Жұмыстың жалпы сипаттамасы
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс жоғары мектепте
студенттерді психологиялық дайындау процесін қазіргі білім беру жүйесінің
талаптарына сәйкес жетілдіру мәселесіне арналған. Психологиялық дайындау
және субъект психологиясы аумағындағы тұрғыларды талдау арқылы студенттерді
субъекг-бағдарлы психологиялық дайындау жүйесінің теориялық-әдіснамалық
негізі, тұжырымдамасы мен технологиялық жобасы дәйектелді. Студенттерді
субъект-бағдарлы психологиялық дайындау нәтижесі ретіндегі психологиялық
даярлық пен субъектілік деңгейлерінің өзара шарттастықта танылу, даму
мақсатына арналған эксперименттік зерттеу жүйесі құрастырылды. Дипломдық
жұмыста теориялық және экспериментгік зерттеу тұрғысынан жоғары мектепте
субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың тиімділігі мен негізділігі
дәлелденіп, сипатталады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қоғам өмірінің бар саласындағы
қарқынды динамика мен ғаламды бетбұрыстар сипаты жастардың іс-әрекетіне,
қарым-қатынасына жаңаша талаптар қоя бастады.
Қазақстан Республикасының болашағының іргетасын қалайтын жастар
болғандықтан, барлық жағдайлар, талаптар осы жастарға яғни студенттерге
қойылған. Бұл талаптар студенттердің өмірге көзқарасының, материалдық,
рухани құндылықтарының дүниетанымның өзгеруіне әкеліп соқтырады. Себебі
студенттер тәуелсіз, өз іс-әрекетіне өзі жауап беретін дәрежеге
жеткендіктен, "мен" қасиетінің жоғары дамығандығымен, қабілетін жоғары
биіктіктерге шарықтата алуымен ерекшелінеді. Сол себептен қазіргі таңдағы
студенттердің талаптары, қажеттіліктері қандай сатыда екендігі актуалды
мәселелерге айналып отыр.
Себебі біздің қоғам күннен күнге жаңа талаптарға жол бастауда. Соған
байланысты біздің ел білімді маман, талантты студенттерді болашаққа
дайындап жатыр. Оларға осы заман ағымына лайық тұлға жөне маман болу үшін
бейімделу емес, алдымен өзін өзгерту және дамыту, сол арқылы жасампаздық,
түрлендірушілік әрекеттерді жүзеге асыру өзекті мәселе болып отыр.
Сондықтан жастардың зор мүмкіндіктері мен шектерінің, тағдырын өз ырқымен
билеуге және қоғамға ықпал етуге қабілеттерінің психологиялық
механизмдерін, алғышарттарын анықтау, дамыту қажеттігі шығады. Бұл
контексте жоғары мектепте кәсіби білім берудің маңызды бір құраушысы болып
табылатын психологиялық дайындаудың және адам бойындағы әлеуеттерді,
қабілеттерді ықпалдастықпен танытуға, дамытуға деген белсенді әрекетті
түсіндіретін субъект психологиясының маңызы мен мәнділігі артады.
Арнайы ұйымдастырылатын психологиялық дайындау іс-әрекеттің, қарым-
қатынастың және өзіндік дамудың нәтижелі болуын, олардың игілікті,
ізгілікгі сипатын қамтамасыз етеді әрі тұлғаның кез келген психологиялық
проблеманы дәлме-дәл шешуіне мүмкіндік береді. Бірақ мұндай әлеуеттің
өзекті болуын бәрінен бұрын тұлғаның өзіндік әрекеті - ішкі ахуалдың өзін-
өзі өзгертуге, өзін-өзі жетілдіруге бағытталуы анықтайды. Осыған орай
жоғары мектепте студенттерді психологиялық дайындаудың мазмұнын, әдіс-
тәсілдерін, құралдары мен формаларын жаңаша құру қажеттігі шығады.
Сондықтан психологиялық дайындауды студенттердің субъект ретінде
танылуымен, дамуымен үйлестіру қазіргі кәсіби білім беру жүйесінде аса
көкейтесті мәселе болып табылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Ғылымда психологиялық дайындау тұлғаның
маңызды мәселелерді мақсат-бағдарлы іздестіруге; шұғыл жағдайды алдын-ала
аңғаруға; мәселелік жағдайдан тиімді, әлеуметтік ортада құнды тәсілмен шыға
алуға; жаңа мәселелерді және олардың салдарын болжауға мүмкіндік беретін
түрлі моральдік-еріктік сипаттар, бағыттылық, қабылдау, зейінділік, еске
сақтаудың жоғарылығы, ақыл-ой тереңдігі, зерделік, зиятшылық, эмоциялық
тұрақтылық, стреске шыдамдылық, бейімделуге икемдік, қарым-
қатынастағы құзыреттілік, креативтілік және т.с.с көптеген тұлғалық
қасиеттер мен қабілеттердің, танымдық процестердің, психикалық жай-күй
сипаттарының жекелей жоталанып немесе тұтас құрылыммен дамыту, жетілдіру
процесі ретінде қарастырылады. Білім және ғылым салаларында психологиялық
дайындау іс-әрекеті студенттердің тұлға және маман ретінде жетілуінің
факторы ретінде анықталады.
Дегенмен, жоғары мектепте психологиялық дайындау процесіне қатысты
бірталай мәселелердің, көптеген қиыншылықтардың ғылыми негізделген
шешімдері әлі де табылмаған. Жоғары мектепте кәсіби білім берудің басты бір
құраушысы болатын студенттерді психологиялық дайындаудың теориялық және
практикалық жақтарына арналған зерттеулердің жеткіліксіздігі қазіргі кезде
ерекше сезілуде. Ұдайы өзгеріп отырған осы заманда болашақ мамандардың
субъект ретінде оқу-кәсіби іс-әрекетті, қарым-қатынасты жетілдіруі үшін
психологиялық даярлықгы таныту мен дамытуы аса көкейтесті мәселеге айналып
отыр. Студенттердің психологиялық даярлыған дамытудың теориялық-әдіснамалық
негіздері де толық ашылмаған.
Сонымен қатар, жоғары мектеп теориясы мен тәжірибесінде психологиялық
дайындау арқылы студенттердің өзіне және басқаларға құнды қатынасы
ретіндегі ықпалдасқан күрделі құрылым - субъектілік дамуын қамтамасыз ету
бүгінгі күн талабынан шығады. Бірақ көптеген зерттеулерде студенттерді
психологиялық дайындау ғана емес, жалпы оқу-кәсіби іс-әрекет субъектісі
ретінде қарастыру, олардың субъектілігін дамыту қажеттігі құр декларация
түрінде қалған.
Болашақ мамандардың психологиялық даярлығы мен субъектілігінің
құрылымы, танылу және даму алғышарттары, механизмдері, заңдылықтары, ахуалы
және деңгейлері педагогикалық психология ғылымы мен тәжірибесі үшін
жеткілікті дәрежеде анықталып, тұжырымдалмаған. Осы кезге дейін
студенттердің психологиялық даярлық пен субъектілік қасиеттерінің біртұтас
құрылым ретінде дамуын, субъектіліктің ұлттық ерекшеліктерін жүйелі зерттеу
психология ғылымдарының аумағында жүргізілмеген екен.
Сондықтан жоғары мектептегі психологиялық дайындау мәселесін зерттеу,
оның теориялық негіздерін терең ашып, жаңаша құру бағыттарын айқындау
қажеттігі шығады. Бұл бағыттар, біріншіден, психологиялық дайындау
студенттердің даму және өзіндік даму кеңістігі ретінде болуы; екіншіден,
психологиялық дайындаудың мазмұндық және технологиялық жағынан ұдайы
жетілдірілуі; үшіншіден, психологиялық дайындаудың қоғам дамуының жетекші
факторына айналуы арқылы анықталады. Тек сонда ғана психологиялық дайындау
студенттердің өз тіршілік әрекетінің және өзіндік дамуының толымды
субъектісі ретінде дамуын, өзіндік оңды өзгерістермен іс-әрекетті, қарым-
қатынасты жетілдіруін, сыртқы ортаға құнды қатынасын жүзеге асыруды
қамтамасыз ете алады.
Басқа жағынан, субъектіліктің жалпы заңдылықтарын талдау арқылы ғана
оның жоғары деңгейінде тұлға кез-келген әлеуметтік-психологиялық проблеманы
тиімді шешуге, сөйтіп, тіршілікті қамтамасыз етуге өзінің психологиялық
мүмкіндіктерін қолдана алатынын анықтауға болады. Осыған орай студенттердің
психологиялық даярлық пен субъектілік дамуын біртұтас жүйе ретінде
психологиялық дайындау аясында теориялық-эксперименттік тұрғыдан
қарастырудың маңызы артады.
Зерттеу тақырыбының баяндалған өзектілігіне орай жоғары мектепте
студенттерді дәстүрлі психологиялық дайындау процесінің тиімділігін арттыру
бағыттарын анықтау; субъект-бағдарлы тұрғыдағы психологиялық дайындаудың
теориялық-әдіснамалық негіздерін қорыту; субъект-бағдарлы психологиялық
дайындау тұжырымдамасын дәйектеу; субъект-бағдарлы психологиялық
дайындаудың технологиялық жобасын құру және осы орайда психологиялық
даярлық пен субъектілік деңгейлерінің өзара байланыста, тәуелділікте,
шарттастықта даму ерекшеліктерін теориялық-эксперименттік жолмен зерттеп,
бекіту көкейтесті әрі мәнді болмақ.
Көтерілген мәселеге байланысты зерттеу тақырыбы Жоғарғы оқу
орындарындағы студенттердің жеке тұлғалық қасиеттерін зерттеу деп алынды.
Зерттеу мақсаты - студенттердің түлғалық қасиеттерін жоғарғы оқу
орнындағы түрлі факторлардың әсерінен өзгеретіндігін анықтау және
студенттердің қызығушылықтарын, сонымен қоса қажеттіліктерін анықтау,
студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындау жүйесінің теориялық
және ғылыми-практикалық тұжырымдамасын жасау.
Зерттеу нысаны - жоғарғы оқу орнындағы студенттердің жеке басы, жоғары
мектепте студенттерге психологиялық білім беру процесі.
Зерттеу пәні - жоғарғы оқу орнындағы студенттердің жеке тұлғалық
қасиеттерінің өзгеру сипаты, студенттердің психологиялық даярлығы мен
субъектілік дамуының психологиялық-педагогикалық жағдайы.
Зерттеудің негізгі болжамы. Егер студенттердің қызығушылығына шебер
мұғалімдер, сыртқы орта жиі әсер етіп отырса, онда олардың жекелік
қасиеттері өзгеруі мүмкін, жоғары мектепте студенттерді психологиялық
дайындау жүйесінің теориялық және практикалық мәселелерін тиімді шешуге
негіз болады.
Жеке болжамдар:
- Студенттер өзі таңдаған мамандығына сүйіп түссе, онда сыртқы орта
әсерінен олардың жекелік қасиеттері жақсы бағытқа өзгеруі мүмкін.
- Қазіргі психологиялық дайындау тұрғысын және жоғары мектептегі
дәстүрлі психологиялық білім беру жағдайын зерттеу студенттердің іс-
әрекетгі, қарым-қатынасты жетілдіруге және өзіндік дамуды өзекті
етуге қажетті психологиялық даярлығын толымды қамтамасыз етудің бағытын
айқындайды.
Субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың теориялық-әдіснамалық негіздері
ретінде жалпы психологиялық сипаттағы қағидалар, тұлғаны психологиялық
дайындау тұрғылары, субъект теориясы ықпалдастырылса, онда студенттердің
психологиялық даярлық пен субъектілікті таньпу, дамыту процесін,
олардың мәндік сипаттамасын дәлме-дәл анықтауға, зерттеуге мүмкіндік
болады.
Субъект-бағдарлы психологиялық дайындау өзара байланысты екі бағьпта
тиімді процесс болып табылады: біріншіден, студенттердің психологиялық
даярлық деңгейлері ретіндегі психологиялық сауатты меңгеруі, психологиялық
құзыретінің жетілуі және психологиялық мәдениетті игеруі жүзеге асырылады;
екіншіден, студенттер өзіне және басқаларға деген қатанастарының оңтайлы
өзгеруіне байланысты субъектілік даму сатыларын – білім-бағдарлы
субъектілікті, өзіне-бағдарлы субъектілікті және әлеумет-бағдарлы
субъектілікті өзекті ету мен дамытуға әлеуеті артады.
Арнайы психологиялық-педагогикалық ықпалдасқан технологияны жобалап,
жүзеге асыру студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындау
тиімділігін артгырудың маңызды шарты болып табылады.
Арнайы ұйымдастырылған психологиялық дайындау барысында студенттердің
психологиялық даярлық пен субъектілігінің танылу, даму заңдылықтары
болады.
Жоғары оқу орнында әртүрлі әлеуметтік ортадан келген студенттердің наным-
сенімдері және ырымдары бір-біріне ықпал етеді.
Зерттеу міндеттері:
1. Студенттердің жеке басының өзгеруін әлеуметтену барысы арқылы
анықтау.
2. Әр түрлі курстағы студенттердің ерекшеліктерін теория жүзінде
анықтау.
3. Жоғары мектепте психологиялық дайындаудың теориялық
және практикалық мәселелерін зерттеу.
4. Студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындауды жасауға,
зерттеуге бағыт болатын қағидаларды жүйелеу.
5. Субъектілік жөне психологиялық даярлық ұғымдарын, олардың өзара
байланыста деңгейлі даму ерекшеліктерін, көрсеткіштері мен өлшемдерін
анықтап, студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың
концепциялық тұжырымдарын негіздеу.
6.Студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындауды тиімді
жүзеге асырудың амалдары мен жолдарын айқындап, осыған орай
психологиялық-педагогикалық жағдайды үлгілеу және дәлме-дәл қолдану.
7.Субъект-бағдарлы психологиялық дайындау нәтижесін
талдап, студенттердің психологиялық даярлық пен субъектілік деңгейлерінің
танылу мен даму ерекшеліктерін ашу.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеуге қойылған
мақсаттарды шешу және оны тексеруде түрлі әдістемелер қолданылды.
Студенттердің жекелік қасиеттерін анықтау үшін Автопортрет
методикасының екі нұсқасы, К.Г. Юнгтың жеке адамның жалпы психологиялық
типологиясы қолданылды. Автопортрет әдістемесінің негізін салушы АҚШ
азаматы Р.Бернс болған.
Ол адамға өзін-өзі салғызу арқылы салған суретіне байланысты талдау
жасап, мінез-құлқын анықтаған. Ал К.Г. Юнгтің әдістемесі жеке тұлғаның
ерекшеліктерін анықтауға лайықталған. Бұл әдістеме арқылы жеке
адамның, яғни студенттердің қоршаған ортаға қатынасын, мінезінің ашық
немесе тұйық екенін үш деңгей арқылы сипаттап көрсеткен. Олар:
интроверсия, амбоверсия және экстроверсия арқылы анықталған. Ал
психогеометриялық типологиялық әдістемесін АҚШ азаматы Сьюзен Деллингер
негізін қалаған. Бұл әдістемеде адамдарға бес фигураны көрсетеді. Адам
өзіне ұнаған фигураның бірін таңдайды. Таңдалынған фигураға арнайы
интерпретация жүргізіледі. Ол арқылы адамның өзіндік ерекшеліктерін
анықтауға болады.
Дипломдық жұмыста субъект-әрекеттік тұрғы (К.А. Абульханова,
А.В.Брушлинский, С.Л.Рубинштейн және т.б.); антропологиялық (Б.Г. Ананьев,
В.П.Зинченко, В.И. Слободчиков және т.б.); тұлға теориясы (А.А.Бодалев,
А.В.Петровский және т.б.); қатынас теориясы (В.Н. Мясищев, Н.Н.Обозов және
т.б.); жүйелілік, кешендік теориялар тұрғысы (В.А. Ганзен, Б.Ф.Ломов және
т.б.); қазіргі оқьпу, дамыту, білім беру тұжырымдамалары (Б.А.
Әлмұхамбетов, С.М. Жакыпов, Е.А. Климов, В.Д. Шадриков, Х.Т. Шерьязданова
және т.б.); психологиялық дайындау тұжырымдамалары (Л.Н. Захарова, Л.А.
Кандыбович, Е.А. Климов, Л.С.Колмогорова, К.К. Платонов, Х.Т. Шерьязданова
және т.б.); субъектілік даму тұжырымдамалары (Л.И. Анцыферова, Е.Л.
Волкова; В.В.Знаков, Ф.Л. Мухаметзянова, В.А. Петровский және т.б.);
педагогикалық, психологиялық іс-әрекетті технологияландыру идеясы (Л.А.
Петровская, Д.В. Чернилевкий және т.б.); тұлға дамуының гуманистік тұрғысы
(А.Б. Орлов; А.Маслоу, К. Роджерс, Э. Фромм, Э.Шостром және т.б.); қазақ
жастарының этнопсихологиялық ерекшеліктері жайлы философиялық және
психологиялық-педагогикалық тұжырымдамалар (Б.Ә. Әмірова, Қ.Б. Жарықбаев,
С. Қалиев, Н.А.Ладзина, А.Н. Нысанбаев және т.б.) және басқа да зерттеу
мәселесін шешуге мүмкіндік беретін іргелі тұжырымдар басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
-Мәселеге қатысты теориялардың жүйеленіп, талдануы арқылы арнайы
мақсат-бағдарлы психологиялық дайындау нәтижесінде түзілетін психологиялық
даярлық іс-әрекетті, қарым-қатынасты жетілдіруде және өзіндік даму процесін
өзекті етуде мәнді тұлғалық күрделі құрылым ретінде жана мазмұнмен
жалпыланып, анықталды. Алғаш рет Қазақстандағы жоғары мектепте студенттерге
психологиялық білім беру генезисі, құрылымы, функциялары, беталысы мен
мәселелері теориялық-эксперименттік жолмен зерттеліп, студенттерді
психологиялық дайындау тиімділігін арттыруда субъектілік бағыттың рөлін
нақгылау мүмкін болды.
- Алғаш рет жоғары мектепте студенттердің психологиялық даярлығы мен
субъектілігін дамытуға қатысты тұрғылар, қағидалар кешенді түрде талданып,
субъекг-бағдарлы психологиялық дайындау жүйесін теориялық-әдіснамалық
негізде құру, жетілдіру мүмкіндіктері зерттеліп, жүзеге асырылды.
-Алғаш рет психологиялық даярлықтың жетілу және субъектіліктің даму
логикасына тіректелу; іс-әрекет, қарым-қатынас және өзіндік даму
процесіндегі психологиялық даярлық пен субъектіліктің мәнін анықтау;
студенттерде психологиялық даярлық пен субъектіліктің деңгейлі даму
ерекшеліктерін негіздеу арқылы жоғары мектепке студенттерді субъект-
бағдарлы психологиялық дайындау тұжырымдамасы жасалды. Студенттердің
субъектілік ұстанымды өзекті ету дәрежесіне байланысты психологиялық
даярлықты танытуы психологиялық сауат, психологиялық құзірет, психологиялық
мәдениет деңгейлерінде жүзеге асырылатыны, бұл деңгейлердің дамуында өзара
тәуелділік болатыны талданды; проблемалық жағдаяттарды психологиялық жолмен
шешуі психологиялық даярлықтың басты көрсеткіші ретінде негізделді.
Психологиялық дайындау іс-әрекетіне студенттердің субъектілік
таныту және дамыту деңгейлері анықталып сипатталды. Студенттердің
психологиялық дайындауға қатынасы, психологиялық проблемаларды шешуде өзіне
және басқаларға құнды қатынасының бейнеленуі бойынша субъектілік
көрсеткіштері талданып тағайындалды. Субъектіліктің деңгейлері ретінде
білім-бағдарлы субъектілік, өзіне-бағдарлы субъектілік, әлеумет-бағдарлы
субъектілік анықталып, олардың ішінара байланысы, психологиялық дайындау
барысында сатылы дамуы әдіснамалық қағидаларды басшылыққа ала отырып,
теориялық-эксперименттік жолмен зерттелді. Студенттердің субъектілік
ұстанымы психологиялық даярлықтың танылу мен жетілу алғышарты, ішкі
механизмі, анықтауышы, негізі ретінде, ал, психологиялық даярлық
субъектіліктің оңтайлы танылу, даму әлеуеті болатыны дәлелденді және
біртұтас күрделі құрылымдық қасиеттер ретіндегі психологиялық даярлық пен
субъектілік деңгейлерінін өзара байланысы талданып, психологиялық ғылымдар
жүйесіне үлес қосылды.
-Алғаш рет студенттер субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың
ықпалдасқан технологиясы теориялық-практикалық тұрғыдан жобаланып,
қолданылды; оның құраушылары біртұтас жүйе негізінде анықталып сипатталды.
-Алғаш рет педагогикалық психологияда психологиялық даярлық пен
субъектілікті эксперименттік зерттеу тұжырымдамасы, бағдарламасы
нақтыланды; қазақ топтарына бейімделген, авторлық нұсқада жасалынған
психодиагностикалық әдістер мен эксперименттік материалдар кешенді
қолданылып, студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың
тиімділігі анықталды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы.
Студент ғылыми ұғымының мәнін аша отырып, оның қандай факторларда
дамитынын және студенттердің өзгеруіне ол факторлардың қалай әсер
ететіндігіне түсініктеме берілген. Зерттеу барысында социодинамикалық,
интеракционистік, әлеуметтік үйрену теорияларымен толықтырылған. Сонымен
қатар студенттердің жас ерекшелігіне байланысты адаптациялануы, қызығуы,
түрткісі, дүниетанымы туралы мағлұматтар алуға болады. Жұмыс барысында Ю.В.
Саенконың "Қазіргі студенттердің ырымдары" мақаласы, Лисовскийдің өңделген
студенттер типологиясы, Н. Темірқұлов, А.Кенжебаевтің "Төменгі курс
студенттерін оқытудағы психологиялық-педагогикалық мәселелері " мақаласы,
Л.С. Столяренконың әртүрлі курс студенттерінің дамуына байланысты жұмыстары
көрсетілген.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы.
Зерттеуден алынған нәтижелерді Жоғары оқу орнындағы студенттердің
қажеттілігін, ортаға қатынасын, мінез-құлқын, тұлғалық қасиеттері мен наным-
сенімдерін анықтау үшін қолдануға болады. Гипотезада берілген мәселе
бойынша мұғалімдер мен студенттердің бір- біріне деген қатынасының
қандай болуы керектігіне жол ашады. Сонымен қоса түйық мінездегі
студенттердің іште жатқан қабілетін, шығармашылығын аша білуде зерттеу
жүмысының маңызы зор.
Субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың автор жасаған теориялық
және ғылыми-практикалық тұжырымдамасы жоғары мектепте психологиялық білім
беру деңгейін арттыруға мүмкіндік береді; студенттердің психологиялық
даярлығы мен субъектілігін біртұтас жүйе ретінде дамытуды қамтамасыз етеді;
кәсіби дайындаудың маңызды мәселесінің шешілуіне – студенттердің тұлға және
маман ретінде оңтайлы жетілуіне жағдай жасайды.
Зерттеу нәтижелеріне байланысты әр саладағы психологиялық қызмет
көрсету, ғылыми жұмыстар жүргізу; әр саладағы мамандарды психологиялық
дайындау; өндірістік және оқу практикаларын ұйымдастыру; білім жетілдіру
курстары мен институттарында ғылыми-әдістемелік нұсқау жасау жобалары
құрылып іске асырылды. Субъект-бағдарлы психологиялық дайындау
тұжырымдамасы негізінде маман психологтарға кәсіби білім беруді жетілдіру
жүйесі жасалды.
Авторлық нұсқадағы субъект-бағдарлы психологиялық дайындау жүйесінде
іске асырылатын психологиялық серіктестік, демеу, қолдау құраушыларын:
субъектілікті дамыту тренингін, коррекцня мен дамыту психотехникаларын -
метафоралар, ойын түрлері, проблемалық жағдаяттарды талдау, пікірталас,
субъект-бағдарлы психологиялық консультация технологиясын,
психодиагностикалық мониторинг әдістерін психологиялық-педагогикалық
теориялық және әдістемелік көмек ретінде мақсатқа сай дәлме-дәл қолдануға
болады.
Зерттеу әдістері. Субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың теориялық
және эмпирикалық міндеттерін шешу үшін психологиялық, педагогикалық, ғылыми-
әдістемелік материалдарды, зертгеу аумағындағы тірек ұғымдарды жүйелеп,
талдау; қазіргі ғылымда белгілі психологиялық дайындау, психологиялық
даярлық және субъектілік жайлы білімдерге сәйкес теориялық үлгі құру;
анықтаушы және дамытушы эксперимент; психологиялық-тарихи реконструкциялау
әдісі; психодиагностикалық тестер; тренинг барысындағы ағымдық бақылау;
сұхбат; сауалнама; әңгімелесу; сараптамалық бағалау; праксиметриялық
әдістер; статистикалық өңдеу әдістері кешенді түрде жүзеге асырылды.
Ғылыми нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі зерттеудің теориялық-
әдіснамалық бағыттарының біртұтастығы мен жүйелігі; зерттеу нысанына,
пәніне, мақсатына, міндеттеріне және логикасына сәйкес әдістемелер кешенін
қолдану; зерттеу материалдарының кең ауқымдылығы; зерттеу барысы мен
нәтижелеріне сандық және сапалық жағынан талдау жасауға мүмкіндік берген
эксперименттік жұмыстың кешенді, ұзақ мерзімді және жоспарлы болуы; зерттеу
тиімділігінің ресми түрде бекітілуі (психология, педагогика және
психология мамандықтарында оқитын магистранттар мен студенттердің оқу
жоспарларына зерттеу мәселелеріне қатысты арнайы курстардың енгізілуі);
психологиялық даярлық пен субъектілік деңгейлерінің маңызды көрсеткіштері
бойынша экспериментке қатысқан студенттердің оңды өзгерістерінің жалпылық
сипаты; статистикалық әдістерді қолдану, экспериментке қамтылу ауқымы
арқылы қамтамасыз етілді. ы және жеке болжамдары тексерідді.
Зерттеу нәтижелері жоғары мектептегі студенттерді психологиялық
дайындау жүйесінде, Өзін-өзі тану пәнін оқытуда, Оңтүстік Қазақстан
облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институты ұйымдастырған курстарда
ұдайы қолданылады.
Психологиялық даярлық пен субъектілік деңгейлерін дамыту мақсатында
студенттерге, магистранттарға, психологтар мен оқытушыларға арнайы
хрестоматиялық материалдар, студент-практиканттарға арналған психологиялық
тапсырмалар топтамасы, субъектілікті дамыту тренингі, субъект-бағдарлы
психологиялық консультация сынды оқу-әдістемелік құралдар жасалып,
психологиялық дайындау процесінде пайдаланылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Жоғары мектептегі студенттерге кәсіби білім берудің құраушысы болатын
психологиялық дайындауды зерттеу оның мазмұнын, генезисін, функциясын
қарастыруды, оның әрбір элементінің рөлін бағалауды, беталысы мен
жетілдірудің мүмкін болатын бағыттарын ашуды қажет етеді. Субъект- бағдарлы
тұрғы жоғары мектепте психологиялық дайындау тиімділігін
арттырудың маңызды шарты болып табылады.
- Субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың
теориялық- әдіснамалық негізі студенттердің психологиялық даярлық пен
субъектілікті таныту мен дамыту процесін, олардың мендік сипаттамасын
дәлме-дәл анықтауға, зерттеуге мүмкіндік береді.
Субъект-бағдарлы психологиялық дайындау студенттердің психологиялық
даярлығы мен субъектілігінің сатылы, динамикалық процесс ретінде дамуын
қамтамасыз етеді. Студенттердің психологиялық даярлығы іс- әрекетті, қарым-
қатынасты жетілдіру және өзіндік дамуды өзекті ету үшін мәнді болатын
көпөлшемді, деңгейлі, күрделі тұлғалық жаңақұрылым ретінде психологиялық
білімді меңгеру және қолдану дәрежесімен анықталады. Студенттердің
психологиялық дайындау контексіндегі субъектілігі психологиялық
білімге бейнеленетін қатынас сипатымен анықталады.
Психологиялық даярлық студенттердің субъектілік дамуының бағытын,
деңгейлерін және жолдарын анықтайды. Студенттердің
субъектілігі психологиялық дайындауды іске асырудың шарты,
студенттердің психологиялық даярлығын танытьпу мен дамытдың ішкі механизмі
ретінде болады.
Студенттердің субъектілігі мен психологиялық даярлығын өзара
байланыста дамыту мәселесі субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудьщ
ықпалдасқан технологиясын құру және іске асыру мәселесі ретінде
анықталады. Арнайы ұйымдастырылатын психология курстары,
психодиагностика, субъектілікті дамьпу тренингі,
психологиялық консультация, дәрісханадан тыс психологиялық шаралар субъект-
бағдарлы психологиялық дайындау технологиясының құраушылары болып табылады.
Субъект-бағдарлы психологиялық дайындау технологиясының әдіснамалық бағдары
психологиялық ықпалдың дәлме-дәлдігін анықтайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, бөлімдерден,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I СТУДЕНТТЕРДІҢ СУБЪЕКТ РЕТІНДЕ ЖЕКЕЛІК ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Студенттің субъект ретінде психологиялық жетілу мәселелері және
жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуы
Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттық мәліметтер ағыны
күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін,
талантын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Ол
бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару оқытушының қажымас
ізденімпаздығы мен шығармашылық жемісімен келмек. Қазіргі кезде егемен
елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, Қазақстан әлемдік білім беру
кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі
өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді,
білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда
болуда.
Білім беру саласында болып жатқан ауқымды өзгерістер түрлі ынталы
бастамалар мен түрлендірулерге кеңінен жол ашуда. Осы тұрғыдан алғанда
ұрпақ тәрбиесімен айналысатын әлеуметтік-педагогикалық қызметтің
тиімділігін арттыру, оны жаңа сапада ұйымдастыру қажеттігі туындайды. Бұл
үшін оқытушылардың инновациялық іс-әрекеттің ғылыми-педагогикалық
негіздерін меңгеруі мақсат етіледі. Ал жаңа технологияны пайдалану міндетті
деңгейдегі білімді қадыптастыра отырып мүмкіндік деңгейге жеткізеді.
Сондықтан оқытушының біліктілігін көтеру мен шығармашылық педагогикалық
әрекетін ұйымдастыруда қазіргі педагогикалық технологияларды меңгерудің
маңызы зор.
Кез келген елдің экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің
жоғарылығы, дүние жүзілік қауымдастықтағы орны мен салмағы сол елдің
технологиялық даму деңгейімен анықталады. Жалпы қоғам дамуы мен жаңа
технологияны енгізу сапалығы осы елдегі білім беру ісінің жолға
қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру деңгейіне келіп тіреледі. Ал
білім беру саласындағы технологиялық идеялар бұдан 400 жыл бұрын пайда
болған. Бұл күнде оқыту технологиясы үлкен өзгеріске ұшырап отыр.
Оқытушылар мен студенттерге әртүрлі дидактикалық материалдармен қоса
оқытудың техникалық құралдары жәрдемге келеді.
Бiлiм берудi ақпараттандыру процесi пән мұғалiмдерiне, әдiскерлерге
жаңа ақпараттық технологияны өз қызметтерiне жан-жақты пайдалану саласына
үлкен талап қояды.
Реалды өмірдің обьективті құбылыстарына қарай жаңа экономикалық
өзгерістерге ілесудің белсенділігі мен баяулығына байланысты әрбір адамның
жүріс-тұрысы қалыптасады. Бұл мәселеге қатысты көптеген социологиялық
зерттеулер жүргізілгені анық. Онда студент жастардың қоғамдағы
өзгерістерде өте әр қилы болып өзгеретіні анықталған. Осы реттегі
өзгерістерге деген адамдардың қайшылықты қатынасы неге алып келеді.
Тарихи талдау арқылы психологиялық дайындау алғашында күрделі, төтенше
жағдайларда нақты бір іс-әрекет түрін тиімді орындауды
психологиялық жағынан қамтамасыз ету мәселесін шешуге бағытталып, таза
тәжірибелік сипатта болғаны анықталды. Бұл тұрғыдан кәсіби міндеттерді
нәтижелі жүзеге асыруға мүмкіндік беретін психикалық қасиеттерді
қалыптастыру, жетілдіру психологиялық дайындаудың басты мақсаты болды.
Психологиялық дайындаудың теориялық негізделуі өткен ғасырдың 50-жылдарында
оның психологиялық-педагогикалық ықпал (А.А. Лалаян) ретінде анықталуынан
бастау алады. Осыдан психологиялық дайындау мәселесі теория тұрғысынан
қарастырылып, тәжірибеде қолдану мүмкіндіктері зерттелінеді. Кейіннен
арнайы кәсіби білім беру және жоғары оқу орындарында оқитын жастарды
психологиялық дайындау мәселесі қойылды.
Даму – адамның сандық жəне сапалық өзгерістерінің жүрісі мен нəтижесі.
Даму нəтижесінде адам биологиялық түр жəне əлеуметтік тіршілік иесі болып
жетіледі. Адамның биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық, биохимиялық,
физиологиялық өзгерістерді қамтыған тəн- дене дамуынан көрінеді. Ал
əлеуметтік даму оның психикалық, рухани, интелектуал кемелденуінен
байқалады.
Егер адам сана жəне өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-
əрекет орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады. Адам
тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік дəреже даму барысында қалыптасады.
“Адам” ұғымынан өзгеше “тұлға” түсінігі – адамның қоғамдық қатынастар,
басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан əлеуметтік сапа-қасиеттерін
білдіреді.
Тұлға ретінде əрбір адам əлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы жəне
ойластырылған тəрбие барысында қалыптасады. Əрбір тұлға, бір жағынан,
қоғамдық тəжірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық жəне
рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып
жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген жəне өмір мен тəрбие желісінде
қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Адам дамуы – бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді жəне қарама-қайшылықты
процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал
адамның тəн-дене болмысы мен рухани дүниесі, əсіресе, балалық жəне жас
өспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық
өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменннен жоғарыға бағытталған
ілгерілі қозғалыс тобы емес., бұл процестің өзіне тəн ерекшелігі – сандық
өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық жəне рухани сапалық
қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы. Бұл құбылыстарды
түсіндіруде əртүрлі көзқарастар қалыптасқан.
Мамандардың бір бөлігі адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға
келмейтін өзінше жүрісі бар, даму өмір шарттарына тəуелсіз, сондықтан,
тумадан берілген күштерге байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта
өзгертуі мүмкін емес, тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының
пайымдауынша: даму – бұл əуел бастан қозғалысқа қабілетті тірі материя.
Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап барады. Өмірге енжар икемдесуші
жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін өз еңбегімен жасай алатындығымен
ажыралады.
Дамуды қозғаушы күш – қарама-қарсылықтар тайталасы. Қарама-
қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге
келеді. Қарама-қарсылықтар – бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне
сиымсыздығынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп
немесе ойдан шығарып, əлектенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік
қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның
өзі де қарама-қайшылықты дүние болмысы.
Қарама-қайшылықтар барша адамдардың дамуына ықпал жасаушы ішкі жəне
сыртқы, жалпы (əмбебап), сонымен бірге қарапайым материалдық жəне ең жоғары
рухани қажеттерінің жəне оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы
қарама-қайшылықтар əмбебап сипатқа ие. Ішкі қарама-қайшылықтар əр адамның
өз болмысына қанағаттанбауынан туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде
көрінеді. Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі – жаңадан пайда болған қажеттер
мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің арасындағы алшақтықтар. Мысалы,
оқушылардың өз психикасы мен интеллект, əлеуметтік деңгейінің
жетімсіздігіне қарамай, мүмкіндіктері толысқан ересектермен бірге іс алып
баруға ұмтылуы. “Қалаймын -“қолымнан келмейді”, “білемін” - “білмеймін”,
“мүмкін”-“болмайды”, “бар”-“жоқ” – мəңгі қарама-қайшылықтарды белгілейтін
қосарлы ұғымдар. Адам дамуын зерттей отырып, ғалымдар даму жəне оның
нəтижелері – бір жағынан, жəне оларға ықпал жасаушы себептер – екінші
жағынан, арасындағы заңдылықты байланыстарды аңдатушы бірнеше маңызды
тəуелділіктерді ашты.
Неліктен кей адамдар өз дамуында өте биік нəтижелерге жетіседі, ал
екінші біреулер - ондай мүмкіндікке ие емес? Бұл процестің жəне оның
нəтижесі неге байланысты? Ұзаққа созылған зерттеулер осы сұраққа орай жалпы
заңдылық ашты: адам дамуы ішкі жəне сыртқы жағдайларға тəуелді. Ішкі
жағдайлар – адам ағзасының физиологиялық жəне психикалық қасиеттері. Сыртқы
жағдайлар – бұл адамның қоршаған ортасы, ол жасаған жəне дамыған аймақ,
сыртқы ортамен ықпалды араласу процесінде адамның ішкі мəні өзгереді, жаңа
қасиеттері қалыптасады, ал бұл, өз кезегінде алдағы өзгерістерге жол ашады.
Сонымен, адамның дамуы сандық жəне сапалық өзгерістердің желісі мен
нəтижесі. Даму барысында адам тұлғаға айналып, сана мен өзіндік сана,
дербес жаңғыртушы іс-əрекет иесі болып жетіледі. Дамудың қозғаушы күші-
қарама-қарсылықтар күресі. Адамның дамуы ішкі жəне сыртқы жағдайлармен
анықталады.
Дамудың қай қырлары адамның өзіне тəуелді жəне қай тараптары сыртқы
жағдайларға, жағдаяттарға байланысты? Дамуды айқындаушы себептер тобы –
жағдайлар деп аталады, ал сол қарапайым себептердің ішіндегі ең маңызды,
мəнді себеп – жағдаят (фактор) деп аталады. Даму процесі мен оның
нəтижесіне əсер етуші жалпы жағдайлар мен жағдаяттар қандай?
Белгілі болғандай, адамның даму процесі мен оның нəтижесі үш өзекті
жағдаяттардың бірлікті əрекетімен жасалады, олар –нəсілдік, қоршаған орта
жəне тəрбие. Негізге “нəсілдік” деп аталатын адамның тума, табиғи
ерешеліктері алынады. Нəсілдік – бұл атадан балаға берілетін тұрақты
сапалар мен ерешеліктер. Нəсілдікті тасушы – биологиялық ген (грек сөзі -
туындатушы). Организм қасиеттері табиғат жаратқан гендік кодтарда
өрнектеліп, белгілі ақпарат күйінде тіршілік өкілі тəнінде сақталатынын
жəне бірден бірге ауысып баратынын бүгінгі ғылым дəлелдеп отыр.
Генетика – адам дамуының нəсілдік бағдарлама құпияларын ашып,
жариялайды. Адамның нəсілдік бағдарламасы адамды адам кейпінде танытатын
жалпы, сонымен бірге əрбір адамның басқаға ұқсамас өзгешілігін білдіретін
айрықша детерминатты (тұрақты) жəне ауыспалы бөліктерді өз ішіне алады.
Нəсілдік бағдарламаның тұрақты бөлігі адамзаттық ұрпақ жалғастыру жəне адам
тегіне тəн нышандарды – сөйлеу, тік жүру, еңбек іс-əрекеті, ойлау, т.б.
қамтамасыз етеді. Атадан балаға адамның сыртқы белгілері: дене құрылысы,
шаш, көз, тері түстері – ауысады. Қан тобы, резус-фактор, ағзадағы
ақуыздардың əртүрлі бірігімі қатаң генетикалық бағдарламаға тəуелді
түзілген.
Адамның жүйке жүйесі, мінезі, психикалық процестердің өту ерекшелігі
осы нəсілдік қасиеттер тобынан. Ата-аналар тəнінде болған жүйке жүйесінің
кемшіліктері, олардың арасында психикалық күйзеліс, сырқаттар –
патологиялық ауытқулар ұрпақтан-ұрпаққа өтіп отырады. Сондай-ақ, қан
аурулары (гемофилия), қан диабеті, кейбір эндокриндік бұзылыстар, мысалы –
ергежейлілік, нəсілдік сипатқа ие. Ұрпаққа ауыр зиян келтіретін
жағдаяттардың бір тобы – ата- аналардың алкагольдік жəне нашақорлық зиянды
əдеттерінен.
Нəсілдік бағдарламаның ауыспалы бөлімі адамға тіршілік жағдайларының
өзгермелі шарттарына икемдесіп баруына көмегін тигізеді. Нəсілдік
бағдарлама жетілдіре алмаған адамның сапа-қасиеттері өмір бойы жүріп
жататын тəрбиемен толықтырылады. Бағдарламаның бұл бөлігін əрбір адам өз
бетінше дамыта алады. Осылайша табиғат əрбір адамға өзіндік даму жəне
өзіндік жетілу жолымен өзінің адамилық мүмкіндіктерін іске асыруға жол
ашады. Сонымен, тəрбие қажеттігі адамға оның табиғатынан берілген. Балалар
өз ата-аналарынан нені мұра етіп алады – ақыл əрекетіне дайын қабілеттерді
ме немесе қабілеттерді дамыту үшін қажет, мүмкін болған нышандарды ма?
Эксперименталды зерттеулерде топталған деректерді талдау бұл
сұрақтарға нақты бір жауап мүмкіндігін берді: нəсілдіктен өтетін қабілеттер
емес, тек қана – нышандар. Əулетке өткен нышанның кейін дамуы да мүмкін не
қолайлы жағдайлар болмаса, өшіп кетуі де ықтимал. Бəрі жағдайға байланысты:
егер адамның нəсілдік бастаулары нақты қабілетке өту мүмкіндіктеріне кез
болса жəне тұрмыс шарттары, тəрбиесі, адам мен қоғамның қажеттері орынды
үйлесім тапса, нышан қабілет деңгейінен көрінеді.
Барша қалыпты адамдар табиғатынан өзінің ақыл жəне танымдық күштерін
дамыту мүмкіндігіне ие, сонымен бірге шексіз рухани дамуға қабілетті.
Жоғары жүйке қызметі типтеріндегі айырмашылық ойлау процестерінің жүрісін
ғана өзгертуі мүмкін, ал ақыл-парасат əрекеттері деңгейіне олардың ешқандай
əсері жоқ. Солай да болса, бүкіл дүние педагогтары нышандардың ақыл-ой
қабілеттерінің дамуына кедергі де болатынын айғақтайды. Мысалы,
маскүнемдерден туған балалардың бас миындағы енжар жасушалар, нашақорларда
болатын гендік құрылым бұзылымдары, кейбір нəсілдік психикалық сырқаттар–
қабілеттердің орнығуына көп кедергі келтіреді. Шылымкеш ата-аналардан туған
балалар өкпе ауруына шалдыққыш келеді.
Ақыл-ой əрекетіне негіз –жалпы нышандармен бірге арнайы нышандар да
ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Белгілі іс əрекет түрінде адамды қалыптастырудың
бастауы осы арнайы нышандарда. Егер адамға қажетті жағдайлар жасалса,
арнайы нышандар ерте жастан-ақ белгілі болады. Мұндай нышандар: əн-күй,
сурет өнері, математика, лингвистика, спорт жəне т.б. үлкен маңызға ие.
Дамуға нəсілдіктің, қоршаған ортаның жəне тəрбиенің ықпалына қосымша
əсер ететін аса маңызды жағдаяттардың жəне бірі – бұл тұлға іс-əрекеті. Іс-
əрекет ұғымы қандай да жұмысты орындау үшін жасаған адам қимыл-
қозғалыстарының бəрін аңдатады.
Тарих тұңғиығынан іс-əрекет бабында небір дана бақылаулар бізге дейін
жеткен: балаңның немен жəне қалай шұғылданатынын айтсаң, оның қандай адам
болып жетілетінін айтып беремін; қаңғыбас болғанның ешқайсысы да,
дегеніне жете алмаған; қанша тер төксең – сонша емерсің, адам өз
бақытының ұстасы; ерте тұрғанның ырысы артық; еңбегіне қарай – сый-
сияпаты; өнерлінің қолы гүл т.б.
Даму нəтижелері мен іс-əрекет қарқындылығы арасында тікелей байланыс
болатыны айдан анық. Бұдан даму процесінің жəне бір жалпы заңдылығы
ашылады: оқушы неғұрлым белгілі салада көбірек іс-əрекет жасаса, оның сол
саладағы даму деңгейі соншама жоғары келеді. Əлбетте, бұл заңдылықтың
шексіз қолданыла беруі мүмкін емес. Ол жағдай əрбір адамның қабілеттеріне,
жасына, іс-əрекеттің өзінің қарқындылығы мен ұйымдасуына тəуелді келеді.
Іс-əрекет барысында адамның жан-жақты жəне біртұтас тұлғалық дамуы
жүріп жатады, оның қоршаған дүниеге көзқарас, қарым-қатынасы қалыптасады.
Таңдалған іс-əрекет көзделген тұлғалық қасиеттердің қалыптасуына ықпал етуі
үшін оны қажетті деңгейде ұйымдастыру жəне келелі бағдарлап отыру қажет.
Бұл тəрбие практикасында өте күрделі іс. Өкінішке орай, көп жағдайларда осы
күрделілік даму мүмкіндіктерін шектейді; кейде тəрбиеленушілер ең қажетті
болған жағдаяттарға – қоғамдық, еңбек, таным əрекеттеріне белсенді араласа
алмай, енжар бақылаушы күйінде қалып, дайын ережелерді жаттаудан ары өте
алмайды.
Студенттердің іс-əрекеттерінің негізгі түрлері – оқу, еңбек. Бағдары
бойынша іс-əрекет танымдық, қоғамдық, спорттық, көркемөнерлік, техникалық,
кəсіптік, құмарлық (гедоникалық) болып ажыратылады. Барлық студенттердің іс-
əрекеттерінің ерекше түрі – тілдесу, қатынасу (ортақтасу).
Іс-əрекет сипаты бойынша белсенді (актив) жəне енжар (пассив) болуы
мүмкін. Ол үлкендерге, қатарына қандай да талаптар қояды, төңірегіндегі
кісілерге, заттарға, болып жатқан оқиғаларға өз қатынасын білдіруге
тырысады. Уақыттың озуымен қоршаған орта жəне тəрбиенің ықпалы арқасында
белсенділік көтерілуі де мүмкін, кейде төмендеуі де ықтимал. Мысалы, адам
көп жұмыс істеуі мүмкін, бірақ іске құлықсыз, көңілі құламай, орындалуы
қалай болса, солай – енжар. Əлбетте, мұндай іс-əрекет адамды жоғары
нəтижелерге жеткізбейді.
Дамудың тиімді болуы іс-əрекеттің белсенділігіне, көңіл-күй
жарасымдылығына тəуелді. Адам таңдаған ісіне жан-тəнімен кірісіп, өзіндегі
бар мүмкіндіктердің бəрін іске жұмылдырып, өзін кемелденген тұлға ретінде
көрсете білуі қажет. Мұндай қызмет адамға қанағат лəззатын əкеліп, шабыт
пен қуаттың көзіне айналады. Сондықтан да, іс-əрекеттің маңыздылығы оның
өздігінен ғана емес сол əрекетте көрінетін тұлға белсенділігінің деңгейіне
байланысты.
Белсенділік оқу барысында студентке тезірек жəне табысты əлеуметтік
тəжірибе топтауға мүмкіндік береді. Оның қарым-қатынас, тілдесу
қабілеттерін дамытады, қоршаған болмысқа деген көзқарасын қалыптастырады.
Студенттің ақыл-парасаты дамуын танымдық белсенділік қамтамасыз етеді. Бұл
үшін студентке танымдық мəселелерді шешумен бірге игерілген білімдерді
практикада қолдану қажеттігі де тəн болуы тиіс. Себебі еңбектегі
белсенділік тұлғаны өзінің рухани жəне адамгершілік дүниесін тез арада жəне
тиімді қалыптастыруға ынталандырады, оны көп жəне нəтижелі еңбектенуге
бағыттайды.
Белсенділіктің барша көріністерінің негізінде бір ғана тұрақты дерек
көзі - қажеттік орын алған. Адам қажеттіліктерінің көп түрлілігі оларды
қанағаттандыру үшін қолданылатын іс-əрекеттердің де сан қилылығын
туындатады. Өсіп келе жатқан ұрпаққа белсенділіктің пайдалы бағыттарын
көрсетіп, алдамшы қырларын мейлінше бəсеңсіту – педагогтар үшін тұрақты да
жəне өте күрделі де міндет. Күрделілігі – адамның жеделдете кемелденуі
дəуірінде іс-əрекет қажеттері мен сеп-түрткілері (мотивтері) өте қозғалмалы
жəне ауыспалы келеді. Сондықтан, əртүрлі жас сатыларында іс-əрекет түрлері
ауысып отыруы шарт.
Əрбір адамның өзіндік белсенділігі оның қабілеттері мен дарынының
дамуы жəне табыстарға жетуінің міндетті кепілі. Студент тəрбиесімен қандай
да бір ғажайып тəрбиеші шұғылданбасын, студенттің өз əрекеті, ықыласы
болмаса, ешқандай нəтиже болуы мүмкін емес. К.Д. Ушинскийдің пікірінше,
студент өзі оқуы тиіс, ал педагогтың қызметі – оған игерілуі қажет
материалды ұсынып беру, оның оқу процесін басқару. Осыдан, дұрыс қойылған
мақсатта студент педагогикалық ықпалдың тек объекті ғана емес, ол сонымен
бірге өз тəрбиесін белсенді өз қолына алған- субъект бола алады.
Іс-əрекет сияқты тұлға белсенділігі де таңдамалы сипатқа ие. Тұлғаның
дамуы кез-келген əсерден болмайды, солардың ішінде адамның өз қажетіне сай
келген, оның тұлғасына жарасымды болған, шынайы болмысқа деген оның жеке
көзқарастарына сəйкес ықпал болса ғана, бала дамуы қарқынды жүреді.
Тұлғаның белсенділігі дамудың тек алғы шарты емес, оның нəтижесі де.
Қоғамдық белсенді, ынталы, шығармашыл жəне өзі мен төңірегіндегі қатысқан
адамдардың бəріне бірдей жақсылық пен қуаныш беретін тұлға қалыптастырушы
тəрбие əрдайым өз мақсатына жетіп отырады. Саналы, ұйымдастырылған студент
іс-əрекеті белсенділіктің қай түрін де қамтамасыз ете алады. Өсіп келе
жатқан ұрпаққа толық іс-əрекет мүмкіндігін ашып беру, өз күш-қуатын
белсенді қолдануға қажет əрекет тəсілдерімен қаруландыру, тұлғалық
ерекшеліктерді жете зерттеу жəне əр тұлғаның болмысындағы табиғаттан
берілген нышандар мен дарындылықты мейлінше жайып салу- əрбір тұлғаның даму
процесін ақылгөйлікпен бағыттаушы ұстаз-педагогтың өз ар-намысы мен қоғам
алдындағы борышы.
Сонымен, студент дамуының маңызды жағдаяттарының бірі – оның меншікті
өз əрекеті, қызметі. Оқытушы қаншама жақсы бола берсін, өзі еңбектенбеген
студент көздеген мақсатына жете алмайды. Əрқандай іс-əрекет студент
ықылысымен орындалып, шартты түрде белсенді болуы қажет. Орындаған ісінен
студент лəззат жəне қанағат табуы лəзім. Белсенді іс ешқашан шаршатпайды.
Студенттің даму деңгейіне байланысты жетістіктерді дер уақытында
зерттеп тұру қажеттілігі күннен-күнге үлкен маңызға ие болуда. Бұл
қажеттілік тұлғаның қалыптасу процесін тиімді басқару үшін, ондағы жүріп
жатқан өзгерістердің тереңдігін, қарқыны мен ерекшеліктерін білу
керектігінен туындаған. К.Д. Ушинский: Егер педагогика адамды барша
тараптан тəрбиелегісі келсе, онда ол сол адамды ең алдымен жан-жақты білуі
шарт -деп өз уақытында диагностиканың нақты оқу-тəрбие процесіндегі
маңызын баса көрсеткен.
Диагностика (грек сөзі: диа – ашық, айқын жəне гнозис -
білу) – зерттелуші объект немесе процесс жөніндегі ақпараттарды күні
ілгері алудың жалпы тəсілі. Педагогикалық даму саласындағы диагностиканың
мəн-мағынасы медицинадағы сырқатты күні бұрын анықтаумен бірдей.
Диагностика жолымен тəрбие процесіндегі қандай да өзгерістердің белгілері
мен себептері, оның сипаты анықталып, ол тəрбиені болашақта дұрыс жолға
келтірудің жоспарына негіз береді. Дұрыс орындалмаған диагностика барлық
еңбекті зая етіп, алдағы тұрған мақсатқа жетудің кедергісін азайтпақ түгіл,
оны асқындырып жібереді. Сондықтан да, тұлғаның даму желісін диагностикалау
- жоғары мамандық пен жауапкершілікті талап ететін өте маңызды практикалық
іс.
Тұлғаның тəн-дене дамуын диагностикалау қиындық тудырмайды. Бұл үшін
бүкіл дүниежүзінде жалпы жəне айрықша сапалардың даму дəрежесін өлшестіруші
ерекше тестер (нұсқау-көрсетпелер) қолданылады. Берілген тапсырманы
орындауына қарай тұлғаның қажетті деңгейге, тəн-дене дамуындағы нақты
өлшемдерге сəйкестігі анықталады. Алынған деректер жас мүмкіндіктермен
салыстырылады.
Рухани, əлеуметтік дамуды диагностикалау үлкен қиындық тудырады. Бұл
мақсатта қолданылатын əдістемелер əзірше күрделі, қорытынды дəлдігін
қамтамасыз ете бермейді. Диагноз анықтаудың сенімділігін көтеруге орай
комплексті тексерістер, антропометриялық, əлеуметтік жəне психологиялық
деректер жинақталып, өзара салыстырылады, ал бұл үшін арнайы жабдықталған
клиникалар мен зертханалар, дайындықты мамандар қажет. Нақты педагогикалық
практикада мектеп психологтары мен мұғалімдері тұлғаның жекеленген қасиет-
сапаларын анықтауы мүмкін, бірақ мұндай зерттеулердің нəтижесіне негіздеп,
даму құрылымдарына жалпы баға беріп болмайды.
Жеке тұлғаны қалыптастыру дегеніміз - оны мәдениетке үйрету, білім
беру, қарым-қатынас ережелерін, әлеуметтік тәжірибені меңгерту.
Жеке тұлғаның белгілі бір мәдени ортада болып, оның тұлғалық және
танымдық дамутына ерекше әсерін тигізеді. Қалыптасуына қарай жеке, тұлғаның
белгілі бір мәдениетінің субьектісі ретінде екі түрлі фактор бар: біріншісі
- сол халықтың мәдени ерекшеліктері, екіншіден - танымдық процестері,
темперамент, мінез-құлқын сапалы түрде танып ажырата білу.
Жеке адамның әлеуметтенуі және оның әлеуметтік ұстанымы – жеке тұлға
әлеуметтік контексттегі өмір сүруін, оның әлеуметтік тәжірибе мен оны іске
асыруын ашып көрсетеді. Енді осы көрсетілген 2 жақты анализдеп, топтағы
адамның басқа адамдармен қарым-қатынасы негізінде оның шынайы мінез-құлқын
анықтап алу керек. Әлеуметтік-психологиялық зерттеу негізінсіз жеке тұлғаны
жан-жақты зерттеу мүмкін емес. Мұнда жеке адамды іс-әрекет немесе қарым-
қатынас процесінде алып, қарастыруға болады. В.А.Петровский жеке адамды
зерттеудің 3 аспектісін бөліп көрсетті. Мұнда жеке адам:
1) субъект өмірінің жекелік қасиеті ретінде;
2) кеңістікте өмір сүруші жеке адам аралық қасиет ретінде;
3) жекелік даму кеңістігінен бөлек қасиет ретінде қарастырылады.
Әлеуметтік жеке адамды әсер етуші субъект ретінде қарастырады.
Әлеуметтену процесінде ие болған жекелік қасиеті, әлеуметтік бағдары бір
орында тұрып, қатып қалған жоқ, бірақ жеке адам нақты топта, шынайы
әлеуметтік ортада үнемі түзетулерге ұшырайды. Шынайы, нақты топтың ролі өте
күшті, маңызды орын алады.
Жеке адамның жалпы объективтік қасиеттерінің негізі – қоғамдық қатынас
болып табылады. Дәлірек, нақтылап айтсақ, оның әр түрлі әлеуметтік қоғамдық
қатынастарға енуі және де осы қоғамдық қатынастардың әр түрлі деңгейінің
реализациялануы. Мұндай мәселені талқылау әдістерінің бірі топтағы жеке
адам немесе жеке адам және топ болып табылады. Ғылыми сипаттама бойынша
топ мәселесі жеке тұлға жағынан қарастырылуы керек деп көрсетті. Мұндағы
жеке адам топпен теңеседі ме?, мұнда қандай механизмдер көрінеді?, топта
жеке адам нені игереді және де ол осы топты немен толықтырады? Бұл
сұрақтарға жауапты тек ғана жеке адамның топта өмір сүруін, қалыптасуын
бөлшектеп, жекелеп зерттеу нәтижесінде ғана алуға болады.
Жеке адам болып туылмайды, жеке адам болып қалыптасады деген принципті
нақтылай келе: жеке адам болып қалыптасады, сондықтан да жеке тұлғаның
қандай топта қалыптасуы, басқа жеке тұлғалармен әсерлесуі, т.б. бәрібір
емес. Егер де мұнда лангитюдті зерттеуді іске асыра алсақ, жеке адамның
бүкіл өмірін зерттей алсақ, онда бұл сұраққа нақтылы жауап табылар еді. Сол
зерттеу нәтижелерде жеке адам үшін топтың маңызын, оның өмірінде алатын
орнын жан-жақты айтуға болар еді.
Жеке адам сапаларын зерттеудің жалпы және әлеуметтік өзіндік дәстүрі
бар. Жеке адамның әр түрлі сапасының құрылымен сипаттаудан әлеуметтік жеке
адам сапалары жүйесін құру керек деген қорытындыға келді. Бірақ та мұндай
жүйе құру принципі әлі де құрастырылған жоқ.
Тұлғааралық бағалаудың 3 процесін бөліп көрсетуге болады:
1) интериоризация
2) әлеуметтік салыстыру
3) өзіндік атрибуция
Осы көрсетілген процесс топты сипаттауда қалыптасады. Әрбір топ мүшесі
өзін-өзі бағалауы топтық көзқарас, пікірге байланысты.
Соңғы он жылдардағы шетелдердің әлеуметтік психикасында өзара іс
-әрекет стилінің негізгі үш анықтамасын бөліп көрсетуге болады. Бірінші
бағыттың зерттеушілері У.Шутц, Г.Триэндис, Б.Бас, Д.Коуэн жалпыға ортақ
базистік бағдарламадағы жеке тұлғаның алғашқы тенденцияларын қарастырады,
яғни жеке тұлға арасындағы қарым – қатынастағы белгілі бағдардағы субъект
нені алуға тырысатынын анализдейді (зейін, қорғаныс, билік, махаббат,
сәттілік т.б).
Екінші бағытта зерттеушшілер Т.Лири, Дж, Виггинс, Д.Кислер, М. Ларр
зейіндерінің негізін өзара іс-әрекет тәсілдеріне және нақты формаларына
аударады. Яғни, жалпы жеке тұлға арасындағы стилді қарастыратын қарым –
қатынастың тұрақты тенденцияларының жинағын анализдейді.
Осыдан психологтар, жеке тұлға арасындағы қарым – қатынас
мотивациясының екі түрін бөледі (басым болу – бағыну және махаббат жек
көрушлік), олардың құлықтық сипатын суреттеп, әр стилдің тәсілдері мен
формаларын нақтылайды.
Үшінші бағыттың өкілдері М.Дюк, С.Новиуки және т.б жеке тұлға
арасындағы қарым – қатынас стилі тек қана адамның жекелік диспозициясы
немесе серігінің құлықтық формаларына ғана емес, сонымен қатар жағдайдың
құрылымына да тәуелді.
Тұлғаның дамуындағы кейбір ерекшеліктерді диагностикалаудың қарапайым
əдістерін үйреніп алу кəсіби педагогикалық дайындықтың аса маңызды шарты.
Ұстаздарды аса қызықтыратын жəйттер – тұлғаның ақыл-ой əрекеттерін, мінез-
құлық сеп- түрткілерін, қажетсіну деңгейін, көңіл-күй шабытын, əлеуметтік
бітістер дамуы мен т.б. маңызды сапаларын күні ілгері байқастыру. Аталған
сапаларды зерттеудің кең тараған əдісі - бұл тестілеу.
Жоғары мектептегі білім берудің психологиялық мәселелеріне қатысты
зерттеулерде (А.В. Аверин, М.К. Бапаева, М.И. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс жоғары мектепте
студенттерді психологиялық дайындау процесін қазіргі білім беру жүйесінің
талаптарына сәйкес жетілдіру мәселесіне арналған. Психологиялық дайындау
және субъект психологиясы аумағындағы тұрғыларды талдау арқылы студенттерді
субъекг-бағдарлы психологиялық дайындау жүйесінің теориялық-әдіснамалық
негізі, тұжырымдамасы мен технологиялық жобасы дәйектелді. Студенттерді
субъект-бағдарлы психологиялық дайындау нәтижесі ретіндегі психологиялық
даярлық пен субъектілік деңгейлерінің өзара шарттастықта танылу, даму
мақсатына арналған эксперименттік зерттеу жүйесі құрастырылды. Дипломдық
жұмыста теориялық және экспериментгік зерттеу тұрғысынан жоғары мектепте
субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың тиімділігі мен негізділігі
дәлелденіп, сипатталады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қоғам өмірінің бар саласындағы
қарқынды динамика мен ғаламды бетбұрыстар сипаты жастардың іс-әрекетіне,
қарым-қатынасына жаңаша талаптар қоя бастады.
Қазақстан Республикасының болашағының іргетасын қалайтын жастар
болғандықтан, барлық жағдайлар, талаптар осы жастарға яғни студенттерге
қойылған. Бұл талаптар студенттердің өмірге көзқарасының, материалдық,
рухани құндылықтарының дүниетанымның өзгеруіне әкеліп соқтырады. Себебі
студенттер тәуелсіз, өз іс-әрекетіне өзі жауап беретін дәрежеге
жеткендіктен, "мен" қасиетінің жоғары дамығандығымен, қабілетін жоғары
биіктіктерге шарықтата алуымен ерекшелінеді. Сол себептен қазіргі таңдағы
студенттердің талаптары, қажеттіліктері қандай сатыда екендігі актуалды
мәселелерге айналып отыр.
Себебі біздің қоғам күннен күнге жаңа талаптарға жол бастауда. Соған
байланысты біздің ел білімді маман, талантты студенттерді болашаққа
дайындап жатыр. Оларға осы заман ағымына лайық тұлға жөне маман болу үшін
бейімделу емес, алдымен өзін өзгерту және дамыту, сол арқылы жасампаздық,
түрлендірушілік әрекеттерді жүзеге асыру өзекті мәселе болып отыр.
Сондықтан жастардың зор мүмкіндіктері мен шектерінің, тағдырын өз ырқымен
билеуге және қоғамға ықпал етуге қабілеттерінің психологиялық
механизмдерін, алғышарттарын анықтау, дамыту қажеттігі шығады. Бұл
контексте жоғары мектепте кәсіби білім берудің маңызды бір құраушысы болып
табылатын психологиялық дайындаудың және адам бойындағы әлеуеттерді,
қабілеттерді ықпалдастықпен танытуға, дамытуға деген белсенді әрекетті
түсіндіретін субъект психологиясының маңызы мен мәнділігі артады.
Арнайы ұйымдастырылатын психологиялық дайындау іс-әрекеттің, қарым-
қатынастың және өзіндік дамудың нәтижелі болуын, олардың игілікті,
ізгілікгі сипатын қамтамасыз етеді әрі тұлғаның кез келген психологиялық
проблеманы дәлме-дәл шешуіне мүмкіндік береді. Бірақ мұндай әлеуеттің
өзекті болуын бәрінен бұрын тұлғаның өзіндік әрекеті - ішкі ахуалдың өзін-
өзі өзгертуге, өзін-өзі жетілдіруге бағытталуы анықтайды. Осыған орай
жоғары мектепте студенттерді психологиялық дайындаудың мазмұнын, әдіс-
тәсілдерін, құралдары мен формаларын жаңаша құру қажеттігі шығады.
Сондықтан психологиялық дайындауды студенттердің субъект ретінде
танылуымен, дамуымен үйлестіру қазіргі кәсіби білім беру жүйесінде аса
көкейтесті мәселе болып табылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Ғылымда психологиялық дайындау тұлғаның
маңызды мәселелерді мақсат-бағдарлы іздестіруге; шұғыл жағдайды алдын-ала
аңғаруға; мәселелік жағдайдан тиімді, әлеуметтік ортада құнды тәсілмен шыға
алуға; жаңа мәселелерді және олардың салдарын болжауға мүмкіндік беретін
түрлі моральдік-еріктік сипаттар, бағыттылық, қабылдау, зейінділік, еске
сақтаудың жоғарылығы, ақыл-ой тереңдігі, зерделік, зиятшылық, эмоциялық
тұрақтылық, стреске шыдамдылық, бейімделуге икемдік, қарым-
қатынастағы құзыреттілік, креативтілік және т.с.с көптеген тұлғалық
қасиеттер мен қабілеттердің, танымдық процестердің, психикалық жай-күй
сипаттарының жекелей жоталанып немесе тұтас құрылыммен дамыту, жетілдіру
процесі ретінде қарастырылады. Білім және ғылым салаларында психологиялық
дайындау іс-әрекеті студенттердің тұлға және маман ретінде жетілуінің
факторы ретінде анықталады.
Дегенмен, жоғары мектепте психологиялық дайындау процесіне қатысты
бірталай мәселелердің, көптеген қиыншылықтардың ғылыми негізделген
шешімдері әлі де табылмаған. Жоғары мектепте кәсіби білім берудің басты бір
құраушысы болатын студенттерді психологиялық дайындаудың теориялық және
практикалық жақтарына арналған зерттеулердің жеткіліксіздігі қазіргі кезде
ерекше сезілуде. Ұдайы өзгеріп отырған осы заманда болашақ мамандардың
субъект ретінде оқу-кәсіби іс-әрекетті, қарым-қатынасты жетілдіруі үшін
психологиялық даярлықгы таныту мен дамытуы аса көкейтесті мәселеге айналып
отыр. Студенттердің психологиялық даярлыған дамытудың теориялық-әдіснамалық
негіздері де толық ашылмаған.
Сонымен қатар, жоғары мектеп теориясы мен тәжірибесінде психологиялық
дайындау арқылы студенттердің өзіне және басқаларға құнды қатынасы
ретіндегі ықпалдасқан күрделі құрылым - субъектілік дамуын қамтамасыз ету
бүгінгі күн талабынан шығады. Бірақ көптеген зерттеулерде студенттерді
психологиялық дайындау ғана емес, жалпы оқу-кәсіби іс-әрекет субъектісі
ретінде қарастыру, олардың субъектілігін дамыту қажеттігі құр декларация
түрінде қалған.
Болашақ мамандардың психологиялық даярлығы мен субъектілігінің
құрылымы, танылу және даму алғышарттары, механизмдері, заңдылықтары, ахуалы
және деңгейлері педагогикалық психология ғылымы мен тәжірибесі үшін
жеткілікті дәрежеде анықталып, тұжырымдалмаған. Осы кезге дейін
студенттердің психологиялық даярлық пен субъектілік қасиеттерінің біртұтас
құрылым ретінде дамуын, субъектіліктің ұлттық ерекшеліктерін жүйелі зерттеу
психология ғылымдарының аумағында жүргізілмеген екен.
Сондықтан жоғары мектептегі психологиялық дайындау мәселесін зерттеу,
оның теориялық негіздерін терең ашып, жаңаша құру бағыттарын айқындау
қажеттігі шығады. Бұл бағыттар, біріншіден, психологиялық дайындау
студенттердің даму және өзіндік даму кеңістігі ретінде болуы; екіншіден,
психологиялық дайындаудың мазмұндық және технологиялық жағынан ұдайы
жетілдірілуі; үшіншіден, психологиялық дайындаудың қоғам дамуының жетекші
факторына айналуы арқылы анықталады. Тек сонда ғана психологиялық дайындау
студенттердің өз тіршілік әрекетінің және өзіндік дамуының толымды
субъектісі ретінде дамуын, өзіндік оңды өзгерістермен іс-әрекетті, қарым-
қатынасты жетілдіруін, сыртқы ортаға құнды қатынасын жүзеге асыруды
қамтамасыз ете алады.
Басқа жағынан, субъектіліктің жалпы заңдылықтарын талдау арқылы ғана
оның жоғары деңгейінде тұлға кез-келген әлеуметтік-психологиялық проблеманы
тиімді шешуге, сөйтіп, тіршілікті қамтамасыз етуге өзінің психологиялық
мүмкіндіктерін қолдана алатынын анықтауға болады. Осыған орай студенттердің
психологиялық даярлық пен субъектілік дамуын біртұтас жүйе ретінде
психологиялық дайындау аясында теориялық-эксперименттік тұрғыдан
қарастырудың маңызы артады.
Зерттеу тақырыбының баяндалған өзектілігіне орай жоғары мектепте
студенттерді дәстүрлі психологиялық дайындау процесінің тиімділігін арттыру
бағыттарын анықтау; субъект-бағдарлы тұрғыдағы психологиялық дайындаудың
теориялық-әдіснамалық негіздерін қорыту; субъект-бағдарлы психологиялық
дайындау тұжырымдамасын дәйектеу; субъект-бағдарлы психологиялық
дайындаудың технологиялық жобасын құру және осы орайда психологиялық
даярлық пен субъектілік деңгейлерінің өзара байланыста, тәуелділікте,
шарттастықта даму ерекшеліктерін теориялық-эксперименттік жолмен зерттеп,
бекіту көкейтесті әрі мәнді болмақ.
Көтерілген мәселеге байланысты зерттеу тақырыбы Жоғарғы оқу
орындарындағы студенттердің жеке тұлғалық қасиеттерін зерттеу деп алынды.
Зерттеу мақсаты - студенттердің түлғалық қасиеттерін жоғарғы оқу
орнындағы түрлі факторлардың әсерінен өзгеретіндігін анықтау және
студенттердің қызығушылықтарын, сонымен қоса қажеттіліктерін анықтау,
студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындау жүйесінің теориялық
және ғылыми-практикалық тұжырымдамасын жасау.
Зерттеу нысаны - жоғарғы оқу орнындағы студенттердің жеке басы, жоғары
мектепте студенттерге психологиялық білім беру процесі.
Зерттеу пәні - жоғарғы оқу орнындағы студенттердің жеке тұлғалық
қасиеттерінің өзгеру сипаты, студенттердің психологиялық даярлығы мен
субъектілік дамуының психологиялық-педагогикалық жағдайы.
Зерттеудің негізгі болжамы. Егер студенттердің қызығушылығына шебер
мұғалімдер, сыртқы орта жиі әсер етіп отырса, онда олардың жекелік
қасиеттері өзгеруі мүмкін, жоғары мектепте студенттерді психологиялық
дайындау жүйесінің теориялық және практикалық мәселелерін тиімді шешуге
негіз болады.
Жеке болжамдар:
- Студенттер өзі таңдаған мамандығына сүйіп түссе, онда сыртқы орта
әсерінен олардың жекелік қасиеттері жақсы бағытқа өзгеруі мүмкін.
- Қазіргі психологиялық дайындау тұрғысын және жоғары мектептегі
дәстүрлі психологиялық білім беру жағдайын зерттеу студенттердің іс-
әрекетгі, қарым-қатынасты жетілдіруге және өзіндік дамуды өзекті
етуге қажетті психологиялық даярлығын толымды қамтамасыз етудің бағытын
айқындайды.
Субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың теориялық-әдіснамалық негіздері
ретінде жалпы психологиялық сипаттағы қағидалар, тұлғаны психологиялық
дайындау тұрғылары, субъект теориясы ықпалдастырылса, онда студенттердің
психологиялық даярлық пен субъектілікті таньпу, дамыту процесін,
олардың мәндік сипаттамасын дәлме-дәл анықтауға, зерттеуге мүмкіндік
болады.
Субъект-бағдарлы психологиялық дайындау өзара байланысты екі бағьпта
тиімді процесс болып табылады: біріншіден, студенттердің психологиялық
даярлық деңгейлері ретіндегі психологиялық сауатты меңгеруі, психологиялық
құзыретінің жетілуі және психологиялық мәдениетті игеруі жүзеге асырылады;
екіншіден, студенттер өзіне және басқаларға деген қатанастарының оңтайлы
өзгеруіне байланысты субъектілік даму сатыларын – білім-бағдарлы
субъектілікті, өзіне-бағдарлы субъектілікті және әлеумет-бағдарлы
субъектілікті өзекті ету мен дамытуға әлеуеті артады.
Арнайы психологиялық-педагогикалық ықпалдасқан технологияны жобалап,
жүзеге асыру студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындау
тиімділігін артгырудың маңызды шарты болып табылады.
Арнайы ұйымдастырылған психологиялық дайындау барысында студенттердің
психологиялық даярлық пен субъектілігінің танылу, даму заңдылықтары
болады.
Жоғары оқу орнында әртүрлі әлеуметтік ортадан келген студенттердің наным-
сенімдері және ырымдары бір-біріне ықпал етеді.
Зерттеу міндеттері:
1. Студенттердің жеке басының өзгеруін әлеуметтену барысы арқылы
анықтау.
2. Әр түрлі курстағы студенттердің ерекшеліктерін теория жүзінде
анықтау.
3. Жоғары мектепте психологиялық дайындаудың теориялық
және практикалық мәселелерін зерттеу.
4. Студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындауды жасауға,
зерттеуге бағыт болатын қағидаларды жүйелеу.
5. Субъектілік жөне психологиялық даярлық ұғымдарын, олардың өзара
байланыста деңгейлі даму ерекшеліктерін, көрсеткіштері мен өлшемдерін
анықтап, студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың
концепциялық тұжырымдарын негіздеу.
6.Студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындауды тиімді
жүзеге асырудың амалдары мен жолдарын айқындап, осыған орай
психологиялық-педагогикалық жағдайды үлгілеу және дәлме-дәл қолдану.
7.Субъект-бағдарлы психологиялық дайындау нәтижесін
талдап, студенттердің психологиялық даярлық пен субъектілік деңгейлерінің
танылу мен даму ерекшеліктерін ашу.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеуге қойылған
мақсаттарды шешу және оны тексеруде түрлі әдістемелер қолданылды.
Студенттердің жекелік қасиеттерін анықтау үшін Автопортрет
методикасының екі нұсқасы, К.Г. Юнгтың жеке адамның жалпы психологиялық
типологиясы қолданылды. Автопортрет әдістемесінің негізін салушы АҚШ
азаматы Р.Бернс болған.
Ол адамға өзін-өзі салғызу арқылы салған суретіне байланысты талдау
жасап, мінез-құлқын анықтаған. Ал К.Г. Юнгтің әдістемесі жеке тұлғаның
ерекшеліктерін анықтауға лайықталған. Бұл әдістеме арқылы жеке
адамның, яғни студенттердің қоршаған ортаға қатынасын, мінезінің ашық
немесе тұйық екенін үш деңгей арқылы сипаттап көрсеткен. Олар:
интроверсия, амбоверсия және экстроверсия арқылы анықталған. Ал
психогеометриялық типологиялық әдістемесін АҚШ азаматы Сьюзен Деллингер
негізін қалаған. Бұл әдістемеде адамдарға бес фигураны көрсетеді. Адам
өзіне ұнаған фигураның бірін таңдайды. Таңдалынған фигураға арнайы
интерпретация жүргізіледі. Ол арқылы адамның өзіндік ерекшеліктерін
анықтауға болады.
Дипломдық жұмыста субъект-әрекеттік тұрғы (К.А. Абульханова,
А.В.Брушлинский, С.Л.Рубинштейн және т.б.); антропологиялық (Б.Г. Ананьев,
В.П.Зинченко, В.И. Слободчиков және т.б.); тұлға теориясы (А.А.Бодалев,
А.В.Петровский және т.б.); қатынас теориясы (В.Н. Мясищев, Н.Н.Обозов және
т.б.); жүйелілік, кешендік теориялар тұрғысы (В.А. Ганзен, Б.Ф.Ломов және
т.б.); қазіргі оқьпу, дамыту, білім беру тұжырымдамалары (Б.А.
Әлмұхамбетов, С.М. Жакыпов, Е.А. Климов, В.Д. Шадриков, Х.Т. Шерьязданова
және т.б.); психологиялық дайындау тұжырымдамалары (Л.Н. Захарова, Л.А.
Кандыбович, Е.А. Климов, Л.С.Колмогорова, К.К. Платонов, Х.Т. Шерьязданова
және т.б.); субъектілік даму тұжырымдамалары (Л.И. Анцыферова, Е.Л.
Волкова; В.В.Знаков, Ф.Л. Мухаметзянова, В.А. Петровский және т.б.);
педагогикалық, психологиялық іс-әрекетті технологияландыру идеясы (Л.А.
Петровская, Д.В. Чернилевкий және т.б.); тұлға дамуының гуманистік тұрғысы
(А.Б. Орлов; А.Маслоу, К. Роджерс, Э. Фромм, Э.Шостром және т.б.); қазақ
жастарының этнопсихологиялық ерекшеліктері жайлы философиялық және
психологиялық-педагогикалық тұжырымдамалар (Б.Ә. Әмірова, Қ.Б. Жарықбаев,
С. Қалиев, Н.А.Ладзина, А.Н. Нысанбаев және т.б.) және басқа да зерттеу
мәселесін шешуге мүмкіндік беретін іргелі тұжырымдар басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
-Мәселеге қатысты теориялардың жүйеленіп, талдануы арқылы арнайы
мақсат-бағдарлы психологиялық дайындау нәтижесінде түзілетін психологиялық
даярлық іс-әрекетті, қарым-қатынасты жетілдіруде және өзіндік даму процесін
өзекті етуде мәнді тұлғалық күрделі құрылым ретінде жана мазмұнмен
жалпыланып, анықталды. Алғаш рет Қазақстандағы жоғары мектепте студенттерге
психологиялық білім беру генезисі, құрылымы, функциялары, беталысы мен
мәселелері теориялық-эксперименттік жолмен зерттеліп, студенттерді
психологиялық дайындау тиімділігін арттыруда субъектілік бағыттың рөлін
нақгылау мүмкін болды.
- Алғаш рет жоғары мектепте студенттердің психологиялық даярлығы мен
субъектілігін дамытуға қатысты тұрғылар, қағидалар кешенді түрде талданып,
субъекг-бағдарлы психологиялық дайындау жүйесін теориялық-әдіснамалық
негізде құру, жетілдіру мүмкіндіктері зерттеліп, жүзеге асырылды.
-Алғаш рет психологиялық даярлықтың жетілу және субъектіліктің даму
логикасына тіректелу; іс-әрекет, қарым-қатынас және өзіндік даму
процесіндегі психологиялық даярлық пен субъектіліктің мәнін анықтау;
студенттерде психологиялық даярлық пен субъектіліктің деңгейлі даму
ерекшеліктерін негіздеу арқылы жоғары мектепке студенттерді субъект-
бағдарлы психологиялық дайындау тұжырымдамасы жасалды. Студенттердің
субъектілік ұстанымды өзекті ету дәрежесіне байланысты психологиялық
даярлықты танытуы психологиялық сауат, психологиялық құзірет, психологиялық
мәдениет деңгейлерінде жүзеге асырылатыны, бұл деңгейлердің дамуында өзара
тәуелділік болатыны талданды; проблемалық жағдаяттарды психологиялық жолмен
шешуі психологиялық даярлықтың басты көрсеткіші ретінде негізделді.
Психологиялық дайындау іс-әрекетіне студенттердің субъектілік
таныту және дамыту деңгейлері анықталып сипатталды. Студенттердің
психологиялық дайындауға қатынасы, психологиялық проблемаларды шешуде өзіне
және басқаларға құнды қатынасының бейнеленуі бойынша субъектілік
көрсеткіштері талданып тағайындалды. Субъектіліктің деңгейлері ретінде
білім-бағдарлы субъектілік, өзіне-бағдарлы субъектілік, әлеумет-бағдарлы
субъектілік анықталып, олардың ішінара байланысы, психологиялық дайындау
барысында сатылы дамуы әдіснамалық қағидаларды басшылыққа ала отырып,
теориялық-эксперименттік жолмен зерттелді. Студенттердің субъектілік
ұстанымы психологиялық даярлықтың танылу мен жетілу алғышарты, ішкі
механизмі, анықтауышы, негізі ретінде, ал, психологиялық даярлық
субъектіліктің оңтайлы танылу, даму әлеуеті болатыны дәлелденді және
біртұтас күрделі құрылымдық қасиеттер ретіндегі психологиялық даярлық пен
субъектілік деңгейлерінін өзара байланысы талданып, психологиялық ғылымдар
жүйесіне үлес қосылды.
-Алғаш рет студенттер субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың
ықпалдасқан технологиясы теориялық-практикалық тұрғыдан жобаланып,
қолданылды; оның құраушылары біртұтас жүйе негізінде анықталып сипатталды.
-Алғаш рет педагогикалық психологияда психологиялық даярлық пен
субъектілікті эксперименттік зерттеу тұжырымдамасы, бағдарламасы
нақтыланды; қазақ топтарына бейімделген, авторлық нұсқада жасалынған
психодиагностикалық әдістер мен эксперименттік материалдар кешенді
қолданылып, студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың
тиімділігі анықталды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы.
Студент ғылыми ұғымының мәнін аша отырып, оның қандай факторларда
дамитынын және студенттердің өзгеруіне ол факторлардың қалай әсер
ететіндігіне түсініктеме берілген. Зерттеу барысында социодинамикалық,
интеракционистік, әлеуметтік үйрену теорияларымен толықтырылған. Сонымен
қатар студенттердің жас ерекшелігіне байланысты адаптациялануы, қызығуы,
түрткісі, дүниетанымы туралы мағлұматтар алуға болады. Жұмыс барысында Ю.В.
Саенконың "Қазіргі студенттердің ырымдары" мақаласы, Лисовскийдің өңделген
студенттер типологиясы, Н. Темірқұлов, А.Кенжебаевтің "Төменгі курс
студенттерін оқытудағы психологиялық-педагогикалық мәселелері " мақаласы,
Л.С. Столяренконың әртүрлі курс студенттерінің дамуына байланысты жұмыстары
көрсетілген.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы.
Зерттеуден алынған нәтижелерді Жоғары оқу орнындағы студенттердің
қажеттілігін, ортаға қатынасын, мінез-құлқын, тұлғалық қасиеттері мен наным-
сенімдерін анықтау үшін қолдануға болады. Гипотезада берілген мәселе
бойынша мұғалімдер мен студенттердің бір- біріне деген қатынасының
қандай болуы керектігіне жол ашады. Сонымен қоса түйық мінездегі
студенттердің іште жатқан қабілетін, шығармашылығын аша білуде зерттеу
жүмысының маңызы зор.
Субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың автор жасаған теориялық
және ғылыми-практикалық тұжырымдамасы жоғары мектепте психологиялық білім
беру деңгейін арттыруға мүмкіндік береді; студенттердің психологиялық
даярлығы мен субъектілігін біртұтас жүйе ретінде дамытуды қамтамасыз етеді;
кәсіби дайындаудың маңызды мәселесінің шешілуіне – студенттердің тұлға және
маман ретінде оңтайлы жетілуіне жағдай жасайды.
Зерттеу нәтижелеріне байланысты әр саладағы психологиялық қызмет
көрсету, ғылыми жұмыстар жүргізу; әр саладағы мамандарды психологиялық
дайындау; өндірістік және оқу практикаларын ұйымдастыру; білім жетілдіру
курстары мен институттарында ғылыми-әдістемелік нұсқау жасау жобалары
құрылып іске асырылды. Субъект-бағдарлы психологиялық дайындау
тұжырымдамасы негізінде маман психологтарға кәсіби білім беруді жетілдіру
жүйесі жасалды.
Авторлық нұсқадағы субъект-бағдарлы психологиялық дайындау жүйесінде
іске асырылатын психологиялық серіктестік, демеу, қолдау құраушыларын:
субъектілікті дамыту тренингін, коррекцня мен дамыту психотехникаларын -
метафоралар, ойын түрлері, проблемалық жағдаяттарды талдау, пікірталас,
субъект-бағдарлы психологиялық консультация технологиясын,
психодиагностикалық мониторинг әдістерін психологиялық-педагогикалық
теориялық және әдістемелік көмек ретінде мақсатқа сай дәлме-дәл қолдануға
болады.
Зерттеу әдістері. Субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың теориялық
және эмпирикалық міндеттерін шешу үшін психологиялық, педагогикалық, ғылыми-
әдістемелік материалдарды, зертгеу аумағындағы тірек ұғымдарды жүйелеп,
талдау; қазіргі ғылымда белгілі психологиялық дайындау, психологиялық
даярлық және субъектілік жайлы білімдерге сәйкес теориялық үлгі құру;
анықтаушы және дамытушы эксперимент; психологиялық-тарихи реконструкциялау
әдісі; психодиагностикалық тестер; тренинг барысындағы ағымдық бақылау;
сұхбат; сауалнама; әңгімелесу; сараптамалық бағалау; праксиметриялық
әдістер; статистикалық өңдеу әдістері кешенді түрде жүзеге асырылды.
Ғылыми нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі зерттеудің теориялық-
әдіснамалық бағыттарының біртұтастығы мен жүйелігі; зерттеу нысанына,
пәніне, мақсатына, міндеттеріне және логикасына сәйкес әдістемелер кешенін
қолдану; зерттеу материалдарының кең ауқымдылығы; зерттеу барысы мен
нәтижелеріне сандық және сапалық жағынан талдау жасауға мүмкіндік берген
эксперименттік жұмыстың кешенді, ұзақ мерзімді және жоспарлы болуы; зерттеу
тиімділігінің ресми түрде бекітілуі (психология, педагогика және
психология мамандықтарында оқитын магистранттар мен студенттердің оқу
жоспарларына зерттеу мәселелеріне қатысты арнайы курстардың енгізілуі);
психологиялық даярлық пен субъектілік деңгейлерінің маңызды көрсеткіштері
бойынша экспериментке қатысқан студенттердің оңды өзгерістерінің жалпылық
сипаты; статистикалық әдістерді қолдану, экспериментке қамтылу ауқымы
арқылы қамтамасыз етілді. ы және жеке болжамдары тексерідді.
Зерттеу нәтижелері жоғары мектептегі студенттерді психологиялық
дайындау жүйесінде, Өзін-өзі тану пәнін оқытуда, Оңтүстік Қазақстан
облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институты ұйымдастырған курстарда
ұдайы қолданылады.
Психологиялық даярлық пен субъектілік деңгейлерін дамыту мақсатында
студенттерге, магистранттарға, психологтар мен оқытушыларға арнайы
хрестоматиялық материалдар, студент-практиканттарға арналған психологиялық
тапсырмалар топтамасы, субъектілікті дамыту тренингі, субъект-бағдарлы
психологиялық консультация сынды оқу-әдістемелік құралдар жасалып,
психологиялық дайындау процесінде пайдаланылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Жоғары мектептегі студенттерге кәсіби білім берудің құраушысы болатын
психологиялық дайындауды зерттеу оның мазмұнын, генезисін, функциясын
қарастыруды, оның әрбір элементінің рөлін бағалауды, беталысы мен
жетілдірудің мүмкін болатын бағыттарын ашуды қажет етеді. Субъект- бағдарлы
тұрғы жоғары мектепте психологиялық дайындау тиімділігін
арттырудың маңызды шарты болып табылады.
- Субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудың
теориялық- әдіснамалық негізі студенттердің психологиялық даярлық пен
субъектілікті таныту мен дамыту процесін, олардың мендік сипаттамасын
дәлме-дәл анықтауға, зерттеуге мүмкіндік береді.
Субъект-бағдарлы психологиялық дайындау студенттердің психологиялық
даярлығы мен субъектілігінің сатылы, динамикалық процесс ретінде дамуын
қамтамасыз етеді. Студенттердің психологиялық даярлығы іс- әрекетті, қарым-
қатынасты жетілдіру және өзіндік дамуды өзекті ету үшін мәнді болатын
көпөлшемді, деңгейлі, күрделі тұлғалық жаңақұрылым ретінде психологиялық
білімді меңгеру және қолдану дәрежесімен анықталады. Студенттердің
психологиялық дайындау контексіндегі субъектілігі психологиялық
білімге бейнеленетін қатынас сипатымен анықталады.
Психологиялық даярлық студенттердің субъектілік дамуының бағытын,
деңгейлерін және жолдарын анықтайды. Студенттердің
субъектілігі психологиялық дайындауды іске асырудың шарты,
студенттердің психологиялық даярлығын танытьпу мен дамытдың ішкі механизмі
ретінде болады.
Студенттердің субъектілігі мен психологиялық даярлығын өзара
байланыста дамыту мәселесі субъект-бағдарлы психологиялық дайындаудьщ
ықпалдасқан технологиясын құру және іске асыру мәселесі ретінде
анықталады. Арнайы ұйымдастырылатын психология курстары,
психодиагностика, субъектілікті дамьпу тренингі,
психологиялық консультация, дәрісханадан тыс психологиялық шаралар субъект-
бағдарлы психологиялық дайындау технологиясының құраушылары болып табылады.
Субъект-бағдарлы психологиялық дайындау технологиясының әдіснамалық бағдары
психологиялық ықпалдың дәлме-дәлдігін анықтайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, бөлімдерден,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I СТУДЕНТТЕРДІҢ СУБЪЕКТ РЕТІНДЕ ЖЕКЕЛІК ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Студенттің субъект ретінде психологиялық жетілу мәселелері және
жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуы
Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттық мәліметтер ағыны
күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін,
талантын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Ол
бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару оқытушының қажымас
ізденімпаздығы мен шығармашылық жемісімен келмек. Қазіргі кезде егемен
елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, Қазақстан әлемдік білім беру
кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі
өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді,
білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда
болуда.
Білім беру саласында болып жатқан ауқымды өзгерістер түрлі ынталы
бастамалар мен түрлендірулерге кеңінен жол ашуда. Осы тұрғыдан алғанда
ұрпақ тәрбиесімен айналысатын әлеуметтік-педагогикалық қызметтің
тиімділігін арттыру, оны жаңа сапада ұйымдастыру қажеттігі туындайды. Бұл
үшін оқытушылардың инновациялық іс-әрекеттің ғылыми-педагогикалық
негіздерін меңгеруі мақсат етіледі. Ал жаңа технологияны пайдалану міндетті
деңгейдегі білімді қадыптастыра отырып мүмкіндік деңгейге жеткізеді.
Сондықтан оқытушының біліктілігін көтеру мен шығармашылық педагогикалық
әрекетін ұйымдастыруда қазіргі педагогикалық технологияларды меңгерудің
маңызы зор.
Кез келген елдің экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің
жоғарылығы, дүние жүзілік қауымдастықтағы орны мен салмағы сол елдің
технологиялық даму деңгейімен анықталады. Жалпы қоғам дамуы мен жаңа
технологияны енгізу сапалығы осы елдегі білім беру ісінің жолға
қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру деңгейіне келіп тіреледі. Ал
білім беру саласындағы технологиялық идеялар бұдан 400 жыл бұрын пайда
болған. Бұл күнде оқыту технологиясы үлкен өзгеріске ұшырап отыр.
Оқытушылар мен студенттерге әртүрлі дидактикалық материалдармен қоса
оқытудың техникалық құралдары жәрдемге келеді.
Бiлiм берудi ақпараттандыру процесi пән мұғалiмдерiне, әдiскерлерге
жаңа ақпараттық технологияны өз қызметтерiне жан-жақты пайдалану саласына
үлкен талап қояды.
Реалды өмірдің обьективті құбылыстарына қарай жаңа экономикалық
өзгерістерге ілесудің белсенділігі мен баяулығына байланысты әрбір адамның
жүріс-тұрысы қалыптасады. Бұл мәселеге қатысты көптеген социологиялық
зерттеулер жүргізілгені анық. Онда студент жастардың қоғамдағы
өзгерістерде өте әр қилы болып өзгеретіні анықталған. Осы реттегі
өзгерістерге деген адамдардың қайшылықты қатынасы неге алып келеді.
Тарихи талдау арқылы психологиялық дайындау алғашында күрделі, төтенше
жағдайларда нақты бір іс-әрекет түрін тиімді орындауды
психологиялық жағынан қамтамасыз ету мәселесін шешуге бағытталып, таза
тәжірибелік сипатта болғаны анықталды. Бұл тұрғыдан кәсіби міндеттерді
нәтижелі жүзеге асыруға мүмкіндік беретін психикалық қасиеттерді
қалыптастыру, жетілдіру психологиялық дайындаудың басты мақсаты болды.
Психологиялық дайындаудың теориялық негізделуі өткен ғасырдың 50-жылдарында
оның психологиялық-педагогикалық ықпал (А.А. Лалаян) ретінде анықталуынан
бастау алады. Осыдан психологиялық дайындау мәселесі теория тұрғысынан
қарастырылып, тәжірибеде қолдану мүмкіндіктері зерттелінеді. Кейіннен
арнайы кәсіби білім беру және жоғары оқу орындарында оқитын жастарды
психологиялық дайындау мәселесі қойылды.
Даму – адамның сандық жəне сапалық өзгерістерінің жүрісі мен нəтижесі.
Даму нəтижесінде адам биологиялық түр жəне əлеуметтік тіршілік иесі болып
жетіледі. Адамның биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық, биохимиялық,
физиологиялық өзгерістерді қамтыған тəн- дене дамуынан көрінеді. Ал
əлеуметтік даму оның психикалық, рухани, интелектуал кемелденуінен
байқалады.
Егер адам сана жəне өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-
əрекет орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады. Адам
тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік дəреже даму барысында қалыптасады.
“Адам” ұғымынан өзгеше “тұлға” түсінігі – адамның қоғамдық қатынастар,
басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан əлеуметтік сапа-қасиеттерін
білдіреді.
Тұлға ретінде əрбір адам əлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы жəне
ойластырылған тəрбие барысында қалыптасады. Əрбір тұлға, бір жағынан,
қоғамдық тəжірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық жəне
рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып
жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген жəне өмір мен тəрбие желісінде
қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Адам дамуы – бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді жəне қарама-қайшылықты
процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал
адамның тəн-дене болмысы мен рухани дүниесі, əсіресе, балалық жəне жас
өспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық
өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменннен жоғарыға бағытталған
ілгерілі қозғалыс тобы емес., бұл процестің өзіне тəн ерекшелігі – сандық
өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық жəне рухани сапалық
қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы. Бұл құбылыстарды
түсіндіруде əртүрлі көзқарастар қалыптасқан.
Мамандардың бір бөлігі адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға
келмейтін өзінше жүрісі бар, даму өмір шарттарына тəуелсіз, сондықтан,
тумадан берілген күштерге байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта
өзгертуі мүмкін емес, тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының
пайымдауынша: даму – бұл əуел бастан қозғалысқа қабілетті тірі материя.
Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап барады. Өмірге енжар икемдесуші
жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін өз еңбегімен жасай алатындығымен
ажыралады.
Дамуды қозғаушы күш – қарама-қарсылықтар тайталасы. Қарама-
қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге
келеді. Қарама-қарсылықтар – бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне
сиымсыздығынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп
немесе ойдан шығарып, əлектенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік
қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның
өзі де қарама-қайшылықты дүние болмысы.
Қарама-қайшылықтар барша адамдардың дамуына ықпал жасаушы ішкі жəне
сыртқы, жалпы (əмбебап), сонымен бірге қарапайым материалдық жəне ең жоғары
рухани қажеттерінің жəне оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы
қарама-қайшылықтар əмбебап сипатқа ие. Ішкі қарама-қайшылықтар əр адамның
өз болмысына қанағаттанбауынан туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде
көрінеді. Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі – жаңадан пайда болған қажеттер
мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің арасындағы алшақтықтар. Мысалы,
оқушылардың өз психикасы мен интеллект, əлеуметтік деңгейінің
жетімсіздігіне қарамай, мүмкіндіктері толысқан ересектермен бірге іс алып
баруға ұмтылуы. “Қалаймын -“қолымнан келмейді”, “білемін” - “білмеймін”,
“мүмкін”-“болмайды”, “бар”-“жоқ” – мəңгі қарама-қайшылықтарды белгілейтін
қосарлы ұғымдар. Адам дамуын зерттей отырып, ғалымдар даму жəне оның
нəтижелері – бір жағынан, жəне оларға ықпал жасаушы себептер – екінші
жағынан, арасындағы заңдылықты байланыстарды аңдатушы бірнеше маңызды
тəуелділіктерді ашты.
Неліктен кей адамдар өз дамуында өте биік нəтижелерге жетіседі, ал
екінші біреулер - ондай мүмкіндікке ие емес? Бұл процестің жəне оның
нəтижесі неге байланысты? Ұзаққа созылған зерттеулер осы сұраққа орай жалпы
заңдылық ашты: адам дамуы ішкі жəне сыртқы жағдайларға тəуелді. Ішкі
жағдайлар – адам ағзасының физиологиялық жəне психикалық қасиеттері. Сыртқы
жағдайлар – бұл адамның қоршаған ортасы, ол жасаған жəне дамыған аймақ,
сыртқы ортамен ықпалды араласу процесінде адамның ішкі мəні өзгереді, жаңа
қасиеттері қалыптасады, ал бұл, өз кезегінде алдағы өзгерістерге жол ашады.
Сонымен, адамның дамуы сандық жəне сапалық өзгерістердің желісі мен
нəтижесі. Даму барысында адам тұлғаға айналып, сана мен өзіндік сана,
дербес жаңғыртушы іс-əрекет иесі болып жетіледі. Дамудың қозғаушы күші-
қарама-қарсылықтар күресі. Адамның дамуы ішкі жəне сыртқы жағдайлармен
анықталады.
Дамудың қай қырлары адамның өзіне тəуелді жəне қай тараптары сыртқы
жағдайларға, жағдаяттарға байланысты? Дамуды айқындаушы себептер тобы –
жағдайлар деп аталады, ал сол қарапайым себептердің ішіндегі ең маңызды,
мəнді себеп – жағдаят (фактор) деп аталады. Даму процесі мен оның
нəтижесіне əсер етуші жалпы жағдайлар мен жағдаяттар қандай?
Белгілі болғандай, адамның даму процесі мен оның нəтижесі үш өзекті
жағдаяттардың бірлікті əрекетімен жасалады, олар –нəсілдік, қоршаған орта
жəне тəрбие. Негізге “нəсілдік” деп аталатын адамның тума, табиғи
ерешеліктері алынады. Нəсілдік – бұл атадан балаға берілетін тұрақты
сапалар мен ерешеліктер. Нəсілдікті тасушы – биологиялық ген (грек сөзі -
туындатушы). Организм қасиеттері табиғат жаратқан гендік кодтарда
өрнектеліп, белгілі ақпарат күйінде тіршілік өкілі тəнінде сақталатынын
жəне бірден бірге ауысып баратынын бүгінгі ғылым дəлелдеп отыр.
Генетика – адам дамуының нəсілдік бағдарлама құпияларын ашып,
жариялайды. Адамның нəсілдік бағдарламасы адамды адам кейпінде танытатын
жалпы, сонымен бірге əрбір адамның басқаға ұқсамас өзгешілігін білдіретін
айрықша детерминатты (тұрақты) жəне ауыспалы бөліктерді өз ішіне алады.
Нəсілдік бағдарламаның тұрақты бөлігі адамзаттық ұрпақ жалғастыру жəне адам
тегіне тəн нышандарды – сөйлеу, тік жүру, еңбек іс-əрекеті, ойлау, т.б.
қамтамасыз етеді. Атадан балаға адамның сыртқы белгілері: дене құрылысы,
шаш, көз, тері түстері – ауысады. Қан тобы, резус-фактор, ағзадағы
ақуыздардың əртүрлі бірігімі қатаң генетикалық бағдарламаға тəуелді
түзілген.
Адамның жүйке жүйесі, мінезі, психикалық процестердің өту ерекшелігі
осы нəсілдік қасиеттер тобынан. Ата-аналар тəнінде болған жүйке жүйесінің
кемшіліктері, олардың арасында психикалық күйзеліс, сырқаттар –
патологиялық ауытқулар ұрпақтан-ұрпаққа өтіп отырады. Сондай-ақ, қан
аурулары (гемофилия), қан диабеті, кейбір эндокриндік бұзылыстар, мысалы –
ергежейлілік, нəсілдік сипатқа ие. Ұрпаққа ауыр зиян келтіретін
жағдаяттардың бір тобы – ата- аналардың алкагольдік жəне нашақорлық зиянды
əдеттерінен.
Нəсілдік бағдарламаның ауыспалы бөлімі адамға тіршілік жағдайларының
өзгермелі шарттарына икемдесіп баруына көмегін тигізеді. Нəсілдік
бағдарлама жетілдіре алмаған адамның сапа-қасиеттері өмір бойы жүріп
жататын тəрбиемен толықтырылады. Бағдарламаның бұл бөлігін əрбір адам өз
бетінше дамыта алады. Осылайша табиғат əрбір адамға өзіндік даму жəне
өзіндік жетілу жолымен өзінің адамилық мүмкіндіктерін іске асыруға жол
ашады. Сонымен, тəрбие қажеттігі адамға оның табиғатынан берілген. Балалар
өз ата-аналарынан нені мұра етіп алады – ақыл əрекетіне дайын қабілеттерді
ме немесе қабілеттерді дамыту үшін қажет, мүмкін болған нышандарды ма?
Эксперименталды зерттеулерде топталған деректерді талдау бұл
сұрақтарға нақты бір жауап мүмкіндігін берді: нəсілдіктен өтетін қабілеттер
емес, тек қана – нышандар. Əулетке өткен нышанның кейін дамуы да мүмкін не
қолайлы жағдайлар болмаса, өшіп кетуі де ықтимал. Бəрі жағдайға байланысты:
егер адамның нəсілдік бастаулары нақты қабілетке өту мүмкіндіктеріне кез
болса жəне тұрмыс шарттары, тəрбиесі, адам мен қоғамның қажеттері орынды
үйлесім тапса, нышан қабілет деңгейінен көрінеді.
Барша қалыпты адамдар табиғатынан өзінің ақыл жəне танымдық күштерін
дамыту мүмкіндігіне ие, сонымен бірге шексіз рухани дамуға қабілетті.
Жоғары жүйке қызметі типтеріндегі айырмашылық ойлау процестерінің жүрісін
ғана өзгертуі мүмкін, ал ақыл-парасат əрекеттері деңгейіне олардың ешқандай
əсері жоқ. Солай да болса, бүкіл дүние педагогтары нышандардың ақыл-ой
қабілеттерінің дамуына кедергі де болатынын айғақтайды. Мысалы,
маскүнемдерден туған балалардың бас миындағы енжар жасушалар, нашақорларда
болатын гендік құрылым бұзылымдары, кейбір нəсілдік психикалық сырқаттар–
қабілеттердің орнығуына көп кедергі келтіреді. Шылымкеш ата-аналардан туған
балалар өкпе ауруына шалдыққыш келеді.
Ақыл-ой əрекетіне негіз –жалпы нышандармен бірге арнайы нышандар да
ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Белгілі іс əрекет түрінде адамды қалыптастырудың
бастауы осы арнайы нышандарда. Егер адамға қажетті жағдайлар жасалса,
арнайы нышандар ерте жастан-ақ белгілі болады. Мұндай нышандар: əн-күй,
сурет өнері, математика, лингвистика, спорт жəне т.б. үлкен маңызға ие.
Дамуға нəсілдіктің, қоршаған ортаның жəне тəрбиенің ықпалына қосымша
əсер ететін аса маңызды жағдаяттардың жəне бірі – бұл тұлға іс-əрекеті. Іс-
əрекет ұғымы қандай да жұмысты орындау үшін жасаған адам қимыл-
қозғалыстарының бəрін аңдатады.
Тарих тұңғиығынан іс-əрекет бабында небір дана бақылаулар бізге дейін
жеткен: балаңның немен жəне қалай шұғылданатынын айтсаң, оның қандай адам
болып жетілетінін айтып беремін; қаңғыбас болғанның ешқайсысы да,
дегеніне жете алмаған; қанша тер төксең – сонша емерсің, адам өз
бақытының ұстасы; ерте тұрғанның ырысы артық; еңбегіне қарай – сый-
сияпаты; өнерлінің қолы гүл т.б.
Даму нəтижелері мен іс-əрекет қарқындылығы арасында тікелей байланыс
болатыны айдан анық. Бұдан даму процесінің жəне бір жалпы заңдылығы
ашылады: оқушы неғұрлым белгілі салада көбірек іс-əрекет жасаса, оның сол
саладағы даму деңгейі соншама жоғары келеді. Əлбетте, бұл заңдылықтың
шексіз қолданыла беруі мүмкін емес. Ол жағдай əрбір адамның қабілеттеріне,
жасына, іс-əрекеттің өзінің қарқындылығы мен ұйымдасуына тəуелді келеді.
Іс-əрекет барысында адамның жан-жақты жəне біртұтас тұлғалық дамуы
жүріп жатады, оның қоршаған дүниеге көзқарас, қарым-қатынасы қалыптасады.
Таңдалған іс-əрекет көзделген тұлғалық қасиеттердің қалыптасуына ықпал етуі
үшін оны қажетті деңгейде ұйымдастыру жəне келелі бағдарлап отыру қажет.
Бұл тəрбие практикасында өте күрделі іс. Өкінішке орай, көп жағдайларда осы
күрделілік даму мүмкіндіктерін шектейді; кейде тəрбиеленушілер ең қажетті
болған жағдаяттарға – қоғамдық, еңбек, таным əрекеттеріне белсенді араласа
алмай, енжар бақылаушы күйінде қалып, дайын ережелерді жаттаудан ары өте
алмайды.
Студенттердің іс-əрекеттерінің негізгі түрлері – оқу, еңбек. Бағдары
бойынша іс-əрекет танымдық, қоғамдық, спорттық, көркемөнерлік, техникалық,
кəсіптік, құмарлық (гедоникалық) болып ажыратылады. Барлық студенттердің іс-
əрекеттерінің ерекше түрі – тілдесу, қатынасу (ортақтасу).
Іс-əрекет сипаты бойынша белсенді (актив) жəне енжар (пассив) болуы
мүмкін. Ол үлкендерге, қатарына қандай да талаптар қояды, төңірегіндегі
кісілерге, заттарға, болып жатқан оқиғаларға өз қатынасын білдіруге
тырысады. Уақыттың озуымен қоршаған орта жəне тəрбиенің ықпалы арқасында
белсенділік көтерілуі де мүмкін, кейде төмендеуі де ықтимал. Мысалы, адам
көп жұмыс істеуі мүмкін, бірақ іске құлықсыз, көңілі құламай, орындалуы
қалай болса, солай – енжар. Əлбетте, мұндай іс-əрекет адамды жоғары
нəтижелерге жеткізбейді.
Дамудың тиімді болуы іс-əрекеттің белсенділігіне, көңіл-күй
жарасымдылығына тəуелді. Адам таңдаған ісіне жан-тəнімен кірісіп, өзіндегі
бар мүмкіндіктердің бəрін іске жұмылдырып, өзін кемелденген тұлға ретінде
көрсете білуі қажет. Мұндай қызмет адамға қанағат лəззатын əкеліп, шабыт
пен қуаттың көзіне айналады. Сондықтан да, іс-əрекеттің маңыздылығы оның
өздігінен ғана емес сол əрекетте көрінетін тұлға белсенділігінің деңгейіне
байланысты.
Белсенділік оқу барысында студентке тезірек жəне табысты əлеуметтік
тəжірибе топтауға мүмкіндік береді. Оның қарым-қатынас, тілдесу
қабілеттерін дамытады, қоршаған болмысқа деген көзқарасын қалыптастырады.
Студенттің ақыл-парасаты дамуын танымдық белсенділік қамтамасыз етеді. Бұл
үшін студентке танымдық мəселелерді шешумен бірге игерілген білімдерді
практикада қолдану қажеттігі де тəн болуы тиіс. Себебі еңбектегі
белсенділік тұлғаны өзінің рухани жəне адамгершілік дүниесін тез арада жəне
тиімді қалыптастыруға ынталандырады, оны көп жəне нəтижелі еңбектенуге
бағыттайды.
Белсенділіктің барша көріністерінің негізінде бір ғана тұрақты дерек
көзі - қажеттік орын алған. Адам қажеттіліктерінің көп түрлілігі оларды
қанағаттандыру үшін қолданылатын іс-əрекеттердің де сан қилылығын
туындатады. Өсіп келе жатқан ұрпаққа белсенділіктің пайдалы бағыттарын
көрсетіп, алдамшы қырларын мейлінше бəсеңсіту – педагогтар үшін тұрақты да
жəне өте күрделі де міндет. Күрделілігі – адамның жеделдете кемелденуі
дəуірінде іс-əрекет қажеттері мен сеп-түрткілері (мотивтері) өте қозғалмалы
жəне ауыспалы келеді. Сондықтан, əртүрлі жас сатыларында іс-əрекет түрлері
ауысып отыруы шарт.
Əрбір адамның өзіндік белсенділігі оның қабілеттері мен дарынының
дамуы жəне табыстарға жетуінің міндетті кепілі. Студент тəрбиесімен қандай
да бір ғажайып тəрбиеші шұғылданбасын, студенттің өз əрекеті, ықыласы
болмаса, ешқандай нəтиже болуы мүмкін емес. К.Д. Ушинскийдің пікірінше,
студент өзі оқуы тиіс, ал педагогтың қызметі – оған игерілуі қажет
материалды ұсынып беру, оның оқу процесін басқару. Осыдан, дұрыс қойылған
мақсатта студент педагогикалық ықпалдың тек объекті ғана емес, ол сонымен
бірге өз тəрбиесін белсенді өз қолына алған- субъект бола алады.
Іс-əрекет сияқты тұлға белсенділігі де таңдамалы сипатқа ие. Тұлғаның
дамуы кез-келген əсерден болмайды, солардың ішінде адамның өз қажетіне сай
келген, оның тұлғасына жарасымды болған, шынайы болмысқа деген оның жеке
көзқарастарына сəйкес ықпал болса ғана, бала дамуы қарқынды жүреді.
Тұлғаның белсенділігі дамудың тек алғы шарты емес, оның нəтижесі де.
Қоғамдық белсенді, ынталы, шығармашыл жəне өзі мен төңірегіндегі қатысқан
адамдардың бəріне бірдей жақсылық пен қуаныш беретін тұлға қалыптастырушы
тəрбие əрдайым өз мақсатына жетіп отырады. Саналы, ұйымдастырылған студент
іс-əрекеті белсенділіктің қай түрін де қамтамасыз ете алады. Өсіп келе
жатқан ұрпаққа толық іс-əрекет мүмкіндігін ашып беру, өз күш-қуатын
белсенді қолдануға қажет əрекет тəсілдерімен қаруландыру, тұлғалық
ерекшеліктерді жете зерттеу жəне əр тұлғаның болмысындағы табиғаттан
берілген нышандар мен дарындылықты мейлінше жайып салу- əрбір тұлғаның даму
процесін ақылгөйлікпен бағыттаушы ұстаз-педагогтың өз ар-намысы мен қоғам
алдындағы борышы.
Сонымен, студент дамуының маңызды жағдаяттарының бірі – оның меншікті
өз əрекеті, қызметі. Оқытушы қаншама жақсы бола берсін, өзі еңбектенбеген
студент көздеген мақсатына жете алмайды. Əрқандай іс-əрекет студент
ықылысымен орындалып, шартты түрде белсенді болуы қажет. Орындаған ісінен
студент лəззат жəне қанағат табуы лəзім. Белсенді іс ешқашан шаршатпайды.
Студенттің даму деңгейіне байланысты жетістіктерді дер уақытында
зерттеп тұру қажеттілігі күннен-күнге үлкен маңызға ие болуда. Бұл
қажеттілік тұлғаның қалыптасу процесін тиімді басқару үшін, ондағы жүріп
жатқан өзгерістердің тереңдігін, қарқыны мен ерекшеліктерін білу
керектігінен туындаған. К.Д. Ушинский: Егер педагогика адамды барша
тараптан тəрбиелегісі келсе, онда ол сол адамды ең алдымен жан-жақты білуі
шарт -деп өз уақытында диагностиканың нақты оқу-тəрбие процесіндегі
маңызын баса көрсеткен.
Диагностика (грек сөзі: диа – ашық, айқын жəне гнозис -
білу) – зерттелуші объект немесе процесс жөніндегі ақпараттарды күні
ілгері алудың жалпы тəсілі. Педагогикалық даму саласындағы диагностиканың
мəн-мағынасы медицинадағы сырқатты күні бұрын анықтаумен бірдей.
Диагностика жолымен тəрбие процесіндегі қандай да өзгерістердің белгілері
мен себептері, оның сипаты анықталып, ол тəрбиені болашақта дұрыс жолға
келтірудің жоспарына негіз береді. Дұрыс орындалмаған диагностика барлық
еңбекті зая етіп, алдағы тұрған мақсатқа жетудің кедергісін азайтпақ түгіл,
оны асқындырып жібереді. Сондықтан да, тұлғаның даму желісін диагностикалау
- жоғары мамандық пен жауапкершілікті талап ететін өте маңызды практикалық
іс.
Тұлғаның тəн-дене дамуын диагностикалау қиындық тудырмайды. Бұл үшін
бүкіл дүниежүзінде жалпы жəне айрықша сапалардың даму дəрежесін өлшестіруші
ерекше тестер (нұсқау-көрсетпелер) қолданылады. Берілген тапсырманы
орындауына қарай тұлғаның қажетті деңгейге, тəн-дене дамуындағы нақты
өлшемдерге сəйкестігі анықталады. Алынған деректер жас мүмкіндіктермен
салыстырылады.
Рухани, əлеуметтік дамуды диагностикалау үлкен қиындық тудырады. Бұл
мақсатта қолданылатын əдістемелер əзірше күрделі, қорытынды дəлдігін
қамтамасыз ете бермейді. Диагноз анықтаудың сенімділігін көтеруге орай
комплексті тексерістер, антропометриялық, əлеуметтік жəне психологиялық
деректер жинақталып, өзара салыстырылады, ал бұл үшін арнайы жабдықталған
клиникалар мен зертханалар, дайындықты мамандар қажет. Нақты педагогикалық
практикада мектеп психологтары мен мұғалімдері тұлғаның жекеленген қасиет-
сапаларын анықтауы мүмкін, бірақ мұндай зерттеулердің нəтижесіне негіздеп,
даму құрылымдарына жалпы баға беріп болмайды.
Жеке тұлғаны қалыптастыру дегеніміз - оны мәдениетке үйрету, білім
беру, қарым-қатынас ережелерін, әлеуметтік тәжірибені меңгерту.
Жеке тұлғаның белгілі бір мәдени ортада болып, оның тұлғалық және
танымдық дамутына ерекше әсерін тигізеді. Қалыптасуына қарай жеке, тұлғаның
белгілі бір мәдениетінің субьектісі ретінде екі түрлі фактор бар: біріншісі
- сол халықтың мәдени ерекшеліктері, екіншіден - танымдық процестері,
темперамент, мінез-құлқын сапалы түрде танып ажырата білу.
Жеке адамның әлеуметтенуі және оның әлеуметтік ұстанымы – жеке тұлға
әлеуметтік контексттегі өмір сүруін, оның әлеуметтік тәжірибе мен оны іске
асыруын ашып көрсетеді. Енді осы көрсетілген 2 жақты анализдеп, топтағы
адамның басқа адамдармен қарым-қатынасы негізінде оның шынайы мінез-құлқын
анықтап алу керек. Әлеуметтік-психологиялық зерттеу негізінсіз жеке тұлғаны
жан-жақты зерттеу мүмкін емес. Мұнда жеке адамды іс-әрекет немесе қарым-
қатынас процесінде алып, қарастыруға болады. В.А.Петровский жеке адамды
зерттеудің 3 аспектісін бөліп көрсетті. Мұнда жеке адам:
1) субъект өмірінің жекелік қасиеті ретінде;
2) кеңістікте өмір сүруші жеке адам аралық қасиет ретінде;
3) жекелік даму кеңістігінен бөлек қасиет ретінде қарастырылады.
Әлеуметтік жеке адамды әсер етуші субъект ретінде қарастырады.
Әлеуметтену процесінде ие болған жекелік қасиеті, әлеуметтік бағдары бір
орында тұрып, қатып қалған жоқ, бірақ жеке адам нақты топта, шынайы
әлеуметтік ортада үнемі түзетулерге ұшырайды. Шынайы, нақты топтың ролі өте
күшті, маңызды орын алады.
Жеке адамның жалпы объективтік қасиеттерінің негізі – қоғамдық қатынас
болып табылады. Дәлірек, нақтылап айтсақ, оның әр түрлі әлеуметтік қоғамдық
қатынастарға енуі және де осы қоғамдық қатынастардың әр түрлі деңгейінің
реализациялануы. Мұндай мәселені талқылау әдістерінің бірі топтағы жеке
адам немесе жеке адам және топ болып табылады. Ғылыми сипаттама бойынша
топ мәселесі жеке тұлға жағынан қарастырылуы керек деп көрсетті. Мұндағы
жеке адам топпен теңеседі ме?, мұнда қандай механизмдер көрінеді?, топта
жеке адам нені игереді және де ол осы топты немен толықтырады? Бұл
сұрақтарға жауапты тек ғана жеке адамның топта өмір сүруін, қалыптасуын
бөлшектеп, жекелеп зерттеу нәтижесінде ғана алуға болады.
Жеке адам болып туылмайды, жеке адам болып қалыптасады деген принципті
нақтылай келе: жеке адам болып қалыптасады, сондықтан да жеке тұлғаның
қандай топта қалыптасуы, басқа жеке тұлғалармен әсерлесуі, т.б. бәрібір
емес. Егер де мұнда лангитюдті зерттеуді іске асыра алсақ, жеке адамның
бүкіл өмірін зерттей алсақ, онда бұл сұраққа нақтылы жауап табылар еді. Сол
зерттеу нәтижелерде жеке адам үшін топтың маңызын, оның өмірінде алатын
орнын жан-жақты айтуға болар еді.
Жеке адам сапаларын зерттеудің жалпы және әлеуметтік өзіндік дәстүрі
бар. Жеке адамның әр түрлі сапасының құрылымен сипаттаудан әлеуметтік жеке
адам сапалары жүйесін құру керек деген қорытындыға келді. Бірақ та мұндай
жүйе құру принципі әлі де құрастырылған жоқ.
Тұлғааралық бағалаудың 3 процесін бөліп көрсетуге болады:
1) интериоризация
2) әлеуметтік салыстыру
3) өзіндік атрибуция
Осы көрсетілген процесс топты сипаттауда қалыптасады. Әрбір топ мүшесі
өзін-өзі бағалауы топтық көзқарас, пікірге байланысты.
Соңғы он жылдардағы шетелдердің әлеуметтік психикасында өзара іс
-әрекет стилінің негізгі үш анықтамасын бөліп көрсетуге болады. Бірінші
бағыттың зерттеушілері У.Шутц, Г.Триэндис, Б.Бас, Д.Коуэн жалпыға ортақ
базистік бағдарламадағы жеке тұлғаның алғашқы тенденцияларын қарастырады,
яғни жеке тұлға арасындағы қарым – қатынастағы белгілі бағдардағы субъект
нені алуға тырысатынын анализдейді (зейін, қорғаныс, билік, махаббат,
сәттілік т.б).
Екінші бағытта зерттеушшілер Т.Лири, Дж, Виггинс, Д.Кислер, М. Ларр
зейіндерінің негізін өзара іс-әрекет тәсілдеріне және нақты формаларына
аударады. Яғни, жалпы жеке тұлға арасындағы стилді қарастыратын қарым –
қатынастың тұрақты тенденцияларының жинағын анализдейді.
Осыдан психологтар, жеке тұлға арасындағы қарым – қатынас
мотивациясының екі түрін бөледі (басым болу – бағыну және махаббат жек
көрушлік), олардың құлықтық сипатын суреттеп, әр стилдің тәсілдері мен
формаларын нақтылайды.
Үшінші бағыттың өкілдері М.Дюк, С.Новиуки және т.б жеке тұлға
арасындағы қарым – қатынас стилі тек қана адамның жекелік диспозициясы
немесе серігінің құлықтық формаларына ғана емес, сонымен қатар жағдайдың
құрылымына да тәуелді.
Тұлғаның дамуындағы кейбір ерекшеліктерді диагностикалаудың қарапайым
əдістерін үйреніп алу кəсіби педагогикалық дайындықтың аса маңызды шарты.
Ұстаздарды аса қызықтыратын жəйттер – тұлғаның ақыл-ой əрекеттерін, мінез-
құлық сеп- түрткілерін, қажетсіну деңгейін, көңіл-күй шабытын, əлеуметтік
бітістер дамуы мен т.б. маңызды сапаларын күні ілгері байқастыру. Аталған
сапаларды зерттеудің кең тараған əдісі - бұл тестілеу.
Жоғары мектептегі білім берудің психологиялық мәселелеріне қатысты
зерттеулерде (А.В. Аверин, М.К. Бапаева, М.И. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz