі де бір, жауһары да бір.

Феномен - (грек. Phainomen - болып табылатын) - бізге тәжірибеде берілген, сезім мүшелерінің көмегімен түсінілетін құбылысты білдіретін ұғым.

3. Сопылықтағы нәпсі тәрбиесі

Яссауи өз хикметтерінде "нәпсі" деген бәлекеттің зардаптарын:

Дүние - нәпсі талиб болып іштей жүрдім,

Әміріне құлақ бермей хақ жолына көзді жүмдым.

Нәпсі шайтан тұтқын қылды адамзатты

Нәпсі жолына кірген кісі рәсуа болады.

Нәпсің сені ақыр демде кедей қылар

Өлеріңде иманыңнан жұрдай қылар - деп айқын түсіндірген жалпы Яссуаи үшін нәпсі адамның надандығының жақсы мен жаманды ажырата алмауының имансыздығы мен құмарлығының басты себебі.

Құранда "нәпсі" сөзі тәңірдің заты "адам рухы", "қалб, көкірек", "адам тәні", "тәнмен берік рух", адамды азғыратын секілді сегіз түрлі мағынада қолданылған. Яссауи үшін нәпсі ақиқатқа мәнге барар жолдағы кедергі немесе асуды білдіретін символдық ұғым. Оның ішінде нәпсі адамның адамдық санатын жоятын ішкі психологиялық аурудың сыртқы қоғамдық өмірдегі көріністер түрінде берілген. Яссауи өлім теориялық, философиялық жиынтығы емес, ар түзейтін ғылым болғандықтан нәпсіні практикалық тұрғыдан танытады.

Яссауи атамыздың нәпсі мәселесіндегі көңіл кірлері ретінде сақтандырған дүниеқұмарлық және сол сияқты қисаптар бүгінгі жас қоғамымыз үшін де өте қауіпті құбылыстар.

4. Диуани хикметтегі сопылық жайлы хикмет

Осы жолға ей бауырым пірсіз кірме

Хақ жадын іске алудан ғапыл жүрме

Тәңірден басқасынан көңіл берме

Шайтан лағниет өз жолына салар достар

Пір ризасы хақ ризасы болар достар

Хақ тағала рахметінен алар достар

Риязатқа сыр сөзінен білер достар

Ондай құлдар хаққа жуық болар достар

Яссауи атамыз сопылық жолға пірсіз кірмегендердің шайтанның жолына түсіп кетуі мүмкін екендегін ескерткен. Сопылық жолға түскендердің әр істе хақты еске алып көңілінде одан басқа нәрсеге орын бермеу керек. Көңілінде Алладан басқа нәрсенің болмауы дегеніміз оның еңбектенуінен өмір сүруден адамдарды сүюмен кез-келген сүйіспеншіліктен бас тартуы емес көңілдің мұраты Аллаға жету. Пір осы қиын жолды шәкіртіне жол сілтейді мұндай пірі болған адамның жолы жеңіл болады.

Сопылық сондай ма ежді дайым ісім қапыл болған

Жалғыз тәспі қолында тіл деген ғайбат болған

Қырық қабат сәлде орап, тексіз нәпсі ергенің

Сыртың сопы болғанмен, өзің сопы болмадың.

Сопылық шарты дейді түндер бойы қан жылаған

Әр қорлыққа сабыр тілеп белін бекем байлаған

Талабы Алла - болып әр жақсы сөзді сөйлеген

Сыртың сопы болғанмен өзің сопы болмадың.

Сопылық жолы адамды мұратқа жеткізетін, бірақ өте қиын жол. Бұл жол шәкіртті осы жолмен жүріп өткен жол көрсетуші деген куәлігі бар кесіл пірлер арқылы мақсатқа жеткізеді. Осы жолдың ұстаздарына пір муршид немесе шайх дейді. Сопылық жолына пірсіз түсуге болмайды.