СЫН ЕСІМНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
СЫН ЕСІМНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
ТҮРКІСТАН – 2013
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ тілі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., д.м.а.
_______ С.Мағжан
(қолы)
_________________20__ж.
Дипломдық жұмыс
СЫН ЕСІМНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
мамандығы: 050205- филология: қазақ тілі
Дипломшы ______________ А.Телқожаева
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Г.Қ.Жылқыбай
(қолы) (аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН – 2013
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Негізгі бөлім
І Сын есімнің жалпы сипаты
1.1 Сөздерді таптастырудың принциптері туралы
... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Сын есім сөз табының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .10
1.3 Сын есімнің мағыналық топтары. Сапалық сындар
мен қатыстық сындар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ Сын есімнің грамматикалық категориялары
2.1 Грамматикалық категория ұғымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Грамматикалық категориялардың сөз таптарына қатысы ... ..30
2.3 Сын есімнің шырай категориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған дереккөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстанда үздіксіз білім беру жүйесінің
негізгі буыны жоғары мектеп бүгінде қарқынды даму үстінде. Ал білікті қазақ
тілі маманын даярлау – жоғары мектептің біртұтас құрамдас бөлігі. Болашақ
маманның кәсіби-теориялық даярлығын арттыруда негізгі арнаулы пәндер
бойынша терең, жан-жақты білім берудің, бағдарлама, оқулық, оқу-әдістемелік
құралдар, озық педагогикалық тәжірибелерден толық хабардар етудің,
педагогикалық тәжірибе идеяларын жинақтап ұсынудың маңызы зор. Болашақ
мұғалімнің кәсіби-әдістемелік даярлығы ең алдымен Мемлекеттік білім
стандарты бойынша жоғары оқу орындарында оқу жоспарында белгіленген кәсіби
арнайы пәндерді игеру негізінде қалыптасады.
Жоғары мектепте болашақ қазақ тілі мамандарының кәсіби-әдістемелік
даярлығын қалыптастыруда қазіргі қазақ тілі ғылыми курсын оқытудың маңызы
зор. Қазіргі қазақ тілі – тіл білімінің фонетика, лексика, сөзжасам,
морфология, синтаксис салаларын құрайтын жоғары оқу орындарының қазақ тілі
мен әдебиеті мамандарын даярлайтын филология факультеттерінде оқытылатын
ғылыми курс.
Мектептің ертеңгі белді тұлғасы бүгінгі болашақ маманның құзырлы
даярлығы ең алдымен мамандығы бойынша ғылыми білімді сапалы игеруіне
байланысты. Оның жоғары мектепте жинақтаған әдістемелік-теориялық білім
деңгейінің сапасы – болашақ жас ұрпақтың білім көрсеткіші.
Қазақстан Республикасының президенті – елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
халқына Жолдауында білім және кәсіби машық - заманауи білім беру
жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары туралы:
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге
айналуымыз керек,- деп атап көрсетеді [1].
Осымен байланысты Қазақстандағы жоғары білім беруге негізделген қазақ
тілі маманын даярлау жүйесінің көздейтін мақсаты – жан-жақты дамыған,
шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз бетімен білімін жетілдіре алатын,
мамандығы бойынша қажетті білім, іскерлік, дағдысы қалыптасқан терең
білімді, білікті, ізгілікті маман даярлау.
Қазақстандағы соңғы жылдары болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістер
білім беру жүйесінің барлық салаларына қарқынды өзгерістер алып келді.
Білім туралы заң, Жоғары білім туралы заң, Қазақстан республикасы
гуманитарлық білім беру бағдарламасы, Қазақстан республикасында жоғары
білімді дамыту стратегиясы, Білім беру туралы мемлекеттік бағдарлама,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы т.б. мемлекеттік құжаттар білім беру мазмұнын анықтап беріп
отыр. Аталмыш құжаттарға сәйкес жоғары білім беруді дамытуда көзделетін
негізгі мақсат: Оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз етуге қабілетті және
ғылым, мәдениет, білім беру процесін бірлікте тану негізінде жас ұрпақты
тәрбиелейтін жоғары білім берудің тұңғыш жаңа ұлттық моделін қалыптастыру
болып табылады [2,7].
Білім беру – қоғам мүшелерінің адамгершілік-интелектуалдық, мәдени
және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді
мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі [3,180].
Осыған сәйкес жоғары білім беру маманның болашақ қызметіне сәйкес
біртұтас, жүйелі, іргелі білім, кәсіби іскерлік, дағдылармен қаруландыруды
және арнайы шығармашылық және ғылыми ізденушілік қабілеттерін дамытуды
көздейді. Осы мақсаттағы диссертациялық жұмыстың тақырыбы Сын есімнің
грамматикалық категориясы деп аталады.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығында
оқитын студент – болашақ қазақ тілі пәнінен білім беретін мұғалім,
сондықтан оның кәсіби даярлығының сапасын арттыру жоғары мектепте арнаулы
пәндерді оқытудың жаңа ғылыми-әдістемелік тұжырымдарына негізделуіне
байланысты. Демек, студенттің оқу белсенділігін, оқу-танымдық қызығушылығын
арттыру, өз бетінше білім алуға ұмтылдыру, білімді саналы ұғып, оны
тәжірибеде қолдана білуге даярлау, ақыл-ойын, ойлау қабілетін дамыту
үдерісі жоғары білім беру мазмұнына, оның басты буындары оқытуды
ұйымдастыру, оқытудың белсенді әдіс-тәсілдері секілді жаңа технологияны
қолдану сапасына байланысты. Студент кәсіби-теориялық білім, іскерлік,
дағдылармен қаруланып қана қоймай, шығармашылық еңбегімен ізденіп өздігінен
білім алуға, ой қорытындысын жасауға қабілетті болуы тиіс. Қазіргі жағдайда
оқытудың мақсаты, мазмұны, оқыту формалары мен әдіс-тәсілдерінің тиімділігі
оның нәтижесімен өлшенеді.
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығында оқитын студент – болашақ қазақ
тілі пәнінен білім беретін мұғалім, сондықтан оның кәсіби даярлығының
сапасын арттыру, өз бетінше білім алуға ұмтылдыру, білімді саналы ұғып, оны
тәжірибеде қолдана білуге даярлау, ақыл-ойын, ойлау қабілетін даму үдерісі
жоғары білім беру мазмұнына, оның басты буындары оқытуды ұйымдастыру,
оқытудың белсенді әдіс-тәсілдері секілді жаңа технологияны пайдалану
сапасына байланысты.
Грамматиканың морфология саласы жан-жақты зерттеліп, мақсат-міндеттері
біршама айқындалған, алайда морфологияны жоғары оқу орындарында оқыту
үдерісінде назардан тыс қалған, талас туғызатын, соңғы зерттеу
нәтижелерімен қайшы келетін, тап басып, дәл айтуға келмейтін түйткілді
мәселелер де бар. Осындай мәселелердің бірі – сын есімнің шырай
категориясы. Сын есімнің шырай категориясы туралы пікірлерді саралап,
таразылау, бірізді тұжырымға келу – бүгінгі күнгі өзекті мәселелер
қатарында.
Осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Зерттеуде көздейтін
мақсатымыз – сын есім сөз табының сөз табы ретіндегі жалпы сипаты,
мағыналық ерекшеліктері, грамматикалық категориясы туралы көзқарастарды
саралап бірізді пікірге тоқтау. Осы мақсатқа орай жұмыс барысында мынадай
міндеттерді шешу көзделді:
- сын есімнің жалпы сипатын айқындау мақсатында сөздерді
таптастырудың принциптері туралы, сын есім сөз табының зерттелуі, сын
есімнің мағыналық топтары, сапалық сындар мен қатыстық сындар туралы
пікірлерді саралау, сараптау;
- сын есімнің грамматикалық категориялары ыңғайында грамматикалық
категория, грамматикалық категориялардың сөз таптарына қатысы ұғымдарының
мәнін ашу, сын есімнің шырай категориясы туралы көзқарастарды саралау.
Зерттеу нысаны – Сын есім сөз табы, зерттелуі, сын есімнің шырай
категориясы туралы зерттеулер, пікірлер мен ізденістер.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері. Жұмысты жазу барысында сипаттама,
талдау, жүйелеу, жинақтау, саралау, тарихи-салыстырмалы, сараптау, қорыту
әдістері қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Мектеп оқулықтары, тақырыпқа қатысты ғылыми
еңбектер бұл жұмысымыздың орындалуына тікелей жәрдемін тигізіп, ғылыми
тірек-таяныш болды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздемесі. Жұмыста
морфологиялық еңбектердегі сөз таптастыру теориясы, сын есім сөз табы,
грамматикалық категория, сын есімнің грамматикалық категориясы ұғымдарына
қатысты пікір айтқан, зерттеу жүргізген ғалымдардың салмақты ойлары мен
пікірлері, тұжырымдары теориялық және әдіснамалық негіз болды. Ұлттық тіл
білімі бойынша сөз таптастыру териясының негізін қалаған, грамматикалық
категория ұғымын қалыптастырған ғалымдар А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
С.Аманжолов, К.Ахановтан бастап, ғылыми пікірлер айтқан ғалымдар Ж.Шәкенов,
Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Н.Оралбаева т.б. еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Морфологиялық оқулықтардағы, ғылыми
еңбектердегі сын есімнің грамматикалық категориясы ұғымы туралы пікірлердің
бірізді емес екенін дәлелдеу арқылы ортақ тұжырымға келуге ұмтылыс
жасалды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеуде алынған нәтижелер және
зерттеу материалдары оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, морфология пәні,
функционалды грамматика бойынша лекциялар курсында кеңінен қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе, екі тарау,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған дереккөздер тізімі берілді.
1 Сын есімнің жалпы сипаты
1.1 Сөздерді таптастырудың принциптері туралы
Платон мен Аристотельден басталған жоғарғы үш топ құрамына кіретін
сөздерді ең аз болғанда бес, ең көп болғанда он бір топқа бөлу - тіл
білімінде әбден орныққан, тұрақты үлгіге айналған дәстүр. Ғылымда орныққан
сол даяр үлгіні түркологтар түркі тілдерін зерттеуде де қолданды. Сөздерді
таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік аталатын үш
принципі түркологияға өткен ғасырдың 30-жылдары енді. Кейін келе сол
соқпақпен қазақ тілін зерттеушілер де жүрді [4.95].
Қазақ тілінің грамматикалық құрылысын ХІХ ғасырдың ІІ жартысында орыс
түркологтары зерттей бастағаны белгілі. Осы бағыттағы алғашқы
Н.И.Ильминскийдің еңбегінде сөз таптарының толық жүйесі берілмеген, есім
сөздер аясында сын есім айтылады. Келесі М.Терентьев еңбегінде де тоғыз сөз
табының қатарында сын есім айтылады. П.М.Мелиоранский еңбегінде сегіз сөз
табы ажыратылып, қорытындысында сын есім зат есіммен бірге есім деп бір
сөз табы ретінде қаралады. Орыс түркологтарының барлығында кездесетін зат
есім мен сын есімнің, сын есім мен үстеудің қарым-қатынасына байланысты
шешілуі қиын болған жалпы түркілік проблема бұл ғалымның да еңбегінде
екіұшты қаралады, яғни автор , жоғарыда айтылғандай, зат есім мен сын
есімді айырмай бір сөз табы десе, кейбір сөздерге қатысты сын есім мен
үстеудің сөз табы ретіндегі басқа айырым-белгілерін жоққа шығарады [5,13].
Қазақ тіл білімінде де сөздерді түрлі тапқа жіктеу мәселесінің өзіндік
қалыптасу, даму жолы бар. Қазақ тілі грамматикалық құрылысының ана
тілімізде зерттеліп жарық көруі өткен ғасырдың алғашқы 10-15 жылдарынан
басталады. Оның бастауы А.Байтұрсынов есімімен тығыз байланысты. ғалымның
тіліміздегі сөздерді таптастыруындағы жалпы жүйе негізінен көп өзгеріссіз
күні бүгінге дейін сақталып келеді [5.18].
Қазақ тіл білімінде сөз таптастыру мәселесіне оң ықпалын тигізген іс -
әр сөз табын кандидаттық диссертация ретінде жеке зерттеу нысанына
айналдыру ісі 40-жылдары басталды. Сөз таптастырудың семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік принциптерінің қазақ тіл білімінде сөз таптарын
зерттеген Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, Ә.Хасенов,
Ш.Сарыбаев, Ж.Шәкенов, Р.Әміров, Б.Кәтенбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде
түрлі дәрежеде көрініс тапты [6].
Бұл ғалымдар өздерінің зерттеулерінде тиісті сөз таптарын анықтауда
қазақ тіл біліміне 30-жылдары енген сөз таптастырудың семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік принциптерін басшылыққа алады. Аталған
авторлардың зерттеулері барысында, басқа да ғалымдардың еңбектерінде сөз
таптарының семантика-құрылымдық табиғатын ашуда бұл принциптерді қолдану
деңгейлерінің әр түрлілігі байқалды.
Сөз таптастыру ілімі проблемасы өзекті мәселе ретінде морфологияның
күн тәртібіне 1950 жылдары қойылды. Бұл жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз
таптастыру проблемасын шешу ісіне белсене араласқан А.Ысқақов болды. 1950
жылы Халық мұғалімі журналында ғалымның Қазақ тіліндегі сөздерді
таптастыру туралы атты мақаласы жарияланды. Ғалым сөздерді түрлі тапқа
бөлудің мән-мақсатын тілдің даму сатысын, грамматикалық құрылысын
айқындаумен байланыстыра отырып, Сөздерді таптастыру жөніндегі
көзқарастар мен бағыттар жалпы тіл ғылымының даму сатысына, қалса әрбір
жеке тілдің зерттелуі дәрежесіне сәйкес өзгеріп те, дамып та отырады,-
дейді [5,36].
Бұл ғалым да қазақ тілі сөздерін түрлі тапқа жіктеуде өзіне дейінгі
айтылған үш принципті атайды: Қазақ тіліндегі сөздерді таптастырғанда да,
басқа тілдердегі сөздерді таптастырғандағыдай, негіз етіп алынатын белгілер
және қолданылатын принциптер мыналар:
- сөздің семантикалық (лексикалық) мағынасы;
- сөздің морфологиялық (грамматикалық) мағынасы;
- сөздің сөйлемдегі (синтаксистік) қызметі.
Автор аталып отырған принциптерді басшылыққа алып сөз таптастырудың
нәтижесінде пайда болған сөз таптарын лексикалық топтар деп атайды.
Сөз таптары категориясы- сөздерді лексикалық топтарға бөлудің
нәтижесі,-дей отырып [5,36] , ғалым сөз таптары терминінің орнына
лексикалық топтар терминін ара-тұра қолданып отырады.
А.Ысқақовтың бұл мақаласының алдыңғы ғалымдар еңбектерінен өзіндік
жаңашылдық жақтары да бар:
біріншіден, мақала мазмұны сөз таптастырудың жалпы теориялық
мәселесімен қатар, әрбір сөз табының семантика құрылымдық табиғатын егжей-
тегжейлі толық баяндауымен ерекшеленеді;
екіншіден, автор осыған дейін одағайдың құрамында қаралып келген
еліктеуіш сөздерді тұңғыш рет жеке сөз табы ретінде қатарға қосады. Ғалым
тіліміздегі еліктеу сөздерді семантика жағынан еліктеуіш, бейнелеуіш
сөздерге бөліп, олардың әрқайсысының мағыналық, дыбыстық ерекшеліктерінің
барлығына және морфологиялық құрылысының өзгешеліктеріне талдау жасайды.
Еліктеу сөздердің өзіндік сөз тобы болатын принциптерін айта келіп,
еліктеулердің одағайларға қосылатын ұқсастығы жоқ, өзіндік жеке сөз табы
етіп қарастыруға әбден болатын категория екенін автор: Еліктеу сөздерді
ешуақытта одағай сөздердің қатарына қосуға болмайды, өйткені еліктеу
сөздердің лексикалық мағынасымен бірге грамматикалық, оның ішінде
синтаксистік қасиеті аса күшті. Одағайларда ондай синтаксистік қасиет жоқ,-
деп дәлелдейді [7].
А.Ысқақовтың тағы бір жаңалығы қазақ тіл біліміне Қ.Жұбанов енгізген
сөз таптастырудың үш принципін (семантикалық, морфологиялық, синтаксистік)
бірлікте қарай отырып, оларды жетілдіре түскендігі болды. Ғалым
морфологиялық принципті сөз ете отырып, әрбір сөз табының түрлену жүйесіне
байланысты қосымша қабылдау қабілеті ішінде сөз тудырушы жұрнақтардың да
сөз табын айырудағы қызметін көрсетеді .
Сөзден сөз тудыратын формальдық бөлшектердің де(жұрнақтардың) сөз
таптарының жіктерін ашуда атқаратын қызметі аса күшті,- дей отырып автор
бір сөз табынан екінші сөз табына ауыстыруға қабілетті жұрнақтарды да әр
сөз табының анық морфологиялық көрсеткіші болып танылатын сөз түрлендіруші
(мысалы, сын есімнің шырай, етістіктің етіс, т.б.) жұрнақтары секілді
формальдық белгі ретінде таниды.
Жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалған сын есімдердің
формальдық белгілері(көрсеткіштері) сол туынды сын есімдерді жасаған
жұрнақтар болады,- дейді ол [5,37].
Алайда бұл тұжырымның дұрыс бола бермейтіні қазақ тіл білімінің кейінгі
даму барысында анықталды. Ғалым сол сияқты сөз таптастырудағы синтаксистік
принципті айта отырып, әрбір сөз табының сөйлемде негізгі және қосымша
қызметі болатынын ашып айтты.
А.Ысқақов кезінде Қ.Жұбанов айтқан идея ізімен сөз таптарын тарихи
категория ретінде тани отырып, оларды таптастыруда саралану процесінің әлі
жүріп жатқанын, бұл факторды сөздерді жіктеу ісінде мықтап ескеру керек
екенін де айтып, дәлелдеп берді. Ғалым Сөз таптарын анықтаумен қатар,
әдеби тіліміздің күннен-күнге қарыштап өсуімен, дамуымен байланысты оның
лексикалық құрамындағы сөздер де өзара дифференцияланып (сараланып)
бітпегендігін, сөздердің саралану процесі тіліміздің қазіргі жағдайында
төтенше күшті екендігін естен шығармау керек,- дей отырып [5,37] , бұл
пікірін нақты мысалдармен дәлелдейді.
50-жылдардан бергі дәуірде қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру
теориясының қалыптасып, дамуының негізінен А.Ысқақовтың есімімен
байланысты болуы ғалымның көп жылғы еңбегінің нәтижесі іспетті. 1954 жылғы
Қазіргі қазақ тілі атты еңбекте, 1967 жылғы Қазақ тілінің
грамматикасында, 1964 жылы қорғаған Морфологическая структура слова и
именные части речи в современном казахском языке атты докторлық
диссертациясында , т.б. еңбектерінде сөз таптастыру теориясына қатысты ой-
пікір, тұжырымдарын кеңірек сөз қылады. Ғалымның жоғары оқу орны филология
факультеті студенттеріне арнап жазған Қазіргі қазақ тілі. Морфология
оқулығының 1974 жылғы бірінші, 1991 жылғы өңделіп толықтырылған екінші
басылымы да тіл біліміндегі сөз таптары туралы зерттеулерді қамтыған сүбелі
еңбек болып есептеледі [8].
Морфологияға тән әр түрлі мәселелерді бөліп алып, жекелеп зерттеушілер
қазақ тіл білімінде аз емес, бірақ солардың барлығы бірдей өздерін
мрофологияның маманымын, ғылыми негізгі обьектім морфология дей алмаса
керек. Ал олай болса, морфология, әсіресе оның есім саласын тұтас алып
зерттеуші, оны өзінің ең негізгі ғылыми обьектісі деп есептейтін ғалым кім
десе, оған қазақ тілі мамандарының көпшілігі А.Ысқақов деп жауап береді.
Бұл жауапты мен де мақұлдаймын,- деген Т.Қордабаевтың пікірі [4,102] қазақ
тіл білімінің морфология саласының қалыптасуы мен дамуындағы ғалымның
еңбегіне берілген лайықты баға.
Қазақ тіл білімінде сөз таптастырудың үш принципін өзгерту туралы басқа
пікір бола қойған жоқ. Қ.Жұбановтан бастап, бұл мәселеге қалам тартқан
ғалымдардың барлығы осы үш принципті атап, оны бірлікте қолдану керектігін
айтады. Тек қазақ тілі үшін қай принцип жетекші болу керек дегенде ғана
аздаған пікір алшақтығы кездеседі [9].
Қорыта айтқанда, А.Ысқақов - ғылымда А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
Н.Сауранбаев сынды белгілі ғалымдардың сара жолдарын жалғастырып, сөздерді
таптастыру теориясымен де, практикасымен де үздіксіз айналысқан ғалым. Ол
сөздерді таптастыруды грамматиканың ең түйінді, өзекті мәселесі деп
санаған, себебі ғалым сөз таптарынсыз грамматиканың ешбір мәселесін тану
мүмкін емес деп біледі. Оны ғалымның: Сөз таптары жайындағы мәселелер -
тілдің грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әрі негізгі арқауы
сияқты мәселелер... Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға
тиісті сипаттамалар беру, алды-алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі,
ең түйінді, ең басты мәселесі,- деген сөздерінен аңғаруға болады[9,146].
Осындай көптеген тың ізденістерінің нәтижесі толық сақталып, ғылымда өз
қызметін күні бүгінге дейін атқаруда.
Ғылым даму үстінде, ғылым дамыған сайын зерделеуді, қайта қарауды,
саралауды, таразылауды қажет ететін тұстарының аңғарыла беретіні де ақиқат.
Сол сияқты, сөздерді түрлі семантика-құрылымдық топтарға бөлу морфологияның
ең өзекті мәселесі болып зерттеліп жатқанына біршама уақыт болғанына
қарамастан, қазақ тілінде қалыптасқан сөз таптастыру теориясы бойынша
сөздерді түрлі топтарға жіктеу барысында әлі де болса бірқатар
қиыншылықтар, шешімін табар проблемалар кездеседі. Солардың бірі – сөз
таптастырудың синтаксистік принципін қолдану кезінде әрбір сөз табының
сөйлемде атқаратын қызметімен қатар жүйелі түрде олардың (белгілі бір сөз
табына жататын сөздердің) тіркесу қабілетін нақты анықтаудың өз
дәрежесінде емес екендігі болса, екіншісі – сөздердің бір сөз табынан
екінші сөз табына ауысу процесін зерттеудің қажеттілігі болып табылады.
Көптеген ғалымдардың қатынасуымен әр саласы жеке-жеке зерттелгеніне
қарамастан етістіктің кейбір бөлімдері күні бүгінге дейін бірізді шешімін
таба қойған жоқ, Ондай ала-құлалық көсемшелер мен есімшелерді түрге бөлуде
кездеседі. Осыған ұқсас ала-құлалық сын есім түрлері мен шырай түрлерін
айқындауда да, Ондай ала-құлалық шылауларды түрге бөлуде де кездеседі.
Сондықтан келешек зерттеу жұмыстарында осы жайлардың ескерілуі тиіс.
1.2 Сын есімдердің зерттелуі
Қазақ тіл білімінде сын есімдер жеке – жеке еңбектер, мақалалар,
мектеп, жоғары оқу орындарына арналған еңбектерде айтылғаны белгілі.
Профессор Н.К.Дмитриев сын есімнің морфологиялық жақтарын сөз етеді,
түркі тілдеріндегі сын есімді тұлға жағынан негізгі және туынды деп
бөлген[10,146] .
Қазақ тіліндегі сын есімді алғаш сөз еткендердің бірі – М.Терентьев.
Ол сын есімді жан – жақты қамтымағанымен, оның кейбір жеке мәселелері
турасында дұрыс пікір айтады, мәселен, сын есімді ол өз алды сөз табы деп,
оның салыстырмалы, таңдаулы шырайына, олардың жасалу жолына тоқтайды
[11,91].
Қазақ тіліндегі сын есімді сөз еткенде өз алдына тоқтауды керек ететін
- Ғ.Мұсабаевтың Қазақ тіліндегі сын есімнің шырайлары деген тақырыпта
жазған еңбегі. Бұл қазақ тіл білімі мәселесінде сын есімнің ең бір басты
мәселесін алғаш сөз еткен еңбек. Автор мұнда тек шырайды ғана түсіндіріп
қоймай, сонымен қатар сын есімнің жалпы мәселелерін де сөз еткен.
Осы еңбегінде тарихи кезеңдерге байланысты сөздердің мағынасы
өзгеретін сияқты жұрнақтар да бірден пайда болмаған, бұлар да тілдің өсу,
даму жолында қалыптасып, грамматикалық құрлымының ерекшеліктеріне лайық
болғанына тоқталып, туынды сын есім жасайтын жұрнақтардың кейбіреуіне
тоқталған [12,26].
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі сын есімді жеке сөз табы деуімізге екі
түрлі дәлелі бар екендігі, бірі – сын есімде форманттың жоқтығы, бұл оны
зат есімнен бөліп алуға керекті белгі екендігін, екіншісі – сын есімнің
синтаксистік қызметі, негізінен, анықтауыш екендігін айтқан. Автор сын
есімнің өз алдына сөз табы екеніне бұдан басқа да бірнеше дәлел келтіреді.
Мәселен, жоғарыда аталған еңбекте сын есімде төрт түрлі сипаттың барлығы:
1) Лексикалық мағынасының болуы;
2) Шырай жұрнағының -рақ, -рек, - ті жалғай алуы;
3) Зат есімге тән жұрнақ – жалғаудың тіекелей қосылмайтындығы;
4) Сөйлемде анықтауыш мүше қызметін атқаруын, егер осы төрт түрлі
белгісі бір жерде түйісіп шықса, онда сын есім болатынын, егер бұл
сипаттары үйлеспесе, онда сын есім болмайтынын, сын есімге қоятын
өлшемдердің осы екендігін айтқан [12,10].
1945 жылы Қазақ ССР академиясының Тіл мен әдебиет институты дайындап
берген қазақ тілінің жоғарғы оқу орындарына арналған кітабы басылып шықты.
Мұнда да сын есім өз алдына сөз табы ретінде қаралады. Оның сын есім
тарауын жазған А.Ысқақов қазақ тіліндегі сын есімнің негізгі мәселелерін
қамтып, оны дұрыс түсіндірген [13]. Кейінгі шыққан Қазіргі қазақ тілі
морфологиялық еңбектерде де А.Ысқақов сол көзқарасты ұстанады. Ғалым сын
есімнің жалпы сипатына, семантикалық топтарына, морфологиялық құрылымына,
жасалу жолдарына, шырай категориясына тоқталады. Ахмеди Ысқақовтың Қазіргі
қазақ тілі. Морфология еңбегі қазақ тіл білімінің дамуындағы үлкен
жетістік. Алғаш рет жүйелі түрде сөз таптарына тән сөз тудырушы тұлғалар
сарапталып, аффикстердің мағыналарымен түбірлердің мағыналары бөлек
сипатталады [9].
Сын есім туралы жазылған келесі бір еңбек – Ж.Шакеновтың Қазіргі
қазақ тіліндегі сын есім категориясы атты зерттеуі. Еңбекте сын есім
мәселесінде айтылған бұрын – соңды пікірлерді қамти отырып, бүтіндей
қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясын белгілі жүйеге түсіріп айту
мақсаты көзделген. Автор түркі тіліндегі сын есім категориясының зерттелу
тарихынан қысқаша мәлімет береді. Түркі тілінде сын есім категориясының ХІХ
ғасырдан бастап зерттеліп келе жатқаны айтылады. Яғни М.Қазембек,
Н.Гигамов, С.Б.Астремский, А.К.Боровков, И.А.Батманов, Н.П.Дыренкова,
А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, Н.К.Дмитриев, т.б. ғалымдар еңбектерінде
берілген сын есімдердің ерекшеліктеріне тоқталады ондағы қайшылықтарға сын
көзбен қарайды [14,28].
Автор сын есімді категория ретінде танып, оның белгілерін көрсетеді.
Сөз табы дегеніміз беретін мағынасы, грамматикалық категориялары, сөйлемде
атқаратын қызыметі жағынан жекелеген сөздердің лексика – грамматикалық
тобы (14,16).
1) Сын есімнің мағынасы–заттың алуан түрлі сипатын білдіру;
2) Сын есімнің морфологиялық белгісі – шырай формаларымен өзгеруі;
3) Сын есім зат есім мен анықтауыштың, етістікпен қабысып
пысықтауыштың қызметін атқарады.
Ж.Шәкенов сын есімнің шырайларына талдау жасайды, жасалу жолдарын
көрсетеді. Синтаксистік қызыметін талдайды. Тіпті сын есімнің қызметінде
жұмсалатын тұрақты сөз тіркестері жайында сөз етеді.
Қазақ тілін зерттеуші ғалымдар А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбановтан бастап,
тіл білімімен айналысқан ғалымдардың бәрі дерлік әр түрлі дәрежеде сын
есімдердің мағынасын, басқа сөз табынан жасалуы, сапалық және қатыстық сыны
туралы сөз қозғаған.
Қ.Жұбановтың 1936 ж. жарыққа шыққан Қазақ тілінің грамматикасы
морфологияға арналған, онда сөздің жалпы құрылысы әңгіме болады. Сөз тұлға,
түп мүше, жамау мүше, түбір, туынды негіз қосымша терминдеріне ғылыми
негіздейді. -қы, -кі, -ғы, -гі үстеуін ертетін күн, жаз, жыл, мезгіл –
мекен есімдеріне жалғанса, сын есімденеді[15,151]. Автор сөздің сыртқы мен
ішкі мазмұнына терең мән беріп, сыртқы тұлғасының өзгеруі ішкі мағынасының
да өзгеруіне әкелетінін түсіндіреді.
Профессор С.Аманжолов сын есімді мағынасына қарай екіге бөледі: белгі
сыны (көк, күрең, жаман, кіші) және қатыстық сын (кешегі, блалы). Қатыстық
сыны жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалады. Туынды сын есімдер зат
есімнен, сын есімнен, сан есімнен, сөз тудырушы қосымшалар арқылы жасалады
деп көрсетіп кеткен. Зат есімнен сын есім тудырушы жұрнақтар: -лы, -лі,
-ды, -ді, -сыз, -сіз, -шыл, -шіл. Сын есімнен сын есім тудырушы жұрнақтар:
-шыл, -шіл (ақшыл, көкшіл) [16,61].
Профессор Н.Сауранбаев сын есімді өнер сыны, сыр сыны, қатыстық сыны,
салыстырмалы сыны деп төртке бөлген. Сыр сынына түбір сөздерді жатқызады,
қатыстық сынына заттың тегін, мекендік – мезгілдік белгісін, өзгешелік,
ерекшелік қасиетін білдіретін туынды сын есімді, ал өнер сынына –ғыш, -шыл,
-паз жұрнақтары арқылы жасалған сындарды салыстырмалы сынына –дай, -дей,
-тай, тей қосымшалары арқылы жасалған туынды сын есімдерді топтастырады
[17,93].
Қазақ тіліндегі сын есімдер мағыналық жағынан зат есімдермен ұштасса,
мәні мен қызметі жағынан есімшелердің, кейде үстеулердің кейбір топтарымен
жалғасып жатады. Зат есімдермен мағыналық байланысының себебі осыдан
бұрынғы тақырыпта айтылды. Ал, сын есімдердің кейбір түрлерінің (көбіне
етістік, негізгі сын есімдердің) есімшелермен (немесе үстеулермен)
байланысы бірыңғай формалардың тілдің даму барысында әрі есімше, әрі сын
есім, кейде үстеу ретінде қалыптасады. Бір мысал: Көк -түс аты, -қы:
шайқы — зат есім; -қыш: тұтқыш — зат есім, тапқыш — сын есім. Түркі
тілдеріндегі сын есімдердің бір ерекшелігі—(мүмкін, тек қана түркі тілдерін
деп емес, жалпы алтай тілдеріндегі) оларды басқа сөз таптардан
ерекшелейтін, басы ашық тек қана сын есімдерге тән деп қарауға болатындай
морфологиялық тұлғалардың өте аздығы (немесе тіпті жоқтығы). Айталық, қазақ
тіліндегі сын есім жасайтын қосымшалы түп негізі жағынан -лық
қосымшасының тарихи варианты. Ал -лық көне түркі тілінің өзінде таза сын
есім жасайтын қосымша болмағаны мәлім, сын есімнің шырай түрлерін жасайды
деп есептелетін тұлғалардың қалыптасуы тіл дамуының кейінгі дәуірлерінде
болса керек. Бұлардың бәрі сын есімдер деп аталатын грамматикалық топ
түркілердің негіз тілі құрамына қатысты деп тұжырымдауға дәлел болмайды.
Сын есімдердің басқа топтарынан (әсіресе, зат есімдерден) семантикалық және
грамматикалық жағынан жіктелуі, өз алдына топ ретінде оқшаулануы тілдің
даму барысында орныққан құбылыс болса керек.
Түркі тілдері құрамында сын есімдер екі түрлі жолмен қалыптасқан:
1. Есімдердің (зат есімдер де, қимыл есімдері де) контексте қолданылу
барысында сын есімге айналуы (трансформация);
2. Есімдердің басқа топтарынан оқшаулана морфологиялық жүйенің
қалыптасуы.
Сын есімдердің қалыптасуы есім тұлғаларының әуелі анықтауыштық қызметке ие
болып, соның нәтижесінде сындық мән алып, тұрақталуына негізделеді. Бұл
жолмен (трансформация) жасалғандарға қазіргі тіліміздегі негізгі сын
есімдердің көпшілігі жатады, яғни қазіргі түркі тілдерінің барлығында
кейбір фонетикалық өзгерістермен қолданылатын көк, қара, қызыл, жасыл,
сары, жас, кәрі т. б. сын есімдер осы жолмен қалыптасқан.
Сын есімнің семантикалық мағынасы оның мофологиялық ерекшеліктерінен
де, синтаксистік қызметтерінен де сараланып айқын көрініп отырады.
Морфологиялық сипаттары жағынан да сын есімнің өзіне ғана тән, өзге
есімдерден басқаша ерекшеліктері бар. Мысалы, сын есімнің табиғи қызметі
зат есімге анықтауыш мүше болса, зат есімге тіркесіп негізгі қызметін
атқарғанда сын есім ешқандай өзгеріске ұшырамайды: анықталатын зат есім
көптік, септік, тәуелдік формаларының кайсысында қолданылса да, оны
анықтайтын сын есім зат есімнің формасына үйлеспейді де, қиыспайды да. Сын
есім өз семантикалық ерекшелігіне қарай, затты сыр-сипат (сапа, түр, рең,
салмақ, көлем т. б.) жағынан анықтайды, бірақ ол (сын есім) анықтауыш
қызметін атқарып тұрғанда, еш уақытта да тәуелденбейді, көптелмейді және
септелмейді. Зат есімге тән көптік, тәуелдік, септік жалғаулары зат есімнің
де, сын есімнің де қызметтерін бірдей атқаратын синкретикалық омоним
сөздерге (мысалы: салқын, көк, суық, жарық, жүйрік, терең т. б.) қажетінше
жалғана бе-рулерімен қатар, белгілі бір контексте қолданылу ыңғайына қарай
субстантивтенетін сын есімдерге (мысалы: үлкенге үлкенше, кішіге кішіше
қызмет ет; ескіге жаңа, жаңаға ескі — өлшеуіш т. б.) жалғана береді. Сын
есімде көптік, тәуелдік, септік категориялары болмағанымен, оның өзіне тән
ерекше шырай категориясы бар. Бұл ерекшелік те — сын есімнің зат есімнен
бөлінерлік, өз алдына дербес категория екеніне дәлел.
Сонымен бірге, бір алуан сын есімдер зат есімді анықтауларымен қатар,
етістікті де анықтап, үстеу сөздердің кызметтерін атқарады. Мысалы:
хатыңнан жақсы ұғындым сөздің бәрін (Абай); Өлке бойындағы қалың тал мен
қамыс ақырын қозғалып сыбырлайды. (С. Сейфуллин). Семіз сөйлеп, арық
шыққаннына, арық сөйлеп, семіз шық (мақал). Сөйтіп, кейбір зат есімдердің
әрі субстантивтік (ауылдың сыртында қалың қамыс бар), әрі адъективтік
(қамыс қора) қызметі болатыны сияқты, кейбір сын есімдер де әрі
адъективтік, әрі адвербиалдық қызмет атқарады. Бұдан сын есімде шырай
категориясымен қатар адьективтік және адвербиалдық қызмет барлығы да
көрінеді.
Сын есім- өзіндік мағынасы, морфологиялық белгілері, синтаксистік
қызметі бар жеке сөз табы. Сын есімді жеке сөз табы ретінде
А. Байтұрсынов таныған. Оқулықта сын есімге: Сөздің
кейбіреулері нәрсенің сынын атайды. Осындай нәрселердің сынын көрсететін
сөздер сын есімдер деп аталады. Сын есімнің сұрауы: қандай? деген қысқаша
анықтама берілген[18,65].
Сөз табы ретінде танылған сын есім туралы пікір кейінгі еңбектерде де
жалғасын тапты. Қ.Жұбанов Қазақ емлесі мен грамматикасының кейбір
мәселелері атты мақаласында заттың не істің сипат белгісін көрсететін,
шырай үстеулері мен үстеуіштерін ертетін, зат есімге де, етістікке де
анықтауыш бола алатын түбірді сын есім деп атаған [19].
Кейінгі қазақ тіл білімінің жетілу, даму кезеңінде жарық көрген
оқулықтарда сын есімге "заттың сапасын, сипатын қасиетін, көлемін,
салмағын, түсін(түр-реңін) және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін
лексика-грамматикалық сөз табы," "Сын есімнің табиғи қызметі ешбір
өзгеріске түспей-ақ зат есіммен тіркесіп, заттың алуан түрлі қасиетін,
сындық белгісін білдіруі", - деген анықтамалар берілген [20]. Олай болса,
сын есім зат есімнің сын-сипатын білдіріп, зат есімді ғана анықтайды.
Мысалы, терең көл, қатты ағаш, ұзын арқан, тұнық су, сұлу қыз, ақылды
жігіт, биік тау т.б. Бірақ сын есім кейде етістікті де анықтайды Мысалы,
Қайтып кірер есікті қатты серіппе. Жасы өзгелерден кішірек аласа бойлы,
жұқа жүзді Айтқазы болыс, өзгенің бәрінен бұрын, Базаралымен жақсы
амандасты (М.Әуезов). Осы сөйлемдердегі қатты, жақсы деген сөздер-сын
есімдер. Олар сөйлемдердегі етістіктерге қатысты болып, олардың сындық
сапасын айқындап, пысықтауыш қызметінде тұр. Бұл жөнінде проф. М.Балақаев
еңбегінде анық айтылған: "Сын есімдердің етістіктермен тіркесуі сирек
кездесетін құбылыс. Барлық сын есім етістікке тіркесе бермейді, барлық
етістікке сын есім бірдей қатысты бола бермейді. Сын есімдер етістіктермен
тіркескенде қимылға не күйге тән қасиетті, сапаны білдіреді. Сын есімді сөз
тіркестерін құрайтын етістіктер сан жағынан көп емес тек кісінің (не
заттың) ішкі сезімін, күйін, қабылдау қабілетін білдіретін сөйлеу, түсіну,
оқу, жазу, секіру, ойнау сияқты және кейде қимылды, қозғалысты білдіретін
кес, піш, байла, тура тәрізді сабақты етістіктер бірқатар сын есімдермен
мағыналық байланысты бола алады,"-дей келіп, бұл пікірін одан әрі "олардың
лексикалық мағыналары етістіктердің мағыналарымен үйлесімді, солармен
тіркесе алады,"-деп нақтылаған [21], есім болса, аз ғана сын есімнің
санаулы етістікпен тіркесіп келуі сын есімнің негізгі табиғи қызметін-зат
есіммен тіркесіп, заттың алуан түрлі сындық белгісін білдіруден
өзгертпейді.
Сондықтан да "Қазақ тілінің грамматикасында" [13]: "Бірқатар сын есімдердің
зат есімдерді анықтаулармен бірге, етістікті де анықтап, сөйлемде
пысықтауыш қызметін атқарып, үстеу ретінде қолданылуына қарап оларды бірде
сын есім, бірде үстеуге жатқызуға болмайды. Үстеу қызметінде жұмсала
отырып, өз мағынасын жоймайды, яғни соның өзінде де сын есім болып тұрады
", - деп көрсетілген.
Сын есімдерді басқа сөз табынан ерекшелейтін белгісі - бір түрлі сындық
белгінің ақиқат өмірде түрлі дәрежеде болуын білдіретін, оның шырай
категориясы. Осы категорияны жан-жақты зерттеген - Ғ.Мұсабаев. Ғалым бұл
еңбегінде шырай категориясының зерттелуіне қысқаша сипаттама беріп,
шырайлардың түрлері және олардың жасалу жолдарына тоқталған.
Ал Ж. Шакенов қазақ тіліндегі сын есім категориясын жан-жақты
қарастырған еңбек жазды. Ғалымның еңбегінде түркі тілдерінде сын есім
категориясының XIX ғасырдан бастап зерттеле басталғандығы айтылған. Автор
сын есім мәселесін алғаш сөз еткен проф. А. Казембек екендігін оның
еңбектерінен үзінділер келтіре отырып дәлелдеген. Бұдан кейін А.К.
Боровков, И.А. Батманов, Н.К. Дыренкова, А.Н. Кононов, А. Баскаков, Н.К.
Дмитриев, М. Терентьев, П.М. Мелиоранский, В.В. Катаринский секілді
түркологтар еңбектеріндегі сын есімге қатысты пікірлерге талдау жасаған
[14] . Сондай- ақ қазақ тіл біліміндегі сын есім мәселесіне байланысты
көзқарастарға тоқтала келіп, автордың бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты-
сын есім мәселесінде айтылған бұрын-соңды пікірлерді қамти отырып,
бүтіндей қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясын белгілі жүйеге
түсіріп айтып беру болған.
Ғалым осы мақсатына сай сын есімнің түркологияда, қазақ тіл білімінде
зерттелуіне шолу жасай отырып, сын есімнің мағыналық түрлеріне, шырайларына
және олардың жасалу жолдарына, сын есімнің тұлғасына және құрылысына қарай
бөлінуіне, сын есімнің сөйлемдегі қызметі, сын есімнің зат есім, етістік,
үстеумен байланысы, сын есімнің қызметінде жұмсалатын тұрақты сөз
тіркестерін де қамти отырып, белгілі бір жүйеде сипаттаған.
Тіліміздегі заттың түрлі сындық белгілерін, салмағын, сапасын, сипатын,
түсін, түрін, көлемін, аумағын сан алуан қасиеттерін білдіретін сөздер
үлкен бір топ құрайды. Осы топқа жататын сөздердің лексикалық мағыналарының
жалпылануы, абстракциялануы нәтижесінде оларда заттың сындық белгісін
білдіретін жалпы грамматикалық мағына пайда болады. Заттың сындық белгісін
байқататын жалпы грамматикалық мағына сын есім деген жеке сөз табын тануға
мүмкіндік береді. Сондықтан ғылымдағы сөздерді таптастырудың бірінші
белгісіне, яғни семантикалық ұстанымға сәйкес - "сын есім неше алуан сыр-
сипатпен байланысты ұғымдарды білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық
тобы әрі зат есімнен кейінгі есесі де, еншісі де мол сөз табы" болып
табылады.
Сөз таптарының морфологиялық сипатын сөз еткенде, алдымен олардың
құрылымы, екінші жасалу тәсілі, одан соң түрлену жүйесі ескерілуі керек.
Осы тұрғыдан келгенде сын есім құрылымы жағынан жалаң және күрделі болып
бөлінеді. Ал жалаң сын есімдер өз ішінде негізгі сын есімдер және туынды
сын есімдер болып бөлінсе, күрделі сын есімдер біріккен, қосарланған,
тіркескен сын есімдер болып бөлінеді.
Сын есімдер морфологиялық (синтетикалық), синтаксистік (аналитикалық),
морфологиялық-синтаксистік (семантикалық) тәсілдер арқылы жасалады, бірақ
бұл мәселе сөзжасамда қаралатындықтан, бұған тоқталмаймыз.
Сөздерді топтарға бөлгенде олардың грамматикалық сипатын ашатын
белгілердің бірі ретінде сөздердің түрлену жүйесі де ескеріледі. Мысалы,
зат есім өзінің көптелу, тәуелдену, септелу жүйелері арқылы басқа сөз
таптарынан ажыратылады. Бірақ сын есімде мұндай түрлену жүйесі жоқ, яғни
сын есім өзінің негізгі қызметіне сай зат есімге тіркесіп, оны анықтағанда,
ешқандай өзгеріске ұшырамайды. Сондықтан сын есім түрленбейтін сөз табына
жатады. Сын есімнің тұлғалық өзгеріске түспеуі, түрленбеуі сөздерді
таптастырудың морфологиялық ұстанымына байланысты белгісі болып есептеледі,
өйткені "түрлену жүйесіне (немесе оған қарама-қайшы түрленбеуге)
негізделген категориялық грамматикалық мағына жүйесі мен грамматикалық
категорияларының болу-болмауы сөздерді таптастырудың екінші негізгі
(морфологиялық) принципі ." Бірақ сын есімде басқа сөз таптарында
кездеспейтін шырай категориясы бар.
Ғылымда қалыптасқан қағида бойынша жеке сөз табы болатын сөздер сөйлемде
белгілі қызмет атқарып, басқа сөздермен байланысқа түседі. Осы тұрғыдан
келгенде сын есім зат есімдермен тіркесіп, сөйлемде анықтауыш қызметін
атқарады. Олай болса сын есімнің белгілі сөйлем мүшесі бола алу қабілеті -
оның синтаксистік ұстанымға сай белгісі.
Өмірдегі заттардың сындық белгілері өте көп, қасиеттері де сан апуан.
Сонымен байланысты сын есімдер заттың әр алуан сыр-сипаттары мен белгілерін
тікелей де, басқа заттардың қатыстары арқылы да білдіреді . Сол себепті сын
есімдер семантикалық жағынан үлкен екі топқа бөлінеді: 1) сапалық сын
есімдер; 2) қатыстық сын есімдер.
Сын есімдерді мағыналық жағынан осылай екі топқа бөлу - ертеден келе жатқан
дәстүр. Мысалы, А.Байтұрсыновтың Тіл-құрал" оқулығының 1915 жылы шыққан 2-
бөлімінде сын есімдерді тек сыны, сыр сыны деп екіге бөлген және ғалым
бұлардың әрқайсысына сипаттама берген. "Тек сыны нәрсенің тегін көрсетеді,"
- дей келіп, оған ағаш аяқ, күміс қасық, алтын жүзік т.б. мысалдарды
келтірген [18,65].
Ал "Сыр сыны нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін яғни түрін, түсін,
тегін, тұлғасын, пішінін, жайын, күйін көрсетеді,"-деп, биік, аласа, жуан,
жіңішке, толық, нәзік, арық, семіз, қызыл, көк секілді мысалдармен
көрсетілген. Әрине тек сынына келтірілген мысалдарда түбір күйіндегі екі
зат есім бір-бірімен тіркесіп келіп, бірін-бірі анықтап тұр, яғни аяқтың
ағаштан, қасықтың күмістен, жүзіктің алтыннан жасалғанын білдіріп
анықтауыштық қызметте тұр, бірақ олар(ағаш, күміс, алтын) сын есім емес,
сөз табы жағынан зат есім сөздер екендігі кейінгі ғалымдар еңбектерінде
дәлелденген жайт[20].
Ал сыр сынына берілген анықтама, мысалдары қазіргі оқулықтардағы сын
есімнің сапалық деген мағыналық тобына келеді, сондықтан ғалымның сын
есімдерді осылай топтап атауының үлкен мәні бар.
Сын есімнің шырай категориясын арнайы зерттеген (1951) және 1957 жылғы
академиялық грамматикада "Сын есім" тақырыбын жазған Ғ.Мұсабаев сын
есімдерді сапалық және қатыстық сын есімдер деп екіге бөлген.
Сапалық сын есімдер, оқулықтарда көрсетіліп жүргендей, мағынасы жағынан
заттың түрі мен түсін (ақ, қара, қызық, көк, сұр т.б.), сыры мен сапасын
{жақсы, жаман, тәуір, нашар т.б.), көлемі мен аумағын (үлкен, кіші, ауыр,
жеңілт.б.), дәмі мен иісін( ащы, тәтті, күлімсі т.б.) білдіреді.
Сапалық сын есімдер негізінен қосымшасыз тұрып, өзінің семантикалық жағынан
тікелей заттың сынын білдіретін түбір сөздер ретінде қарастырылады. Мысалы,
ақ, көк, сары, жақсы, биік т.б. секілді сын есімдер түбір сөздер, бірақ
сапалық сын есімдерді қосымшасыз негізгі түбірлер дегенді шартты түрде ғана
алып, белгілі бір кезең, қапыптасқан дәстүр турғысынан қарамау жөнінде
грамматикаларда ескертілген. Осы пікірді проф. А.Ысқақов та жалғастырып,
сапалық сын есімдерге түбір сөздерді жатқызу салты бар екендігіне [9]
тоқтала келіп, "бірақ бұл қағиданы үнемі тапжылмайтын қағида деп қарамау
керек, өйткені қазіргі кезде түбір сөз сияқтанып көрінетін көптеген
формалар тарихи даму тұрғысынан қарағанда, тиісті қосымшалар арқылы басқа
тәсілдер бойынша жасалған туынды сөздер болып келеді. Мысалы, ұзын, үлкен,
қызыл, ащы, тұщы, момын, ашық, жабық, жалпақ сияқты сапалық (негізгі) сын
есімдердің бәрі де ертеректе туынды сөздер болған, демек, олар ұзақ,
үлкейген, қызгылт, ашыған, тұщыды, жабылды, жалпайған сөздерімен түбірлес
болған" – дейді.
Бірақ ғалым келтіріп отырған сын есімдер тарихи жағынан түбір сөздер
болғанымен, сапалық сын есімдер қатарына жатады, өйткені оларда сапалық сын
есімдерге тән белгілер бар. Ал сапалық сындардың ерекшеліктері мыналар:
біріншіден, сапалық сындарға тән сөздердің бәріне де ұлғайту, кішірейту
жұрнақтары және сынның әрқилы реңін білдіретін шырай категориясының
жұрнақтары қосылады, екіншіден, оларға сындық белгіні күшейте я өсіре түсу
үшін қолданатын үстеме буындар жалғанады, үшіншіден, олар семантикалық
ерекшелігіне қарай атрибуттық (жақсы оқушы), адвербиалдық (жақсы оқиды)
қызмет атқарады. Сонымен бірге, заттың сапалық белгісі өзінің бастапқы
қалпын үнемі сақтап тұрмайтын ерекшелігі де айтылып жүр. "Мысалы, жаңа
дәптер, қызыл орамал десек, мүндағы анықталушы зат есімдер (дәптер орамал)
осы қалпында тұра бермей, пайдалану барысында сындық сипатын өзгертеді
(ескі дәптер, қызғылт орамал).
Сын есімнің мағыналық топтарының бірі - қатыстық сын есімдер туралы
грамматикаларда: Қатыстық сын есімдер өздері жасалған түбір сөздің
мағынасымен сыбайлас келіп, сол белгілі бір заттың белгісін басқа бір
заттың, істің қатысы арқылы білдіреді , Бір заттың белгісін басқа бір
заттың я іс-қимылдың қатысы арқылы білдіретін сөздер, Бір заттың
белгісін басқа бір заттың, қимыл іс-әрекеттің, сынның қатысы арқылы
білдіретін сөздер деген анықтамалар берілген [20]. Мысалы, жауынды күз,
білімді студент, сулы жер, малды ауыл, күзгі жем, көршілес ауыл, қатулы
қабақ, үюлі шөп т.б.
Осы мысалдардағы жауынды, білімді, сулы, үкілі, малды, күзгі, көршілес,
қатулы, үюлі сөздері- қатыстық сын есімдер.
Қатыстық сын есімдер морфемдік құрамы жағынан- негізгі және көмекші
морфемалардан тұрады, яғни Әр түрлі жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан
жасалатын туынды сөздер болады , Мысалы, оюлы (текемет), тастақ (жер),
қарлы (қыс) т.б. секілді туынды сын есімдердің мағыналары өздерінің түбірі
болып тұрған - ою, тас, қар сөздерімен тығыз байланысты, өйткені оюы жоқ
текемет оюлы, тасы жоқ жер тастақ, қар жаумаған қыс қарлы деп айтылмаған
болар еді, ал оларға жалғанған -лы, -тақ, -лы жұрнақтары текеметте, жерде,
қыста сол белгілердің бар екенін көрсетіп тұр.
Олай болса, қатыстық сын есімдердің құрамындағы негізгі морфема мен қосымша
морфеманың әрқайсысы өзіндік қызмет атқарады.
Қатыстық сын есімдер негізінен есімдер мен етістіктерден жұрнақтар арқылы
жасалады. Мысалы, қамысты, шилі, пайдалы, намысқор, күлдіргі, тапқыш,
береген т.б. Осы қатыстық сын есімдер қамыс, ши, пайда, намыс есім
сөздеріне -ты,-лі,-лы,-қор жұрнақтары жалғану арқылы, ал күлдір, тап, бер
етістіктерінен - гі, -қыш, -еген жұрнақтары арқылы жасалған. Мұндай
есімдерден және етістіктерден қатыстық сын есім жасайтын сөзжасамдық
жұрнақтар өте көп. Ол жұрнақтар проф. Н.Оралбайдың "Қазақ тілінің
сөзжасамы"[21] атты оқулығында кеңінен талданған.
Осылайша, Сөзжасам қосымшалары зат атауын білдіретін немесе есім мәнді
және қимылды білдіретін сөздерге жалғанып, сол сөздің мағынасына қатысты ол
ұғымдардың бар, я жоқ, соған бейімділік, мекендік т.б. тәрізді сөзжасамдық
мағына тудырады да, ол екінші бір затқа қатысы болу арқылы қатыстық сын
есім болады.
Қатыстық сын есімнің, еңбектерде көрсетіліп жүрген тағы бір ерекшелігі
олар сын есімнің шырай қосымшаларымен түрленбейді. Ал егер сөзжасамдық
жұрнақ арқылы жасалған сын есімдер шырай тұлғалары арқылы түрленетін болса,
онда олар сапалық сын есімдерге ауысқан сөздер болып есептеледі. Мысалы,
білгір-білгір -білгір, өте білгір, икемді-икемдірек, икемділеу, іп-икемді,
өте икемді т.б. Бұл ерекшелікке соңғы зерттеулерде де көңіл бөлініп жүр.
Қазіргі қазақ тіліндегі қатыстық сын есімдердің семантикалық және стильдік
сипатын қарастырған Г.Сыздықова өз зерттеуінде осы мәселені де қамтыған
[22].
Автор сапалық сын есімге ауысқан қатыстық сын есімдерді толық және
жартылай ауысқан деп екіге бөліп, толық түбегейлі түрде ауысқан қатыстық
сын есімдерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
СЫН ЕСІМНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
ТҮРКІСТАН – 2013
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ тілі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., д.м.а.
_______ С.Мағжан
(қолы)
_________________20__ж.
Дипломдық жұмыс
СЫН ЕСІМНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
мамандығы: 050205- филология: қазақ тілі
Дипломшы ______________ А.Телқожаева
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Г.Қ.Жылқыбай
(қолы) (аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН – 2013
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Негізгі бөлім
І Сын есімнің жалпы сипаты
1.1 Сөздерді таптастырудың принциптері туралы
... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Сын есім сөз табының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .10
1.3 Сын есімнің мағыналық топтары. Сапалық сындар
мен қатыстық сындар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ Сын есімнің грамматикалық категориялары
2.1 Грамматикалық категория ұғымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Грамматикалық категориялардың сөз таптарына қатысы ... ..30
2.3 Сын есімнің шырай категориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған дереккөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстанда үздіксіз білім беру жүйесінің
негізгі буыны жоғары мектеп бүгінде қарқынды даму үстінде. Ал білікті қазақ
тілі маманын даярлау – жоғары мектептің біртұтас құрамдас бөлігі. Болашақ
маманның кәсіби-теориялық даярлығын арттыруда негізгі арнаулы пәндер
бойынша терең, жан-жақты білім берудің, бағдарлама, оқулық, оқу-әдістемелік
құралдар, озық педагогикалық тәжірибелерден толық хабардар етудің,
педагогикалық тәжірибе идеяларын жинақтап ұсынудың маңызы зор. Болашақ
мұғалімнің кәсіби-әдістемелік даярлығы ең алдымен Мемлекеттік білім
стандарты бойынша жоғары оқу орындарында оқу жоспарында белгіленген кәсіби
арнайы пәндерді игеру негізінде қалыптасады.
Жоғары мектепте болашақ қазақ тілі мамандарының кәсіби-әдістемелік
даярлығын қалыптастыруда қазіргі қазақ тілі ғылыми курсын оқытудың маңызы
зор. Қазіргі қазақ тілі – тіл білімінің фонетика, лексика, сөзжасам,
морфология, синтаксис салаларын құрайтын жоғары оқу орындарының қазақ тілі
мен әдебиеті мамандарын даярлайтын филология факультеттерінде оқытылатын
ғылыми курс.
Мектептің ертеңгі белді тұлғасы бүгінгі болашақ маманның құзырлы
даярлығы ең алдымен мамандығы бойынша ғылыми білімді сапалы игеруіне
байланысты. Оның жоғары мектепте жинақтаған әдістемелік-теориялық білім
деңгейінің сапасы – болашақ жас ұрпақтың білім көрсеткіші.
Қазақстан Республикасының президенті – елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
халқына Жолдауында білім және кәсіби машық - заманауи білім беру
жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары туралы:
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге
айналуымыз керек,- деп атап көрсетеді [1].
Осымен байланысты Қазақстандағы жоғары білім беруге негізделген қазақ
тілі маманын даярлау жүйесінің көздейтін мақсаты – жан-жақты дамыған,
шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз бетімен білімін жетілдіре алатын,
мамандығы бойынша қажетті білім, іскерлік, дағдысы қалыптасқан терең
білімді, білікті, ізгілікті маман даярлау.
Қазақстандағы соңғы жылдары болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістер
білім беру жүйесінің барлық салаларына қарқынды өзгерістер алып келді.
Білім туралы заң, Жоғары білім туралы заң, Қазақстан республикасы
гуманитарлық білім беру бағдарламасы, Қазақстан республикасында жоғары
білімді дамыту стратегиясы, Білім беру туралы мемлекеттік бағдарлама,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы т.б. мемлекеттік құжаттар білім беру мазмұнын анықтап беріп
отыр. Аталмыш құжаттарға сәйкес жоғары білім беруді дамытуда көзделетін
негізгі мақсат: Оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз етуге қабілетті және
ғылым, мәдениет, білім беру процесін бірлікте тану негізінде жас ұрпақты
тәрбиелейтін жоғары білім берудің тұңғыш жаңа ұлттық моделін қалыптастыру
болып табылады [2,7].
Білім беру – қоғам мүшелерінің адамгершілік-интелектуалдық, мәдени
және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді
мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі [3,180].
Осыған сәйкес жоғары білім беру маманның болашақ қызметіне сәйкес
біртұтас, жүйелі, іргелі білім, кәсіби іскерлік, дағдылармен қаруландыруды
және арнайы шығармашылық және ғылыми ізденушілік қабілеттерін дамытуды
көздейді. Осы мақсаттағы диссертациялық жұмыстың тақырыбы Сын есімнің
грамматикалық категориясы деп аталады.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығында
оқитын студент – болашақ қазақ тілі пәнінен білім беретін мұғалім,
сондықтан оның кәсіби даярлығының сапасын арттыру жоғары мектепте арнаулы
пәндерді оқытудың жаңа ғылыми-әдістемелік тұжырымдарына негізделуіне
байланысты. Демек, студенттің оқу белсенділігін, оқу-танымдық қызығушылығын
арттыру, өз бетінше білім алуға ұмтылдыру, білімді саналы ұғып, оны
тәжірибеде қолдана білуге даярлау, ақыл-ойын, ойлау қабілетін дамыту
үдерісі жоғары білім беру мазмұнына, оның басты буындары оқытуды
ұйымдастыру, оқытудың белсенді әдіс-тәсілдері секілді жаңа технологияны
қолдану сапасына байланысты. Студент кәсіби-теориялық білім, іскерлік,
дағдылармен қаруланып қана қоймай, шығармашылық еңбегімен ізденіп өздігінен
білім алуға, ой қорытындысын жасауға қабілетті болуы тиіс. Қазіргі жағдайда
оқытудың мақсаты, мазмұны, оқыту формалары мен әдіс-тәсілдерінің тиімділігі
оның нәтижесімен өлшенеді.
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығында оқитын студент – болашақ қазақ
тілі пәнінен білім беретін мұғалім, сондықтан оның кәсіби даярлығының
сапасын арттыру, өз бетінше білім алуға ұмтылдыру, білімді саналы ұғып, оны
тәжірибеде қолдана білуге даярлау, ақыл-ойын, ойлау қабілетін даму үдерісі
жоғары білім беру мазмұнына, оның басты буындары оқытуды ұйымдастыру,
оқытудың белсенді әдіс-тәсілдері секілді жаңа технологияны пайдалану
сапасына байланысты.
Грамматиканың морфология саласы жан-жақты зерттеліп, мақсат-міндеттері
біршама айқындалған, алайда морфологияны жоғары оқу орындарында оқыту
үдерісінде назардан тыс қалған, талас туғызатын, соңғы зерттеу
нәтижелерімен қайшы келетін, тап басып, дәл айтуға келмейтін түйткілді
мәселелер де бар. Осындай мәселелердің бірі – сын есімнің шырай
категориясы. Сын есімнің шырай категориясы туралы пікірлерді саралап,
таразылау, бірізді тұжырымға келу – бүгінгі күнгі өзекті мәселелер
қатарында.
Осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Зерттеуде көздейтін
мақсатымыз – сын есім сөз табының сөз табы ретіндегі жалпы сипаты,
мағыналық ерекшеліктері, грамматикалық категориясы туралы көзқарастарды
саралап бірізді пікірге тоқтау. Осы мақсатқа орай жұмыс барысында мынадай
міндеттерді шешу көзделді:
- сын есімнің жалпы сипатын айқындау мақсатында сөздерді
таптастырудың принциптері туралы, сын есім сөз табының зерттелуі, сын
есімнің мағыналық топтары, сапалық сындар мен қатыстық сындар туралы
пікірлерді саралау, сараптау;
- сын есімнің грамматикалық категориялары ыңғайында грамматикалық
категория, грамматикалық категориялардың сөз таптарына қатысы ұғымдарының
мәнін ашу, сын есімнің шырай категориясы туралы көзқарастарды саралау.
Зерттеу нысаны – Сын есім сөз табы, зерттелуі, сын есімнің шырай
категориясы туралы зерттеулер, пікірлер мен ізденістер.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері. Жұмысты жазу барысында сипаттама,
талдау, жүйелеу, жинақтау, саралау, тарихи-салыстырмалы, сараптау, қорыту
әдістері қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Мектеп оқулықтары, тақырыпқа қатысты ғылыми
еңбектер бұл жұмысымыздың орындалуына тікелей жәрдемін тигізіп, ғылыми
тірек-таяныш болды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздемесі. Жұмыста
морфологиялық еңбектердегі сөз таптастыру теориясы, сын есім сөз табы,
грамматикалық категория, сын есімнің грамматикалық категориясы ұғымдарына
қатысты пікір айтқан, зерттеу жүргізген ғалымдардың салмақты ойлары мен
пікірлері, тұжырымдары теориялық және әдіснамалық негіз болды. Ұлттық тіл
білімі бойынша сөз таптастыру териясының негізін қалаған, грамматикалық
категория ұғымын қалыптастырған ғалымдар А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
С.Аманжолов, К.Ахановтан бастап, ғылыми пікірлер айтқан ғалымдар Ж.Шәкенов,
Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Н.Оралбаева т.б. еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Морфологиялық оқулықтардағы, ғылыми
еңбектердегі сын есімнің грамматикалық категориясы ұғымы туралы пікірлердің
бірізді емес екенін дәлелдеу арқылы ортақ тұжырымға келуге ұмтылыс
жасалды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеуде алынған нәтижелер және
зерттеу материалдары оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, морфология пәні,
функционалды грамматика бойынша лекциялар курсында кеңінен қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе, екі тарау,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған дереккөздер тізімі берілді.
1 Сын есімнің жалпы сипаты
1.1 Сөздерді таптастырудың принциптері туралы
Платон мен Аристотельден басталған жоғарғы үш топ құрамына кіретін
сөздерді ең аз болғанда бес, ең көп болғанда он бір топқа бөлу - тіл
білімінде әбден орныққан, тұрақты үлгіге айналған дәстүр. Ғылымда орныққан
сол даяр үлгіні түркологтар түркі тілдерін зерттеуде де қолданды. Сөздерді
таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік аталатын үш
принципі түркологияға өткен ғасырдың 30-жылдары енді. Кейін келе сол
соқпақпен қазақ тілін зерттеушілер де жүрді [4.95].
Қазақ тілінің грамматикалық құрылысын ХІХ ғасырдың ІІ жартысында орыс
түркологтары зерттей бастағаны белгілі. Осы бағыттағы алғашқы
Н.И.Ильминскийдің еңбегінде сөз таптарының толық жүйесі берілмеген, есім
сөздер аясында сын есім айтылады. Келесі М.Терентьев еңбегінде де тоғыз сөз
табының қатарында сын есім айтылады. П.М.Мелиоранский еңбегінде сегіз сөз
табы ажыратылып, қорытындысында сын есім зат есіммен бірге есім деп бір
сөз табы ретінде қаралады. Орыс түркологтарының барлығында кездесетін зат
есім мен сын есімнің, сын есім мен үстеудің қарым-қатынасына байланысты
шешілуі қиын болған жалпы түркілік проблема бұл ғалымның да еңбегінде
екіұшты қаралады, яғни автор , жоғарыда айтылғандай, зат есім мен сын
есімді айырмай бір сөз табы десе, кейбір сөздерге қатысты сын есім мен
үстеудің сөз табы ретіндегі басқа айырым-белгілерін жоққа шығарады [5,13].
Қазақ тіл білімінде де сөздерді түрлі тапқа жіктеу мәселесінің өзіндік
қалыптасу, даму жолы бар. Қазақ тілі грамматикалық құрылысының ана
тілімізде зерттеліп жарық көруі өткен ғасырдың алғашқы 10-15 жылдарынан
басталады. Оның бастауы А.Байтұрсынов есімімен тығыз байланысты. ғалымның
тіліміздегі сөздерді таптастыруындағы жалпы жүйе негізінен көп өзгеріссіз
күні бүгінге дейін сақталып келеді [5.18].
Қазақ тіл білімінде сөз таптастыру мәселесіне оң ықпалын тигізген іс -
әр сөз табын кандидаттық диссертация ретінде жеке зерттеу нысанына
айналдыру ісі 40-жылдары басталды. Сөз таптастырудың семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік принциптерінің қазақ тіл білімінде сөз таптарын
зерттеген Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, Ә.Хасенов,
Ш.Сарыбаев, Ж.Шәкенов, Р.Әміров, Б.Кәтенбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде
түрлі дәрежеде көрініс тапты [6].
Бұл ғалымдар өздерінің зерттеулерінде тиісті сөз таптарын анықтауда
қазақ тіл біліміне 30-жылдары енген сөз таптастырудың семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік принциптерін басшылыққа алады. Аталған
авторлардың зерттеулері барысында, басқа да ғалымдардың еңбектерінде сөз
таптарының семантика-құрылымдық табиғатын ашуда бұл принциптерді қолдану
деңгейлерінің әр түрлілігі байқалды.
Сөз таптастыру ілімі проблемасы өзекті мәселе ретінде морфологияның
күн тәртібіне 1950 жылдары қойылды. Бұл жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз
таптастыру проблемасын шешу ісіне белсене араласқан А.Ысқақов болды. 1950
жылы Халық мұғалімі журналында ғалымның Қазақ тіліндегі сөздерді
таптастыру туралы атты мақаласы жарияланды. Ғалым сөздерді түрлі тапқа
бөлудің мән-мақсатын тілдің даму сатысын, грамматикалық құрылысын
айқындаумен байланыстыра отырып, Сөздерді таптастыру жөніндегі
көзқарастар мен бағыттар жалпы тіл ғылымының даму сатысына, қалса әрбір
жеке тілдің зерттелуі дәрежесіне сәйкес өзгеріп те, дамып та отырады,-
дейді [5,36].
Бұл ғалым да қазақ тілі сөздерін түрлі тапқа жіктеуде өзіне дейінгі
айтылған үш принципті атайды: Қазақ тіліндегі сөздерді таптастырғанда да,
басқа тілдердегі сөздерді таптастырғандағыдай, негіз етіп алынатын белгілер
және қолданылатын принциптер мыналар:
- сөздің семантикалық (лексикалық) мағынасы;
- сөздің морфологиялық (грамматикалық) мағынасы;
- сөздің сөйлемдегі (синтаксистік) қызметі.
Автор аталып отырған принциптерді басшылыққа алып сөз таптастырудың
нәтижесінде пайда болған сөз таптарын лексикалық топтар деп атайды.
Сөз таптары категориясы- сөздерді лексикалық топтарға бөлудің
нәтижесі,-дей отырып [5,36] , ғалым сөз таптары терминінің орнына
лексикалық топтар терминін ара-тұра қолданып отырады.
А.Ысқақовтың бұл мақаласының алдыңғы ғалымдар еңбектерінен өзіндік
жаңашылдық жақтары да бар:
біріншіден, мақала мазмұны сөз таптастырудың жалпы теориялық
мәселесімен қатар, әрбір сөз табының семантика құрылымдық табиғатын егжей-
тегжейлі толық баяндауымен ерекшеленеді;
екіншіден, автор осыған дейін одағайдың құрамында қаралып келген
еліктеуіш сөздерді тұңғыш рет жеке сөз табы ретінде қатарға қосады. Ғалым
тіліміздегі еліктеу сөздерді семантика жағынан еліктеуіш, бейнелеуіш
сөздерге бөліп, олардың әрқайсысының мағыналық, дыбыстық ерекшеліктерінің
барлығына және морфологиялық құрылысының өзгешеліктеріне талдау жасайды.
Еліктеу сөздердің өзіндік сөз тобы болатын принциптерін айта келіп,
еліктеулердің одағайларға қосылатын ұқсастығы жоқ, өзіндік жеке сөз табы
етіп қарастыруға әбден болатын категория екенін автор: Еліктеу сөздерді
ешуақытта одағай сөздердің қатарына қосуға болмайды, өйткені еліктеу
сөздердің лексикалық мағынасымен бірге грамматикалық, оның ішінде
синтаксистік қасиеті аса күшті. Одағайларда ондай синтаксистік қасиет жоқ,-
деп дәлелдейді [7].
А.Ысқақовтың тағы бір жаңалығы қазақ тіл біліміне Қ.Жұбанов енгізген
сөз таптастырудың үш принципін (семантикалық, морфологиялық, синтаксистік)
бірлікте қарай отырып, оларды жетілдіре түскендігі болды. Ғалым
морфологиялық принципті сөз ете отырып, әрбір сөз табының түрлену жүйесіне
байланысты қосымша қабылдау қабілеті ішінде сөз тудырушы жұрнақтардың да
сөз табын айырудағы қызметін көрсетеді .
Сөзден сөз тудыратын формальдық бөлшектердің де(жұрнақтардың) сөз
таптарының жіктерін ашуда атқаратын қызметі аса күшті,- дей отырып автор
бір сөз табынан екінші сөз табына ауыстыруға қабілетті жұрнақтарды да әр
сөз табының анық морфологиялық көрсеткіші болып танылатын сөз түрлендіруші
(мысалы, сын есімнің шырай, етістіктің етіс, т.б.) жұрнақтары секілді
формальдық белгі ретінде таниды.
Жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалған сын есімдердің
формальдық белгілері(көрсеткіштері) сол туынды сын есімдерді жасаған
жұрнақтар болады,- дейді ол [5,37].
Алайда бұл тұжырымның дұрыс бола бермейтіні қазақ тіл білімінің кейінгі
даму барысында анықталды. Ғалым сол сияқты сөз таптастырудағы синтаксистік
принципті айта отырып, әрбір сөз табының сөйлемде негізгі және қосымша
қызметі болатынын ашып айтты.
А.Ысқақов кезінде Қ.Жұбанов айтқан идея ізімен сөз таптарын тарихи
категория ретінде тани отырып, оларды таптастыруда саралану процесінің әлі
жүріп жатқанын, бұл факторды сөздерді жіктеу ісінде мықтап ескеру керек
екенін де айтып, дәлелдеп берді. Ғалым Сөз таптарын анықтаумен қатар,
әдеби тіліміздің күннен-күнге қарыштап өсуімен, дамуымен байланысты оның
лексикалық құрамындағы сөздер де өзара дифференцияланып (сараланып)
бітпегендігін, сөздердің саралану процесі тіліміздің қазіргі жағдайында
төтенше күшті екендігін естен шығармау керек,- дей отырып [5,37] , бұл
пікірін нақты мысалдармен дәлелдейді.
50-жылдардан бергі дәуірде қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру
теориясының қалыптасып, дамуының негізінен А.Ысқақовтың есімімен
байланысты болуы ғалымның көп жылғы еңбегінің нәтижесі іспетті. 1954 жылғы
Қазіргі қазақ тілі атты еңбекте, 1967 жылғы Қазақ тілінің
грамматикасында, 1964 жылы қорғаған Морфологическая структура слова и
именные части речи в современном казахском языке атты докторлық
диссертациясында , т.б. еңбектерінде сөз таптастыру теориясына қатысты ой-
пікір, тұжырымдарын кеңірек сөз қылады. Ғалымның жоғары оқу орны филология
факультеті студенттеріне арнап жазған Қазіргі қазақ тілі. Морфология
оқулығының 1974 жылғы бірінші, 1991 жылғы өңделіп толықтырылған екінші
басылымы да тіл біліміндегі сөз таптары туралы зерттеулерді қамтыған сүбелі
еңбек болып есептеледі [8].
Морфологияға тән әр түрлі мәселелерді бөліп алып, жекелеп зерттеушілер
қазақ тіл білімінде аз емес, бірақ солардың барлығы бірдей өздерін
мрофологияның маманымын, ғылыми негізгі обьектім морфология дей алмаса
керек. Ал олай болса, морфология, әсіресе оның есім саласын тұтас алып
зерттеуші, оны өзінің ең негізгі ғылыми обьектісі деп есептейтін ғалым кім
десе, оған қазақ тілі мамандарының көпшілігі А.Ысқақов деп жауап береді.
Бұл жауапты мен де мақұлдаймын,- деген Т.Қордабаевтың пікірі [4,102] қазақ
тіл білімінің морфология саласының қалыптасуы мен дамуындағы ғалымның
еңбегіне берілген лайықты баға.
Қазақ тіл білімінде сөз таптастырудың үш принципін өзгерту туралы басқа
пікір бола қойған жоқ. Қ.Жұбановтан бастап, бұл мәселеге қалам тартқан
ғалымдардың барлығы осы үш принципті атап, оны бірлікте қолдану керектігін
айтады. Тек қазақ тілі үшін қай принцип жетекші болу керек дегенде ғана
аздаған пікір алшақтығы кездеседі [9].
Қорыта айтқанда, А.Ысқақов - ғылымда А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
Н.Сауранбаев сынды белгілі ғалымдардың сара жолдарын жалғастырып, сөздерді
таптастыру теориясымен де, практикасымен де үздіксіз айналысқан ғалым. Ол
сөздерді таптастыруды грамматиканың ең түйінді, өзекті мәселесі деп
санаған, себебі ғалым сөз таптарынсыз грамматиканың ешбір мәселесін тану
мүмкін емес деп біледі. Оны ғалымның: Сөз таптары жайындағы мәселелер -
тілдің грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әрі негізгі арқауы
сияқты мәселелер... Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға
тиісті сипаттамалар беру, алды-алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі,
ең түйінді, ең басты мәселесі,- деген сөздерінен аңғаруға болады[9,146].
Осындай көптеген тың ізденістерінің нәтижесі толық сақталып, ғылымда өз
қызметін күні бүгінге дейін атқаруда.
Ғылым даму үстінде, ғылым дамыған сайын зерделеуді, қайта қарауды,
саралауды, таразылауды қажет ететін тұстарының аңғарыла беретіні де ақиқат.
Сол сияқты, сөздерді түрлі семантика-құрылымдық топтарға бөлу морфологияның
ең өзекті мәселесі болып зерттеліп жатқанына біршама уақыт болғанына
қарамастан, қазақ тілінде қалыптасқан сөз таптастыру теориясы бойынша
сөздерді түрлі топтарға жіктеу барысында әлі де болса бірқатар
қиыншылықтар, шешімін табар проблемалар кездеседі. Солардың бірі – сөз
таптастырудың синтаксистік принципін қолдану кезінде әрбір сөз табының
сөйлемде атқаратын қызметімен қатар жүйелі түрде олардың (белгілі бір сөз
табына жататын сөздердің) тіркесу қабілетін нақты анықтаудың өз
дәрежесінде емес екендігі болса, екіншісі – сөздердің бір сөз табынан
екінші сөз табына ауысу процесін зерттеудің қажеттілігі болып табылады.
Көптеген ғалымдардың қатынасуымен әр саласы жеке-жеке зерттелгеніне
қарамастан етістіктің кейбір бөлімдері күні бүгінге дейін бірізді шешімін
таба қойған жоқ, Ондай ала-құлалық көсемшелер мен есімшелерді түрге бөлуде
кездеседі. Осыған ұқсас ала-құлалық сын есім түрлері мен шырай түрлерін
айқындауда да, Ондай ала-құлалық шылауларды түрге бөлуде де кездеседі.
Сондықтан келешек зерттеу жұмыстарында осы жайлардың ескерілуі тиіс.
1.2 Сын есімдердің зерттелуі
Қазақ тіл білімінде сын есімдер жеке – жеке еңбектер, мақалалар,
мектеп, жоғары оқу орындарына арналған еңбектерде айтылғаны белгілі.
Профессор Н.К.Дмитриев сын есімнің морфологиялық жақтарын сөз етеді,
түркі тілдеріндегі сын есімді тұлға жағынан негізгі және туынды деп
бөлген[10,146] .
Қазақ тіліндегі сын есімді алғаш сөз еткендердің бірі – М.Терентьев.
Ол сын есімді жан – жақты қамтымағанымен, оның кейбір жеке мәселелері
турасында дұрыс пікір айтады, мәселен, сын есімді ол өз алды сөз табы деп,
оның салыстырмалы, таңдаулы шырайына, олардың жасалу жолына тоқтайды
[11,91].
Қазақ тіліндегі сын есімді сөз еткенде өз алдына тоқтауды керек ететін
- Ғ.Мұсабаевтың Қазақ тіліндегі сын есімнің шырайлары деген тақырыпта
жазған еңбегі. Бұл қазақ тіл білімі мәселесінде сын есімнің ең бір басты
мәселесін алғаш сөз еткен еңбек. Автор мұнда тек шырайды ғана түсіндіріп
қоймай, сонымен қатар сын есімнің жалпы мәселелерін де сөз еткен.
Осы еңбегінде тарихи кезеңдерге байланысты сөздердің мағынасы
өзгеретін сияқты жұрнақтар да бірден пайда болмаған, бұлар да тілдің өсу,
даму жолында қалыптасып, грамматикалық құрлымының ерекшеліктеріне лайық
болғанына тоқталып, туынды сын есім жасайтын жұрнақтардың кейбіреуіне
тоқталған [12,26].
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі сын есімді жеке сөз табы деуімізге екі
түрлі дәлелі бар екендігі, бірі – сын есімде форманттың жоқтығы, бұл оны
зат есімнен бөліп алуға керекті белгі екендігін, екіншісі – сын есімнің
синтаксистік қызметі, негізінен, анықтауыш екендігін айтқан. Автор сын
есімнің өз алдына сөз табы екеніне бұдан басқа да бірнеше дәлел келтіреді.
Мәселен, жоғарыда аталған еңбекте сын есімде төрт түрлі сипаттың барлығы:
1) Лексикалық мағынасының болуы;
2) Шырай жұрнағының -рақ, -рек, - ті жалғай алуы;
3) Зат есімге тән жұрнақ – жалғаудың тіекелей қосылмайтындығы;
4) Сөйлемде анықтауыш мүше қызметін атқаруын, егер осы төрт түрлі
белгісі бір жерде түйісіп шықса, онда сын есім болатынын, егер бұл
сипаттары үйлеспесе, онда сын есім болмайтынын, сын есімге қоятын
өлшемдердің осы екендігін айтқан [12,10].
1945 жылы Қазақ ССР академиясының Тіл мен әдебиет институты дайындап
берген қазақ тілінің жоғарғы оқу орындарына арналған кітабы басылып шықты.
Мұнда да сын есім өз алдына сөз табы ретінде қаралады. Оның сын есім
тарауын жазған А.Ысқақов қазақ тіліндегі сын есімнің негізгі мәселелерін
қамтып, оны дұрыс түсіндірген [13]. Кейінгі шыққан Қазіргі қазақ тілі
морфологиялық еңбектерде де А.Ысқақов сол көзқарасты ұстанады. Ғалым сын
есімнің жалпы сипатына, семантикалық топтарына, морфологиялық құрылымына,
жасалу жолдарына, шырай категориясына тоқталады. Ахмеди Ысқақовтың Қазіргі
қазақ тілі. Морфология еңбегі қазақ тіл білімінің дамуындағы үлкен
жетістік. Алғаш рет жүйелі түрде сөз таптарына тән сөз тудырушы тұлғалар
сарапталып, аффикстердің мағыналарымен түбірлердің мағыналары бөлек
сипатталады [9].
Сын есім туралы жазылған келесі бір еңбек – Ж.Шакеновтың Қазіргі
қазақ тіліндегі сын есім категориясы атты зерттеуі. Еңбекте сын есім
мәселесінде айтылған бұрын – соңды пікірлерді қамти отырып, бүтіндей
қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясын белгілі жүйеге түсіріп айту
мақсаты көзделген. Автор түркі тіліндегі сын есім категориясының зерттелу
тарихынан қысқаша мәлімет береді. Түркі тілінде сын есім категориясының ХІХ
ғасырдан бастап зерттеліп келе жатқаны айтылады. Яғни М.Қазембек,
Н.Гигамов, С.Б.Астремский, А.К.Боровков, И.А.Батманов, Н.П.Дыренкова,
А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, Н.К.Дмитриев, т.б. ғалымдар еңбектерінде
берілген сын есімдердің ерекшеліктеріне тоқталады ондағы қайшылықтарға сын
көзбен қарайды [14,28].
Автор сын есімді категория ретінде танып, оның белгілерін көрсетеді.
Сөз табы дегеніміз беретін мағынасы, грамматикалық категориялары, сөйлемде
атқаратын қызыметі жағынан жекелеген сөздердің лексика – грамматикалық
тобы (14,16).
1) Сын есімнің мағынасы–заттың алуан түрлі сипатын білдіру;
2) Сын есімнің морфологиялық белгісі – шырай формаларымен өзгеруі;
3) Сын есім зат есім мен анықтауыштың, етістікпен қабысып
пысықтауыштың қызметін атқарады.
Ж.Шәкенов сын есімнің шырайларына талдау жасайды, жасалу жолдарын
көрсетеді. Синтаксистік қызыметін талдайды. Тіпті сын есімнің қызметінде
жұмсалатын тұрақты сөз тіркестері жайында сөз етеді.
Қазақ тілін зерттеуші ғалымдар А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбановтан бастап,
тіл білімімен айналысқан ғалымдардың бәрі дерлік әр түрлі дәрежеде сын
есімдердің мағынасын, басқа сөз табынан жасалуы, сапалық және қатыстық сыны
туралы сөз қозғаған.
Қ.Жұбановтың 1936 ж. жарыққа шыққан Қазақ тілінің грамматикасы
морфологияға арналған, онда сөздің жалпы құрылысы әңгіме болады. Сөз тұлға,
түп мүше, жамау мүше, түбір, туынды негіз қосымша терминдеріне ғылыми
негіздейді. -қы, -кі, -ғы, -гі үстеуін ертетін күн, жаз, жыл, мезгіл –
мекен есімдеріне жалғанса, сын есімденеді[15,151]. Автор сөздің сыртқы мен
ішкі мазмұнына терең мән беріп, сыртқы тұлғасының өзгеруі ішкі мағынасының
да өзгеруіне әкелетінін түсіндіреді.
Профессор С.Аманжолов сын есімді мағынасына қарай екіге бөледі: белгі
сыны (көк, күрең, жаман, кіші) және қатыстық сын (кешегі, блалы). Қатыстық
сыны жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалады. Туынды сын есімдер зат
есімнен, сын есімнен, сан есімнен, сөз тудырушы қосымшалар арқылы жасалады
деп көрсетіп кеткен. Зат есімнен сын есім тудырушы жұрнақтар: -лы, -лі,
-ды, -ді, -сыз, -сіз, -шыл, -шіл. Сын есімнен сын есім тудырушы жұрнақтар:
-шыл, -шіл (ақшыл, көкшіл) [16,61].
Профессор Н.Сауранбаев сын есімді өнер сыны, сыр сыны, қатыстық сыны,
салыстырмалы сыны деп төртке бөлген. Сыр сынына түбір сөздерді жатқызады,
қатыстық сынына заттың тегін, мекендік – мезгілдік белгісін, өзгешелік,
ерекшелік қасиетін білдіретін туынды сын есімді, ал өнер сынына –ғыш, -шыл,
-паз жұрнақтары арқылы жасалған сындарды салыстырмалы сынына –дай, -дей,
-тай, тей қосымшалары арқылы жасалған туынды сын есімдерді топтастырады
[17,93].
Қазақ тіліндегі сын есімдер мағыналық жағынан зат есімдермен ұштасса,
мәні мен қызметі жағынан есімшелердің, кейде үстеулердің кейбір топтарымен
жалғасып жатады. Зат есімдермен мағыналық байланысының себебі осыдан
бұрынғы тақырыпта айтылды. Ал, сын есімдердің кейбір түрлерінің (көбіне
етістік, негізгі сын есімдердің) есімшелермен (немесе үстеулермен)
байланысы бірыңғай формалардың тілдің даму барысында әрі есімше, әрі сын
есім, кейде үстеу ретінде қалыптасады. Бір мысал: Көк -түс аты, -қы:
шайқы — зат есім; -қыш: тұтқыш — зат есім, тапқыш — сын есім. Түркі
тілдеріндегі сын есімдердің бір ерекшелігі—(мүмкін, тек қана түркі тілдерін
деп емес, жалпы алтай тілдеріндегі) оларды басқа сөз таптардан
ерекшелейтін, басы ашық тек қана сын есімдерге тән деп қарауға болатындай
морфологиялық тұлғалардың өте аздығы (немесе тіпті жоқтығы). Айталық, қазақ
тіліндегі сын есім жасайтын қосымшалы түп негізі жағынан -лық
қосымшасының тарихи варианты. Ал -лық көне түркі тілінің өзінде таза сын
есім жасайтын қосымша болмағаны мәлім, сын есімнің шырай түрлерін жасайды
деп есептелетін тұлғалардың қалыптасуы тіл дамуының кейінгі дәуірлерінде
болса керек. Бұлардың бәрі сын есімдер деп аталатын грамматикалық топ
түркілердің негіз тілі құрамына қатысты деп тұжырымдауға дәлел болмайды.
Сын есімдердің басқа топтарынан (әсіресе, зат есімдерден) семантикалық және
грамматикалық жағынан жіктелуі, өз алдына топ ретінде оқшаулануы тілдің
даму барысында орныққан құбылыс болса керек.
Түркі тілдері құрамында сын есімдер екі түрлі жолмен қалыптасқан:
1. Есімдердің (зат есімдер де, қимыл есімдері де) контексте қолданылу
барысында сын есімге айналуы (трансформация);
2. Есімдердің басқа топтарынан оқшаулана морфологиялық жүйенің
қалыптасуы.
Сын есімдердің қалыптасуы есім тұлғаларының әуелі анықтауыштық қызметке ие
болып, соның нәтижесінде сындық мән алып, тұрақталуына негізделеді. Бұл
жолмен (трансформация) жасалғандарға қазіргі тіліміздегі негізгі сын
есімдердің көпшілігі жатады, яғни қазіргі түркі тілдерінің барлығында
кейбір фонетикалық өзгерістермен қолданылатын көк, қара, қызыл, жасыл,
сары, жас, кәрі т. б. сын есімдер осы жолмен қалыптасқан.
Сын есімнің семантикалық мағынасы оның мофологиялық ерекшеліктерінен
де, синтаксистік қызметтерінен де сараланып айқын көрініп отырады.
Морфологиялық сипаттары жағынан да сын есімнің өзіне ғана тән, өзге
есімдерден басқаша ерекшеліктері бар. Мысалы, сын есімнің табиғи қызметі
зат есімге анықтауыш мүше болса, зат есімге тіркесіп негізгі қызметін
атқарғанда сын есім ешқандай өзгеріске ұшырамайды: анықталатын зат есім
көптік, септік, тәуелдік формаларының кайсысында қолданылса да, оны
анықтайтын сын есім зат есімнің формасына үйлеспейді де, қиыспайды да. Сын
есім өз семантикалық ерекшелігіне қарай, затты сыр-сипат (сапа, түр, рең,
салмақ, көлем т. б.) жағынан анықтайды, бірақ ол (сын есім) анықтауыш
қызметін атқарып тұрғанда, еш уақытта да тәуелденбейді, көптелмейді және
септелмейді. Зат есімге тән көптік, тәуелдік, септік жалғаулары зат есімнің
де, сын есімнің де қызметтерін бірдей атқаратын синкретикалық омоним
сөздерге (мысалы: салқын, көк, суық, жарық, жүйрік, терең т. б.) қажетінше
жалғана бе-рулерімен қатар, белгілі бір контексте қолданылу ыңғайына қарай
субстантивтенетін сын есімдерге (мысалы: үлкенге үлкенше, кішіге кішіше
қызмет ет; ескіге жаңа, жаңаға ескі — өлшеуіш т. б.) жалғана береді. Сын
есімде көптік, тәуелдік, септік категориялары болмағанымен, оның өзіне тән
ерекше шырай категориясы бар. Бұл ерекшелік те — сын есімнің зат есімнен
бөлінерлік, өз алдына дербес категория екеніне дәлел.
Сонымен бірге, бір алуан сын есімдер зат есімді анықтауларымен қатар,
етістікті де анықтап, үстеу сөздердің кызметтерін атқарады. Мысалы:
хатыңнан жақсы ұғындым сөздің бәрін (Абай); Өлке бойындағы қалың тал мен
қамыс ақырын қозғалып сыбырлайды. (С. Сейфуллин). Семіз сөйлеп, арық
шыққаннына, арық сөйлеп, семіз шық (мақал). Сөйтіп, кейбір зат есімдердің
әрі субстантивтік (ауылдың сыртында қалың қамыс бар), әрі адъективтік
(қамыс қора) қызметі болатыны сияқты, кейбір сын есімдер де әрі
адъективтік, әрі адвербиалдық қызмет атқарады. Бұдан сын есімде шырай
категориясымен қатар адьективтік және адвербиалдық қызмет барлығы да
көрінеді.
Сын есім- өзіндік мағынасы, морфологиялық белгілері, синтаксистік
қызметі бар жеке сөз табы. Сын есімді жеке сөз табы ретінде
А. Байтұрсынов таныған. Оқулықта сын есімге: Сөздің
кейбіреулері нәрсенің сынын атайды. Осындай нәрселердің сынын көрсететін
сөздер сын есімдер деп аталады. Сын есімнің сұрауы: қандай? деген қысқаша
анықтама берілген[18,65].
Сөз табы ретінде танылған сын есім туралы пікір кейінгі еңбектерде де
жалғасын тапты. Қ.Жұбанов Қазақ емлесі мен грамматикасының кейбір
мәселелері атты мақаласында заттың не істің сипат белгісін көрсететін,
шырай үстеулері мен үстеуіштерін ертетін, зат есімге де, етістікке де
анықтауыш бола алатын түбірді сын есім деп атаған [19].
Кейінгі қазақ тіл білімінің жетілу, даму кезеңінде жарық көрген
оқулықтарда сын есімге "заттың сапасын, сипатын қасиетін, көлемін,
салмағын, түсін(түр-реңін) және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін
лексика-грамматикалық сөз табы," "Сын есімнің табиғи қызметі ешбір
өзгеріске түспей-ақ зат есіммен тіркесіп, заттың алуан түрлі қасиетін,
сындық белгісін білдіруі", - деген анықтамалар берілген [20]. Олай болса,
сын есім зат есімнің сын-сипатын білдіріп, зат есімді ғана анықтайды.
Мысалы, терең көл, қатты ағаш, ұзын арқан, тұнық су, сұлу қыз, ақылды
жігіт, биік тау т.б. Бірақ сын есім кейде етістікті де анықтайды Мысалы,
Қайтып кірер есікті қатты серіппе. Жасы өзгелерден кішірек аласа бойлы,
жұқа жүзді Айтқазы болыс, өзгенің бәрінен бұрын, Базаралымен жақсы
амандасты (М.Әуезов). Осы сөйлемдердегі қатты, жақсы деген сөздер-сын
есімдер. Олар сөйлемдердегі етістіктерге қатысты болып, олардың сындық
сапасын айқындап, пысықтауыш қызметінде тұр. Бұл жөнінде проф. М.Балақаев
еңбегінде анық айтылған: "Сын есімдердің етістіктермен тіркесуі сирек
кездесетін құбылыс. Барлық сын есім етістікке тіркесе бермейді, барлық
етістікке сын есім бірдей қатысты бола бермейді. Сын есімдер етістіктермен
тіркескенде қимылға не күйге тән қасиетті, сапаны білдіреді. Сын есімді сөз
тіркестерін құрайтын етістіктер сан жағынан көп емес тек кісінің (не
заттың) ішкі сезімін, күйін, қабылдау қабілетін білдіретін сөйлеу, түсіну,
оқу, жазу, секіру, ойнау сияқты және кейде қимылды, қозғалысты білдіретін
кес, піш, байла, тура тәрізді сабақты етістіктер бірқатар сын есімдермен
мағыналық байланысты бола алады,"-дей келіп, бұл пікірін одан әрі "олардың
лексикалық мағыналары етістіктердің мағыналарымен үйлесімді, солармен
тіркесе алады,"-деп нақтылаған [21], есім болса, аз ғана сын есімнің
санаулы етістікпен тіркесіп келуі сын есімнің негізгі табиғи қызметін-зат
есіммен тіркесіп, заттың алуан түрлі сындық белгісін білдіруден
өзгертпейді.
Сондықтан да "Қазақ тілінің грамматикасында" [13]: "Бірқатар сын есімдердің
зат есімдерді анықтаулармен бірге, етістікті де анықтап, сөйлемде
пысықтауыш қызметін атқарып, үстеу ретінде қолданылуына қарап оларды бірде
сын есім, бірде үстеуге жатқызуға болмайды. Үстеу қызметінде жұмсала
отырып, өз мағынасын жоймайды, яғни соның өзінде де сын есім болып тұрады
", - деп көрсетілген.
Сын есімдерді басқа сөз табынан ерекшелейтін белгісі - бір түрлі сындық
белгінің ақиқат өмірде түрлі дәрежеде болуын білдіретін, оның шырай
категориясы. Осы категорияны жан-жақты зерттеген - Ғ.Мұсабаев. Ғалым бұл
еңбегінде шырай категориясының зерттелуіне қысқаша сипаттама беріп,
шырайлардың түрлері және олардың жасалу жолдарына тоқталған.
Ал Ж. Шакенов қазақ тіліндегі сын есім категориясын жан-жақты
қарастырған еңбек жазды. Ғалымның еңбегінде түркі тілдерінде сын есім
категориясының XIX ғасырдан бастап зерттеле басталғандығы айтылған. Автор
сын есім мәселесін алғаш сөз еткен проф. А. Казембек екендігін оның
еңбектерінен үзінділер келтіре отырып дәлелдеген. Бұдан кейін А.К.
Боровков, И.А. Батманов, Н.К. Дыренкова, А.Н. Кононов, А. Баскаков, Н.К.
Дмитриев, М. Терентьев, П.М. Мелиоранский, В.В. Катаринский секілді
түркологтар еңбектеріндегі сын есімге қатысты пікірлерге талдау жасаған
[14] . Сондай- ақ қазақ тіл біліміндегі сын есім мәселесіне байланысты
көзқарастарға тоқтала келіп, автордың бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты-
сын есім мәселесінде айтылған бұрын-соңды пікірлерді қамти отырып,
бүтіндей қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясын белгілі жүйеге
түсіріп айтып беру болған.
Ғалым осы мақсатына сай сын есімнің түркологияда, қазақ тіл білімінде
зерттелуіне шолу жасай отырып, сын есімнің мағыналық түрлеріне, шырайларына
және олардың жасалу жолдарына, сын есімнің тұлғасына және құрылысына қарай
бөлінуіне, сын есімнің сөйлемдегі қызметі, сын есімнің зат есім, етістік,
үстеумен байланысы, сын есімнің қызметінде жұмсалатын тұрақты сөз
тіркестерін де қамти отырып, белгілі бір жүйеде сипаттаған.
Тіліміздегі заттың түрлі сындық белгілерін, салмағын, сапасын, сипатын,
түсін, түрін, көлемін, аумағын сан алуан қасиеттерін білдіретін сөздер
үлкен бір топ құрайды. Осы топқа жататын сөздердің лексикалық мағыналарының
жалпылануы, абстракциялануы нәтижесінде оларда заттың сындық белгісін
білдіретін жалпы грамматикалық мағына пайда болады. Заттың сындық белгісін
байқататын жалпы грамматикалық мағына сын есім деген жеке сөз табын тануға
мүмкіндік береді. Сондықтан ғылымдағы сөздерді таптастырудың бірінші
белгісіне, яғни семантикалық ұстанымға сәйкес - "сын есім неше алуан сыр-
сипатпен байланысты ұғымдарды білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық
тобы әрі зат есімнен кейінгі есесі де, еншісі де мол сөз табы" болып
табылады.
Сөз таптарының морфологиялық сипатын сөз еткенде, алдымен олардың
құрылымы, екінші жасалу тәсілі, одан соң түрлену жүйесі ескерілуі керек.
Осы тұрғыдан келгенде сын есім құрылымы жағынан жалаң және күрделі болып
бөлінеді. Ал жалаң сын есімдер өз ішінде негізгі сын есімдер және туынды
сын есімдер болып бөлінсе, күрделі сын есімдер біріккен, қосарланған,
тіркескен сын есімдер болып бөлінеді.
Сын есімдер морфологиялық (синтетикалық), синтаксистік (аналитикалық),
морфологиялық-синтаксистік (семантикалық) тәсілдер арқылы жасалады, бірақ
бұл мәселе сөзжасамда қаралатындықтан, бұған тоқталмаймыз.
Сөздерді топтарға бөлгенде олардың грамматикалық сипатын ашатын
белгілердің бірі ретінде сөздердің түрлену жүйесі де ескеріледі. Мысалы,
зат есім өзінің көптелу, тәуелдену, септелу жүйелері арқылы басқа сөз
таптарынан ажыратылады. Бірақ сын есімде мұндай түрлену жүйесі жоқ, яғни
сын есім өзінің негізгі қызметіне сай зат есімге тіркесіп, оны анықтағанда,
ешқандай өзгеріске ұшырамайды. Сондықтан сын есім түрленбейтін сөз табына
жатады. Сын есімнің тұлғалық өзгеріске түспеуі, түрленбеуі сөздерді
таптастырудың морфологиялық ұстанымына байланысты белгісі болып есептеледі,
өйткені "түрлену жүйесіне (немесе оған қарама-қайшы түрленбеуге)
негізделген категориялық грамматикалық мағына жүйесі мен грамматикалық
категорияларының болу-болмауы сөздерді таптастырудың екінші негізгі
(морфологиялық) принципі ." Бірақ сын есімде басқа сөз таптарында
кездеспейтін шырай категориясы бар.
Ғылымда қалыптасқан қағида бойынша жеке сөз табы болатын сөздер сөйлемде
белгілі қызмет атқарып, басқа сөздермен байланысқа түседі. Осы тұрғыдан
келгенде сын есім зат есімдермен тіркесіп, сөйлемде анықтауыш қызметін
атқарады. Олай болса сын есімнің белгілі сөйлем мүшесі бола алу қабілеті -
оның синтаксистік ұстанымға сай белгісі.
Өмірдегі заттардың сындық белгілері өте көп, қасиеттері де сан апуан.
Сонымен байланысты сын есімдер заттың әр алуан сыр-сипаттары мен белгілерін
тікелей де, басқа заттардың қатыстары арқылы да білдіреді . Сол себепті сын
есімдер семантикалық жағынан үлкен екі топқа бөлінеді: 1) сапалық сын
есімдер; 2) қатыстық сын есімдер.
Сын есімдерді мағыналық жағынан осылай екі топқа бөлу - ертеден келе жатқан
дәстүр. Мысалы, А.Байтұрсыновтың Тіл-құрал" оқулығының 1915 жылы шыққан 2-
бөлімінде сын есімдерді тек сыны, сыр сыны деп екіге бөлген және ғалым
бұлардың әрқайсысына сипаттама берген. "Тек сыны нәрсенің тегін көрсетеді,"
- дей келіп, оған ағаш аяқ, күміс қасық, алтын жүзік т.б. мысалдарды
келтірген [18,65].
Ал "Сыр сыны нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін яғни түрін, түсін,
тегін, тұлғасын, пішінін, жайын, күйін көрсетеді,"-деп, биік, аласа, жуан,
жіңішке, толық, нәзік, арық, семіз, қызыл, көк секілді мысалдармен
көрсетілген. Әрине тек сынына келтірілген мысалдарда түбір күйіндегі екі
зат есім бір-бірімен тіркесіп келіп, бірін-бірі анықтап тұр, яғни аяқтың
ағаштан, қасықтың күмістен, жүзіктің алтыннан жасалғанын білдіріп
анықтауыштық қызметте тұр, бірақ олар(ағаш, күміс, алтын) сын есім емес,
сөз табы жағынан зат есім сөздер екендігі кейінгі ғалымдар еңбектерінде
дәлелденген жайт[20].
Ал сыр сынына берілген анықтама, мысалдары қазіргі оқулықтардағы сын
есімнің сапалық деген мағыналық тобына келеді, сондықтан ғалымның сын
есімдерді осылай топтап атауының үлкен мәні бар.
Сын есімнің шырай категориясын арнайы зерттеген (1951) және 1957 жылғы
академиялық грамматикада "Сын есім" тақырыбын жазған Ғ.Мұсабаев сын
есімдерді сапалық және қатыстық сын есімдер деп екіге бөлген.
Сапалық сын есімдер, оқулықтарда көрсетіліп жүргендей, мағынасы жағынан
заттың түрі мен түсін (ақ, қара, қызық, көк, сұр т.б.), сыры мен сапасын
{жақсы, жаман, тәуір, нашар т.б.), көлемі мен аумағын (үлкен, кіші, ауыр,
жеңілт.б.), дәмі мен иісін( ащы, тәтті, күлімсі т.б.) білдіреді.
Сапалық сын есімдер негізінен қосымшасыз тұрып, өзінің семантикалық жағынан
тікелей заттың сынын білдіретін түбір сөздер ретінде қарастырылады. Мысалы,
ақ, көк, сары, жақсы, биік т.б. секілді сын есімдер түбір сөздер, бірақ
сапалық сын есімдерді қосымшасыз негізгі түбірлер дегенді шартты түрде ғана
алып, белгілі бір кезең, қапыптасқан дәстүр турғысынан қарамау жөнінде
грамматикаларда ескертілген. Осы пікірді проф. А.Ысқақов та жалғастырып,
сапалық сын есімдерге түбір сөздерді жатқызу салты бар екендігіне [9]
тоқтала келіп, "бірақ бұл қағиданы үнемі тапжылмайтын қағида деп қарамау
керек, өйткені қазіргі кезде түбір сөз сияқтанып көрінетін көптеген
формалар тарихи даму тұрғысынан қарағанда, тиісті қосымшалар арқылы басқа
тәсілдер бойынша жасалған туынды сөздер болып келеді. Мысалы, ұзын, үлкен,
қызыл, ащы, тұщы, момын, ашық, жабық, жалпақ сияқты сапалық (негізгі) сын
есімдердің бәрі де ертеректе туынды сөздер болған, демек, олар ұзақ,
үлкейген, қызгылт, ашыған, тұщыды, жабылды, жалпайған сөздерімен түбірлес
болған" – дейді.
Бірақ ғалым келтіріп отырған сын есімдер тарихи жағынан түбір сөздер
болғанымен, сапалық сын есімдер қатарына жатады, өйткені оларда сапалық сын
есімдерге тән белгілер бар. Ал сапалық сындардың ерекшеліктері мыналар:
біріншіден, сапалық сындарға тән сөздердің бәріне де ұлғайту, кішірейту
жұрнақтары және сынның әрқилы реңін білдіретін шырай категориясының
жұрнақтары қосылады, екіншіден, оларға сындық белгіні күшейте я өсіре түсу
үшін қолданатын үстеме буындар жалғанады, үшіншіден, олар семантикалық
ерекшелігіне қарай атрибуттық (жақсы оқушы), адвербиалдық (жақсы оқиды)
қызмет атқарады. Сонымен бірге, заттың сапалық белгісі өзінің бастапқы
қалпын үнемі сақтап тұрмайтын ерекшелігі де айтылып жүр. "Мысалы, жаңа
дәптер, қызыл орамал десек, мүндағы анықталушы зат есімдер (дәптер орамал)
осы қалпында тұра бермей, пайдалану барысында сындық сипатын өзгертеді
(ескі дәптер, қызғылт орамал).
Сын есімнің мағыналық топтарының бірі - қатыстық сын есімдер туралы
грамматикаларда: Қатыстық сын есімдер өздері жасалған түбір сөздің
мағынасымен сыбайлас келіп, сол белгілі бір заттың белгісін басқа бір
заттың, істің қатысы арқылы білдіреді , Бір заттың белгісін басқа бір
заттың я іс-қимылдың қатысы арқылы білдіретін сөздер, Бір заттың
белгісін басқа бір заттың, қимыл іс-әрекеттің, сынның қатысы арқылы
білдіретін сөздер деген анықтамалар берілген [20]. Мысалы, жауынды күз,
білімді студент, сулы жер, малды ауыл, күзгі жем, көршілес ауыл, қатулы
қабақ, үюлі шөп т.б.
Осы мысалдардағы жауынды, білімді, сулы, үкілі, малды, күзгі, көршілес,
қатулы, үюлі сөздері- қатыстық сын есімдер.
Қатыстық сын есімдер морфемдік құрамы жағынан- негізгі және көмекші
морфемалардан тұрады, яғни Әр түрлі жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан
жасалатын туынды сөздер болады , Мысалы, оюлы (текемет), тастақ (жер),
қарлы (қыс) т.б. секілді туынды сын есімдердің мағыналары өздерінің түбірі
болып тұрған - ою, тас, қар сөздерімен тығыз байланысты, өйткені оюы жоқ
текемет оюлы, тасы жоқ жер тастақ, қар жаумаған қыс қарлы деп айтылмаған
болар еді, ал оларға жалғанған -лы, -тақ, -лы жұрнақтары текеметте, жерде,
қыста сол белгілердің бар екенін көрсетіп тұр.
Олай болса, қатыстық сын есімдердің құрамындағы негізгі морфема мен қосымша
морфеманың әрқайсысы өзіндік қызмет атқарады.
Қатыстық сын есімдер негізінен есімдер мен етістіктерден жұрнақтар арқылы
жасалады. Мысалы, қамысты, шилі, пайдалы, намысқор, күлдіргі, тапқыш,
береген т.б. Осы қатыстық сын есімдер қамыс, ши, пайда, намыс есім
сөздеріне -ты,-лі,-лы,-қор жұрнақтары жалғану арқылы, ал күлдір, тап, бер
етістіктерінен - гі, -қыш, -еген жұрнақтары арқылы жасалған. Мұндай
есімдерден және етістіктерден қатыстық сын есім жасайтын сөзжасамдық
жұрнақтар өте көп. Ол жұрнақтар проф. Н.Оралбайдың "Қазақ тілінің
сөзжасамы"[21] атты оқулығында кеңінен талданған.
Осылайша, Сөзжасам қосымшалары зат атауын білдіретін немесе есім мәнді
және қимылды білдіретін сөздерге жалғанып, сол сөздің мағынасына қатысты ол
ұғымдардың бар, я жоқ, соған бейімділік, мекендік т.б. тәрізді сөзжасамдық
мағына тудырады да, ол екінші бір затқа қатысы болу арқылы қатыстық сын
есім болады.
Қатыстық сын есімнің, еңбектерде көрсетіліп жүрген тағы бір ерекшелігі
олар сын есімнің шырай қосымшаларымен түрленбейді. Ал егер сөзжасамдық
жұрнақ арқылы жасалған сын есімдер шырай тұлғалары арқылы түрленетін болса,
онда олар сапалық сын есімдерге ауысқан сөздер болып есептеледі. Мысалы,
білгір-білгір -білгір, өте білгір, икемді-икемдірек, икемділеу, іп-икемді,
өте икемді т.б. Бұл ерекшелікке соңғы зерттеулерде де көңіл бөлініп жүр.
Қазіргі қазақ тіліндегі қатыстық сын есімдердің семантикалық және стильдік
сипатын қарастырған Г.Сыздықова өз зерттеуінде осы мәселені де қамтыған
[22].
Автор сапалық сын есімге ауысқан қатыстық сын есімдерді толық және
жартылай ауысқан деп екіге бөліп, толық түбегейлі түрде ауысқан қатыстық
сын есімдерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz