Сын тұрғысынан ойлау және оны дамыту туралы психологиялық-педагогикалық көзқарастар
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының педагогикалық негізі
СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫ: ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА БАҒЫТТАРЫ
1.1 Білім беру жүйесінде қалыптасқан оқытудың дәстүрлі және жаңа
бағыттары
2. Бастауыш мектепте оқытудың әдістері мен технологияларын таңдау
1. ТАРАУ. СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕМЕСІ
1. Сын тұрғысынан ойлау және оны дамыту туралы психологиялық-педагогикалық
көзқарастар
2.2 Сын тұрғысынан ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту технологиясын
мектеп практикасына ендіру тәжірибесінің тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мектепте оқытудың негізгі
бағыттары оның екі сипаттамаларының айналасында қалыптаса бастады:
оқушылардың білімді өз бетінше алу қабілеттерін қалыптастыру және оларды
басқаруға болатындығы туралы(3,18б.). Жаңа педагогикалық технологиялардың
аса үлкен жылдамдықпен дамуына қарамастан олардың ешқайсысының таза түрде
емес, түрлі технологиялардың элементтері ретінде берілетіні анықталды.
Алайда барлық технологиялардың ортақ талаптарына оқытудағы тәрбиелеушілік,
дамытушылық сипат жататыны белгілі.
Білім беру мен оқыту бағыттарын кейбір жалпы негізделген позиция-дан
қарастыруға болады. Орыс психологы И.А.Зимняяның классификациясы бойынша
қазіргі оқыту формаларының төмендегідей түрлері айқындалған(8,12).
Оқушы мен оқытушының тікелей өзара байланысы негізіне сәйкес
–контактілі және дистанциялы оқыту. Контактілі оқыту формасына дәстүрлі
оқытудың барлық бағыттары жатады, ал дистанциялы оқытуға - арнайы
жабдықталған оқу құралдары арқылы арақашықтықтан басқару мен оқыту жатады.
Оқытудың саналалығы(интуитивті) принципі негізінде тәжірибені меңгеру
арқылы қалыптасатын оқыту сипатын айтамыз. Бұл, мысалы,
Л.С.Выготскийдің анықтамасы бойынша баланың ана тілін интуитивті негізде
қабылдауы немесе меңгеруі, яғни төменнен-жоғарыға ауысуы саналы түрде
жүргізілуі деп түсіндіріледі(10,31).
Саналылық принципіне негізделген оқыту теориясын қарастырғанда
Оқыту процесінде таным обьектісі болып не табылады ? деген сұраққа жауап
беру өте маңызды. Егер оқушылар тек қана ережелер мен құралдарды ғана
қабылдаса, онда бұл форма дәстүрлі, хабарлаушы, догматикалық оқыту деп
аталады.Егер бұл нақты ережелерге бағынған әрекеттерді қабылдау болса, ол
ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыратын теорияға сәйкес келеді. Егер бұл
әрекеттер алгоритмін, бағдарламаны қабылдау болса, онда оны бағдарлап оқыту
немесе алгоритмдеу теориясын меңгеру деп атаймыз. Егер бұл шешілуіне
қажетті құралдар, тәсілдер, әдістерді меңгеру қажет болатын проблеманы,
міндеттерді қабылдау болса, оны проблемалық оқыту деп айтамыз. Білім беру
процесін басқару мүмкіндіктері негізі бойынша : а) басқаруға негізделмеген
оқыту(дәстүрлі); б) басқаруды меңгерудің басты механизмі ретінде
қарастыратын оқыту ( ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп қалыптастыру теориясы,
бағдарлар оқыту, оқытуды алгоритмдеу);
1. Білім беру мен мәдениеттің өзара байланысы негізінде: а) оқушылардың
мәдениеттік дүниетанымы бойынша жобалау қызметін қалыптастыру; б) пәндік
негізде оқыту(дәстүрлі оқыту).
2. Оқытуды болашақтық қызметімен байланыстыру негізі бойынша: таңбалы-
контексті, немесе контексті, контекстен тыс дәстүрлі оқыту ;
3. Оқытуды ұйымдастыру әдістері бойынша: оқытудың белсенді әдістері мен
формалары және дәстүрлі оқыту байланыстырушы әрекеттер
жүйесі(ақпараттық, хабарлау сабақтары).
Дәстүрлі оқыту жоғарыда айтылған оқыту негіздеріне сәйкес
контактілі(немесе дистанциялы), хабарлаушы болып сипатталуы
мүмкін(саналылық принципіне негізделген).
Н.Ф.Талызинаның анықтамасы бойынша дәстүрлі оқыту ақпараттық-
хабарлаушы, догматикалық, енжар ұйымдастыру формалары ретінде жоғарыда
айтылған сипаттамаларға сәйкес келеді. Сонымен бірге дәстүрлі оқыту
білімдерді меңгерудің шарттары мен талаптарына толық жауап береді, оның
ішінде оқушылардың даралық- психологиялық ерекшеліктеріне қатысты. Білім
беру жүйесінде дәстүрлі оқытумен қатар басқа да оқыту бағыттары :
дамытушылық, проблемалық, бағдарлап оқыту, ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп
қалыптастыру, алгоритмдеу, дамыта оқытуды таңбалы-контексті типте
ұйымдастыру, т.б. болып табылады(8,21). Орыс дидактарының бірі В.Оконьнің
зерттеуі бойынша, оқыту - әртүрлі бағыттардың элементтерін қамтитын
көпжақты процесс. Бұл көпжақтылық оқытудың нақты бір кезеңдерінде қандай
да бір бағыттың мүмкіндігінің жоғары екендігін, қажетті жағдайларда
оқушылардың даралық-психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес таңдау
мүмкіндігінің бар екендігін көрсетеді(8,24 б.).
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына және
Білім мемлекеттік бағдарламасына сәйкес Қазақстандық білім беру жүйесінің
ұлттық үлгісін дамыту үшін қолайлы жағдайды қалыптастыру жөніндегі жұмыстар
жоспарлы түрде жүзеге асырылуда (1,4 б.).
Аталған құжаттарда оқытудың жалпы міндетті мемлекеттік стандартын әзірлеуді
одан әрі жалғастырып және оқытудың құнды концепциялары мен озық
технологияларын белсенділікпен енгізу керек екендігі, сонымен бірге жалпы
орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың мүмкіндіктері мен жолдарын
анықтау қажеттігі ескерілген. Атап айтқанда, бүгінгі күні елімізде білім
беру мазмұнын жетілдіру мен оның сапасын көтеру мақсатында және оқушылардың
танымдық қызығушылығын арттыру үшін оқытудың белсенді концепцияларын оқу-
тәрбие үрдісіне енгізу мәселесі көтерілуде. Сын тұрғысынан ойлаудың
оқушының оқу әрекетін белсендіруге қажетті әрекеттер жүйесі екендігі
А.Дьюидің, Ж.Пиаженің және Л.Выготскийдің концепциясыларында ғылыми
негізделген, әрі оны оқу үрдісіне енгізу тиімді нәтиже беру мүмкіндігі
көрсетілген. Қазақстанда дамыта оқыту идеясы қолға алынғанмен, қазіргі
мектепте білім беру мен оқыту мәселелерінің нақты бір жүйеге, яғни
теориялық негізге сүйенбеуінен және мектепте оқытудың ғылыми психологиялық-
педагогикалық негіздемелерін пайдаланбаудан оқыту процесінің сапалылығы мен
мұғалім қызметін күшейту мәселелері арасында қайшылық тууда. Аталған
қайшылықты болдырмаудың мүмкін болатын жолдарын анықтау мақсатында Сын
тұрғысынан ойлау технологиясының педагогикалық негіздері тақырыбын диплом
жұмысының тақырыбы етіп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: сын тұрғысынан ойлау идеясы негізінде деңгейлеп
оқыту арқылы мұғалім қызметін күшейту және оқушының оқу белсенділігін
арттыру мүмкіндігіне психологиялық-педагогикалық зерттеу жүргізе отырып,
оның тиімділігін көрсету
Зерттеудің объектісі: Бастауыш мектептертің оқу-тәрбиесі үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісіндегі Л.Выготскийдің
концепциясын қолдану әдістемесі
Зерттеу болжамы: бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың сын
тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалану тиімді болады, егер де:
мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың деңгейлеп дамыта оқыту жүйесі
таңдалынып алынса және деңгейлеп оқытудың мұғалім және оқушы қызметін
белсендірудегі ролі психологиялық-педагогикалық теория тұрғысынан
негізделсе ; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының жеке және дербес
ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріліп, оқытудың саралап оқыту әдісін
қолданса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының танымдық әрекетіне тән
дағдыларды қалыптастыру үшін дамыта оқытуды жүзеге асырса; оқу-тәрбие
үрдісінде әрбір оқушының пәнге деген қызығушылығы және өз күшіне, біліміне
деген сенімін арттыру үшін мұғалім қызметінің әрекеттік белсенділігі
күшейер еді, яғни білім беру мен оқыту сапасы артар еді деп есептейміз.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазіргі кездегі мектептерде қолданылатын оқыту жүйесінің негізгі
бағыттарын анықтау;
1. Оқыту жүйесіндегі сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізгі идеясын
көрсету;
2. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы арқылы мұғалім және оқушылардың
танымдық қызметін күшейту ерекшеліктерін белгілеу;
3. сын тұрғысынан ойлау жүйесін дамыту проблемалары мен перспективалары
туралы тұжырым жасау.
Зерттеу жұмысың әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау жасау; бастауыш
мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде кіргізетін барлық пәндер мен сабақтан тыс
жұмыстардың бағдарламасына әдістемелік құралдарына талдау жасау; бастауыш
мектептерде өткізілетін дәстүрлі емес сабақтар мен сабақтан тыс жұмыстарды
өткізу әдістемесіне педагогикалық талдау жасау; жаңашыл мұғалімдердің іс-
тәжірибесін зерттеу, талдап қорыту; оқытудың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын
алдыңғы қатарды мектептердің іс-тәжірибелерін қатарлы мектептердің іс-
тәжірибелерін зерттеу, талдау жасау.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2003-2004 жж.) тақырыптың өзектілігі дәлеледеніп,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге
теориялық талдау жасалынды; оқытудың педагогикалық технологиялары
педагогикалық тұрғыдан негізделді;
2-ші кезең (2004-2005 жж.) жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесі негізінде
сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдану барысы зерттелінді, талдап
қорытылды; сын тұрғысынан ойлау жүйесін пайдаланудың тиімділігі
тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылады:
1. Оқыту жүйесіндегі сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізгі идеясы;
2. Сын тұрғысынан ойлау жүйесінде оқушының танымдық қызметін күшейту
ерекшеліктері;
3. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының даму перспективалары туралы
тұжырымдар.
1 ТАРАУ. ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОНЦЕПЦИЯ-ЛАРЫ МЕН
ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
1. Білім беру жүйесінде қалыптасқан оқытудың дәстүрлі және жаңа бағыттары
ХХІ ғасырдың білім беру мен оқыту проблемаларының жаңа парадигмаларына
сәйкес қазіргі мектепте оқытудың негізгі бағыттары оның екі
сипаттамаларының айналасында қалыптаса бастады: оқушылардың білімді өз
бетінше алу қабілеттерін қалыптастыру және оларды басқаруға болатындығы
туралы(3,54 б.). Жаңа педагогикалық технологиялардың аса үлкен жылдамдықпен
дамуына қарамастан олардың ешқайсысының таза түрде емес, түрлі
технологиялардың элементтері ретінде берілетіні анықталды. Алайда барлық
технологиялардың ортақ талаптарына оқытудағы тәрбиелеушілік, дамытушылық
сипат жататыны белгілі.
Қазіргі ұсынылып жүрген оқыту формалары мен моделдерінің арақатынасын
зерттеу арқылы педагогиканың өзекті мәселерін шешу ХХ ғасыр дидактикасының
зерттеу міндеттерін айқындап береді.Түрлі тарихи кезеңдерде оқыту
міндеттері өзгеріп, дидактикалық талаптар ауысып отырды, яғни жеке адамды
жанжақты дамыту мен оқыту процесінің кезеңдік мәселелері түрлі
трактовкалармен беріліп келді.
Ж.Пиаженің тұжырымдамасы бойынша оқыту мен жеке адамды дамытудың
байланысы – білім берудің негізгі ұғымдарының бірі. Бұл мәселені
қарастыруда: а) дамудың күрделі эволюциялық-инволюциялық ілгерілемелі
қозғалыс екендігін, соның негізінде прогрессивті және регрессивті
интеллектуалдық, даралық, мінез-құлықтық, әрекеттік ьөзгерістердің
жүретінін; б) жеке-даралық қасиеттердің дамуы адамның соңғы сәттеріне дейін
жалғасатыны, оның тек бағыттары мен қуаттылықтарының,сапаларының,
сипаттарның өзгеретінін атап өту керек.
А.Дьюи оқытудың дәстүрлі және жаңа әдіс-тәсілдері арасындағы тәуелділіктің
мынадай жалпы сипаттамасын атап көрсетеді: қайтымсыздық, прогрессрегресс,
бірқалыпсыздық, өткен тәжірибені жаңа әрекетте қолдану, өзгеріс заңдылығын
сақтау .
Кезкелген білім беру жүйесінің негізгі мақсаты – оқушы тұлғасының
дамуы туралы айта отырып, қазіргі психологияның негізгі қағидаларына сәйкес
тұжырым жасауға болады: Оқыту жеке адамның психикалық және жалпы тұлғалық
дамуын қамтамасыз ететін шарт қана емес, сонымен бірге негізгі құрал да
болып табылады.
Оқытудың адамның табиғи мүмкіндіктерін дамытудағы басты ролін
мойындау педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменскийдің еңбектерінде
қарастырылған. Бұл идея тура осы мағынада немесе басқа түрде көптеген
ғалымдардың еңбектерінде тұжырымдалған. Орыс педагогтары К.Д.Ушинский,
П.Ф.Каптерев, К.Н.Вентцель, П.П.Блонский, Л.С.Выготский жеке адамның
дамуында оқыту процесіне ерекше орын беру қажеттігін дәлелдеген (12, 262
б.).
Осы мәселені шешуге қатысты түрлі көзқарастар қалыптасты. Генетикалық
даму концепциясының авторы Ж.Пиаже Даму мүмкіндік тудырады, ал оқыту
оларды жүзеге асырады - дейді, немесе оқыту дамудың соңынан келеді, яғни
дамудың құйрығы деп санайды. Немесе ойлау белгілі даму фазаларынан өтеді,
ол баланың оқығанына немесе оқымағанына байланысты емес - деген тұжырым
жасайды.
Л.С:Выготский Ж.Пиаже тұжырымымен келіспейтінін, яғни жеке тұлғаның
тәрбиесі мен дамуында оқытудың шешуші ролі басым екендігін айтады. Оның
мәдени-тарихи даму концепциясы бойынша оқыту дамуда оқшауланған сипат
беруі мүмкін, бірақ оқыту дамудың артында ғана жүрмей алдында да бола
алады - дейді.
АҚШ психологы Дж.Брунер оқыту , тіпті элементарлық деңгейде болса
да баланың табиғи дамуына, танымдық дамуына көзсіз ере бермеуі тиіс. Оқыту
даму процесінде жетекші фоктор бола алады, оқушыны қызықтырып, оның
дамуының өзіндік мүмкіндіктерін ашады - деп оқытудың жетекші факторға
жататынын атап кетеді(12,264 б.).
. Л.С..Выготский бойынша баланың психикалық дамуы әрекет етудің тарихи
қалыптасқан формалары мен тәсілдерін игеру жолымен жүзеге асады. Психикалық
дамудың қозғаушы күші болып оқыту жатады. Бірақ осы жерде оқыту мен білім
берудің ара салмағын нақты ажыратқан дұрыс. Даму процесі ішкі қозғалыс
заңына бағынады, ал оқыту баланың даму процесінде қажетті компонент ретінде
түсіндіріледі, яғни оқыту дамудың жақын зонасын жасайды, балада дамудың
ішкі процестерін қозғалысқа келтіреді. Дамудың жақын зонасы - жоғары
психикалық процестердің қалыптасу заңының логикалық салдары болып табылады.
Психикалық процесс бірлескен әрекеттерге сәйкес қалыптасу кезінде ол
дамудың жақын зонасында болады, қалыптасып біткен соң олсубьектінің
актуальды даму формасына айналады. Дамудың жақын зонасы балалардың ақыл-
ойын диагностикалаудың критерийі болып саналады. Әлі пісіп жетілмеген,
бірақ жетілі процесіндегі аумақты қамти отырып, ДЖЗ баланың ішкі резервтері
мен потенциалы, жағдайы туралы түсініктеме береді және сорның негізінде
ғылыми негізделген болжам мен практикалық ұсыныстарды жасайды. Дамыта
оқыту идеясының негізгі авторы ретінде Л.С.Выготский дамыта оқыту кешегі
нәтижеге емес, баланың дамуының ертеңгі көрсеткіштеріне бағдарлануы тиіс -
дейді(13,251 б.).
Оқушының танымдық қызметіне әсерін зерттеу туралы жұмыстарда
А.Дьюидің, Ж.Пиаженің, Л.С.Выготскийдің, сол сияқты Д.Б.Элькониннің,
В.В.Давыдовтың, А.Леонтьевтің зерттеулері психологиялық-педагогикалық
негіз ретінде алады, соның нәтижесінде баланың дүниеге белсенді қарым-
қатынасын көрсететін төрт ұстанымын анықтады: табиғат әлеміне ену; жалпы
адамзаттық мәдениет әлеміне ену; басқа да маңызды әлемдерді тану; баланың
өзіндік санасының дамуы.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының әдіснамалық (методологиялық)
жобаларына негіз болып Л.С.Выготскийдің ұсынған ұстанымдар алынған
болатын:
• Психикалық дамудың қозғаушы күші туралы ұғымдар;
• дамудың жақын зоналары және жас кезеңдік қалыптасу
категориялары;
• даму периодтарының бірқалыпсыздығы және дағдарысы;
• интериоризация механизмі ұғымы;
• дамудың әлеуметтік жағдайы туралы ұстаным;
• оқытудың деңгейлік-әрекеттік сипаты туралы түсінік;
• сананың жүйелі-мағыналы құрылысы мен дамуы туралы
ұстанымдары.
Оқытудың деңгейлік-әрекеттік сипатына байланысты оқыту процесі ерекше
қызмет түрі ретінде оқушының тұлғалық қалыптасуының шарты болып есептеледі.
Бұл түсінік Б.Занковтың және оның идеясын дамытушы Д.Б.Эльконин мен В.В.
Давыдовтың оқу қызметі туралы концепциясына алғы шарт болды. Қазіргі
уақытта дамыта оқытудың деңгейлеп оқыту механизміне сүйенетіні туралы
В.В.Давыдов және Л.В.Занков ұсынған екі негізгі бағыттары дайындалды. Оның
біріншісі Л.С.Выготскийдің, Д.Б.Элькониннің, А.Н.Леонтьевтің ұстанымдарына
негізделсе, екіншісі Л.В.Занковтың және соңғы педагогикалық, психологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенеді.
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдауын табуда.
Бірақ, жалпы білім беру мектебінде іске асыру көптеген қиындықтар тудырады.
Өйткені, ұсынылған әдістемеліктер мен технологиялар көбіне дербестік
сипатта.
Балама мектеп идеяларын дәстүрлі мектепке енгізудің қажеттілігінің
негізгі дәлелі білім беру мақсатының, бағытының өзгеруінде жатыр, яғни ол
таза әлеуметтік бағытталған мақсаттан (жас өспірімге мәдени тарихи-
тәжірибені жеткізіп, оны қоғамдағы еңбекке дайындау) тұлғалық бағытталған
мақсатқа оқушы тұлғасының дамуына жәрдемдесу ауысуында.
Баланың жасырып, тіпті тым теренде жатқан қабілеттерінің көрінуіне
мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, жан- жақты дамыту керек және оны тек
оқыту үрдісі кезінде ересектердің басшылық етумен жүзеге асыруға болады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілеті жоқ адам болмайды
деп дәлелдейді. Сол себепті де балалардың қабілетін кеңінен өрістете
дамытуға тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Енді осы бірінші
сыныптан бастап балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік
беретін қандай жұмыс түрлерін, әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады деген
мәселе. Бұнда ең алдымен, біздіңше, оқушыға түрлі тақырыпта мазмұнды
шығарма жаздырту жұмысы орын алады. Бұнда ескеретін бір мәселе – бұл
оқушыға алдымен шығарманың үлгісін көрсету немесе тірек схема беру. Себебі,
кез-келген оқушы бір рет шығарма жазуға сөзсіз. Екіншіден, ересектердің
ықпалынан құтқару мақсатына оқушыға алдын-ала осы бағытта ізденуіне жағдай
жасай отырып, шығарманы іште, яғни сыныпта жаздырту.
Үшіншіден, ерекше бір ескеретін мәселе – бұл оқушы еңбегін бағалау.
Бұнда мұғалім ең алдымен, оқушының ізденісін, айтайын деген ойын бағалай
білуі тиіс. Себебі, бұл жастағы балалар көптеген грамматикалық қателерді
жіберетіні белгілі. Сол себепті де уақытты үндемей отырып, оқушылармен жеке
дара жұмыс ұйымдастыру өте тиімді және бұл арада мұғалімнің оқушымен қарым-
қатынасы, тіл табысуы да ерекше роль атқарады. Өйткені, оқушының ар-
намысына сын келтірмей, оған керісінше кеңесші бола отырып жіберген
қателіктерін сыпайы да саналы түрде жеткізе білу кез-келген мұғалімнен
үлкен шеберлікті талап етеді.
Дамыта оқыту немесе басқа да оқыту технологияларының басты механизмі
болып табылатын сын тұрғысынан ойдау технологиясының негізгі ұстанымдарының
бірі оқушыларды оқу әрекетіне үйрету. Дәстүрлі оқыту үрдісінде теориялық
білім оқушыға мұғалім әдісі арқылы дайын күйінде ұсынылады, ал сын
тұрғысынан ойлау арқылы оқушы оқу әрекетімен шұғылданып, белгілі кезеңдік
тапсырмаларды орындау арқылы теориялық білімдерге икемделіп, білімді өзі
меңгеруі керек. Мұғалім әдісі оқушыға берілу керек. Міне, осы тұста
туындайтын Мұғалім - әдісі оқушыға қалай беріледі, оқу әрекеті қалай
ұйымдастырылады деген сұрақтардың шешімін беру деңгейлеп оқыту мақсаты
болды.
Оқу әрекетінің мазмұны мен құрылымын бір-бірімен бөліп қарауға
болмайтын үшін бөлектеніп тұрады: оқу-танымдылық қажеттілік, матив оқу
міндеті, соған сәйкес әрекеттер және операциялар. Оқу-танымдылық қажеттілік
дәстүрлі оқытудағыдай сыртқы түрі (мадақтау, баға, т.б.) арқылы емес,
оқушының өзінің іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына жағдай
жасалу қажет. Оқу материалы балада бұл не? деген рефлексия тудырып, әрі
қарай оны танып-білуге түрткі болуы қажет. Осыны танып-білуге құштарлық
мотив оқу міндетін шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті мативті шешуге
бағытталатын әрекет тәсілдерді меңгеруден тұрады, яғни оқушы біртұтас нысан
пайда болуын ашады, оны ойша елестетеді.
Оқу міндетін шешу соған сәйкес әрекеттер мен операцияларды орындауды
қажет етеді. Оқу әрекетінің бұл үшінші бөлігін орындау мынадай
операциялардан тұрады: міндет шарттарын қайта жасау; моделдеу; бөлініп
алынған қатынастардың моделін қайта жасау; жеке міндет жүйесін шешуді құру;
алдыңғы әрекеттің орындалғанын бақылау; жалпы тәсілді меңгергенін бағалау.
Міне, осындай құрамдас үш бөліктен тұратын оқу әрекет жүйесімен
шұғылдана алған бала білімді өзі меңгеруге бірте-бірте үйрене алады, өзі
саналы меңгеру үрдесі білімді қажеттілікке айналдырады. Авторлық
оқулықтардағы осы негіздегі оқу әрекетіне үйрету жолдары бірінші сыныптан
бастап бастауыш буын аяқталғанға дейін (4 сыныпқа дейін) оқушылардың жас
ерекшелігіне сәйкес жүйелі бірте-бірте күрделендіру жолымен жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында оқытудың жаңа технологиялары бойынша көптеген
дидакт-ғалымдар жұмыстар атқаруда. Оның ішінде, деңгейлеп оқыту
технологиялары бойынша Ж.Қараев, М.Жампейісова,
М,Жадрина,Н.Нұрахметов,Г.Жаманқұлов а,Ш.Таубаева, С.Лактионова,
С.Мирсеитова, т.б. секілді зерттеушілер бар. Олардың еңбектерінде сын
тұрғысынан ойлау технологиясы, оқушы білімін, іскерлігі мен дағдысын
бағалаудың білімдік, әрекеттік критерийлері туралы маңызды ойлар
бар(14,23). Яғни Қазақстанда дамыта оқыту концепциясы бойынша берілетін
білім мазмұнын жеткілікті қалыптастыру үшін көпдеңгейлі оқыту мезанизмдерін
пайдалану қажеттігі зерттелінуде.
Тәрбие мен оқыту категориялары дамыту процесінің құрамдас элементі
ретінде кезеңдік(деңгейленген) бірлескен әрекеттер жүйесін қамтамасыз
етеді, сондықтанда сыни тұрғылан ойлау бағыты ХХІ ғасырда педагогика
ғылымының алғы шарттары болып жауапты роль атқарады деп саналуда..
1.2. Бастауыш мектепте оқытудың әдістері мен технологияларын таңдау
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары психологтар В.В.Давыдов пен Д.Б.Эльконин және
Б.Занков басқарған ғылыми ұжым бастауыш мектеп оқушыларының психикалық
дамуы мен олардың тұлғалық ерекшеліктері арасындағы байланыс заңдылықтарын
зерттеді. Осы жас кезеңінде білім берудің арнайы міндеттерін оқу әрекетін
дамыту жағдайында шешуге болатыны айқындалды және оынң субьектісі болып
табылатын теориялық ойлауды басқаруға болатыны дәлелденді(19,24б.).
Зерттеу барысында дәстүрлі түрде білім беру бастауыш мекткп
оқушыларының толық дамуын қамтамасыз ете алмайтыны тағайындалды. Яғни аса
қажетті дамудың жақын зонасы жасалынбайды, тек мектепке дейінгі жас
кезңінде қалыптасқан нақты бір психикалық функциялар жаттықтырылып,
бекітіледі(сезімдік бақылау, эмпирикалық ойлау, ауыспалы ес).
Мұндай оқыту тек қана фактылермен танысуды ғана емес, сонымен бірге
олардың арасындағы қатынастарды танып білуге, себеп-салдарлық байланыстарды
орнатуға бағдарланған. Осының негізінде В.В.Давыдов пен оқу пәндерінің
мазмұнын және оларды оқу процесінде баяндау логикасын қайта құруды ұсынады.
Оқытудың ұсынылған жүйесі қалыптасқан оқыту жүйесіне, оның ішінде
оқушылардың танымдық қызметін қалыптастыруға қарсы қойылған деп саналды..
Бізде қалыптасқан дәстүрлі оқу дербестен, нақтыдан, бірліктен жалпыға,
абстрактіге, бүтінге; кездейсоқтықтан, фактыден жүйеге бағытталған. Баланың
осындай эмпирикалық оқыту барысында дамуын деп педагогикалың бірізділік,
жүйелілік принциптеріне қайшы келеді және баланың білімінің бағалану
дұрыстығына күмән келтіреді деп атайды. Оқытудың аталған типі,
В.В.Давыдовтың пікірі бойынша, мектепте үстемдік жасайды және ол көптеген
жаңа технологияларға да тән, оның ішінде Л.В.Занковтың жүйесі үшін де.
Л.В.Занковтың зертханасының қызметкерлері зерттеу барысында балалардың
классификациялаға, заттарды топтауға қабілеттіктерін тексерді. Эксперимент
сыныптаның оқушылары топтаудың бір негізінен екіншісіне оңай өтіп отырды.
Алайда бұл олардың эмпирикалық ойлауларының даму көрсеткіші ғана еді (20,
27б.).
Л.В.Занковтың териясындағы ақыл-ой дамуының басты түзуі болып
түрлітекті қабілеттер әрекеттерінің функциональды жүйесі (қорыту,
ажыратқыш пен талдағышты бөліп алу) табылады. Бірақ Л.В.Занков оқу
материалын қаншама теорияландырамын дегенімен В.В.Давыдовтың пікіріне
сәйкес оқушылардың дамуы үшін теориялық білімдердің маңыздылығын
философиялық-логикалық деңгейде түсіне алмады. Ұғымдарды меңгеру – нақты
әрекеттік жүйенің қалыптасу процесі.Егер білім эмпирикалық ойлау процесінде
қабылданатын болса, онда оқушыларда салыстыру, қорытындылау (абстракция
және нақтылау) секілді ақыл-ой әрекеттері қалыптасады. Теориялық білімдерді
алу үшін абстракция емес синтез бен анализ керек – дейді Э.В.Ильенков
(14, 56 б.). Сонымен бірге Л.В.Занков жүйесі бойынша ұғымдардың қалыптасу
көп жағдайда фактылерді сезімдік қабылдаудан абстракция арқылы жинақталады.
Аталған проблемаларды шешу мақсатында В.В.Давыдов дәстүрлі оқытуға
қарама қарсы бағытта оқыту жүйесінің концептуальды жаңа жүйесін дайындау
мүмкіндігінің бар екендігін атап көрсетті: жалпыдан дербеске(жалқыға),
абстрактіден нақтыға, жүйеліден бірлікке. Мұндай оқыту процесі арқылы
дамитын баланың ойлауын Давыдов теориялық, ал оқытудың түрін – дамыта
оқыту, ал оқытуды ұйымдастыру формасын деңгейлік деп атады. Бұл жағдайда
В.В.Давыдов Л.С.Выготский мен Д.Б.Элькониннің оқушылардың ақыл-ойының
дамуында оқытудың жетекші мәні меңгерілетін білімдердің мазмұны арқылы
өрнектеледі, яғни одан туындайтын оқытуды ұйымдастыру әдістері көпфоакторлы
болады, оның шешуші міндеті деңгейлеп оқыту мен бағалау арқылы жүзеге асады
деген алғашқы ұстанымдарына сүйенеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының тероиялық білімдерді игеруге дайындығын
Б.Занков пен В.В.Давыдов баланың психологиялық даму логикасынан қарастырады
және баланың қиялының дамуы мен қарым-қатынастың және байланыстардың
генетикалық-мағыналық дамуына бағдарлауды жөн деп табады. Мектеп жасына
жеткен бала өте күшті қиялдау деңгейінде болады,яғни сезімдік қабылдаудың
тәжірибелік шекарасынан шығып кетеді. Бұл ерекшелік балаға дербес
қабылдаудан гөрі тұтас қабылдауға бейім болатынын көрсетеді.Бұл жағдайда
ьала санасының бағыттылығы құбылыстың шығу фактысын өз бетінше түсінуге
ұмтылуымен байланысты деп табылады.
Теориялық ойлаудың негізінде мазмұнды корытындылау жатады. Бала
заттардың кейбір даму жүйелерін талдай отырып, олардың генетикалық тегін,
негізгі мазмұнды немесе жалпы ортақ қасиеттерді таба алуы мүмкін. Осы
негізді бөліп көрсету және нақтылау берілген жүйені мазмұнды қорытындылау
деген сөз. Осы қорытындыға сүйене отырып, бала жүйенің дербес және жеке
ерекшеліктерін ойша қадағалай алуға қабілетті болады. Теориялық ойлаудың
мәні осы немесе басқа да жүйелерді мазмұнды қорытындылай алуда болып
табылады, сонан соң осы жүйені құрастыру, оның құрамдас бөліктерінің жалпы
қасиеттерін ашу деп саналады. Б.Занков концепциясының эмпирикалық және
теориялық қорытындылау туралы салыстырмалы сипаттамасы №1 кестеде берілген
№1 кесте
Ажырату Эмпирикалық Теориялық
крите-рийлері(деңгейліқорытындыла у(белгілері) қорытын-дылау(тұжырымда
к) у)
Ойлаудың жалпы Формальды-логикалық Диалектикалық
сипаттамасы
С- деңгейі - ойлау Жалқыдан(дербес) жал-пыға -Жалпыдан жалқыға-
процесінің жалпы ойдың қозғалысы-нақтыдан теориялық нақтылық-тан
бағыттылығы абстрактіге дербеске, эмпири-калық
нақтылыққа
В-деңгейі, жетекші Салыстыру, Теориялық талдау
ойлау процесі (анализ)
В-деңгейі Көптеген, бірнеше ойдың Бір обьектіге қатысты
Қорытындылау негізіндеқозғалысы
жатқан бастапқы
обьектілер
В деңгейі -оқыту Сыртқы, сезімдік Ішкі, жасырын ойлану
жүргізілетін қабыл-даушылық
жүйе-нің өзіндік
белгілері
А деңгейі-қоры-тындыЖалпы, формальдыға ұқсас Маңыздылары,
жасалынатын негіздің генетикалық-мағыналы
белгілері
А-деңгейі, нақты-лауМысалдарды, Жалпыдан жалқыны бөлу
процесінің мәні иллюстрацияларды таңдау
А деңгейі, ұғым-ның Сұрақ қойылмайды, Ұғымдарды зерттеу
қоғамдық-тарихи тегі зерттелінбейді негізінде жатады
туралы
Дамыта оқыту концепциясы деңгейлеп оқыту технологиясы негізінде ғана
эмпирикалық және теориялық білімдердің ара салмағын анықтауға мүмкіндік
алады, сондықтан деңгейлеп оқыту технологиядан гөрі әдіске көп келеді,
бірақ оның жүзеге асырылу механизмі күрделі болып табылады. Сондықтан,
қазіргі жаңа педагогикалық технологияларды, оның ішінде деңгейлеп оқытуды
зерттеп-насихаттап жүрген орыс педагогтары – В.Беспалько, М.Монаховтар
бастауыш мектепте оқытудың психологиялық, әрекеттік ықпалы басым болады деп
Б.Занков концепциясы негізінде эмпирикалық білімдер мен теориялық
білімдерді бағалау деңгейлерінің алты ерекшеліктерін келтіреді (№2 кесте).
№2 кесте
Эмпирикалық білімдер Теориялық білімдер
Заттар туралы түсініктер салыстыру 1.Тұтас жүйенің ішіндегі кейбір
арқылы қалыптасады ерекше қатынастардың ролі мен
С-деңгей функцияларын талдау кезінде пайда
болады В - деңгей
2. Белгілі бір топтар мен кластарға 2. Талдау процесі кезінде тұтас
жататын заттардың бірігуін жүйенің мәні, жалпы негізі,
салыстыру арқылы кейбір ортақ генетикадлық бастапқы қатынасы
қасиеттер ажыратылады. В деңгей ашылады. В- деңгей
Бақылауға сүйенеді, 3. Заттарды ойлау арқылы түрлендіру
заттарды таныстыруда олардың сыртқы пайда болады, олардың ішкі қатысы
қасиеттерін бейнелейді. мен байланыстарын көрсетеді А
В деңгей деңгей
Жалпы қасиеттер 4. Нақты өмір сүруші тұтас жүйенің
формальды түрде ерекше және жалқы жалпы қатынастары және олардың түрлі
қасиеттермен қатар алынады В көріністері жалпы мен жалқының
деңгей байланысы ретінде есепке алынады А
деңгей
5.Нақтылау аталған заттар класына 5. Нақтылау тұтас жүйенің ерекше
кіретін мысалдарды, және жалқы қасиеттерінің
иллюстрация-ларды таңдаудан тұрады көріністерін анықтау мен
А деңгей түсіндіруден Адеңгей
6. Есепке алу құралы болып терминдер6. Ақыл-ой қызметінің тәсілдері
табылады. А деңгей түрінде өрнектеледі, сонан соң
символдық-таңбалық құралдар арқылы
А деңгей
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген айырмашылықтар териялық білімдер мен
эмпирикалық білімдер арасындағы қарама қайшылықтарды шешуде нақты бір оқыту
әдістерін немесе әдістер кешені болып табылатын технологияларды таңдау
қажет деп санайды. Бастауыш мектепте білім мазмұны бірінші концентр бойынша
алғашқы қарапайым ұғымдар мен түсініктер деңгейінде болатындықтан және
оқытудың дидактикалық міндеттері ретінде: сауат ашу; тілін дамыту және ойын
дамытуды деңгейлеп қалыптастыру нәтижелі болады деп тұжырымдалған
(21,54б.).
Жоғарыда келтірілген ғылыми зерттеулер мен тұжырымдар бастауыш
мектепте деңгейлеп оқыту технологиясының басты мақсаты мен негізгі
міндеттерін айқындап беруге көмектесті. Деңгейлеп оқыту технолгиясының
мақсаты оқушылардың оқу материалдарын базалық, бағдарламалық және
шығармашылық деңгейлер бойынша меңгеруін қамтамасыз ету болдса, негізгі
міндеттері ретінде:1) оқытуды білімдік, мазмұндық кезеңдерге бөлу; 2) әрбір
кезеңнің әрекеттік мазмұнын жоспарлау; 3) кезеңдік оқу материалдары мен
тапсырмаларын дайындау; 4) бағалау критерийлерін тапсырмалардың күрделілік
дәрежелері бойынша анықтау алынған.
Сонымен бірге, оқытудың негізгі бағыттарын түсіну қазіргі
дидактикалық принциптердің психологиялық интерпретациясына негізделуі тиіс.
Өйткені бастауыш мектепте оқытудың саналылық, көрнекілік, ғылымилылық,
сабақтастық, жеткілікті баяндау секілді жалпыдидактикалық принциптері әрбір
кезең мен деңгейдің өзіндік психолого-педагогикалық табиғатын төмендегіше
орнатуға әрекет етеді:
• сабақтастық принципі оқыту стадияларының сапалылық айырмашылықтарын
көрсету принциптеріне трансформацияланады, олардың әрқайсысы әртүрлі
психикалық даму кезеңдеріне қатысты болады;
• жеткіліктілік принципі тез трансформацияланады, яғни жаңа мазмұнмен
толықтырылады;
• саналылақ принципі әрекет принципі ретінде жаңа мазмұнмен жүргізіледі.
Бұл кезде оқушылар мәліметтерді дайын күйде емес, әрекет тәсілдерінің
шығу тегін тағайындау арқылы алады. Осы үшінші принцип оқушылардың
түрлендіруші- жаңғыртушы әрекеттері ретінде оқытудың жаңа моделіін
қалыптастыру үшін қызмет етеді;
• көрнекілік принципі заттарды анықтаушы, оларды модель түрінде көрсетуші
принцип ретінде қабылданады. Бұл түрлендіруші-жаңғыртушы қызметтің
негізгі сипаттамасы, өйткені модельдеу, оқыту процесін символды-таңбалы
түрде көрсету арқылы маңызды роль атқарады.
Деңгейлеп дамыта оқыту технологиясы негізінде дамыта оқыту оқушылардың
танымдық қызметін қалыптастыру теориясына жатады. Аталған негіз Б.
Занковтың зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне сүйенеді, өйткені баланың ақыл-
ойының дамуының басты критериі оқу қызметінің құрылымын дұрыс ұйымдастыру
болып табылады. Оқу қызметінің негізгі компоненттері – міндеттерді дұрыс
қою, құралдарды дұрыс таңдау,өзін-өзі тексеру мен бақылауды дұрыс
ұйымдастыру, сонымен бірге оқу процесінде пәндік және символдық
жоспарлардың өзара қатынасын дұрыс сақтау деңгейлеп оқыту технологиясының
реттеу алгоритмі ретінде анықталынады.
Оқу қызметінің тасымалдаушысы – оның субьектісі – бастауыш мектеп
оқушысы алғашқы кезде оқу қызметін мұғаліммен бірге орындайды. Субьектінің
дамуы оның қалыптасу процесінде жүреді, яғни бала өзін-өзі дамытушы,
өзгертуші оқушыға айналады. Ол үшін оқушы өзінің мүмкіндіктерінің шектеулі
екендігін білуі және сол шектеуліктерді жеңуге ұмтылуы тиіс. Бұдан шығатын
қорытынды, бала өз әрекеттерінің білімінің негізін пайымдай білуі, яғни
рефлексияны пайдалана алуы дұрыс (15, 71б.).
Балада оқу әрекетін қажетсінуді дамыту оның оқуға деген ынтасының
күшеюіне жағдай жасайды.Бастауыш мектеп оқушысының оқуға деген ынтасы мен
оқу іскерлігі оны оқу қызметінің субьектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді.Алғашқыда оқушылар оқу қызметтерін бірге атқарады, бірін-бірі қолдап
отырады, пікір алысады және дұрыс шешім табудың жолдарын таңдайды.Дәл осы
жағдайларда Дамудың жақын зонасы пайда болады.Басқаша айтқанда, бастапқы
кезеңдерде оқу қызметі ұжымдық субьект арқылы орындалады.Біртбірте бұл
әрекетті әрбір оқушы, яғни ұжымның жеке субьектісі болған оқушылар орындай
бастайды.
Қазіргі уақытта деңгейлеп оқыту технологиясы мектеп практикасына
ендірілген және олар түрлі ғылыми жұмыстарда өз жалғасын тауып, ары қарай
жетілдірілуде. Педагог ғалымдар: Л.И.Айдарова, А.К.Маркова, В.А.Рубцова,
А.З.Зак, В.В.Репкин, М.М.Разумовская, Г.Г.Граник және т.б. өз еңбектерінде
аталған концепцияның интерпретациялық сипаттарын беруде. Көптеген
мемлекеттер жаңа педагогикалық технологиялар жүйесінде деңгейлеп және
дамыта оқыту концепциясын перспективалы оқыту жүйесі ретінде мемлекеттік
білім беру саясатын құрушы басты жүйе деп қабылдап, жалпы білім беретін
орта мектепте міндетті түрде қолданылуын заңдастырды. Атап айтқанда,
Қазақстан Республикасында 1996 жылдан бастап оқытудың деңгейлеп дамыта
оқыту технологиясы басқа да технологиялармен қатар бастауыш мектеп
программасының негізгі мазмұнын құрайды.
1. ТАРАУ. СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕМЕСІ
2.1 Сын тұрғысынан ойлау және оны дамыту туралы психологиялық-педагогикалық
көзқарастар
Сын тұрғысынан ойлау жүйесінде мұғалімнің педагогикалық қызметті
меңгеру процесі өте күрделі және педагогика ғылымында жеткілікті
зерттелмеген деп саналады. Қазіргі оқыту теориясында оқушының оқу
қызметінің субьектісі ретінде қалыптасуы мұқият зерттелінген деп
есептелінеді. Оқушылардың мектепке өзіндік әрекет ету талабымен келуін
қамтамасыз ететін оқыту процесі ғылыми сиымдылығы өте жоғары
технологиялармен қамтамасыз етілген. Алайда сын тұрғысынан ойлау
тезнологиясын енгізуде мұғалімнің қандай қиыншылықтарды бастан кешіретіні
туралы ірі зерттеу жұмыстары жоқтың қасы. Аталған технология негізінде
жұмыс істеуге бел буған мұғалім тек қана өзінің педагогикалық тәжірибесіне
сүйенуі керек пе немесе жас мұғалімге сын тұрғысынан ойлау технологиясын,
басқа да жаңа технологияларды толық меңгеруі үшін қандай көмек керек және
ол қандай деңгейде болуы тиіс деген сұрақ үздіксіз қойылуда. Алайда, осы
аталған оқу орталықтарының өздерінде деңгейлеп оқытуда мұғалім қызметін
күшейтуге теориялық және практикалық тұрғыдан көмек көрсету жеткілікті
қолға алынбағаны күн тәртібінен түспей тұр. Осы қарама-қайшылықтан
парадоксальды жағдай туындайды: мұғалім оқушыны оның өз оқу қызметі
бойынша дамыта оқытуға енгізуі керек, алайда мүғалім өзі сын тұрғысынан
ойлау технологиясын жүзеге асыруда төмен кәсіби даярлық көрсетеді. Осындай
жағдайда бола отырып мұғалім жоғары білімдік нәтиже көрсете алмайды, сол
сияқты оны дайындаған ғалымдар мен әдіскер-экспериментаторларда төмен
нәтиже көрсетеді.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдануда жас мұғалімдердің
практикасында кездескен қиыншылықтар, біріншіден психологиялық сипатта
болса(өзіне-өзі сенбеу,қорқыныш,сақтану), екіншіден әдістемелік дайындықтың
әлсіздігінен деп тұжырымдалған. Аталған проблеманы зерттеу барысында
кездесетін басты қиыншылықтарға тоқталайық:
1.Технологиялық проблемалар – балалармен көп пікір талас ұйым-
дастырсақ, бағдарлама бойынша сабақ өткізіп үлгере алмаймыз; егер сабақта
топтық жұмыстарды пайдалансақ, тек бұрынғы белсенді балалар ғана жауап
береді, ал қалғандары бос отырады; егер сабақты оқу есебін талдауға
арнасақ әлсіз балалар талдауға қатыса алмайды, олардың дәптерлері бос
қалады, бақылау жұмысына алдын-ала дайындалуға уақыт жетпейді ;егер
балаларды өздерін-өздері бағалауға арластырсақ,оған ұзақ кетеді, және бәрін
дұрыс орындағандармен не істейміз және оларға басқалардың қатесін
түзетіп,уақытын алудың қажеті не..., т.с.с.
2. Сабақ мазмұнын анықтау проблемасы – егер балалар мұғалімнің олардан
нені күтетінін аңғара алмаса, ал көмектесуге болмаса, онда сабақты ары
қарай қалай жүргізуге болады?, егер сабақта тек бір ғана тапсырманы
талдап үлгерсек, басқа тапсырмаларды қашан орындаймыз?; егер балалар
ауызша талдаудан шаршаса немесе схемалармен жұмыс істеуден шаршаса, кейбір
тапсырмаларды практикалық жаттығулармен ауыстыруға бола ма?; Сабақта неге
үйретуіміз керек – схема құруға ма әлде тапсырманы дұрыс орындауға ма?;
егер бала тапсырманың көпшілігін дұрыс орындамаса(бақылау), жаңа тақырып
басталса, онда оқушының жіберген тапсырмаларын қалай орындатамыз?, т.с.с.
2. Нәтижелерді алу проблемасы – бұл мұғалімдердің қанағаттанбаулары
есебінен болады, олардың айтуынша балалар сауатты жаза алмайды, оқи
алмайды, есептей алмайды...дәстүрлі оқытатын мектептің оқушыларымен
салыстырғанда.
Енді мұғалімдерде туындаған қиыншылықтарға теориялық түсінік беруші
педагог-ғалымдар ұсынған болжамдарға (гипотезаларға) назар аударайық:
1. В.В.Репкин – мұғалім деңгейлеп оқытудың негізгі үш әрекеттік
компоненттерін (пәндік-логикалық, құрылымдық-әрекеттік, ұйым-
дастырушылық--қарым-қатынастық) қатар пайдалануға дайын емес (21, 45
б.) дейді.
2. А.Дусавицкий – мұғалім қызметінің жалпыланған және жеке жұмыс жасау
құрылымынан өзінің жұмыс істеу режимін өзгерте алмауына байланысты
дейді(22, 21 б.).
3. В.Лозинг – жоғары оқу орындарында жаңа технологияларды
қолданудың теориясы мен практикасына жеткілікті көңіл бөлінбейді дейді (24,
61 б.).
4. В.Т.Кудрявцев – мектептің өнімді жұмыс істеу өзгерісіне мойын
бұрмауынан және дайын рецептер жоқта жаңа әрекеттерге ұмтылмауынан
деп түсіндіреді.
Жоғарыда кетірілген болжамдарға талдау жасай келе мұғалімдерде
кездесетін қиыншылықтарды түсіндіруді екі аспекті тұрғысынан қарастыруға
болады: біріншіден, мұғалімдердің оқытудағы қиналу нүктелері; екіншіден
, оқыту процесіндегі қызмет ету және өзіндік даму категорияларының
педагогикалық қызметтегі мәнін түсіну қиыншылығы.
Бірінші аспект бойынша көп жылғы бақылауларды талдағанда мұғалім
қызметіндегі қиналу нүктелері педагогтардың кәсіби санасы мен кәсіби
әрекеттерінің даму заңдылықтарын жеткілікті бағаламаудан екендігі
анықталынды (19, 50-51 б.). Сондықтанда біз (дипломант, ғылыми жетекшісі)
алынған нәтилерге сүйене отырып, дамыта оқыту жүйесі мұғалімдерінің
бірінші қиналу нүктесі олардың кәсіби қауымдастығының қалыптасқан
көзқарастарының қарсылығын есепке алмаудан туындайды деп санаймыз.
М.В.Каминскаяның зерттеу жұмысы бойынша сын тұрғысынан ойлау
технологиясының ең үлкен проблемасы мұғалім қызметін белсендіру, ол үшін
дәстүрлі білім беру жүйесінің кәсіби стереотиптерін жеңуге бағытталған
арнайы психолого-педагогикалық көмек ұйымдастыру қажеттігі талқыланады.
Мектеп психологтарымен жүргізілген анкета сұрақтарымызға 36 мұғалім
қатысты. Олардың 83 % ең бастысы оқыту жүйесі емес, жақсы мұғалім дейді, ал
77% мұғалімдерге психологиялық көмек қажет деп санайды. Білім беру
басқармасындағылар мен әдіскерлер (18 респондент) деңгейлеп оқыту элита
балаларын оқытуда жақсы құрал, өйткені қабілетті балаларға қосымша қызмет
түрінде жақсы нәтиже береді деп санайды (94%).
Мұғалімдердің бірінші қиналу нүктесінің мектеп практикасында зерттелуі
проблемалық-жоба ойындары бойынша жүргізілді. Зерттеуге қатысқан
педагогикалық қауымдастықтың қызметі ойынның бастапқы кезеңінде не
психологтар, не мұғалімдер, не бастықтар білім беру кеңістігінің
мүмкіндіктерін болжай алмады. Проблемалық талдауға және концептуальды
даярлауға өзара практикалық байланысы жоқ жеке элементтер алынды:
заттар(білім,іскерлік,дағды элементтерін анықтаушы); білім беру процесінің
қатысушыларының рольдік позициялары (мұғалімдер, психологтар, әкімшілік),
мектептің ұйымдастырушылық құрылымы(оқыту баспалдақтары,сыныптың
профильдері). Екінші қиыншылық концептуальды-теориялық сипаттағы
ақпараттарды ажырату қажеттілігімен байланысты болды. Бақылау нәтижесінде
кедергінің кәсіби қауымдастықта екендігі және олардың сын тұрғысынан
оқытудың философиялық, аксиологиялық, логико-психологиялық негіздерін
қабылдамау ниеттеріне байланыстылығы айқындалды.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясымен дұмыс атқаратын мұғалімдердің екінші
қиналу нүктесі - мұғалімнің кәсіби санасындағы дағдарысты жеңуге
бағытталған іс-шаралардың ұйымдастырылмауы болып табылады. Тіпті мұғалімнің
арнайы курстан да өтсе де дәстүрлі сабақ жүйесінен ауысуға батылы бармайды.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясымен жұмыс атқаруды бастаған жас мұғалім
сақтану үшін екі сабақ конспектісін қатар дайындайды: бірі- жаңа
бағдарламаға сәйкес, екіншісі – дәстүрлі сабақ негізінде. Мұғалімнің
аталған технологияны пайдалануға тырысуы сабақ үстінде барынша қолайлы
жағдай (жақсы қарым-қатынас ) тудыру мүмкіндігінен байқалады немесе
балаларды белсенліру үшін дәстүрлі әдістемелік трюктерді өте көп
пайдаланатыны, (карточкамен жұмыс, схема-таблицалар, көңіл сергіту
сәттері), сонымен бірге балалармен әңгімелесуде ешқандай сұрақ қоюға
мүмкіндігі жоқ ғылыми тілді сөздерді пайдалану заңды көрініс береді.
Жаңадан бастап жүрген мұғалім төмен нәтиже алудан қорқады және балаларды
қосымша дайындауға өз уақытын бөлетіні айқындалды.
Арнайы курстардан өткен мұғалім балаға қатысты қойылатын талаптарды тез
меңгереді (оған ең бастысы-сабақта баланы еркін ұстауды үйрену, балағаөз
ойын,пікірін жасқанбай айтуға мүмкіндік беру, бірақ баланы әрекет
субьектісі ретінде абстракты түрде қабылдайды. Жұмыс барысында жаңа
бағдарлама бойынша балаға деген көзқарас екі жақты болады. Баланың
танымдық сферасы мен қарым-қатынас сфераларын түрлі екі класка бөлу қажет
деп санап, қарым-қатынасты ұйымдастыруға көп көңіл бөледі(қолайлы
психологиялық жағдай тудыру қажеттігін атап көрсетеді, қайырымдылыққа
үйретеді, әр оқушының ұмтылыстарн ынталандырады), бірақ сонымен бірге
балалардың терең, берік білім алуын қолдайтын дәстүрлі қатынасты
сақтайды. Бала білімінің сапасының жаңа сипаттамалары – пәнділігі,
жүйелілігі, жалпыламалылығы – педагогикалық саналылық өлшемінен тыс қалады.
Танымдық сферада қолданылатын дәстүрлі ұстанымдар оқытудың формальды
көрсеткіштеріне қатысты ішкі қанағаттанбауды тудырады. Көптеген мұғалімдер
уақытты үнемдеу мақсатында оқушы қызметін ұжымдық деңгейде өткізеді,
оқушылардың өздері ұсынған оқу есептерін пайдаланады. Нәтижесінде сауатсыз
балалар мен төмен білімді балалардан құтыла алмай мұғалім одан сайын
күдіктенеді: Не терең білім беруге негізделген ұстаным дұрыс емес, не
дамыта оқыту жүйесінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдаланған дұрыс
емес, не мен мұғалім ретінде қауқарсызбын ба?. Осындай мазмұнда 1996-2000
ж. Халықаралық дамыта оқыту ассоциациясының Москвадағы оқу орталығына 184
хат келіп түскен.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясымен жұмыс атқаратын мұғалімдердің
екінші қиналу нүктесі - пәндерді шектен тыс біріктіру және дамыта оқыту
жүйесінің технологиясының сыртқы жақтарына ереше көңіл бөлу, яғни
мұғалімнің өзінің педагогикалық әрекеттерін пайымдауға кедергі жасау болып
табылады. Жаңа әдістемелік тәсілдердің үлкен арсеналын мұғалімдер жаңа
алгоритм ретінде сынақтан өткізеді. Дамыта оқыту жүйесіндегі мұғалім оқу
есептерін қою технологиясын меңгеруді бастағанмен, бағдарламада қанша оқу
есептері бар және олар өзара қалай байланысқанын дәл айтып бере алмайды,
олардың деңгейлік күрделілігін анықтай алмайды.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясын меңгере отырып мұғалім дамыта
оқыту жүйесіндегі, сол сияқты басқа да оқыту жүйесіндегі модельдердің
айырмашыдлықтарын ажырата алмайды. Ол топтық жұмысты ұйымдастыру
технологиясын жаттап алғанмен ең бастысы ұжымдық-таратылатын қызметті
ұйымдастыру принципі екендігін байқай алмайды. Логикалық мазмұнды
тапсырмаларды мұғалім балалардың пайымдаушылығына берілген тапсырма деп
түсінеді, ал шын мәнінде ол тапсырма бала әрекетінің рефлексивтілігін
дамытуға арналған құрал ғана болып саналады.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясымен жұмыс атқаратын мұғалімдердің
қызметін күшейтуге бүгінгі күні кедергі жасайтын себептер төмендегідей деп
саналады:
1. Педагогика ғылымында бүгінге дейін әрекет құрылымының нормативті
өлшемдері туралы түсінік жоқ;
2. Сын тұрғысынан ойлаудың білімділік және дамытушылық функцияларының
әрекеттік мазмұны жеткілікті зерттелінбеген.
3. Әр деңгейдегі білім мазмұнының құндылық нормалары жүйеленбеген.
Аталған технологиямен жұмыс жасайтын мұғалімдердің қызметін күшейтудің
ең тиімді жолы олар арнайы педагогикалық практикум ұйымдастыру болып
табылады. Ол үшін алдымен мұғалімнің кәсіби қызметті меңгеру деңгейін (сын
тұрғысынан ойлау технологиясы бойынша) диагностикалау қажет. Келесі әрекет
ретінде педагогтардың өзіндік даму мүмкіндіктері мен перспективалары
талданып, мұғалім қызметін күшейтуге бағытталған дәстүрлі емес кәсіби
тапсырмаларды қою бағдарламасын жасау керек. Бұл бағдарламада деңгейлік
критерийлердің білімдік нормаларын анықтауға көмектесу. Сын тұрғысынан
ойлау технологиясының критерийлері мемлекеттік бағдарламаларға негізделген
үш деңгейде берілуі міндетті деп саналады. Ол бағдарламалар бойынша басты
екі аспектіні қарастырады:
1) белгілі деңгейдегі білім, білік, дағдының меңгерілуін қамтамасыз етеді
(репродуктивті деңгейден шығармашылыққа дейін);
2) оқушылардың белгілі деңгейде өз бетімен оқуына, білім алуына жағдай
жасалады (мұғалім тарапынан көрсетілетін тұрақты көмек, үлгі бойынша
жұмыс, кеңес беруден бастап, өз бетінше толық жұмыс істеуге дейін).
Бағдарламалар базалық білім берудің төменгі,яғни жеткілікті шегіне сай
білім мазмұнымен қамтамасыз етіледі. А, В, С бағдарламаларының
арасында қатаң сабақтастық бар. Олардың баяндау логикасында үздіксіздікті,
жартылай болса да негізгі ұғымның бүтін суретін көрсететін әр тақырыпқа
қатысты білімдер минимумы беріледі.
С бағдарламасындағы тапсырмалар базалық стандарт түрінде белгіленеді.
Оларды орындай отырып, оқушы пән бойынша қайталау деңгейінде нақты
материалдарды меңгереді. Материалдарды алғаш меңгеру жұмыстарының бұл
деңгейде өзіндік еркшеліктері бар. Ол материалдадың сан қайталануын,
мағыналық топтарды бөлу, негізгі ойды табу іскерлігін, еске сақтау
тәсілдерін білуді талап етеді. Сондықтан С бағдарламасының мазмұнына
қарай оқыту керек, неге назар аудару керек, бұдан қандай қорытынды жасау
керектігі туралы нұсқаулар енгізіледі. С бағдарламарындағы тапсырмаларды
әрбір оқушы орындауға, меңгеруге міндетті. В деңгейлі бағдарламасы
қолданбалы тапсырмаларды орындау үшін қажет, ол оқушының оқу, ой
әрекеттерінің арнайы тәсілдерін меңгеруді талап етеді. Сондықтан бұл
бағдарламаға нақты тапсырмалармен қатар бірінші деңгейлегі – материалды
кеңейтетін, негізгі білімді дәлелдейтін, суреттейтін, нақтылайтын ұғымның
қолданылуы мен жұмыс істеуін көрсететін қосымша мәліметтер енгізіледі, бұл
деңгей мәліметтер көлемін кеңейтіп, негізгі материалды терең түсінуге
мүмкіндік жасайды. А бағдарламасының орындалуы оқушыларды алған білімді
шығармашылықпен қолданатын деңгейге көтереді. Бұл бағдаралама оқу жұмысы
мен ой әрекетінің тәсілдерін және деректі оқу материалан еркін игеруді
көздейді. Оқушыға мектепте алған білім негізінде шешуге болатын мәселе
түйініне жетуде матеиал мен оның логикалық негізін тереңдете түсетін
дамытушулық мәліметтер бері, оның шығармашылықпен қолданылу перспективасын
ашады. Сондай-ақ бұл деңгей балаға өзін қосымша жұмысқа көрсетуге де
мүмкіндік береді.
Материалдарды қайталауда әр деңгейлегі тапсырмаларды еркін таңдау
әдістемесі кеңінен қолданылады. Өзіндік жұмыс, зертханалық және сарамандық
жұмыс тапсырмалары үшіндайындалатын дидактикалық материалдардың деңгейлік
нұсқасын бөлуге болады. Бірінші С нұсқасы оқытудың міндетті дәрежесіне
сәйкес , екіншісі В нұсқасы оқуллықтан өосымша есептер мен жаттығулардың
енгізілуін көздейді, ал үшінші А нұсқасы қосымша оқу-әдістемелік
әдебиеттерден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫ: ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА БАҒЫТТАРЫ
1.1 Білім беру жүйесінде қалыптасқан оқытудың дәстүрлі және жаңа
бағыттары
2. Бастауыш мектепте оқытудың әдістері мен технологияларын таңдау
1. ТАРАУ. СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕМЕСІ
1. Сын тұрғысынан ойлау және оны дамыту туралы психологиялық-педагогикалық
көзқарастар
2.2 Сын тұрғысынан ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту технологиясын
мектеп практикасына ендіру тәжірибесінің тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мектепте оқытудың негізгі
бағыттары оның екі сипаттамаларының айналасында қалыптаса бастады:
оқушылардың білімді өз бетінше алу қабілеттерін қалыптастыру және оларды
басқаруға болатындығы туралы(3,18б.). Жаңа педагогикалық технологиялардың
аса үлкен жылдамдықпен дамуына қарамастан олардың ешқайсысының таза түрде
емес, түрлі технологиялардың элементтері ретінде берілетіні анықталды.
Алайда барлық технологиялардың ортақ талаптарына оқытудағы тәрбиелеушілік,
дамытушылық сипат жататыны белгілі.
Білім беру мен оқыту бағыттарын кейбір жалпы негізделген позиция-дан
қарастыруға болады. Орыс психологы И.А.Зимняяның классификациясы бойынша
қазіргі оқыту формаларының төмендегідей түрлері айқындалған(8,12).
Оқушы мен оқытушының тікелей өзара байланысы негізіне сәйкес
–контактілі және дистанциялы оқыту. Контактілі оқыту формасына дәстүрлі
оқытудың барлық бағыттары жатады, ал дистанциялы оқытуға - арнайы
жабдықталған оқу құралдары арқылы арақашықтықтан басқару мен оқыту жатады.
Оқытудың саналалығы(интуитивті) принципі негізінде тәжірибені меңгеру
арқылы қалыптасатын оқыту сипатын айтамыз. Бұл, мысалы,
Л.С.Выготскийдің анықтамасы бойынша баланың ана тілін интуитивті негізде
қабылдауы немесе меңгеруі, яғни төменнен-жоғарыға ауысуы саналы түрде
жүргізілуі деп түсіндіріледі(10,31).
Саналылық принципіне негізделген оқыту теориясын қарастырғанда
Оқыту процесінде таным обьектісі болып не табылады ? деген сұраққа жауап
беру өте маңызды. Егер оқушылар тек қана ережелер мен құралдарды ғана
қабылдаса, онда бұл форма дәстүрлі, хабарлаушы, догматикалық оқыту деп
аталады.Егер бұл нақты ережелерге бағынған әрекеттерді қабылдау болса, ол
ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыратын теорияға сәйкес келеді. Егер бұл
әрекеттер алгоритмін, бағдарламаны қабылдау болса, онда оны бағдарлап оқыту
немесе алгоритмдеу теориясын меңгеру деп атаймыз. Егер бұл шешілуіне
қажетті құралдар, тәсілдер, әдістерді меңгеру қажет болатын проблеманы,
міндеттерді қабылдау болса, оны проблемалық оқыту деп айтамыз. Білім беру
процесін басқару мүмкіндіктері негізі бойынша : а) басқаруға негізделмеген
оқыту(дәстүрлі); б) басқаруды меңгерудің басты механизмі ретінде
қарастыратын оқыту ( ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп қалыптастыру теориясы,
бағдарлар оқыту, оқытуды алгоритмдеу);
1. Білім беру мен мәдениеттің өзара байланысы негізінде: а) оқушылардың
мәдениеттік дүниетанымы бойынша жобалау қызметін қалыптастыру; б) пәндік
негізде оқыту(дәстүрлі оқыту).
2. Оқытуды болашақтық қызметімен байланыстыру негізі бойынша: таңбалы-
контексті, немесе контексті, контекстен тыс дәстүрлі оқыту ;
3. Оқытуды ұйымдастыру әдістері бойынша: оқытудың белсенді әдістері мен
формалары және дәстүрлі оқыту байланыстырушы әрекеттер
жүйесі(ақпараттық, хабарлау сабақтары).
Дәстүрлі оқыту жоғарыда айтылған оқыту негіздеріне сәйкес
контактілі(немесе дистанциялы), хабарлаушы болып сипатталуы
мүмкін(саналылық принципіне негізделген).
Н.Ф.Талызинаның анықтамасы бойынша дәстүрлі оқыту ақпараттық-
хабарлаушы, догматикалық, енжар ұйымдастыру формалары ретінде жоғарыда
айтылған сипаттамаларға сәйкес келеді. Сонымен бірге дәстүрлі оқыту
білімдерді меңгерудің шарттары мен талаптарына толық жауап береді, оның
ішінде оқушылардың даралық- психологиялық ерекшеліктеріне қатысты. Білім
беру жүйесінде дәстүрлі оқытумен қатар басқа да оқыту бағыттары :
дамытушылық, проблемалық, бағдарлап оқыту, ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп
қалыптастыру, алгоритмдеу, дамыта оқытуды таңбалы-контексті типте
ұйымдастыру, т.б. болып табылады(8,21). Орыс дидактарының бірі В.Оконьнің
зерттеуі бойынша, оқыту - әртүрлі бағыттардың элементтерін қамтитын
көпжақты процесс. Бұл көпжақтылық оқытудың нақты бір кезеңдерінде қандай
да бір бағыттың мүмкіндігінің жоғары екендігін, қажетті жағдайларда
оқушылардың даралық-психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес таңдау
мүмкіндігінің бар екендігін көрсетеді(8,24 б.).
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына және
Білім мемлекеттік бағдарламасына сәйкес Қазақстандық білім беру жүйесінің
ұлттық үлгісін дамыту үшін қолайлы жағдайды қалыптастыру жөніндегі жұмыстар
жоспарлы түрде жүзеге асырылуда (1,4 б.).
Аталған құжаттарда оқытудың жалпы міндетті мемлекеттік стандартын әзірлеуді
одан әрі жалғастырып және оқытудың құнды концепциялары мен озық
технологияларын белсенділікпен енгізу керек екендігі, сонымен бірге жалпы
орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың мүмкіндіктері мен жолдарын
анықтау қажеттігі ескерілген. Атап айтқанда, бүгінгі күні елімізде білім
беру мазмұнын жетілдіру мен оның сапасын көтеру мақсатында және оқушылардың
танымдық қызығушылығын арттыру үшін оқытудың белсенді концепцияларын оқу-
тәрбие үрдісіне енгізу мәселесі көтерілуде. Сын тұрғысынан ойлаудың
оқушының оқу әрекетін белсендіруге қажетті әрекеттер жүйесі екендігі
А.Дьюидің, Ж.Пиаженің және Л.Выготскийдің концепциясыларында ғылыми
негізделген, әрі оны оқу үрдісіне енгізу тиімді нәтиже беру мүмкіндігі
көрсетілген. Қазақстанда дамыта оқыту идеясы қолға алынғанмен, қазіргі
мектепте білім беру мен оқыту мәселелерінің нақты бір жүйеге, яғни
теориялық негізге сүйенбеуінен және мектепте оқытудың ғылыми психологиялық-
педагогикалық негіздемелерін пайдаланбаудан оқыту процесінің сапалылығы мен
мұғалім қызметін күшейту мәселелері арасында қайшылық тууда. Аталған
қайшылықты болдырмаудың мүмкін болатын жолдарын анықтау мақсатында Сын
тұрғысынан ойлау технологиясының педагогикалық негіздері тақырыбын диплом
жұмысының тақырыбы етіп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: сын тұрғысынан ойлау идеясы негізінде деңгейлеп
оқыту арқылы мұғалім қызметін күшейту және оқушының оқу белсенділігін
арттыру мүмкіндігіне психологиялық-педагогикалық зерттеу жүргізе отырып,
оның тиімділігін көрсету
Зерттеудің объектісі: Бастауыш мектептертің оқу-тәрбиесі үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісіндегі Л.Выготскийдің
концепциясын қолдану әдістемесі
Зерттеу болжамы: бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың сын
тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалану тиімді болады, егер де:
мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың деңгейлеп дамыта оқыту жүйесі
таңдалынып алынса және деңгейлеп оқытудың мұғалім және оқушы қызметін
белсендірудегі ролі психологиялық-педагогикалық теория тұрғысынан
негізделсе ; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының жеке және дербес
ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріліп, оқытудың саралап оқыту әдісін
қолданса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының танымдық әрекетіне тән
дағдыларды қалыптастыру үшін дамыта оқытуды жүзеге асырса; оқу-тәрбие
үрдісінде әрбір оқушының пәнге деген қызығушылығы және өз күшіне, біліміне
деген сенімін арттыру үшін мұғалім қызметінің әрекеттік белсенділігі
күшейер еді, яғни білім беру мен оқыту сапасы артар еді деп есептейміз.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазіргі кездегі мектептерде қолданылатын оқыту жүйесінің негізгі
бағыттарын анықтау;
1. Оқыту жүйесіндегі сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізгі идеясын
көрсету;
2. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы арқылы мұғалім және оқушылардың
танымдық қызметін күшейту ерекшеліктерін белгілеу;
3. сын тұрғысынан ойлау жүйесін дамыту проблемалары мен перспективалары
туралы тұжырым жасау.
Зерттеу жұмысың әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау жасау; бастауыш
мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде кіргізетін барлық пәндер мен сабақтан тыс
жұмыстардың бағдарламасына әдістемелік құралдарына талдау жасау; бастауыш
мектептерде өткізілетін дәстүрлі емес сабақтар мен сабақтан тыс жұмыстарды
өткізу әдістемесіне педагогикалық талдау жасау; жаңашыл мұғалімдердің іс-
тәжірибесін зерттеу, талдап қорыту; оқытудың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын
алдыңғы қатарды мектептердің іс-тәжірибелерін қатарлы мектептердің іс-
тәжірибелерін зерттеу, талдау жасау.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2003-2004 жж.) тақырыптың өзектілігі дәлеледеніп,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге
теориялық талдау жасалынды; оқытудың педагогикалық технологиялары
педагогикалық тұрғыдан негізделді;
2-ші кезең (2004-2005 жж.) жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесі негізінде
сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдану барысы зерттелінді, талдап
қорытылды; сын тұрғысынан ойлау жүйесін пайдаланудың тиімділігі
тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылады:
1. Оқыту жүйесіндегі сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізгі идеясы;
2. Сын тұрғысынан ойлау жүйесінде оқушының танымдық қызметін күшейту
ерекшеліктері;
3. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының даму перспективалары туралы
тұжырымдар.
1 ТАРАУ. ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОНЦЕПЦИЯ-ЛАРЫ МЕН
ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
1. Білім беру жүйесінде қалыптасқан оқытудың дәстүрлі және жаңа бағыттары
ХХІ ғасырдың білім беру мен оқыту проблемаларының жаңа парадигмаларына
сәйкес қазіргі мектепте оқытудың негізгі бағыттары оның екі
сипаттамаларының айналасында қалыптаса бастады: оқушылардың білімді өз
бетінше алу қабілеттерін қалыптастыру және оларды басқаруға болатындығы
туралы(3,54 б.). Жаңа педагогикалық технологиялардың аса үлкен жылдамдықпен
дамуына қарамастан олардың ешқайсысының таза түрде емес, түрлі
технологиялардың элементтері ретінде берілетіні анықталды. Алайда барлық
технологиялардың ортақ талаптарына оқытудағы тәрбиелеушілік, дамытушылық
сипат жататыны белгілі.
Қазіргі ұсынылып жүрген оқыту формалары мен моделдерінің арақатынасын
зерттеу арқылы педагогиканың өзекті мәселерін шешу ХХ ғасыр дидактикасының
зерттеу міндеттерін айқындап береді.Түрлі тарихи кезеңдерде оқыту
міндеттері өзгеріп, дидактикалық талаптар ауысып отырды, яғни жеке адамды
жанжақты дамыту мен оқыту процесінің кезеңдік мәселелері түрлі
трактовкалармен беріліп келді.
Ж.Пиаженің тұжырымдамасы бойынша оқыту мен жеке адамды дамытудың
байланысы – білім берудің негізгі ұғымдарының бірі. Бұл мәселені
қарастыруда: а) дамудың күрделі эволюциялық-инволюциялық ілгерілемелі
қозғалыс екендігін, соның негізінде прогрессивті және регрессивті
интеллектуалдық, даралық, мінез-құлықтық, әрекеттік ьөзгерістердің
жүретінін; б) жеке-даралық қасиеттердің дамуы адамның соңғы сәттеріне дейін
жалғасатыны, оның тек бағыттары мен қуаттылықтарының,сапаларының,
сипаттарның өзгеретінін атап өту керек.
А.Дьюи оқытудың дәстүрлі және жаңа әдіс-тәсілдері арасындағы тәуелділіктің
мынадай жалпы сипаттамасын атап көрсетеді: қайтымсыздық, прогрессрегресс,
бірқалыпсыздық, өткен тәжірибені жаңа әрекетте қолдану, өзгеріс заңдылығын
сақтау .
Кезкелген білім беру жүйесінің негізгі мақсаты – оқушы тұлғасының
дамуы туралы айта отырып, қазіргі психологияның негізгі қағидаларына сәйкес
тұжырым жасауға болады: Оқыту жеке адамның психикалық және жалпы тұлғалық
дамуын қамтамасыз ететін шарт қана емес, сонымен бірге негізгі құрал да
болып табылады.
Оқытудың адамның табиғи мүмкіндіктерін дамытудағы басты ролін
мойындау педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменскийдің еңбектерінде
қарастырылған. Бұл идея тура осы мағынада немесе басқа түрде көптеген
ғалымдардың еңбектерінде тұжырымдалған. Орыс педагогтары К.Д.Ушинский,
П.Ф.Каптерев, К.Н.Вентцель, П.П.Блонский, Л.С.Выготский жеке адамның
дамуында оқыту процесіне ерекше орын беру қажеттігін дәлелдеген (12, 262
б.).
Осы мәселені шешуге қатысты түрлі көзқарастар қалыптасты. Генетикалық
даму концепциясының авторы Ж.Пиаже Даму мүмкіндік тудырады, ал оқыту
оларды жүзеге асырады - дейді, немесе оқыту дамудың соңынан келеді, яғни
дамудың құйрығы деп санайды. Немесе ойлау белгілі даму фазаларынан өтеді,
ол баланың оқығанына немесе оқымағанына байланысты емес - деген тұжырым
жасайды.
Л.С:Выготский Ж.Пиаже тұжырымымен келіспейтінін, яғни жеке тұлғаның
тәрбиесі мен дамуында оқытудың шешуші ролі басым екендігін айтады. Оның
мәдени-тарихи даму концепциясы бойынша оқыту дамуда оқшауланған сипат
беруі мүмкін, бірақ оқыту дамудың артында ғана жүрмей алдында да бола
алады - дейді.
АҚШ психологы Дж.Брунер оқыту , тіпті элементарлық деңгейде болса
да баланың табиғи дамуына, танымдық дамуына көзсіз ере бермеуі тиіс. Оқыту
даму процесінде жетекші фоктор бола алады, оқушыны қызықтырып, оның
дамуының өзіндік мүмкіндіктерін ашады - деп оқытудың жетекші факторға
жататынын атап кетеді(12,264 б.).
. Л.С..Выготский бойынша баланың психикалық дамуы әрекет етудің тарихи
қалыптасқан формалары мен тәсілдерін игеру жолымен жүзеге асады. Психикалық
дамудың қозғаушы күші болып оқыту жатады. Бірақ осы жерде оқыту мен білім
берудің ара салмағын нақты ажыратқан дұрыс. Даму процесі ішкі қозғалыс
заңына бағынады, ал оқыту баланың даму процесінде қажетті компонент ретінде
түсіндіріледі, яғни оқыту дамудың жақын зонасын жасайды, балада дамудың
ішкі процестерін қозғалысқа келтіреді. Дамудың жақын зонасы - жоғары
психикалық процестердің қалыптасу заңының логикалық салдары болып табылады.
Психикалық процесс бірлескен әрекеттерге сәйкес қалыптасу кезінде ол
дамудың жақын зонасында болады, қалыптасып біткен соң олсубьектінің
актуальды даму формасына айналады. Дамудың жақын зонасы балалардың ақыл-
ойын диагностикалаудың критерийі болып саналады. Әлі пісіп жетілмеген,
бірақ жетілі процесіндегі аумақты қамти отырып, ДЖЗ баланың ішкі резервтері
мен потенциалы, жағдайы туралы түсініктеме береді және сорның негізінде
ғылыми негізделген болжам мен практикалық ұсыныстарды жасайды. Дамыта
оқыту идеясының негізгі авторы ретінде Л.С.Выготский дамыта оқыту кешегі
нәтижеге емес, баланың дамуының ертеңгі көрсеткіштеріне бағдарлануы тиіс -
дейді(13,251 б.).
Оқушының танымдық қызметіне әсерін зерттеу туралы жұмыстарда
А.Дьюидің, Ж.Пиаженің, Л.С.Выготскийдің, сол сияқты Д.Б.Элькониннің,
В.В.Давыдовтың, А.Леонтьевтің зерттеулері психологиялық-педагогикалық
негіз ретінде алады, соның нәтижесінде баланың дүниеге белсенді қарым-
қатынасын көрсететін төрт ұстанымын анықтады: табиғат әлеміне ену; жалпы
адамзаттық мәдениет әлеміне ену; басқа да маңызды әлемдерді тану; баланың
өзіндік санасының дамуы.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының әдіснамалық (методологиялық)
жобаларына негіз болып Л.С.Выготскийдің ұсынған ұстанымдар алынған
болатын:
• Психикалық дамудың қозғаушы күші туралы ұғымдар;
• дамудың жақын зоналары және жас кезеңдік қалыптасу
категориялары;
• даму периодтарының бірқалыпсыздығы және дағдарысы;
• интериоризация механизмі ұғымы;
• дамудың әлеуметтік жағдайы туралы ұстаным;
• оқытудың деңгейлік-әрекеттік сипаты туралы түсінік;
• сананың жүйелі-мағыналы құрылысы мен дамуы туралы
ұстанымдары.
Оқытудың деңгейлік-әрекеттік сипатына байланысты оқыту процесі ерекше
қызмет түрі ретінде оқушының тұлғалық қалыптасуының шарты болып есептеледі.
Бұл түсінік Б.Занковтың және оның идеясын дамытушы Д.Б.Эльконин мен В.В.
Давыдовтың оқу қызметі туралы концепциясына алғы шарт болды. Қазіргі
уақытта дамыта оқытудың деңгейлеп оқыту механизміне сүйенетіні туралы
В.В.Давыдов және Л.В.Занков ұсынған екі негізгі бағыттары дайындалды. Оның
біріншісі Л.С.Выготскийдің, Д.Б.Элькониннің, А.Н.Леонтьевтің ұстанымдарына
негізделсе, екіншісі Л.В.Занковтың және соңғы педагогикалық, психологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенеді.
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдауын табуда.
Бірақ, жалпы білім беру мектебінде іске асыру көптеген қиындықтар тудырады.
Өйткені, ұсынылған әдістемеліктер мен технологиялар көбіне дербестік
сипатта.
Балама мектеп идеяларын дәстүрлі мектепке енгізудің қажеттілігінің
негізгі дәлелі білім беру мақсатының, бағытының өзгеруінде жатыр, яғни ол
таза әлеуметтік бағытталған мақсаттан (жас өспірімге мәдени тарихи-
тәжірибені жеткізіп, оны қоғамдағы еңбекке дайындау) тұлғалық бағытталған
мақсатқа оқушы тұлғасының дамуына жәрдемдесу ауысуында.
Баланың жасырып, тіпті тым теренде жатқан қабілеттерінің көрінуіне
мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, жан- жақты дамыту керек және оны тек
оқыту үрдісі кезінде ересектердің басшылық етумен жүзеге асыруға болады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілеті жоқ адам болмайды
деп дәлелдейді. Сол себепті де балалардың қабілетін кеңінен өрістете
дамытуға тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Енді осы бірінші
сыныптан бастап балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік
беретін қандай жұмыс түрлерін, әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады деген
мәселе. Бұнда ең алдымен, біздіңше, оқушыға түрлі тақырыпта мазмұнды
шығарма жаздырту жұмысы орын алады. Бұнда ескеретін бір мәселе – бұл
оқушыға алдымен шығарманың үлгісін көрсету немесе тірек схема беру. Себебі,
кез-келген оқушы бір рет шығарма жазуға сөзсіз. Екіншіден, ересектердің
ықпалынан құтқару мақсатына оқушыға алдын-ала осы бағытта ізденуіне жағдай
жасай отырып, шығарманы іште, яғни сыныпта жаздырту.
Үшіншіден, ерекше бір ескеретін мәселе – бұл оқушы еңбегін бағалау.
Бұнда мұғалім ең алдымен, оқушының ізденісін, айтайын деген ойын бағалай
білуі тиіс. Себебі, бұл жастағы балалар көптеген грамматикалық қателерді
жіберетіні белгілі. Сол себепті де уақытты үндемей отырып, оқушылармен жеке
дара жұмыс ұйымдастыру өте тиімді және бұл арада мұғалімнің оқушымен қарым-
қатынасы, тіл табысуы да ерекше роль атқарады. Өйткені, оқушының ар-
намысына сын келтірмей, оған керісінше кеңесші бола отырып жіберген
қателіктерін сыпайы да саналы түрде жеткізе білу кез-келген мұғалімнен
үлкен шеберлікті талап етеді.
Дамыта оқыту немесе басқа да оқыту технологияларының басты механизмі
болып табылатын сын тұрғысынан ойдау технологиясының негізгі ұстанымдарының
бірі оқушыларды оқу әрекетіне үйрету. Дәстүрлі оқыту үрдісінде теориялық
білім оқушыға мұғалім әдісі арқылы дайын күйінде ұсынылады, ал сын
тұрғысынан ойлау арқылы оқушы оқу әрекетімен шұғылданып, белгілі кезеңдік
тапсырмаларды орындау арқылы теориялық білімдерге икемделіп, білімді өзі
меңгеруі керек. Мұғалім әдісі оқушыға берілу керек. Міне, осы тұста
туындайтын Мұғалім - әдісі оқушыға қалай беріледі, оқу әрекеті қалай
ұйымдастырылады деген сұрақтардың шешімін беру деңгейлеп оқыту мақсаты
болды.
Оқу әрекетінің мазмұны мен құрылымын бір-бірімен бөліп қарауға
болмайтын үшін бөлектеніп тұрады: оқу-танымдылық қажеттілік, матив оқу
міндеті, соған сәйкес әрекеттер және операциялар. Оқу-танымдылық қажеттілік
дәстүрлі оқытудағыдай сыртқы түрі (мадақтау, баға, т.б.) арқылы емес,
оқушының өзінің іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына жағдай
жасалу қажет. Оқу материалы балада бұл не? деген рефлексия тудырып, әрі
қарай оны танып-білуге түрткі болуы қажет. Осыны танып-білуге құштарлық
мотив оқу міндетін шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті мативті шешуге
бағытталатын әрекет тәсілдерді меңгеруден тұрады, яғни оқушы біртұтас нысан
пайда болуын ашады, оны ойша елестетеді.
Оқу міндетін шешу соған сәйкес әрекеттер мен операцияларды орындауды
қажет етеді. Оқу әрекетінің бұл үшінші бөлігін орындау мынадай
операциялардан тұрады: міндет шарттарын қайта жасау; моделдеу; бөлініп
алынған қатынастардың моделін қайта жасау; жеке міндет жүйесін шешуді құру;
алдыңғы әрекеттің орындалғанын бақылау; жалпы тәсілді меңгергенін бағалау.
Міне, осындай құрамдас үш бөліктен тұратын оқу әрекет жүйесімен
шұғылдана алған бала білімді өзі меңгеруге бірте-бірте үйрене алады, өзі
саналы меңгеру үрдесі білімді қажеттілікке айналдырады. Авторлық
оқулықтардағы осы негіздегі оқу әрекетіне үйрету жолдары бірінші сыныптан
бастап бастауыш буын аяқталғанға дейін (4 сыныпқа дейін) оқушылардың жас
ерекшелігіне сәйкес жүйелі бірте-бірте күрделендіру жолымен жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында оқытудың жаңа технологиялары бойынша көптеген
дидакт-ғалымдар жұмыстар атқаруда. Оның ішінде, деңгейлеп оқыту
технологиялары бойынша Ж.Қараев, М.Жампейісова,
М,Жадрина,Н.Нұрахметов,Г.Жаманқұлов а,Ш.Таубаева, С.Лактионова,
С.Мирсеитова, т.б. секілді зерттеушілер бар. Олардың еңбектерінде сын
тұрғысынан ойлау технологиясы, оқушы білімін, іскерлігі мен дағдысын
бағалаудың білімдік, әрекеттік критерийлері туралы маңызды ойлар
бар(14,23). Яғни Қазақстанда дамыта оқыту концепциясы бойынша берілетін
білім мазмұнын жеткілікті қалыптастыру үшін көпдеңгейлі оқыту мезанизмдерін
пайдалану қажеттігі зерттелінуде.
Тәрбие мен оқыту категориялары дамыту процесінің құрамдас элементі
ретінде кезеңдік(деңгейленген) бірлескен әрекеттер жүйесін қамтамасыз
етеді, сондықтанда сыни тұрғылан ойлау бағыты ХХІ ғасырда педагогика
ғылымының алғы шарттары болып жауапты роль атқарады деп саналуда..
1.2. Бастауыш мектепте оқытудың әдістері мен технологияларын таңдау
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары психологтар В.В.Давыдов пен Д.Б.Эльконин және
Б.Занков басқарған ғылыми ұжым бастауыш мектеп оқушыларының психикалық
дамуы мен олардың тұлғалық ерекшеліктері арасындағы байланыс заңдылықтарын
зерттеді. Осы жас кезеңінде білім берудің арнайы міндеттерін оқу әрекетін
дамыту жағдайында шешуге болатыны айқындалды және оынң субьектісі болып
табылатын теориялық ойлауды басқаруға болатыны дәлелденді(19,24б.).
Зерттеу барысында дәстүрлі түрде білім беру бастауыш мекткп
оқушыларының толық дамуын қамтамасыз ете алмайтыны тағайындалды. Яғни аса
қажетті дамудың жақын зонасы жасалынбайды, тек мектепке дейінгі жас
кезңінде қалыптасқан нақты бір психикалық функциялар жаттықтырылып,
бекітіледі(сезімдік бақылау, эмпирикалық ойлау, ауыспалы ес).
Мұндай оқыту тек қана фактылермен танысуды ғана емес, сонымен бірге
олардың арасындағы қатынастарды танып білуге, себеп-салдарлық байланыстарды
орнатуға бағдарланған. Осының негізінде В.В.Давыдов пен оқу пәндерінің
мазмұнын және оларды оқу процесінде баяндау логикасын қайта құруды ұсынады.
Оқытудың ұсынылған жүйесі қалыптасқан оқыту жүйесіне, оның ішінде
оқушылардың танымдық қызметін қалыптастыруға қарсы қойылған деп саналды..
Бізде қалыптасқан дәстүрлі оқу дербестен, нақтыдан, бірліктен жалпыға,
абстрактіге, бүтінге; кездейсоқтықтан, фактыден жүйеге бағытталған. Баланың
осындай эмпирикалық оқыту барысында дамуын деп педагогикалың бірізділік,
жүйелілік принциптеріне қайшы келеді және баланың білімінің бағалану
дұрыстығына күмән келтіреді деп атайды. Оқытудың аталған типі,
В.В.Давыдовтың пікірі бойынша, мектепте үстемдік жасайды және ол көптеген
жаңа технологияларға да тән, оның ішінде Л.В.Занковтың жүйесі үшін де.
Л.В.Занковтың зертханасының қызметкерлері зерттеу барысында балалардың
классификациялаға, заттарды топтауға қабілеттіктерін тексерді. Эксперимент
сыныптаның оқушылары топтаудың бір негізінен екіншісіне оңай өтіп отырды.
Алайда бұл олардың эмпирикалық ойлауларының даму көрсеткіші ғана еді (20,
27б.).
Л.В.Занковтың териясындағы ақыл-ой дамуының басты түзуі болып
түрлітекті қабілеттер әрекеттерінің функциональды жүйесі (қорыту,
ажыратқыш пен талдағышты бөліп алу) табылады. Бірақ Л.В.Занков оқу
материалын қаншама теорияландырамын дегенімен В.В.Давыдовтың пікіріне
сәйкес оқушылардың дамуы үшін теориялық білімдердің маңыздылығын
философиялық-логикалық деңгейде түсіне алмады. Ұғымдарды меңгеру – нақты
әрекеттік жүйенің қалыптасу процесі.Егер білім эмпирикалық ойлау процесінде
қабылданатын болса, онда оқушыларда салыстыру, қорытындылау (абстракция
және нақтылау) секілді ақыл-ой әрекеттері қалыптасады. Теориялық білімдерді
алу үшін абстракция емес синтез бен анализ керек – дейді Э.В.Ильенков
(14, 56 б.). Сонымен бірге Л.В.Занков жүйесі бойынша ұғымдардың қалыптасу
көп жағдайда фактылерді сезімдік қабылдаудан абстракция арқылы жинақталады.
Аталған проблемаларды шешу мақсатында В.В.Давыдов дәстүрлі оқытуға
қарама қарсы бағытта оқыту жүйесінің концептуальды жаңа жүйесін дайындау
мүмкіндігінің бар екендігін атап көрсетті: жалпыдан дербеске(жалқыға),
абстрактіден нақтыға, жүйеліден бірлікке. Мұндай оқыту процесі арқылы
дамитын баланың ойлауын Давыдов теориялық, ал оқытудың түрін – дамыта
оқыту, ал оқытуды ұйымдастыру формасын деңгейлік деп атады. Бұл жағдайда
В.В.Давыдов Л.С.Выготский мен Д.Б.Элькониннің оқушылардың ақыл-ойының
дамуында оқытудың жетекші мәні меңгерілетін білімдердің мазмұны арқылы
өрнектеледі, яғни одан туындайтын оқытуды ұйымдастыру әдістері көпфоакторлы
болады, оның шешуші міндеті деңгейлеп оқыту мен бағалау арқылы жүзеге асады
деген алғашқы ұстанымдарына сүйенеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының тероиялық білімдерді игеруге дайындығын
Б.Занков пен В.В.Давыдов баланың психологиялық даму логикасынан қарастырады
және баланың қиялының дамуы мен қарым-қатынастың және байланыстардың
генетикалық-мағыналық дамуына бағдарлауды жөн деп табады. Мектеп жасына
жеткен бала өте күшті қиялдау деңгейінде болады,яғни сезімдік қабылдаудың
тәжірибелік шекарасынан шығып кетеді. Бұл ерекшелік балаға дербес
қабылдаудан гөрі тұтас қабылдауға бейім болатынын көрсетеді.Бұл жағдайда
ьала санасының бағыттылығы құбылыстың шығу фактысын өз бетінше түсінуге
ұмтылуымен байланысты деп табылады.
Теориялық ойлаудың негізінде мазмұнды корытындылау жатады. Бала
заттардың кейбір даму жүйелерін талдай отырып, олардың генетикалық тегін,
негізгі мазмұнды немесе жалпы ортақ қасиеттерді таба алуы мүмкін. Осы
негізді бөліп көрсету және нақтылау берілген жүйені мазмұнды қорытындылау
деген сөз. Осы қорытындыға сүйене отырып, бала жүйенің дербес және жеке
ерекшеліктерін ойша қадағалай алуға қабілетті болады. Теориялық ойлаудың
мәні осы немесе басқа да жүйелерді мазмұнды қорытындылай алуда болып
табылады, сонан соң осы жүйені құрастыру, оның құрамдас бөліктерінің жалпы
қасиеттерін ашу деп саналады. Б.Занков концепциясының эмпирикалық және
теориялық қорытындылау туралы салыстырмалы сипаттамасы №1 кестеде берілген
№1 кесте
Ажырату Эмпирикалық Теориялық
крите-рийлері(деңгейліқорытындыла у(белгілері) қорытын-дылау(тұжырымда
к) у)
Ойлаудың жалпы Формальды-логикалық Диалектикалық
сипаттамасы
С- деңгейі - ойлау Жалқыдан(дербес) жал-пыға -Жалпыдан жалқыға-
процесінің жалпы ойдың қозғалысы-нақтыдан теориялық нақтылық-тан
бағыттылығы абстрактіге дербеске, эмпири-калық
нақтылыққа
В-деңгейі, жетекші Салыстыру, Теориялық талдау
ойлау процесі (анализ)
В-деңгейі Көптеген, бірнеше ойдың Бір обьектіге қатысты
Қорытындылау негізіндеқозғалысы
жатқан бастапқы
обьектілер
В деңгейі -оқыту Сыртқы, сезімдік Ішкі, жасырын ойлану
жүргізілетін қабыл-даушылық
жүйе-нің өзіндік
белгілері
А деңгейі-қоры-тындыЖалпы, формальдыға ұқсас Маңыздылары,
жасалынатын негіздің генетикалық-мағыналы
белгілері
А-деңгейі, нақты-лауМысалдарды, Жалпыдан жалқыны бөлу
процесінің мәні иллюстрацияларды таңдау
А деңгейі, ұғым-ның Сұрақ қойылмайды, Ұғымдарды зерттеу
қоғамдық-тарихи тегі зерттелінбейді негізінде жатады
туралы
Дамыта оқыту концепциясы деңгейлеп оқыту технологиясы негізінде ғана
эмпирикалық және теориялық білімдердің ара салмағын анықтауға мүмкіндік
алады, сондықтан деңгейлеп оқыту технологиядан гөрі әдіске көп келеді,
бірақ оның жүзеге асырылу механизмі күрделі болып табылады. Сондықтан,
қазіргі жаңа педагогикалық технологияларды, оның ішінде деңгейлеп оқытуды
зерттеп-насихаттап жүрген орыс педагогтары – В.Беспалько, М.Монаховтар
бастауыш мектепте оқытудың психологиялық, әрекеттік ықпалы басым болады деп
Б.Занков концепциясы негізінде эмпирикалық білімдер мен теориялық
білімдерді бағалау деңгейлерінің алты ерекшеліктерін келтіреді (№2 кесте).
№2 кесте
Эмпирикалық білімдер Теориялық білімдер
Заттар туралы түсініктер салыстыру 1.Тұтас жүйенің ішіндегі кейбір
арқылы қалыптасады ерекше қатынастардың ролі мен
С-деңгей функцияларын талдау кезінде пайда
болады В - деңгей
2. Белгілі бір топтар мен кластарға 2. Талдау процесі кезінде тұтас
жататын заттардың бірігуін жүйенің мәні, жалпы негізі,
салыстыру арқылы кейбір ортақ генетикадлық бастапқы қатынасы
қасиеттер ажыратылады. В деңгей ашылады. В- деңгей
Бақылауға сүйенеді, 3. Заттарды ойлау арқылы түрлендіру
заттарды таныстыруда олардың сыртқы пайда болады, олардың ішкі қатысы
қасиеттерін бейнелейді. мен байланыстарын көрсетеді А
В деңгей деңгей
Жалпы қасиеттер 4. Нақты өмір сүруші тұтас жүйенің
формальды түрде ерекше және жалқы жалпы қатынастары және олардың түрлі
қасиеттермен қатар алынады В көріністері жалпы мен жалқының
деңгей байланысы ретінде есепке алынады А
деңгей
5.Нақтылау аталған заттар класына 5. Нақтылау тұтас жүйенің ерекше
кіретін мысалдарды, және жалқы қасиеттерінің
иллюстрация-ларды таңдаудан тұрады көріністерін анықтау мен
А деңгей түсіндіруден Адеңгей
6. Есепке алу құралы болып терминдер6. Ақыл-ой қызметінің тәсілдері
табылады. А деңгей түрінде өрнектеледі, сонан соң
символдық-таңбалық құралдар арқылы
А деңгей
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген айырмашылықтар териялық білімдер мен
эмпирикалық білімдер арасындағы қарама қайшылықтарды шешуде нақты бір оқыту
әдістерін немесе әдістер кешені болып табылатын технологияларды таңдау
қажет деп санайды. Бастауыш мектепте білім мазмұны бірінші концентр бойынша
алғашқы қарапайым ұғымдар мен түсініктер деңгейінде болатындықтан және
оқытудың дидактикалық міндеттері ретінде: сауат ашу; тілін дамыту және ойын
дамытуды деңгейлеп қалыптастыру нәтижелі болады деп тұжырымдалған
(21,54б.).
Жоғарыда келтірілген ғылыми зерттеулер мен тұжырымдар бастауыш
мектепте деңгейлеп оқыту технологиясының басты мақсаты мен негізгі
міндеттерін айқындап беруге көмектесті. Деңгейлеп оқыту технолгиясының
мақсаты оқушылардың оқу материалдарын базалық, бағдарламалық және
шығармашылық деңгейлер бойынша меңгеруін қамтамасыз ету болдса, негізгі
міндеттері ретінде:1) оқытуды білімдік, мазмұндық кезеңдерге бөлу; 2) әрбір
кезеңнің әрекеттік мазмұнын жоспарлау; 3) кезеңдік оқу материалдары мен
тапсырмаларын дайындау; 4) бағалау критерийлерін тапсырмалардың күрделілік
дәрежелері бойынша анықтау алынған.
Сонымен бірге, оқытудың негізгі бағыттарын түсіну қазіргі
дидактикалық принциптердің психологиялық интерпретациясына негізделуі тиіс.
Өйткені бастауыш мектепте оқытудың саналылық, көрнекілік, ғылымилылық,
сабақтастық, жеткілікті баяндау секілді жалпыдидактикалық принциптері әрбір
кезең мен деңгейдің өзіндік психолого-педагогикалық табиғатын төмендегіше
орнатуға әрекет етеді:
• сабақтастық принципі оқыту стадияларының сапалылық айырмашылықтарын
көрсету принциптеріне трансформацияланады, олардың әрқайсысы әртүрлі
психикалық даму кезеңдеріне қатысты болады;
• жеткіліктілік принципі тез трансформацияланады, яғни жаңа мазмұнмен
толықтырылады;
• саналылақ принципі әрекет принципі ретінде жаңа мазмұнмен жүргізіледі.
Бұл кезде оқушылар мәліметтерді дайын күйде емес, әрекет тәсілдерінің
шығу тегін тағайындау арқылы алады. Осы үшінші принцип оқушылардың
түрлендіруші- жаңғыртушы әрекеттері ретінде оқытудың жаңа моделіін
қалыптастыру үшін қызмет етеді;
• көрнекілік принципі заттарды анықтаушы, оларды модель түрінде көрсетуші
принцип ретінде қабылданады. Бұл түрлендіруші-жаңғыртушы қызметтің
негізгі сипаттамасы, өйткені модельдеу, оқыту процесін символды-таңбалы
түрде көрсету арқылы маңызды роль атқарады.
Деңгейлеп дамыта оқыту технологиясы негізінде дамыта оқыту оқушылардың
танымдық қызметін қалыптастыру теориясына жатады. Аталған негіз Б.
Занковтың зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне сүйенеді, өйткені баланың ақыл-
ойының дамуының басты критериі оқу қызметінің құрылымын дұрыс ұйымдастыру
болып табылады. Оқу қызметінің негізгі компоненттері – міндеттерді дұрыс
қою, құралдарды дұрыс таңдау,өзін-өзі тексеру мен бақылауды дұрыс
ұйымдастыру, сонымен бірге оқу процесінде пәндік және символдық
жоспарлардың өзара қатынасын дұрыс сақтау деңгейлеп оқыту технологиясының
реттеу алгоритмі ретінде анықталынады.
Оқу қызметінің тасымалдаушысы – оның субьектісі – бастауыш мектеп
оқушысы алғашқы кезде оқу қызметін мұғаліммен бірге орындайды. Субьектінің
дамуы оның қалыптасу процесінде жүреді, яғни бала өзін-өзі дамытушы,
өзгертуші оқушыға айналады. Ол үшін оқушы өзінің мүмкіндіктерінің шектеулі
екендігін білуі және сол шектеуліктерді жеңуге ұмтылуы тиіс. Бұдан шығатын
қорытынды, бала өз әрекеттерінің білімінің негізін пайымдай білуі, яғни
рефлексияны пайдалана алуы дұрыс (15, 71б.).
Балада оқу әрекетін қажетсінуді дамыту оның оқуға деген ынтасының
күшеюіне жағдай жасайды.Бастауыш мектеп оқушысының оқуға деген ынтасы мен
оқу іскерлігі оны оқу қызметінің субьектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді.Алғашқыда оқушылар оқу қызметтерін бірге атқарады, бірін-бірі қолдап
отырады, пікір алысады және дұрыс шешім табудың жолдарын таңдайды.Дәл осы
жағдайларда Дамудың жақын зонасы пайда болады.Басқаша айтқанда, бастапқы
кезеңдерде оқу қызметі ұжымдық субьект арқылы орындалады.Біртбірте бұл
әрекетті әрбір оқушы, яғни ұжымның жеке субьектісі болған оқушылар орындай
бастайды.
Қазіргі уақытта деңгейлеп оқыту технологиясы мектеп практикасына
ендірілген және олар түрлі ғылыми жұмыстарда өз жалғасын тауып, ары қарай
жетілдірілуде. Педагог ғалымдар: Л.И.Айдарова, А.К.Маркова, В.А.Рубцова,
А.З.Зак, В.В.Репкин, М.М.Разумовская, Г.Г.Граник және т.б. өз еңбектерінде
аталған концепцияның интерпретациялық сипаттарын беруде. Көптеген
мемлекеттер жаңа педагогикалық технологиялар жүйесінде деңгейлеп және
дамыта оқыту концепциясын перспективалы оқыту жүйесі ретінде мемлекеттік
білім беру саясатын құрушы басты жүйе деп қабылдап, жалпы білім беретін
орта мектепте міндетті түрде қолданылуын заңдастырды. Атап айтқанда,
Қазақстан Республикасында 1996 жылдан бастап оқытудың деңгейлеп дамыта
оқыту технологиясы басқа да технологиялармен қатар бастауыш мектеп
программасының негізгі мазмұнын құрайды.
1. ТАРАУ. СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕМЕСІ
2.1 Сын тұрғысынан ойлау және оны дамыту туралы психологиялық-педагогикалық
көзқарастар
Сын тұрғысынан ойлау жүйесінде мұғалімнің педагогикалық қызметті
меңгеру процесі өте күрделі және педагогика ғылымында жеткілікті
зерттелмеген деп саналады. Қазіргі оқыту теориясында оқушының оқу
қызметінің субьектісі ретінде қалыптасуы мұқият зерттелінген деп
есептелінеді. Оқушылардың мектепке өзіндік әрекет ету талабымен келуін
қамтамасыз ететін оқыту процесі ғылыми сиымдылығы өте жоғары
технологиялармен қамтамасыз етілген. Алайда сын тұрғысынан ойлау
тезнологиясын енгізуде мұғалімнің қандай қиыншылықтарды бастан кешіретіні
туралы ірі зерттеу жұмыстары жоқтың қасы. Аталған технология негізінде
жұмыс істеуге бел буған мұғалім тек қана өзінің педагогикалық тәжірибесіне
сүйенуі керек пе немесе жас мұғалімге сын тұрғысынан ойлау технологиясын,
басқа да жаңа технологияларды толық меңгеруі үшін қандай көмек керек және
ол қандай деңгейде болуы тиіс деген сұрақ үздіксіз қойылуда. Алайда, осы
аталған оқу орталықтарының өздерінде деңгейлеп оқытуда мұғалім қызметін
күшейтуге теориялық және практикалық тұрғыдан көмек көрсету жеткілікті
қолға алынбағаны күн тәртібінен түспей тұр. Осы қарама-қайшылықтан
парадоксальды жағдай туындайды: мұғалім оқушыны оның өз оқу қызметі
бойынша дамыта оқытуға енгізуі керек, алайда мүғалім өзі сын тұрғысынан
ойлау технологиясын жүзеге асыруда төмен кәсіби даярлық көрсетеді. Осындай
жағдайда бола отырып мұғалім жоғары білімдік нәтиже көрсете алмайды, сол
сияқты оны дайындаған ғалымдар мен әдіскер-экспериментаторларда төмен
нәтиже көрсетеді.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдануда жас мұғалімдердің
практикасында кездескен қиыншылықтар, біріншіден психологиялық сипатта
болса(өзіне-өзі сенбеу,қорқыныш,сақтану), екіншіден әдістемелік дайындықтың
әлсіздігінен деп тұжырымдалған. Аталған проблеманы зерттеу барысында
кездесетін басты қиыншылықтарға тоқталайық:
1.Технологиялық проблемалар – балалармен көп пікір талас ұйым-
дастырсақ, бағдарлама бойынша сабақ өткізіп үлгере алмаймыз; егер сабақта
топтық жұмыстарды пайдалансақ, тек бұрынғы белсенді балалар ғана жауап
береді, ал қалғандары бос отырады; егер сабақты оқу есебін талдауға
арнасақ әлсіз балалар талдауға қатыса алмайды, олардың дәптерлері бос
қалады, бақылау жұмысына алдын-ала дайындалуға уақыт жетпейді ;егер
балаларды өздерін-өздері бағалауға арластырсақ,оған ұзақ кетеді, және бәрін
дұрыс орындағандармен не істейміз және оларға басқалардың қатесін
түзетіп,уақытын алудың қажеті не..., т.с.с.
2. Сабақ мазмұнын анықтау проблемасы – егер балалар мұғалімнің олардан
нені күтетінін аңғара алмаса, ал көмектесуге болмаса, онда сабақты ары
қарай қалай жүргізуге болады?, егер сабақта тек бір ғана тапсырманы
талдап үлгерсек, басқа тапсырмаларды қашан орындаймыз?; егер балалар
ауызша талдаудан шаршаса немесе схемалармен жұмыс істеуден шаршаса, кейбір
тапсырмаларды практикалық жаттығулармен ауыстыруға бола ма?; Сабақта неге
үйретуіміз керек – схема құруға ма әлде тапсырманы дұрыс орындауға ма?;
егер бала тапсырманың көпшілігін дұрыс орындамаса(бақылау), жаңа тақырып
басталса, онда оқушының жіберген тапсырмаларын қалай орындатамыз?, т.с.с.
2. Нәтижелерді алу проблемасы – бұл мұғалімдердің қанағаттанбаулары
есебінен болады, олардың айтуынша балалар сауатты жаза алмайды, оқи
алмайды, есептей алмайды...дәстүрлі оқытатын мектептің оқушыларымен
салыстырғанда.
Енді мұғалімдерде туындаған қиыншылықтарға теориялық түсінік беруші
педагог-ғалымдар ұсынған болжамдарға (гипотезаларға) назар аударайық:
1. В.В.Репкин – мұғалім деңгейлеп оқытудың негізгі үш әрекеттік
компоненттерін (пәндік-логикалық, құрылымдық-әрекеттік, ұйым-
дастырушылық--қарым-қатынастық) қатар пайдалануға дайын емес (21, 45
б.) дейді.
2. А.Дусавицкий – мұғалім қызметінің жалпыланған және жеке жұмыс жасау
құрылымынан өзінің жұмыс істеу режимін өзгерте алмауына байланысты
дейді(22, 21 б.).
3. В.Лозинг – жоғары оқу орындарында жаңа технологияларды
қолданудың теориясы мен практикасына жеткілікті көңіл бөлінбейді дейді (24,
61 б.).
4. В.Т.Кудрявцев – мектептің өнімді жұмыс істеу өзгерісіне мойын
бұрмауынан және дайын рецептер жоқта жаңа әрекеттерге ұмтылмауынан
деп түсіндіреді.
Жоғарыда кетірілген болжамдарға талдау жасай келе мұғалімдерде
кездесетін қиыншылықтарды түсіндіруді екі аспекті тұрғысынан қарастыруға
болады: біріншіден, мұғалімдердің оқытудағы қиналу нүктелері; екіншіден
, оқыту процесіндегі қызмет ету және өзіндік даму категорияларының
педагогикалық қызметтегі мәнін түсіну қиыншылығы.
Бірінші аспект бойынша көп жылғы бақылауларды талдағанда мұғалім
қызметіндегі қиналу нүктелері педагогтардың кәсіби санасы мен кәсіби
әрекеттерінің даму заңдылықтарын жеткілікті бағаламаудан екендігі
анықталынды (19, 50-51 б.). Сондықтанда біз (дипломант, ғылыми жетекшісі)
алынған нәтилерге сүйене отырып, дамыта оқыту жүйесі мұғалімдерінің
бірінші қиналу нүктесі олардың кәсіби қауымдастығының қалыптасқан
көзқарастарының қарсылығын есепке алмаудан туындайды деп санаймыз.
М.В.Каминскаяның зерттеу жұмысы бойынша сын тұрғысынан ойлау
технологиясының ең үлкен проблемасы мұғалім қызметін белсендіру, ол үшін
дәстүрлі білім беру жүйесінің кәсіби стереотиптерін жеңуге бағытталған
арнайы психолого-педагогикалық көмек ұйымдастыру қажеттігі талқыланады.
Мектеп психологтарымен жүргізілген анкета сұрақтарымызға 36 мұғалім
қатысты. Олардың 83 % ең бастысы оқыту жүйесі емес, жақсы мұғалім дейді, ал
77% мұғалімдерге психологиялық көмек қажет деп санайды. Білім беру
басқармасындағылар мен әдіскерлер (18 респондент) деңгейлеп оқыту элита
балаларын оқытуда жақсы құрал, өйткені қабілетті балаларға қосымша қызмет
түрінде жақсы нәтиже береді деп санайды (94%).
Мұғалімдердің бірінші қиналу нүктесінің мектеп практикасында зерттелуі
проблемалық-жоба ойындары бойынша жүргізілді. Зерттеуге қатысқан
педагогикалық қауымдастықтың қызметі ойынның бастапқы кезеңінде не
психологтар, не мұғалімдер, не бастықтар білім беру кеңістігінің
мүмкіндіктерін болжай алмады. Проблемалық талдауға және концептуальды
даярлауға өзара практикалық байланысы жоқ жеке элементтер алынды:
заттар(білім,іскерлік,дағды элементтерін анықтаушы); білім беру процесінің
қатысушыларының рольдік позициялары (мұғалімдер, психологтар, әкімшілік),
мектептің ұйымдастырушылық құрылымы(оқыту баспалдақтары,сыныптың
профильдері). Екінші қиыншылық концептуальды-теориялық сипаттағы
ақпараттарды ажырату қажеттілігімен байланысты болды. Бақылау нәтижесінде
кедергінің кәсіби қауымдастықта екендігі және олардың сын тұрғысынан
оқытудың философиялық, аксиологиялық, логико-психологиялық негіздерін
қабылдамау ниеттеріне байланыстылығы айқындалды.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясымен дұмыс атқаратын мұғалімдердің екінші
қиналу нүктесі - мұғалімнің кәсіби санасындағы дағдарысты жеңуге
бағытталған іс-шаралардың ұйымдастырылмауы болып табылады. Тіпті мұғалімнің
арнайы курстан да өтсе де дәстүрлі сабақ жүйесінен ауысуға батылы бармайды.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясымен жұмыс атқаруды бастаған жас мұғалім
сақтану үшін екі сабақ конспектісін қатар дайындайды: бірі- жаңа
бағдарламаға сәйкес, екіншісі – дәстүрлі сабақ негізінде. Мұғалімнің
аталған технологияны пайдалануға тырысуы сабақ үстінде барынша қолайлы
жағдай (жақсы қарым-қатынас ) тудыру мүмкіндігінен байқалады немесе
балаларды белсенліру үшін дәстүрлі әдістемелік трюктерді өте көп
пайдаланатыны, (карточкамен жұмыс, схема-таблицалар, көңіл сергіту
сәттері), сонымен бірге балалармен әңгімелесуде ешқандай сұрақ қоюға
мүмкіндігі жоқ ғылыми тілді сөздерді пайдалану заңды көрініс береді.
Жаңадан бастап жүрген мұғалім төмен нәтиже алудан қорқады және балаларды
қосымша дайындауға өз уақытын бөлетіні айқындалды.
Арнайы курстардан өткен мұғалім балаға қатысты қойылатын талаптарды тез
меңгереді (оған ең бастысы-сабақта баланы еркін ұстауды үйрену, балағаөз
ойын,пікірін жасқанбай айтуға мүмкіндік беру, бірақ баланы әрекет
субьектісі ретінде абстракты түрде қабылдайды. Жұмыс барысында жаңа
бағдарлама бойынша балаға деген көзқарас екі жақты болады. Баланың
танымдық сферасы мен қарым-қатынас сфераларын түрлі екі класка бөлу қажет
деп санап, қарым-қатынасты ұйымдастыруға көп көңіл бөледі(қолайлы
психологиялық жағдай тудыру қажеттігін атап көрсетеді, қайырымдылыққа
үйретеді, әр оқушының ұмтылыстарн ынталандырады), бірақ сонымен бірге
балалардың терең, берік білім алуын қолдайтын дәстүрлі қатынасты
сақтайды. Бала білімінің сапасының жаңа сипаттамалары – пәнділігі,
жүйелілігі, жалпыламалылығы – педагогикалық саналылық өлшемінен тыс қалады.
Танымдық сферада қолданылатын дәстүрлі ұстанымдар оқытудың формальды
көрсеткіштеріне қатысты ішкі қанағаттанбауды тудырады. Көптеген мұғалімдер
уақытты үнемдеу мақсатында оқушы қызметін ұжымдық деңгейде өткізеді,
оқушылардың өздері ұсынған оқу есептерін пайдаланады. Нәтижесінде сауатсыз
балалар мен төмен білімді балалардан құтыла алмай мұғалім одан сайын
күдіктенеді: Не терең білім беруге негізделген ұстаным дұрыс емес, не
дамыта оқыту жүйесінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдаланған дұрыс
емес, не мен мұғалім ретінде қауқарсызбын ба?. Осындай мазмұнда 1996-2000
ж. Халықаралық дамыта оқыту ассоциациясының Москвадағы оқу орталығына 184
хат келіп түскен.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясымен жұмыс атқаратын мұғалімдердің
екінші қиналу нүктесі - пәндерді шектен тыс біріктіру және дамыта оқыту
жүйесінің технологиясының сыртқы жақтарына ереше көңіл бөлу, яғни
мұғалімнің өзінің педагогикалық әрекеттерін пайымдауға кедергі жасау болып
табылады. Жаңа әдістемелік тәсілдердің үлкен арсеналын мұғалімдер жаңа
алгоритм ретінде сынақтан өткізеді. Дамыта оқыту жүйесіндегі мұғалім оқу
есептерін қою технологиясын меңгеруді бастағанмен, бағдарламада қанша оқу
есептері бар және олар өзара қалай байланысқанын дәл айтып бере алмайды,
олардың деңгейлік күрделілігін анықтай алмайды.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясын меңгере отырып мұғалім дамыта
оқыту жүйесіндегі, сол сияқты басқа да оқыту жүйесіндегі модельдердің
айырмашыдлықтарын ажырата алмайды. Ол топтық жұмысты ұйымдастыру
технологиясын жаттап алғанмен ең бастысы ұжымдық-таратылатын қызметті
ұйымдастыру принципі екендігін байқай алмайды. Логикалық мазмұнды
тапсырмаларды мұғалім балалардың пайымдаушылығына берілген тапсырма деп
түсінеді, ал шын мәнінде ол тапсырма бала әрекетінің рефлексивтілігін
дамытуға арналған құрал ғана болып саналады.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясымен жұмыс атқаратын мұғалімдердің
қызметін күшейтуге бүгінгі күні кедергі жасайтын себептер төмендегідей деп
саналады:
1. Педагогика ғылымында бүгінге дейін әрекет құрылымының нормативті
өлшемдері туралы түсінік жоқ;
2. Сын тұрғысынан ойлаудың білімділік және дамытушылық функцияларының
әрекеттік мазмұны жеткілікті зерттелінбеген.
3. Әр деңгейдегі білім мазмұнының құндылық нормалары жүйеленбеген.
Аталған технологиямен жұмыс жасайтын мұғалімдердің қызметін күшейтудің
ең тиімді жолы олар арнайы педагогикалық практикум ұйымдастыру болып
табылады. Ол үшін алдымен мұғалімнің кәсіби қызметті меңгеру деңгейін (сын
тұрғысынан ойлау технологиясы бойынша) диагностикалау қажет. Келесі әрекет
ретінде педагогтардың өзіндік даму мүмкіндіктері мен перспективалары
талданып, мұғалім қызметін күшейтуге бағытталған дәстүрлі емес кәсіби
тапсырмаларды қою бағдарламасын жасау керек. Бұл бағдарламада деңгейлік
критерийлердің білімдік нормаларын анықтауға көмектесу. Сын тұрғысынан
ойлау технологиясының критерийлері мемлекеттік бағдарламаларға негізделген
үш деңгейде берілуі міндетті деп саналады. Ол бағдарламалар бойынша басты
екі аспектіні қарастырады:
1) белгілі деңгейдегі білім, білік, дағдының меңгерілуін қамтамасыз етеді
(репродуктивті деңгейден шығармашылыққа дейін);
2) оқушылардың белгілі деңгейде өз бетімен оқуына, білім алуына жағдай
жасалады (мұғалім тарапынан көрсетілетін тұрақты көмек, үлгі бойынша
жұмыс, кеңес беруден бастап, өз бетінше толық жұмыс істеуге дейін).
Бағдарламалар базалық білім берудің төменгі,яғни жеткілікті шегіне сай
білім мазмұнымен қамтамасыз етіледі. А, В, С бағдарламаларының
арасында қатаң сабақтастық бар. Олардың баяндау логикасында үздіксіздікті,
жартылай болса да негізгі ұғымның бүтін суретін көрсететін әр тақырыпқа
қатысты білімдер минимумы беріледі.
С бағдарламасындағы тапсырмалар базалық стандарт түрінде белгіленеді.
Оларды орындай отырып, оқушы пән бойынша қайталау деңгейінде нақты
материалдарды меңгереді. Материалдарды алғаш меңгеру жұмыстарының бұл
деңгейде өзіндік еркшеліктері бар. Ол материалдадың сан қайталануын,
мағыналық топтарды бөлу, негізгі ойды табу іскерлігін, еске сақтау
тәсілдерін білуді талап етеді. Сондықтан С бағдарламасының мазмұнына
қарай оқыту керек, неге назар аудару керек, бұдан қандай қорытынды жасау
керектігі туралы нұсқаулар енгізіледі. С бағдарламарындағы тапсырмаларды
әрбір оқушы орындауға, меңгеруге міндетті. В деңгейлі бағдарламасы
қолданбалы тапсырмаларды орындау үшін қажет, ол оқушының оқу, ой
әрекеттерінің арнайы тәсілдерін меңгеруді талап етеді. Сондықтан бұл
бағдарламаға нақты тапсырмалармен қатар бірінші деңгейлегі – материалды
кеңейтетін, негізгі білімді дәлелдейтін, суреттейтін, нақтылайтын ұғымның
қолданылуы мен жұмыс істеуін көрсететін қосымша мәліметтер енгізіледі, бұл
деңгей мәліметтер көлемін кеңейтіп, негізгі материалды терең түсінуге
мүмкіндік жасайды. А бағдарламасының орындалуы оқушыларды алған білімді
шығармашылықпен қолданатын деңгейге көтереді. Бұл бағдаралама оқу жұмысы
мен ой әрекетінің тәсілдерін және деректі оқу материалан еркін игеруді
көздейді. Оқушыға мектепте алған білім негізінде шешуге болатын мәселе
түйініне жетуде матеиал мен оның логикалық негізін тереңдете түсетін
дамытушулық мәліметтер бері, оның шығармашылықпен қолданылу перспективасын
ашады. Сондай-ақ бұл деңгей балаға өзін қосымша жұмысқа көрсетуге де
мүмкіндік береді.
Материалдарды қайталауда әр деңгейлегі тапсырмаларды еркін таңдау
әдістемесі кеңінен қолданылады. Өзіндік жұмыс, зертханалық және сарамандық
жұмыс тапсырмалары үшіндайындалатын дидактикалық материалдардың деңгейлік
нұсқасын бөлуге болады. Бірінші С нұсқасы оқытудың міндетті дәрежесіне
сәйкес , екіншісі В нұсқасы оқуллықтан өосымша есептер мен жаттығулардың
енгізілуін көздейді, ал үшінші А нұсқасы қосымша оқу-әдістемелік
әдебиеттерден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz