Т.ҚОРДАБАЕВ және ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ МӘСЕЛЕСІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
ОСПАНОВА АҚНҰР АБДУЖАПАРҚЫЗЫ
Т.ҚОРДАБАЕВ және ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ МӘСЕЛЕСІ
Мамандығы 6N0205-филология
Филология магистр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент Н.Қошанова ____________
Түркістан
2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ
1 Т.Қордабаевтың қазақ тіл білімін зерттеудегі алатын орны ... ... ...5
1.1 Т.Қордабаевтың түркітану саласындағы
еңбегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
1.2 Т.Қордабаев және қазақ әдеби тілі
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 13
1.3 Т.Қордабаев және поэзия
синтаксисі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 18
1.4 Т.Қордабаев және қазақ тілінің морфологиясының кейбір
мәселелері ... ... ... 24
ІІ ТАРАУ
Т.Қордабаев және құрмалас сөйлем синтаксисі
мәселесі ... ... ... ... ... 33
2.1 Т.Қордабаев және салалас құрмалас
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .48
2.2 Т.Қордабаев және сабақтас құрмалас
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 57
2.3 Т.Қордабаев және қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 75
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Синтаксистің басты объектілерінің бірі - құрмалас
сөйлем. Сондықтан да сөйлем синтаксисін, әдетте, жай сөйлем және құрмалас
сөйлем синтаксисі деп екі топқа бөледі. Сөйлем деп аталатын бір бірлікке
топтастырылғанымен, әрқайсысының өзіне тән белгілері болады. Алдымен, олар
құрылымдық жағынан ерекшеленеді. Жай сөйлем - бір ғана ойды білдіріп,
тиянақталған интонациямен айтылатын синтаксистік бірлік. Құрмалас сөйлем
синтаксисінің негізгі объектісі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара
тіркесіп, бір бүтінге айналуы, сол арқылы күрделі ойды білдіру жолдары мен
тәсілдері болады. Құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін жай
сөйлемдердің өзара тіркесіп, қүрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің
түрлерін, жасалу жолдарын тексереді.
Құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады дегенге қарап, оны кез келген
жай сөйлемдердің кездейсоқ тіркесе салған тобы деп түсінуге тағы да
болмайды. Құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен органикалық байланыста,
берік бірлікте тұратын және біріне-бірі бағынышта өзара шарттас болып
келетін күрделі мағыналық бір бүтін болып табылады.
Жай сөйлемнен кіші тілдік құрылымның ешқайсысы да құрмалас сөйлемге
дербес компонент бола алмайды. Бірақ құрмаласқа енген әрбір жай сөйлемдерді
мағыналық қатынастары бар сөйлемдер деп ұғыну керек. Өйткені күрделі ойды
білдіру үшін тіркесетін сөйлемдер өзара мағыналық бірлікте болғанда ғана
тіркесе алады. Мұның өзі басты фактор болуға тиіс. Әдеттегі жай сөйлемдерге
қарағанда, негізгі бір айырмашылығы - осы [1,233]. Құрмалас сыңарларының
дербес жай сөйлемдерден ерекшелігін М.Балақаев былай түсіндіреді: Құрмалас
сөйлем мағыналық және тұлғалық жақтарынан алғанда жалпы алғанда, тұтас бір
бүтін болғанымен, ол жеке сөйлемдерден құралады. Алайда сол жеке сөйлемдер
құрмаластың қарамағында мағыналық және интонациялық тиянақсыз қалыпқа
түседі. Әдеттегі жай сөйлемдерге қарағанда негізгі бір айырмашылығы –осы
[2,219].
Ендігі бір мәселе жай сөйлемдердің барлығы құрмалас сөйлем компоненті
бола ма деген сұрақ төңірегінде топтасады. Құрмалас сөйлемге байланысты
туындап жүрген қиындықтардың көпшілігі осы мәселеге қатысты екендігіне шүбә
жоқ. Өйткені ортақ бастауышты сөйлем, әр компоненттің субъект-предикаттық
қатынасқа негізделуі не оны саралай қолдану сияқты тіл біліміндегі
тартысты мәселелердің барлығы осыған қатысты.
Егер құрмалас сөйлемді кемінде екі жай сөйлемнің салаласа не сабақтаса
байланысуы деген қағидаға сүйенсек, құрмалас құрамындағы атаулы сөйлемдер
де, бөлшектелген сөйлемдер де, осы секілді күрделенген сөйлемдер мен
телінбе компонентті құрылымдар да сол талапқа жауап береді. Егер
күрделенген сөйлемдерді бір компонентінде субъект-предикаттық қатынасы бар,
екіншісі жартылай предикаттық қатынасқа құрылғандықтан, құрмалас сөйлемдер
аясында қарастыруға келмейтін тілдік құрылым деп танитын болсақ, жоғарыда
аталған сөйлемдерді сол деңгейде қарастырған жөн сияқты. Өйткені құрмалас
сөйлемге тән деп саналатын әр компоненттің субъект-предикаттық
қатынасының болмауы бұл мәселеге байыппен қарауды талап етеді [3, 40].
Құрмалас сөйлемді зерттеуде проф.Т.Қордабаев та көп еңбек сіңірген.
Бұл жайындағы оның көлемді еңбегі - проф. М.Балақаевпен жоғары оқу орнына
арнап жазған Қазіргі қазақ тілі оқулығындағы Құрмалас сөйлем синтаксисі
бөлімі. Құрмалас сөйлемге қатысты кейбір мәселелер тарихи тұрғыдан проф.
Т.Қордабаевтың жазба нұсқалардың негізінде жазылған еңбектерінде де
қамтылған. Ғалымның құрмалас сөйлем туралы ғылыми көзқарастары - арнайы
зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының нысаны - құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму,
қалыптасу жолындағы ғалымдардың, Т.Қордабаевтың еңбектері.
Жұмыстың мақсат, міндеттері. Құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму,
қалыптасу жолы, құрылымдық түрлері мен олардың өзіндік ерекшеліктерін, сол
құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму, қалыптасу жолында Т.Қордабаев
еңбектерінің мәнін ашу – диссертациялық жұмыстың мақсаты болса,
құрмалас сөйлемнің зерттелуін өзіндік белгілеріне қарай ғалымның
құрмалас сөйлем туралы көзқарастарын анықтау;
ғалымның ғылыми пікірлерінің қалыптасуын таразылау сияқты жұмыстар
зерттеудің міндеттері саналады.
Тақырыптың маңыздылығы. Қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің
жасалуы, мағыналық, тұлғалық сипаттары тіл білімінде жеткілікті
зерттелінгенімен, ғалым Т.Қордабаевтың құрмалас сөйлемнің зерттелуіндегі
еңбектерін қарастыру арнайы зерттеуді қажет ететін мәселердің бірі екендігі
анық.
Сол себепті де – қазіргі қазақ тіліндегі екіқұрамды, көпқұрамды
құрмалас сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық сипаты мен олардың құрылымдық
түрлері, соның ішінде көбінесе өлең синтаксисінде кездесетін тек
бағыныңқылы сабақтастардың көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің бір түрі
есебінде қарастырылуы сияқты мәселелердің ғылымда тұрақты қалыптасуына
ғалым Т.Қордабаевтың сіңірген еңбегін арнайы қарастыру жұмыстың жаңалығы
болып табылады.
Зерттеудің практикалық, теориялық мәні. Құрмалас сөйлем синтаксисінің
теориясы міндетті түрде ғалымдардың ғылыми көзқарастарын саралаумен
ажыратылады. Осы себепті де осындай жұмыстар құрмалас сөйлем синтаксисінің
теориясына қосар үлесі мол, ал тілдік деректері практикалық мәнін
толықтырады.
1. Т.Қордабаевтың және қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық
мәселесі ХХI ғасыр білім беру жүйесі: Бәсекеге қабілетті маман
даярлау мәселелері Профессор Әділ Ермековтың туғанына 100 жыл толуына
арналған Халықаралық ғылыми конференция материалдары. Шымкент,
2009.239-243б.
2. Т.Қордабаев құрмалас сөйлем құрылымы Қазақ әдебиетіндегі кітаби
ақындар дәстүрі атты Майлықожа Сұлтанқожаұлының 175 жылдық
мерейтойына арналған Халықаралық ғылыми-теориялық конференция жинағы.
Түркістан, 2009.180-184б.
3. Т.Қордабаевтың салалас құрмалас сөйлемдер туралы көзқарастары
Қазақстанның ғылыми әлемі Халықаралық ғылыми журнал. 2-2010. 12-16б.
4. Т.Қордабаевтың қазақ тіл білімін зерттеудегі алатын орны Қазақтану
Халықаралық ғылыми журнал. №1(14) 2010
І Т А Р А У
Т.Қордабаевтың қазақ тіл білімін зерттеудегі алатын орны
Түркітанушы, лингвист Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сіңген
қайраткер, профессор Төлеубай Рақымжанұлы Қордабаевтың қазақ тіл білімінде
еңбек етпеген саласы жоқ. Ғалымның ғылым, білімге қосқан қомақты еңбектерін
саралайтын болсақ: тілді оқыту мәселелері (бағдарлама түзу, оқулықтар жазу
т.б.); тілдің жалпы теориясы; тілдік мағына мәселелері; қазақ тілінің
морфологиясы; қазақ тілінің синтаксисі; қазақ тілінің тарихы; түркітану
және қазақ тіл білімінің тарихы, сөздіктер (емле, орысша-қазақша) түзуге
қатысу.
Профессор Т.Қордабаев еткен еңбегі жеке бастың қамы үшін емес,
керісінше ғылым-білімнің қажетін өтеу үшін жазылған еңбектер еді.
Ғалымдық-ұстаздық жолы 1946-1949 жылдары ҚазПИ-де сабақ беруден
басталды, ол қазақ тілі грамматикасының қолданымдық мәселелеріне арнап
әдістемелік еңбектер жазды. Ғылыми жұмыстары 1949 жылғы қазақ тіліндегі
етістіктің шақтары туралы ғылыми жетекшісіз жасаған кандидаттық диссертация
қорғауынан басталды.
ХХ ғасырдың 50-жылдарында ғалым сол кездің ғылыми күн тәртібіндегі
мәселелері сөз және оның мағынасы, грамматикалық құрылысы, сөздерді
тастастыру мәселелеріне арнап бірнеше мақалалар жазды. Осы тұста түркі тіл
білімі мен қазақ тіл ғылымында екі түрлі пікірталас өрбіді. Бірі –
сөйлемнің толықтауыш мүшесі мен пысықтауыш мүшесі арасына ара жік қою
туралы 1952 жылғы М.Балақаевтың Халық мұғалімі журналындағы мақаласы
туралы пікірталас болды. Сөйлем мүшелері арасына ара-жік 1959 жылы қойылды.
Осы пікірталасқа Т.Қордабаев та қатысты: Халық мұғалімі, 1954, №2.
Екіншісі – түркі тілдеріндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы
сыңарының сипатын нақтылау түркітанудағы үлкен қомақты мәселелердің бірі
ретінде 1956 жылы Алматыда түркітанушылардың бүкілодақтық кеңесі өтті. Осы
тұста ұсынған Т.Қордабаевтың бағыныңқының дербес бастауышы болуы қажет
деген түйіні қазақ тіл білімінде сабақтас құрмалас сөйлемнің басты
критерийлерінің бірі болып қалды. Сол кезде Т.Қордабаевтың қазақ тілінен
түзген бағдарламалары [4; 5; 6] толықтырулармен осы күнге дейін
пайдаланылып келеді.
ХХ ғасырдың 60-жылдары Т.Қордабаев ғылыми еңбегін қазақ тілінің
синтаксисіне арнады. 1961 жылы М.Балақаевпен бірге шыққан Қазіргі қазақ
тілі. Синтаксис оқулығындағы оқулығындағы құрмалас сөйлем бөлімінің авторы
болды. Бұл оқулық кейін қанша толықтырулардан өтті, ғалым құрмалас сөйлемді
түгелдей қамтыған, бағдарламалық деңгейді толық берген оқулық болып
табылады. Кейін А.Байтұрсынов ақталған тұста 1995 жылы Қазақ тіліндегі
құрмалас сөйлемдер синтаксисі деп қайта шығарды. Құрмалас сөйлем туралы
А.Байтұрсыновтың ғылыми пікірлерін салыстыра беріп отырады. Аталған оқулық
осы күнге дейін жоғары оқу орындарының қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
студенттері үшін өте құнды оқулықтардың бірінен саналады.
Қазақ тілінің синтаксисінің зерттеу нысанын кеңіте түскен ғалым
Т.Қордабаевтың ғылымдағы шәкірті Ж.Жақыпов осы туралы былай дейді: ...
Т.Р.Қордабаевқа дейін қазақ грамматикасы сөйлем шегінен шыққан жоқ. Қазір
мәтін, күрделі синтаксистік тұтастық деп атап жүрген тың тілдік бірлікті
қазақ тілінде алғаш атын атап, түсін түстеген, оны зерттеу проблемасын алға
қойған осы ғалым еді. [7, 191-196]. Тағы бір сонылық туралы. Ғалымның
сөйлем тиянақты ойды емес, жеке ойды білдіретіндігі туралы жеке пікірі
болатын [8] [9, 6].
Бұл жылдары қазақ тілі синтаксистік құрылысының тарихын алғаш
зерттеген ғалым – Т.Қордабаев. Докторлық диссертациясын ғалым ХҮ-ХХ
ғасырлардағы қазақ жазбалары тілінің синтаксисіне арнады. Тілдің тарихи
синтаксисіне бірнеше еңбектер арнады: Тарихи синтаксис мәселелері, А.,
1964; Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі, А., 1966; Қазақ мақал-
мәтелдерінің синтаксистік құрылысы (1964); Поэзиялық шығармалардың
синтаксистік құрылысы (1964) т.б.
1.1 Т.Қордабаевтың түркітану саласындағы еңбегі
Т.Р.Қордабаевтың түркітану саласына қатысты жазған еңбектері ғалым
еңбектерінің бір бөлігі болып табылады. Ғалымның грамматика, әдеби тіл, тіл
тарихына қатысты еңбектері, мектеп немесе жоғары оқу орындарына арналған
оқулықтары мен оқу құралдары қазақ тіл білімінің мол мұрасы ретінде
танылады.
Қазақ тіл білімінің шежіресіне айналған Т.Қордабаев ХХ ғасырдың 80-
жылдарында қазақ тілін зерттеу мен оқытудың өзекті мәселелері төңірегінде
Қазақ тіл білімінің даму, қалыптасу жолдары атты еңбек жазды. Автор
еңбекте жазылған және жарық көрген мезгілдері сталиндік репрессияның жалыны
бәсеңдей қоймаған тұсы болғандықтан, халық жауларын дәріптеп отыр деген
үрейлі атаққа душар болмас үшін қазақ тіл білімінің негізін қалаушылар
А.Байтұрсынов, Е.Омаров, Х.Досмұхамбетов, Қ.Кемеңгеров, М.Дулатов т.б.
туралы пікір айта алмағандығына қынжылады. Бұлардың ішінде А.Байтұрсыновтың
қазақ тіл білімі үшін еткен еңбегін зор бағалайды: Ол – қазақ тілі туралы
ғылымның негізін қалап, қабырғасын көтеруші, оның барлық мәселелері жайында
да алғашқы пікір айтушы болатын. Сондық тан Ахаң еңбектерінсіз ғылымымыз
тарихы туралы мәнді бірдеме айтам деу – жалғандық болар еді деп, автор
халық жауы А.Байтұрсыновтың атын атамастан 20-жылдарда жарық көрген
еңбектерде деп көрсеткенін айтады [10,4].
Қазақ тіл білімінің тарихын екі кезеңге бөліп қарастырған ғалым
бірінші кезеңге арғы ғасырлардан бастап 1917 жылға дейінгі дәуірді, екінші
кезеңге қазан төңкерісінен кейінгі кезеңді жатқызады. Мұндағы алғашқы
кезеңді қазақ тіл біліміне жанама ғана қатысы бар жалпы түркілік көне дәуір
еңбектерінен бастағандығын Т.Қордабаев: Ол еңбектерді қазақ тілі, қазақ
тіл білімі тарихымен ұштастырғанға таңдануға, ...өзімізді көнелендіруге
құмарлықтан деп қарауға болмайды. Ол – тарихтық жалғастық, - деп
түсіндіреді [10,11]. Осы кезеңде жазылған еңбектерге тән өзгешелік тіл
білімі салаларын, әр саланың өзіне тән объектілерін даралап сөз етпей,
бірін екіншісінің құрамында қарап араластырғаны, әрі бұл еңбектер қазақ
тілін білмейтін, мейлінше нашар білетін орыстарға арналғандығы деп
көрсетеді.
Ғалым Т.Қордабаев қазақ тіл білімінің қалыптасуы қазақ тіліне жанама
қатысты зерттеулер және тікелей ана тілді зерттеулермен байланысты. Еңбекте
қазақ тіліне жанама қатыс зерттеулерді араб тілді зерттеулер, еуропа тілді
зерттеулер деп екі салаға бөледі.
Араб тілінде, араб графикасымен жазылған түркологиялық еңбектер ХІ-ХҮ
ғасырлар арасын қамтыды, олар түркі тілдерінің салыстырмалы сөздіктерін
жасау, шағын көлемді практикалық грамматикалық очерктер болып табылады.
Орыс тілді ғалымдар отандық түркология тарихы ХҮІІІ ғасырдың екінші
жартысынан орыс тілді зерттеулерден басталады деп көрсеткенін, түркі
халықтары, олардың тілдері жайлы алғашқы пікірлердің біршамасы араб тілінде
ХІ-ХҮ ғасырларда жазылғандығын және ол түркологиялық зерттеулерге ғалым өз
еңбегінде егжей-тегжейлі тоқталады.
Ғалымның түркітану мәселелері туралы еңбектеріне Тарихи синтаксис
мәселелері, Тарихи грамматика мәселелері (автордың бірі), Түркология
ғылымының даму тарихына, Түркология және қазақ тіл білімі атты оқу
құралы мені оқулықтары, монографиясы және әр кезеңде баспасөз беттерінде
жарияланған ғылыми мақалаларын жатқызуға болады.
Тарихи синтаксис мәселелері атты монографиясында [11] қазақ тілінің
жазба ескерткіштеріне тоқтала келіп, ескерткіштердің синтаксистік
құрылысына жалпы шолу жасайды. Бұл еңбекте Қадырғали Қошымұлының Жамиғ-ат
тауарих, Әбілғазы Баһадүрдің Шежіре түрік шежірелері мен ХҮІІІ ғасырда
қазақ тілінде жазылып сақталған хан, би жарлықтары, қатынас қағаздар,
арыздар мен мәлімдемелердің синтаксистік құрылысына талдау жасайды.
Еңбектерде оның зерттелуі, жарияланымы сияқты жалпы мәлімет беріліп,
фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері қазіргі түркі тілдерімен
салыстырылып, ғылыми мысалдармен дәлелденген. Шығармалардың синтаксистік
құрылысы ретінде шылаулар синтаксисі, сөз таптарының сөйлем мүшесі болу
және сөйлемде бір-бірімен тіркесу қасиеттері, сөйлем мүшелері, құрмалас
сөйлем мәселелері әр еңбекке қатысты талданған.
ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ тілінің синтаксистік құрылысын зерттеген
еңбектерде қазақ тіл білімінің қалыптасуына табысты еңбек еткен ғалым,
түрколог Т.Қордабаевтың Тарихи синтаксис мәселелері (1964) еңбегі
түркологиялық сипатта ерекшеленіп тұрады.
XVI ғасырда жазылған Жамиғ-ат тауарих (авторы - Қадырғали Қошымұлы)
Т.Қордабаевтың айтуы бойынша, ... жазба материалдардың қай тілге
жататынын, оны жазған автордың тайпасы, ұлты, мекені шешпейді, ескерткіш
тілінің қазіргі тілге жақындық дәрежесі, оған ұқсастық шамасы,
грамматикалық құрылысындағы бірлігі шешеді делінеді. Сол себепті еңбек
Тарихи синтаксистік мәселелері деп аталған.
Тілдің әр дәуірдегі синтаксистік құрылысын зерттеу - тарихи синтаксис
үшін маңызды мәселе. Т.Қордабаев сөзімен айтқанда, ...тарихи синтаксис
жазба ескерткіштер тілінің синтаксистік құрылысын зерттегенде, төмендегі
негізгі мәселелер тұрғысынан қарау керек. Олар:
- сөз тіркестері, олардың тіркесу амал-тәсілдері;
сөйлем мүшелері, олардың формалық құбылыстары, құрамдары, орналасу, басқа
мүшелермен байланысу жолдары;
сөйлем құрылыстары, олардың мағыналық және структуралық типтері, оларға жай
және құрмалас сөйлемдер, т.б. түрлері жатады. [11, 19].
Синтаксистік жүйе тілдік деректерге сүйенсек, тарихи тұрғыдан жетіліп
отыратын, белгілі даму тарихы бар тілдік жүйе болып табылады. Қазіргі
синтаксистегі сөйлем мүшелері, түрлері, олардың бір-бірімен байланысу
жолдары онша көп өзгеріссіз жазба нұсқаларда көрініс табады.
Әдетте, қазіргі тіліміздегі секілді сөйлемнің бастауышы бұрын, ал
баяндауышы одан кейін орналасқан. Сонымен қатар, анықтауыш пен толықтауыш
өздерінің анықтайтын немесе толықтыратын сөзінен бұрын келген. Мысалы: Бұ
кітапны оқығлы, бұ бәйтләрні мағлұм қылғылы кітапдин яхшы, ғазызырақ тұрор
(Бұл кітапты оқушы, бұл жырларды мәлімдеуші (таратушы) кітаптан жақсырақ,
ұлылырақ). Бұл келтірген мысалда лексикалық жағынан ерекшелік болмаса,
сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібінде айтарлықтай өзгешелік байқалмайды.
Бұдан қазіргі қазақ тілі синтаксистік құрылысының орта ғасыр жазба мұралары
тілдеріндегіден айырмашылығы, ерекшелігі жоқ деген ұғым тумайды. Ондай
ерекшеліктерді синтаксистік амал-тәсілдердің өн бойынан кездестіре аламыз.
Мысалы, ғалым-түрколог Т.Қордабаев сұраулы сөйлем немесе жай сөйлемдердің
бір-бірімен себептестік я қарсылықты мағыналық қатынастарда құрмаласуы ерте
заманда да болған, қазір де бар. Бірақ берілу жолдары, құрылыстары,
структуралық типтері жағынан қазіргі тіліміздегісі әлдеқайда жетілген,
толыққан, дифференцияланған екенін аңдатады.
Ғалым Т.Қордабаев жай сөйлем синтаксисін сөз еткенде, жай сөйлем
Жамиғ-ат тауарихтағы ең негізгі және ең көп кездесетін синтаксистік
бірлік және үнемі ықшамды, аз сөзділігіне баса назар аудартады: Шығармада
(Тауарихта) кездесетін сөйлемнің негізгі түрі - жай сөйлем. Ол құрылысы
жағынан толымды, толымсыз және жалаң, жайылма түрлерінде кездеседі, - дей
келе, толымсыз сөйлемдердің бастауышы жасырын тұратынын, толымсыз сөйлемнің
басқа түрлері кездеспейтінін, ал бір бастауышқа ортақтасып, біріне-бірі
тіркесіп келе беретін толымсыз сөйлемдер жиі ұшырасатынын айтады [11, 70].
Мысалы: Күнләрдә бір күн Қара хан келінләрін иығды. Ұлығ той қылды.
Анларны орұнда олтұртты. Ол халда Оғұз нөкәрләрі билән, бағзы достлары
билән языда аңға шығып ерді. Қара хан бұ сөзні ештігәш, ағаларын, ағасының
ұғланларын уа һәм ұлұғларын иығды.
Келтірілген сөйлемдердегі һәм (парсы тілінен енген), билән
жалғаулықтарының ерекшелігі - біріне-бірі тіркесіп уа һәм, ва һәм, уа билән
тәрізді қабаттасып келеді. Тауарихта һәм жалғаулығы жеке сөздерге мағына
үстеу үшін де, сөйлем арасын жалғастыру үшін де қолданған.
Ғалымның зерттеп отырған жазба ескерткішінде сөйлем мүшелерінің барлық
түрлері кездеседі. Мүшелері морфологиялық жағынан да, басқа мүшелерімен
синтаксистік қатынасы тұрғысынан да қазіргі әдеби тілімізге өте ұқсастығы
аңғарылады. Сөйлемнің негізгі ұйытқысы - бастауыш пен баяндауыш, әсіресе
баяндауыш. Тауарихтағы тұлғалық белгісі жағынан бастауыштың қазіргі
тіліміздегіден еш өзгешелігі жоқ, яғни атау тұлғаның жай, тәуелді және
жекеше, көпше түрде қолданылуы. Мысалы: Алан-Қуанның ері Добон-Баян
иігітлікдә офат болды. Андин Алан-Қуан тұл қалды. Дүние падшаһлары, ұлұс
ләшкәр башлағанлар анлар тұрор. Аның екі ұғлы бар ерді. Ұлығының аты -
Боқа, кішісінің аты - Боқтай ерді. Боқа атасының орныда падшаһ болды.
Атасының орнын ол билер ерді. Мұнша қауымлар пайда болды. Бір анадан беш
ұғыл тұғды. Шақсауаның үш ұғлы бар еді. Бұ үшісі үш қауым болды [11, 72].
Демек, Тауарихта бастауыштар сөз табы жағынан әр түрлі: зат есімді
бастауыш, сан есімді бастауыш, есімдіктен болған бастауыш, есімшеден болған
бастауыш. Аталған бастауыштар құрамы жағынан жеке сөзден болса дара, екіден
көп сөзден болса күрделі бастауыштар болып келеді.
Т.Қордабаев Тауарихта екіден артық сөздерден құралған күрделі
бастауыштың кездеспейтінін, оның есесіне бірыңғай бастауыштар өте көп
қолданылғанын мысалдар арқылы дәлелдей түседі:
Ерінің қарындашлары, ағалары, інілері иығылып келіп айдылар. Ата-
анасының оты, юрты, малы, туары қарасы, үй тірлігі кішік ұғлыға қалор.
Ғалым сөйлем сайын кездесіп отыратын негізгі мүше - баяндауыш.
Баяндауыштың есім сөзден болған түрі де, етістіктен болған түрі де
кездеседі,- дейді. Мысалы: Уа һәр заманда һәр ұрұғдин һарбірісидин бірер-
бір ұрұғ болып, бір-бірсидин айрылдылар. Иолұн тосып, иолда сегіз ұғлын
өлтірді. Ол ұғлының аты - Темучин. Толой ханның төртінші ұғлы - Қойлай хан.
Бұл мысалда есім сөзден, етістіктен болған баяндауыштар да бар, сондай-ақ
олар - жеке бір сөзден болған дара баяндауыштар.
Т.Қордабаевтың айтуынша, Тауарихта баяндауыштың дара түрінен гөрі
күрделі баяндауыш әлдеқайда көп қолданылады.
Күрделі баяндауыш түрінде жиі кездесетін, әсіресе есім мен етістік
аралас күрделі сөздер. Қазіргі қазақ әдеби тілімізде есім сөздерге көмекші
қызмет етіп тұратын е, де, бол тәрізді үш-төрт ғана етістік бар екені
белгілі. Ал тарихи ескерткіште есім сөздерге көмекші болатын етістіктер
саны әлдеқайда көп және есім сөздер септік жалғауларының кез келген түрінде
тұрып-ақ олармен күрделеніп айтыла береді [11, 74]. Мысалы: Қауым Оғұз
игірмі төрт ұрұғ болды. Кәюк хан Өктай ханның ұлұғ ұғлы ерді. Яйку алаша
байлұғ ерді, Тоқо андин алашарақ ерді. Ол - Шыңғыс ханның заманида ерді.
Тауарихта есім сөздердің барлығы да әр қилы етістіктерді көмекші
тұлға етіп, сөйлемнің күрделі баяндауыш қызметінде жұмсалған.
Еңбекте күрделі баяндауыш күрделі етістік түрінде де кездесетіні,
бірақ етістіктер күрделенуінің түрі қазіргі тіліміздегідей онша көп
еместігі, етістіктердің көсемше тұлғалары арқылы күрделенетін біраз
түрлерінің жоқ екені айтылады.
Ғалым еңбегінде сөйлемнің тиянақты баяндауышы қызметінде етістіктерді
мынадай тұлғаларға бөледі:
1. Жедел өткен шақ тұлғалы. Бұл тұлғалы баяндауыш дара және күрделі түрде
де жиі ұшырасады. Мысалы: Сегіз юз нофер шықты.
2. - ор, -өр, -үр,-үр, -ар,-әр,-ыр,-ір екінші тұлғасы.
Мысалы: Аларның атлары бұ тұрор. Тауарихта -ор,-өр, тұлғалары жиі
қолданыс тапқан.
3. -ғай,-гәй үшінші тұлғасы. Бұл тұлға түркология әлемінде (П.М.
Мелиоранский. Краткая грамматика... II часть, 1897) ашық райдың келер
шақты білдіретін тұлғасы, -деп саналады. Мысалы: Аның ұғланларын соң
айғаймыз.
4. Баяндауыш етістіктің бұйрық рай тұлғасында айтылады. Мысалы: Ұлұғлар
уа ләшкәр халқы баршасы сабыр қылсұнлар.
Т.Қордабаев сөйлемнің тұрлаусыз мүшелеріне тоқталып, олардың
байланысы, синтаксистік қызметін саралайды: Оң ханның ұғлы яшырын Самоқа
Сажан билән Шыңғыс ханға қасд етмәккә яман кеңәш қылды [бастауыш-баяндауыш,
анықтауыш-бастауыш, анықтауыш-баяндауыш, мақсат пысықтауыш-баяндауыш,
толықтауыш- пысықтауыш, толықтауыш-баяндауыш, сын пысықтауыш -баяндауыш:
яшырын кеңәш қылды [11, 80].
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері тұлғалық жағынан да, синтаксистік
қатынасқа түсу жағынан да қазіргі қазақ тілінің түп тарихы болғандықтан,
үндесіп жатқаны байқалады.
Тауарихта кездесетін кейбір ауытқуларды есепке алмағанда, сөйлем
мүшелерінің орналасу тәртібі де тұрақты, бірдей деуге де болады.
Қорыта айтқанда, тілші түрколог ғалымның аталған еңбегі қазақ тілінің
тарихи синтаксисін зерттеу еңбектерінің ішіндегі өзіндік қомақты, ғылыми
тұжырымдық үлесі бар, тіл тарихын зерттеушілер үшін құнды туындыға жататыны
сөзсіз.
Тарихи грамматика мәселелері атты еңбектің [12] бірінші бөлімінде
Т.Р.Қордабаев Қадырғали Жалайырдың Жамиғ-ат тауарих атты еңбегін
фонетикалық, лексикалық, кейбір морфологиялық ерекшеліктері талданады.
Талдауда ғалым шежіренің фонетикалық сипаты ретінде дауысты, дауыссыз
таңбаларына тоқтала келіп, шежіренің қыпшақ тобына жататын тілге
қатыстылығына байланысты тоғыз дауысты дыбыстың болуы, созылыңқы дауыстының
болмауы, сөз басында қатаң дауыссыздардың келуі, бол, болды етістіктерінде
б дыбысы оғыз тілдеріндей түсіп қалмайды, есімшенің -ған, -ген жұрнағындағы
оғыз тілдеріндегідей ғ, г-нің түсіп қалмауы, жіктеу есімдігі бәннің мен
түрінде берілуі сияқты фонетикалық белгілерді көрсетеді. Сол белгілер
арқылы бұл ескерткіштің қыпшақ тобына жататын тілде жазылғандығын, соның
ішінде ноғай тобына гөрі половец тобына жақындағын айтады.
Шежіренің жоғарыда көрсетілген фонетикалық белгілері қарап, түркі
тілдерінің қай тобына жататынына арнайы тоқталады: Жамиғ-ат тауарихты
алғаш бастырып шығарушы И.Н.Березин оны татар диалектісінде, бірақ шығыс
жазушыларына тән әдет бойына сөйлеу тілінде емес, кітаби тілде жазылған
десе, оның негізгі тарауларын алғаш орыс тіліне аударған Шоқан Уәлиханов
шежіре тілі қазақтар тіліне өте жақын дейді.
Фонетикалық жағынан алғанда шежіренің қыпшақ тобына жататын тілде
жазылғаны онда да сөйлеу тілінде емес, И.Н. Березин айтқандай араб, парсы
сөздері көп араласатын кітаби тілде жазылған дай туғызбайды [12, 9].
Шежіренің морфологиялық сипаты ретінде еңбекте кездесетін сөз таптары,
олардың жасалу жолдары, формалық құбылыстары қарастырылады. Қарастырылған
мәселелердегі ерекшеліктерді қазіргі тілдермен салыстырып, айырмашылықтарды
ескерткіш жазылған кездегі дәуір тілінің морфологиялық сипаты ретінде
көрсетеді. Әр сөз табына, жұрнақтар мен жалғауларға жеке-жеке сипаттама
беріп, барлық мәселелерді мысалдармен дәлелдейді. Бір қызығы ескерткіштегі
сөз таптарының жасалуына негіз болатын жұрнақтарға талдау жасалғанда,
түрколог ғалымдардың пікірлерімен дәйектей отырып, ғылыми тұрғыдан терең
талданады. Сондай-ақ, еңбекте шежіренің лексикалық сипаты да қамтылып,
шежіреден үзінділер, ескерткіштің көшірмесінің бір нұсқасы берілген.
Тарихи синтаксис мәселелері еңбегі екінші кітабы есебінде жазылған
Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі еңбегінде тілдік фактілерді зерттей
отырып, ХІХ ғасыр тілінің синтаксистік құрылысын жан-жақты ашып, бір бүтін
етіп беруді көздейді. Тілдің тарихи синтаксисін зерттеуге байланысты
теориялық мәселелер (тарихи синтаксистің міндет мен мақсаты, қазақ тілі
тарихының, оның ішінде тарихи синтаксистің зерттелу жайы, тілдің
синтаксистік құрылысын тарихи тұрғыда зерттеудің методологиялық негіздері
мен әдістері, қазақ тілі көне жазба ескерткіштерінің жайы мен сипаты, т.б.)
Тарихи синтаксис мәселелері еңбегінде қарастырылуы себепті бұл еңбекте
дәуірлер арасындағы тілдік бірлік пен өзгешелік тарихи бірліктер
салыстырыла беріледі.
Ғалымның өзінің пікірі бойынша, ХІХ ғасыр материалдары статикалық
күйде ғана алынған жоқ, ол өзінен бұрынғы замандар материалдарымен және
қазіргі әдеби тіліміз фактілерімен салыстырылыа динамикалық күйде беріледі.
Сондықтан да, кітаптың өн бойында қажетті орындардың бәрінде де ХІХ
ғасырдан арғы замандар материалдары да мол пайдаланылады. Ондағы мақсат –
қазақ тілінің ХҮІ ғасырдан бері қарайғы синтаксистік құрылысында болған ең
негізгі өзгеріс, құбылыстарды ашу еді. [12, 3-5].
Қазақ халқының құрамына енген рулардың, тайпалардың басым көбі көне
замандардан белгілі болғанымен, олардың бас қосып бір халық ретінде өмір
сүруін ғалымдар ХҮ ғасырдан бастап деп жүргендіктен, Т.Қордабаев та қазақ
тілінің тарихи синтаксисін де ХҮ ғасыр тілдік ескерткіштері тілінен
бастаған дұрыс деп есептейді.
Еңбекте ғалым тілдің дамуы жөніндегі теориялық мәселелерді жете
қарастырып, тілдің жүйелілік қасиетін синхронды, диахронды байланыста
зерттеу керектігіне баса назар аудартады. Тілді зерттеудің диахрондық жолы
мен синхрондық жолы арасындағы қарым-қатынасты бір жақты түсінушілерді (Ф.
Де Соссюр және оның жақтаушылары) сынай келіп, А.С.Чикобаваның [13, 57]
Тілдің системасы әрқашан да тарихтың құзырында деген пікірін
қолдайтындығын меңзейді: ... тілдің системдік қасиетін жете түсіну үшін де
тарих керек. Өткенде не болғанын және қандай болғанын білмей тұрып, тіл
жүйесіндегі қазіргі бардың сырын жанжақты білу мүмкін емес. Сондықтан да
совет лингвистикасы историзмге ерекше мән береді. Сонымен бірге, тіл
ғылымындағы синхрондық тәсілдің мәнін де төмендетпейді. Синхрондық сипаттау
мен диахрондық зерттеуді өзара үйлесе алмайтын, қайшылықтағы тәсілдер деп
санамайды, қайта бұл екеуі бірін-бірі толықтырып, бірінің сырын екіншісі
аша түсетін тәсілдер деп есептейді [12, 9-10].
А.А.Потебня, А.Мейе еңбектерінен келе жатқан тілдің салаластықтан
сабақтастыққа қарай дамуы деген пікірді синтаксис туралы еңбектерінің
бәрінде, әсіресе қазіргі қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер туралы, құрмалас
сөйлемнің түрлері және олардың дамуы туралы пікірлерінде қайталап отырады.
Синтаксистік элементтердің дербестіктері, бытыраңқылығы, автономиялығы
басым, бір-біріне тәуелсіз, мағыналарына қарай салаласа байланысатын
болған. Кейінгі замандарда синтаксистік элементтерді сабақтастырушы
дәнекерлердің пайда болуына байланысты бытыраңқылық жойылып, тілдің
синтаксистік құрылысы салаластықтан сабақтастыққа қарай дамыған және әлі де
сол бағытта дамып келеді дегенді айтады.
Ғалым сондай-ақ синтаксистік құрылыстағы құбылыстардың себебін,
бағытын айқындауда кең тараған екінші бағыт деп оны тілді қолданушылардың
үнемшілдікке талпынуынан дейтін көзқарасты жақтаушылар екенін көрсете
келіп, тілдің синтаксистік құрылысындағы құбылыстарға үнемдеу талабын
негіз ету дұрыс болмайтынын атап өтеді [12, 14-15].
Ғалым Т.Р.Қордабаев өзінің синтаксис туралы еңбектерінде [14; 15; 16]
синтаксистік құрылыстың жетілуіне жазудың шығуы, әдебиеттің туып,
қалыптасуы үлкен ықпал еткенін, жазу тілі қалыптаспайынша тілдің әр алуан
стильдік түрлері де, орамды, икемді, маневрлі синтаксистік құрылысы да
болмақ емес екендігін басты назарда ұстайды.
ХІХ ғасырға дейін таза өз тілінде жазылған ескерткіштер өте аз
болғанын, мұндай жағдай түркі тілдес халықтардың көпшілігінде кездесетін
құбылыс екендігін, ХІХ ғасырға дейінгі, тіпті ХІХ ғасырдың өзіндегі жазба
ескерткіштердің көпшілігі де жеке бір қауымдық өзбек, түрікмен, қазақ
деген мәнде) тілде жазылмай, жалпы түріктік әдеби тілде жазылғандығын
ерекше атап көрсетеді [12, 17].
Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі еңбегінде Т.Қордабаев негізінен
проза жанрына жататын ескерткіштердің тілдік деректеріне сүйенді. Мұндай
ескерткіштер қатарына әр түрлі іс және қатынас қағаздары, аңыздар, хаттар;
шежірелер; проза жанрына жататын фольклорлық шығармалар; Ыбырай, Абай
сияқты жеке авторлардың қарасөз түрінде қалдырған мұраларын; Түркістан
уалаяты, Дала уалаяты тәрізді газеттер, халық арасында ғылым-білім
таратуға арналған ұсақ-түйек кітапшаларды жатқызады [12, 19].
Т.Қордабаевтың 1985 жылы шыққан Түркология ғылымының даму тарихына
оқу құралы 1992 жылы Түркология және қазақ тіл білімі деген атпен
толықтырылып, оқулық ретінде жарыққа шықты.
Жоғары оқу орындарында қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бөлімдерінде
оқылатын Түркітануға кіріспе пәніне арналған оқу құралы түркі тілдерінің
зерттелуі, даму, қалыптасу кезеңдері, классификациясы сияқты мәселелерге
арналған, құралда жеке тілдерге сипаттама берілген.
Алғашқы оқу құралына қарағанда, екінші оқулықта түркі тілдерінің
қалыптасу, даму жолдары Алтай дәуірінен ең жаңа түркі дәуіріне дейінгі
кезеңдер, көне түркі, орта түркі жазба ескерткіштері толықтырылған. Жазба
ескерткіштер қатарына көне түркі көне ұйғыр жазба нұсқалары, олардың
зерттелуі, қысқаша құрылысы қарастырылса, орта түркі дәуіріндегі зерттеулер
мен жазба ескерткіштері М.Қашқари, Әл-3амахшари, Абу Хаййан, ибн Муханна,
Мухамед ат-Түрки еңбектеріне тоқталады. Осы мәселелердің барлығы
Түркология және қазақ тіл білімі оқулығында толықтырылады, жазба
ескерткіштер Ж.Баласағұнның Құтадғу біліг, А.Яасауидың Диуани хиқмет,
А.Югнекидің һибат ул хақайқ, сондай-ақ ғасырдағы Жүсіп-Зылиха, Гүлстан
бит-түрки, Оғыз наме ескерткіштері туралы мәліметтер толықтырылып,
еңбектерге толық сипаттама беріледі. Аталған оқулықта түркі тілдерінің
классификациясы А.Ремюза, А.Самойлович, С.Малов, Н.Баскаков жіктеулерімен
беріліп, қазіргі түркі тілдері бұлғар, оғыз, қыпшақ, қарлұқ, ұйғыр-оғыз,
қырғыз-қыпшақ бірлестіктері және олардың тілдеріне сипаттама берілген.
1.2 Т.Қордабаев және қазақ әдеби тілі туралы
1991 жылы жарық көрген Қазақ тіл білімінің мәселелері атты еңбекте
[17] ғалымның мерзімдік баспасөздерде жарияланған қазақ тіл білімі
мәселелеріне арналған мақалалары енген. Тарихи зерттеулер ретінде
Қазақстан мұғалімі, Қазақстан мектебі, Қазақ әдебиеті газет-
журналдарындағы Қазақ тілі тарихын зерттеудің кейбір мәселелері, Қазақ
және оның тілі, Қазақ тілі тарихының зерттелуі, Жазба нұсқалар тіліне
байланысты бір пікір, Түркістан уалаяты газеті тілінің кейбір
ерекшеліктері атты мақалалары бар. Бұл мақалаларында қазақ тілі тарихын
зерттеу мәселелері, жазба ескерткіштердің қазақ тілінің тарихын зерттеудегі
орны, қазақ халқы және оның тілі, қазақ тілінің басқа түркі тілдерінен
өзгешеліктері сөз болған. Тілдің тарихи грамматикасын жасау үшін жазба
ескерткіштердің маңыздылығына баса көрсетіп, қазақ тілі тарихының жазба
ескерткіштерінің біразына тоқталады, сол жазба нұсқалардың қазіргі тілге
қатысы сөз болады.
Түркістан уалаяты газеті тілінің кейбір ерекшеліктері атты
мақаласында аталған газеттің қазақтың мерзімді баспасөз тарихындағы орны,
Дала уалаяты газеті тілі ерекшеліктерін көрсетеді. Сол ерекшеліктердің
қатарына жоғарыда аты аталған екі газет тілінде кездесетін с-ш, й-ж
дыбыстық сәйкестіктерін, шылаулардың, септік жалғауларының қолданысын және
Түркістан уалаяты газеті тілінің қазіргі әдеби тілімізге жақындық
дәрежесін көрсетіп, мысалдар арқылы дәлелдейді.
Қазақ тілі тарихының зерттелуіне қатысты мақаласы С.Е.Маловтың К
истории казахского языка, Н.Сауранбаевтың Некоторые черты древне-
кыпчакского языка, Ғ.Мұсабаевтың Об изучения истории казахского языка,
С.Аманжоловтың История и диалектология казахского языка, Ғ.Айдаровтың
көне түркі жазба ескерткіштеріне қатысты еңбектерінің және Ә.Құрышжанов,
А.Ибатов, М.Томанов т.б. зерттеушілер еңбектерінің зерттеу нысанына, ол
зерттеулердің маңыздылығына, қазақ тілі тарихын зерттеудегі орнын көрсетуге
арналған. Сондай-ақ, әліппе мен емле, грамматика, лексика мен
лексикография, тіл тарихы мен диалектология салаларының дамуы, соларға
қатысты зерттеулер қамтылған.
Қазақ тіл білімі саласында қомақты еңбек еткен профессор
Т.Қордабаевтың лингвистикалық мұрасының бір бөлігі қазақ әдеби тілі
мәселелерін қозғайды.
Әдеби тілдің анықтамасы, алғашқы арналары, әдеби тілдің жазуға қатысы
және оны дәуірлеу сияқты мәселелердің көпке дейін даулы болып келгендігі,
тіл мамандар арасында пікір бірлігі мен ортақ тоқтамның болмағаны белгілі.
Т.Қордабаев та - әдеби тіл жайындағы өз пікірлерін ортаға салған
ғалымдардың бірі. Ғалымның ұлттық жазба әдеби тіл мәселелерін сөз етуі Тіл
білімінің кейбір мәселелері атты еңбегінен басталады. Әдеби тіл жайындағы
ғалымның жазылған еңбектерінің қатарынан оның Қазақ әдеби тілі -
Октябрьдің жемісі (1957), Қазақ тілі тарихының зерттелу жайы (1964),
Әдеби тіл жайында (1967), Әдеби тіл тарихы (1969), Әдеби тіліміздің
қалыптасу кезеңі (1978), Қазақ әдеби тілі мәселелері (1985) сияқты
мақалалары орын алады. Бұл еңбектерінде әдеби тілге ғылыми анықтама беріп,
оның негізгі белгілерін, өзіндік ерекшеліктерін нақтылап, дәлелдеп,
айқындап беруге тырысады: Ұлттық жазба әдеби тіл - халықтың ауызекі
тілінің функциялық дамуының бір шыңы, оның даму тарихының жаңа сапалы
жалғасы. Ол халық тілінің бар асылын, жақсы үлгілерін өз бойына жинаған
жоғары сапалы, көп функциялы, көп жанрлы, алуан түрлі стильді, тілдік
тұлғаларды қолдануда орныққан, этникалық топ өкілдерінің барлығына бірдей
міндетті нормасы бар жазба тіл [17, 3].
Халықтың ауызекі тілі тарихы мен әдеби тіл тарихы арасында тығыз
байланыс болғанымен, ғалым екеуінің бір емес екендігін, олардың қалыптасу
мерзімі жағынан да, қарастыратын объектілері жағынан да өзгешеліктері бар
екендігін, ауызекі тіл тарихы халықпен бірге туып, қатар жасаса, әдеби тіл
тарихы ауызекі тіл тарихының табиғи жалғасы, ол кенжелеп туады, сондай-ақ
тіл тарихының, яғни тілдің құрылымдық салалары тарихының назар аударатын
негізгі мәселелері тілдік түлғалардың пайда болуын, оның даму жолдарын
айқындау болса, әдеби тіл тарихы халықтық тілдің жазбаға, әдеби үлгіге
түсу, нормалану, стильдік, жанрлық түрлердің қалыптасып, даму жолдарын,
оларды туғызған тарихи себептерді ашуды көздейтіндіктен, әдеби тілдің
негізі халық тілі, ауызекі тіл деп тұжырымдайды [18, 12].
Өз зерттеулерінде әдеби тіл дегеніміз көркем шығармалардың ғана тілі
емес. Көркем шығармалардың тілі әдеби тілдің тек бір жағы, бір саласы ғана.
Әдеби тіл деп әр алуан ғылыми-зерттеу еңбектерінің, саяси әдебиеттердің,
публицистиканың, газеттің, журналдың, бір сөзбен айтқанда, баспасөздің
тілін айтамыз дей отырып, ғалым әдеби тіл ұғымын жазба тілмен
байланыстырады: Әдеби тіл дегеніміз — жазу тілі. Жазу тілінің болуы әдеби
тілдің дүниеге келуінің алғы шарты. Жазу тілінсіз әдеби тіл болмайды.
Сондықтан әдеби тіл тарихы дегеніміз, екінші жағынан, әдеби нормаға түскен
жазу тілі тарихы деген сөз. Әдеби тілдің қалыптасуы үшін жазудың,
баспасөздің болуы шарт. Қалыптасқан жазу тілі болмайынша, қалыптасқан әдеби
тіл де болмайды [19]. Сондай-ақ, әдеби тіл тарихының әдеби үлгіде жазылған
жазба материалдар негізінде ғана зерттелетінін, бірақ жазба болған жердің
бәрінде әдеби тілдің бола бермейтінін баса айтады. Себебі әдеби тіл тілдік
материалдарды стилистикалық ыңғайға, жанрға қарай іріктеп, сұрыптап, өңдеп,
қырнап, белгілі бір нормаға келтіріп қолдану арқылы ғана жасалатыны
белгілі.
Әдеби тілге тән негізгі белгілер қатарында тілдік норма, әдеби тіл
функциясы, стильдік, жанрлық ерекшеліктерді атай отырып, Т.Қордабаев әдеби
тіл нормасы туралы былай дейді: тіл өзінің қатынас құралдық қызметін дұрыс
атқару үшін оны қолданушы қауым өкілдері тілдік материалдарды бірыңғай
мәнде, біркелкі функцияда қолдануы шарт. Сөйлеуші (жазушы) мен тыңдаушы
(оқушы) арасында ондай бірлік болмаса, түсінісу де болмайды [20]. Бұл
жердегі тілдік материал дегені алфавит, орфография, пунктуациямен
шектелмейді, тілдегі тұлғалардың барлығын қамтиды. Әдеби норманы тілдік
дәстүрмен байланыстыра қарап, олардың қоғам мүшелеріне бірдей дәрежеде
міндетті болуын, тұрақтылығы мен тілдік материалдарды екшеп қолдануы сияқты
белгілерін атайды.
Т.Қордабаев қазақ жазба тілінің тарихын сөз ету барысында оны үлкен
екі салаға бөліп қарастырады: біріншісі - XIX ғасырға дейінгі жазу тілі
(жалпы түркілік әдеби (кітаби) тіл) болса, екіншісі - қазақтың халықтық
тілі негізінде қалыптасқан XIX ғасырдан басталатын жазба тілі. Ғалым жалпы
түркілік деп аталатын кітаби тілді барлық жағынан бір жүйеге, бір ізге
түскен әдеби тіл деу қиын. Жалпыхалықтық тіл негізінде болмай, бөгде тіл
негізінде болғандықган, кітаби тіл кейін әрбір түркі халқының өз ана тілі
негізінде қалыптасқан әдеби тілмен ауыстырылды. Бірақ Орта Азия халықтары
ол тілді өздерінің жазу тілі тарихының ертедегі бір кезеңі етуге хақылары
бар, ал өзімнің төл жазу тілім, әдеби тілім деу шындыққа жанаспайды деп
түйіндейді [21]. Зерттеушінің айтуынша, бұл жалпы түркілік әдеби тіл Орта
Азия халықтарына арабтардың күшпен таңған жазу тілі мен түркі тілдері
материалдарының араласуынан жасалған, қазақтар үшін жалпыхалықтық тіл емес,
мемлекеттік, әкімшілік іс жүргізудің, діни уағыздардың, шежірелердің тілі
болды.
Жамиғ-ат-тауарих, Шежіре түрік тілдерін зерттеген еңбектерінде
өткен дәуірлердің бір кезеңінде жазылып қалған материал тілінің қазіргі
тілімізге сай келмеуі - табиғи нәрсе екенін айта отырып, қазіргі әдеби
тіліміз тұрғысынан алғанда жат көрінетін, бірақ ертеректегі жазбаларымызда
жиі қолданылған көне формалардың, көне шылаулардың, синтаксистік көне
конструкциялардың басқа түркі тілдерімен қатар бір кездегі қазақ тілі үшін
де өз төлі, тумасы болуы әбден ықтимал деп жорамалдайды. Автор қазіргі
қазақ тілінде қолданылатын мәселенки, егерки, әнеки, мінеки, кәнеки, бәлки
тәріздес сөздер соңындағы -ки көне жазуларда жиі кездесетін сабақтастырушы
-ки жалғаулығының қалдығы екендігін, барашақ, келешек, болашақ дегендердегі
-ашақ, -ешек қосымшалары көне жазбалардағы -ажағ, -ежег дегендердің
өзгерген түрі екенін, көне жазуларда жиі кездесетін -ық, -ік қосымшалары да
Ұлық болсаң, кішік бол деген біраз орындарда әлі де болса кездесетінін
дәлелдей отырып, бұны қазақтың жазба тілінің, әдеби тілінің қалыптасу
тарихындағы бір кезеңі, бір дәуірі екендігін ескеруіміз тарих үшін де,
тіліміз үшін де өте маңызды деп қорытындылайды [22, 65].
Ауыз әдебиетінің әдеби тілдің қалыптасуына тигізетін әсері өлшеусіз
екендігін, ауыз әдебиеті арқылы жинақталып, сұрыпталған, стилистикалық
жүйеге келтірілген тілдік байлықсыз әдеби тілдің пайда болмайтынын мойындай
отырып, оның әр саласының ғасырлар бойы қалыптасып шыңдалған, әбден
тиянақталған өзіндік сөз саптауы, нормасы, көркемдеу әдісі мен тәсілі
болғандығы белгілі, бірақ ауыз әдебиеті үлгілері әдеби тілдің болғандығын
білдірмейді. Себебі бұл фольклор тілі әдеби тіл басталғанға дейінгі тіл
дейтін лингвистикадағы қағидаға қайшы деген пікір айтады.
Қазақ тілінің тарихын ертеден, көне түркі заманынан бастаған профессор
Т.Қордабаев әдеби тілдің қалыптасуын қазан төңкерісінен кейінгі дәуірге
жатқызады: Жазу тілінің қалыптасып, дамуы үшін баспасөздің болуы шарт.
Қазан төңкерісіне дейін кең салалы, көп тиражды баспасөз болған жоқ.
Сондықтан жалпыхалықтық тілдің толық мағынасындағы әдеби тіл, жазу тілі,
ғылым тілі кеңес өкіметі тұсында ғана қалыптасып, дамыды деп тұжырымдауы
қазақ әдеби тілі революцияның жемісі дегенге келіп тіреледі.
XIX ғасырдың II жартысы қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің қалыптасуы
мен нормалануындағы басты дәуір деген көптеген ғалымдардың пікірін қолдай
отырып, Т.Қордабаев әдеби тіл тарихын жазба тіл, баспасөз тілі тарихымен
байланысты деп түсінгендіктен, Түркістан уәлаяты газеті тілінің кейбір
ерекшеліктері атты мақаласында газеттің қалай шыққанына, қандай мазмұнда
болғанына қарамастан, Түркістан уәлаяты газетінің қазақ мәдениетінде
алатын орны ерекше екендігін айтады. Алғашқы қазақ газеттері Түркістан
уәлаяты газеті мен Дала уәлаяты газеті тілдерін өзара салыстыра
қарастырып, бірде өзбек, бірде қазақ тілінде кезектесіп шығып тұрғанына
қарамастан, Түркістан уәлаяты газетінің тілі өзінен он сегіз жыл кейін
әрі нағыз қазақ ортасында шыққан Дала уәлаяты газеті тілінен едәуір таза
және синтаксистік жағынан ықшамды, жеңіл деген тұжырым жасайды. Ғалымның
Дала уәлаяты газеті тілінен біршама таза деуі Түркістан уәлаяты газеті
тілінде ескі жазба әдеби тілдің элементтерінің аз болуы әрі газет тілінің
сол кездегі қазақтың сөйлеу тіліне жақын болуына байланысты. Бірінің
артынан бірі шыққан екі газеттің тіліндегі бұл айырмашылықты зерттеуші
былай түсіндіреді: аталған екі газет тілінің қазіргі әдеби тілімізге
жақындық дәрежесі әр түрлі болуының себебі оларды шығарушылар алқасындағы
адамдардың тіл мәдениеті, тіл тазалығы дәрежелеріне байланысты болса
керек. Мақалада, негізінен, Түркістан уәлаяты газеті тілінің
грамматикалық ерекшеліктері сөз болады. Септік, көптік, жіктік
жалғауларының қазіргі әдеби тіліміз тұрғысынан өзгешелігін мысалдар арқылы
көрсетеді. Қазіргі қазақ тілінде актив қолданылатын -а+тын (-е+тін,
-й+тін), -ғандықтан, -гендіктен, -атындықтан, -етіндіктен формалы
есімшелердің газет тілінде кездеспейтіндігі, олардың орнына -тұрған (-
тұғұн, -туған) форманттары және -ған (-ген) формалы есімшенің себебі
сөзімен тіркесіп қолданылғандығын көрсетеді. Зерттеуші жә, жә болмаса
сөздерінің газетте жалғаулық ретінде өте жиі жұмсалғандығын айта келіп,
мұндағы жә, жә болмаса деген жалғаулықтар әдеби тіліміздің бұдан кейінгі
даму сатысында қолданудан бірте-бірте қалды да, олардың орнын не, немесе
дейтін талғау мәнді жалғаулықтар ауыстырды дейді. Сонымен қатар тақырыпты
шылауының -мақ, -мек формалы етістікпен тіркес жасауы ең жиі кездесетін,
бірден-бір актив конструкция екендігін атап өтеді. Түркістан уәлаяты
газеті тілінің ерекшеліктері түгел қамтылмағанымен, бұл мақала осы газет
тілі туралы айтылған алғашқы пікірлердің бірі болып табылады.
Жазуымыз қандай әліппеге негізделу керек деген мәселе бойынша
Т.Қордабаев кириллицаға негізделген қазіргі әліппеміздің өзі халықтарды
орыстандырудың бір әрекеті екені рас. Бірақ халқымыздың мәдени тарихында
қолданылған төрт түрлі әліппенің төртеуі де (А.Байтұрсынов қалыптастырған
араб графикасына негізделген жазу, құлпытасқа түскен ізінен басқа
ештеңесі жоқ көне түркі әліппесі, есіңнен тандырарлық кереметі бар латын
әліппесі, кириллица) қазақтар үшін де, бүкіл түркі халықтары үшін де
бұрыннан болған жазуларға негізделген туынды әліппелер. Түркі халықтары,
олардың ішінде қазақтар да ол әліппелерді өз тілдерінің дыбыстық жүйелеріне
лайықтап қолданды. Сондықтан әліппе таңдауда оның шыққан тегін басшылыққа
алу - адасқандық дей келе, жарты ғасырдан астам уақыт бойында мәдени,
рухани өміріміздің барлық санасына әбден сіңісіп, берік орныққан,
халқымызды жаппай сауаттылыққа жеткізудің, ғылым, білімдерімізді, әдебиет
пен өнерімізді дамытудың ең тиімді де сенімді құралы болып келе жатқан
жазуымызды өзгерте салу оңай болмас. Қазіргі әліппемізбен жарық көрген ұшан-
теңіз тарихи, мәдени, ғылыми мұраларымыздан болашақ ұрпақтарымызды тағы да,
үшінші рет, мақұрым қалдырмаймыз ба? Үшінші рет халықты сауатсыздыққа душар
етпейміз бе? деген сауалдармен аяқтайды.
Қазақ әдеби тілінің іргетасы XIX ғасырдың екінші жартысында, алғашқы
газеттердің басылуымен байланысты қалана бастағанымен, шын мағынасындағы
әдеби тіл, жазба тіл дәрежесіне тек кеңес дәуірінде жетті [23, 96
делінгенімен, ғалым бұл дәуірдегі тіліміздің қоғамдық-әлеуметтік
тіршіліктен шеттетіліп, орыс тілінде сөйлеуге шектен тыс әуестенушіліктің
орын алуының нәтижесінде қазақ тілінің өмірдегі қолданыс өрісінің бірте-
бірте тарылып бара жатқанын да ескертеді. Тіл өлмесін десек (1988) атты
мақаласында тілдің өлуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
ОСПАНОВА АҚНҰР АБДУЖАПАРҚЫЗЫ
Т.ҚОРДАБАЕВ және ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ МӘСЕЛЕСІ
Мамандығы 6N0205-филология
Филология магистр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент Н.Қошанова ____________
Түркістан
2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ
1 Т.Қордабаевтың қазақ тіл білімін зерттеудегі алатын орны ... ... ...5
1.1 Т.Қордабаевтың түркітану саласындағы
еңбегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
1.2 Т.Қордабаев және қазақ әдеби тілі
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 13
1.3 Т.Қордабаев және поэзия
синтаксисі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 18
1.4 Т.Қордабаев және қазақ тілінің морфологиясының кейбір
мәселелері ... ... ... 24
ІІ ТАРАУ
Т.Қордабаев және құрмалас сөйлем синтаксисі
мәселесі ... ... ... ... ... 33
2.1 Т.Қордабаев және салалас құрмалас
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .48
2.2 Т.Қордабаев және сабақтас құрмалас
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 57
2.3 Т.Қордабаев және қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 75
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Синтаксистің басты объектілерінің бірі - құрмалас
сөйлем. Сондықтан да сөйлем синтаксисін, әдетте, жай сөйлем және құрмалас
сөйлем синтаксисі деп екі топқа бөледі. Сөйлем деп аталатын бір бірлікке
топтастырылғанымен, әрқайсысының өзіне тән белгілері болады. Алдымен, олар
құрылымдық жағынан ерекшеленеді. Жай сөйлем - бір ғана ойды білдіріп,
тиянақталған интонациямен айтылатын синтаксистік бірлік. Құрмалас сөйлем
синтаксисінің негізгі объектісі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара
тіркесіп, бір бүтінге айналуы, сол арқылы күрделі ойды білдіру жолдары мен
тәсілдері болады. Құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін жай
сөйлемдердің өзара тіркесіп, қүрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің
түрлерін, жасалу жолдарын тексереді.
Құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады дегенге қарап, оны кез келген
жай сөйлемдердің кездейсоқ тіркесе салған тобы деп түсінуге тағы да
болмайды. Құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен органикалық байланыста,
берік бірлікте тұратын және біріне-бірі бағынышта өзара шарттас болып
келетін күрделі мағыналық бір бүтін болып табылады.
Жай сөйлемнен кіші тілдік құрылымның ешқайсысы да құрмалас сөйлемге
дербес компонент бола алмайды. Бірақ құрмаласқа енген әрбір жай сөйлемдерді
мағыналық қатынастары бар сөйлемдер деп ұғыну керек. Өйткені күрделі ойды
білдіру үшін тіркесетін сөйлемдер өзара мағыналық бірлікте болғанда ғана
тіркесе алады. Мұның өзі басты фактор болуға тиіс. Әдеттегі жай сөйлемдерге
қарағанда, негізгі бір айырмашылығы - осы [1,233]. Құрмалас сыңарларының
дербес жай сөйлемдерден ерекшелігін М.Балақаев былай түсіндіреді: Құрмалас
сөйлем мағыналық және тұлғалық жақтарынан алғанда жалпы алғанда, тұтас бір
бүтін болғанымен, ол жеке сөйлемдерден құралады. Алайда сол жеке сөйлемдер
құрмаластың қарамағында мағыналық және интонациялық тиянақсыз қалыпқа
түседі. Әдеттегі жай сөйлемдерге қарағанда негізгі бір айырмашылығы –осы
[2,219].
Ендігі бір мәселе жай сөйлемдердің барлығы құрмалас сөйлем компоненті
бола ма деген сұрақ төңірегінде топтасады. Құрмалас сөйлемге байланысты
туындап жүрген қиындықтардың көпшілігі осы мәселеге қатысты екендігіне шүбә
жоқ. Өйткені ортақ бастауышты сөйлем, әр компоненттің субъект-предикаттық
қатынасқа негізделуі не оны саралай қолдану сияқты тіл біліміндегі
тартысты мәселелердің барлығы осыған қатысты.
Егер құрмалас сөйлемді кемінде екі жай сөйлемнің салаласа не сабақтаса
байланысуы деген қағидаға сүйенсек, құрмалас құрамындағы атаулы сөйлемдер
де, бөлшектелген сөйлемдер де, осы секілді күрделенген сөйлемдер мен
телінбе компонентті құрылымдар да сол талапқа жауап береді. Егер
күрделенген сөйлемдерді бір компонентінде субъект-предикаттық қатынасы бар,
екіншісі жартылай предикаттық қатынасқа құрылғандықтан, құрмалас сөйлемдер
аясында қарастыруға келмейтін тілдік құрылым деп танитын болсақ, жоғарыда
аталған сөйлемдерді сол деңгейде қарастырған жөн сияқты. Өйткені құрмалас
сөйлемге тән деп саналатын әр компоненттің субъект-предикаттық
қатынасының болмауы бұл мәселеге байыппен қарауды талап етеді [3, 40].
Құрмалас сөйлемді зерттеуде проф.Т.Қордабаев та көп еңбек сіңірген.
Бұл жайындағы оның көлемді еңбегі - проф. М.Балақаевпен жоғары оқу орнына
арнап жазған Қазіргі қазақ тілі оқулығындағы Құрмалас сөйлем синтаксисі
бөлімі. Құрмалас сөйлемге қатысты кейбір мәселелер тарихи тұрғыдан проф.
Т.Қордабаевтың жазба нұсқалардың негізінде жазылған еңбектерінде де
қамтылған. Ғалымның құрмалас сөйлем туралы ғылыми көзқарастары - арнайы
зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының нысаны - құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму,
қалыптасу жолындағы ғалымдардың, Т.Қордабаевтың еңбектері.
Жұмыстың мақсат, міндеттері. Құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму,
қалыптасу жолы, құрылымдық түрлері мен олардың өзіндік ерекшеліктерін, сол
құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму, қалыптасу жолында Т.Қордабаев
еңбектерінің мәнін ашу – диссертациялық жұмыстың мақсаты болса,
құрмалас сөйлемнің зерттелуін өзіндік белгілеріне қарай ғалымның
құрмалас сөйлем туралы көзқарастарын анықтау;
ғалымның ғылыми пікірлерінің қалыптасуын таразылау сияқты жұмыстар
зерттеудің міндеттері саналады.
Тақырыптың маңыздылығы. Қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің
жасалуы, мағыналық, тұлғалық сипаттары тіл білімінде жеткілікті
зерттелінгенімен, ғалым Т.Қордабаевтың құрмалас сөйлемнің зерттелуіндегі
еңбектерін қарастыру арнайы зерттеуді қажет ететін мәселердің бірі екендігі
анық.
Сол себепті де – қазіргі қазақ тіліндегі екіқұрамды, көпқұрамды
құрмалас сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық сипаты мен олардың құрылымдық
түрлері, соның ішінде көбінесе өлең синтаксисінде кездесетін тек
бағыныңқылы сабақтастардың көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің бір түрі
есебінде қарастырылуы сияқты мәселелердің ғылымда тұрақты қалыптасуына
ғалым Т.Қордабаевтың сіңірген еңбегін арнайы қарастыру жұмыстың жаңалығы
болып табылады.
Зерттеудің практикалық, теориялық мәні. Құрмалас сөйлем синтаксисінің
теориясы міндетті түрде ғалымдардың ғылыми көзқарастарын саралаумен
ажыратылады. Осы себепті де осындай жұмыстар құрмалас сөйлем синтаксисінің
теориясына қосар үлесі мол, ал тілдік деректері практикалық мәнін
толықтырады.
1. Т.Қордабаевтың және қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық
мәселесі ХХI ғасыр білім беру жүйесі: Бәсекеге қабілетті маман
даярлау мәселелері Профессор Әділ Ермековтың туғанына 100 жыл толуына
арналған Халықаралық ғылыми конференция материалдары. Шымкент,
2009.239-243б.
2. Т.Қордабаев құрмалас сөйлем құрылымы Қазақ әдебиетіндегі кітаби
ақындар дәстүрі атты Майлықожа Сұлтанқожаұлының 175 жылдық
мерейтойына арналған Халықаралық ғылыми-теориялық конференция жинағы.
Түркістан, 2009.180-184б.
3. Т.Қордабаевтың салалас құрмалас сөйлемдер туралы көзқарастары
Қазақстанның ғылыми әлемі Халықаралық ғылыми журнал. 2-2010. 12-16б.
4. Т.Қордабаевтың қазақ тіл білімін зерттеудегі алатын орны Қазақтану
Халықаралық ғылыми журнал. №1(14) 2010
І Т А Р А У
Т.Қордабаевтың қазақ тіл білімін зерттеудегі алатын орны
Түркітанушы, лингвист Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сіңген
қайраткер, профессор Төлеубай Рақымжанұлы Қордабаевтың қазақ тіл білімінде
еңбек етпеген саласы жоқ. Ғалымның ғылым, білімге қосқан қомақты еңбектерін
саралайтын болсақ: тілді оқыту мәселелері (бағдарлама түзу, оқулықтар жазу
т.б.); тілдің жалпы теориясы; тілдік мағына мәселелері; қазақ тілінің
морфологиясы; қазақ тілінің синтаксисі; қазақ тілінің тарихы; түркітану
және қазақ тіл білімінің тарихы, сөздіктер (емле, орысша-қазақша) түзуге
қатысу.
Профессор Т.Қордабаев еткен еңбегі жеке бастың қамы үшін емес,
керісінше ғылым-білімнің қажетін өтеу үшін жазылған еңбектер еді.
Ғалымдық-ұстаздық жолы 1946-1949 жылдары ҚазПИ-де сабақ беруден
басталды, ол қазақ тілі грамматикасының қолданымдық мәселелеріне арнап
әдістемелік еңбектер жазды. Ғылыми жұмыстары 1949 жылғы қазақ тіліндегі
етістіктің шақтары туралы ғылыми жетекшісіз жасаған кандидаттық диссертация
қорғауынан басталды.
ХХ ғасырдың 50-жылдарында ғалым сол кездің ғылыми күн тәртібіндегі
мәселелері сөз және оның мағынасы, грамматикалық құрылысы, сөздерді
тастастыру мәселелеріне арнап бірнеше мақалалар жазды. Осы тұста түркі тіл
білімі мен қазақ тіл ғылымында екі түрлі пікірталас өрбіді. Бірі –
сөйлемнің толықтауыш мүшесі мен пысықтауыш мүшесі арасына ара жік қою
туралы 1952 жылғы М.Балақаевтың Халық мұғалімі журналындағы мақаласы
туралы пікірталас болды. Сөйлем мүшелері арасына ара-жік 1959 жылы қойылды.
Осы пікірталасқа Т.Қордабаев та қатысты: Халық мұғалімі, 1954, №2.
Екіншісі – түркі тілдеріндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы
сыңарының сипатын нақтылау түркітанудағы үлкен қомақты мәселелердің бірі
ретінде 1956 жылы Алматыда түркітанушылардың бүкілодақтық кеңесі өтті. Осы
тұста ұсынған Т.Қордабаевтың бағыныңқының дербес бастауышы болуы қажет
деген түйіні қазақ тіл білімінде сабақтас құрмалас сөйлемнің басты
критерийлерінің бірі болып қалды. Сол кезде Т.Қордабаевтың қазақ тілінен
түзген бағдарламалары [4; 5; 6] толықтырулармен осы күнге дейін
пайдаланылып келеді.
ХХ ғасырдың 60-жылдары Т.Қордабаев ғылыми еңбегін қазақ тілінің
синтаксисіне арнады. 1961 жылы М.Балақаевпен бірге шыққан Қазіргі қазақ
тілі. Синтаксис оқулығындағы оқулығындағы құрмалас сөйлем бөлімінің авторы
болды. Бұл оқулық кейін қанша толықтырулардан өтті, ғалым құрмалас сөйлемді
түгелдей қамтыған, бағдарламалық деңгейді толық берген оқулық болып
табылады. Кейін А.Байтұрсынов ақталған тұста 1995 жылы Қазақ тіліндегі
құрмалас сөйлемдер синтаксисі деп қайта шығарды. Құрмалас сөйлем туралы
А.Байтұрсыновтың ғылыми пікірлерін салыстыра беріп отырады. Аталған оқулық
осы күнге дейін жоғары оқу орындарының қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
студенттері үшін өте құнды оқулықтардың бірінен саналады.
Қазақ тілінің синтаксисінің зерттеу нысанын кеңіте түскен ғалым
Т.Қордабаевтың ғылымдағы шәкірті Ж.Жақыпов осы туралы былай дейді: ...
Т.Р.Қордабаевқа дейін қазақ грамматикасы сөйлем шегінен шыққан жоқ. Қазір
мәтін, күрделі синтаксистік тұтастық деп атап жүрген тың тілдік бірлікті
қазақ тілінде алғаш атын атап, түсін түстеген, оны зерттеу проблемасын алға
қойған осы ғалым еді. [7, 191-196]. Тағы бір сонылық туралы. Ғалымның
сөйлем тиянақты ойды емес, жеке ойды білдіретіндігі туралы жеке пікірі
болатын [8] [9, 6].
Бұл жылдары қазақ тілі синтаксистік құрылысының тарихын алғаш
зерттеген ғалым – Т.Қордабаев. Докторлық диссертациясын ғалым ХҮ-ХХ
ғасырлардағы қазақ жазбалары тілінің синтаксисіне арнады. Тілдің тарихи
синтаксисіне бірнеше еңбектер арнады: Тарихи синтаксис мәселелері, А.,
1964; Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі, А., 1966; Қазақ мақал-
мәтелдерінің синтаксистік құрылысы (1964); Поэзиялық шығармалардың
синтаксистік құрылысы (1964) т.б.
1.1 Т.Қордабаевтың түркітану саласындағы еңбегі
Т.Р.Қордабаевтың түркітану саласына қатысты жазған еңбектері ғалым
еңбектерінің бір бөлігі болып табылады. Ғалымның грамматика, әдеби тіл, тіл
тарихына қатысты еңбектері, мектеп немесе жоғары оқу орындарына арналған
оқулықтары мен оқу құралдары қазақ тіл білімінің мол мұрасы ретінде
танылады.
Қазақ тіл білімінің шежіресіне айналған Т.Қордабаев ХХ ғасырдың 80-
жылдарында қазақ тілін зерттеу мен оқытудың өзекті мәселелері төңірегінде
Қазақ тіл білімінің даму, қалыптасу жолдары атты еңбек жазды. Автор
еңбекте жазылған және жарық көрген мезгілдері сталиндік репрессияның жалыны
бәсеңдей қоймаған тұсы болғандықтан, халық жауларын дәріптеп отыр деген
үрейлі атаққа душар болмас үшін қазақ тіл білімінің негізін қалаушылар
А.Байтұрсынов, Е.Омаров, Х.Досмұхамбетов, Қ.Кемеңгеров, М.Дулатов т.б.
туралы пікір айта алмағандығына қынжылады. Бұлардың ішінде А.Байтұрсыновтың
қазақ тіл білімі үшін еткен еңбегін зор бағалайды: Ол – қазақ тілі туралы
ғылымның негізін қалап, қабырғасын көтеруші, оның барлық мәселелері жайында
да алғашқы пікір айтушы болатын. Сондық тан Ахаң еңбектерінсіз ғылымымыз
тарихы туралы мәнді бірдеме айтам деу – жалғандық болар еді деп, автор
халық жауы А.Байтұрсыновтың атын атамастан 20-жылдарда жарық көрген
еңбектерде деп көрсеткенін айтады [10,4].
Қазақ тіл білімінің тарихын екі кезеңге бөліп қарастырған ғалым
бірінші кезеңге арғы ғасырлардан бастап 1917 жылға дейінгі дәуірді, екінші
кезеңге қазан төңкерісінен кейінгі кезеңді жатқызады. Мұндағы алғашқы
кезеңді қазақ тіл біліміне жанама ғана қатысы бар жалпы түркілік көне дәуір
еңбектерінен бастағандығын Т.Қордабаев: Ол еңбектерді қазақ тілі, қазақ
тіл білімі тарихымен ұштастырғанға таңдануға, ...өзімізді көнелендіруге
құмарлықтан деп қарауға болмайды. Ол – тарихтық жалғастық, - деп
түсіндіреді [10,11]. Осы кезеңде жазылған еңбектерге тән өзгешелік тіл
білімі салаларын, әр саланың өзіне тән объектілерін даралап сөз етпей,
бірін екіншісінің құрамында қарап араластырғаны, әрі бұл еңбектер қазақ
тілін білмейтін, мейлінше нашар білетін орыстарға арналғандығы деп
көрсетеді.
Ғалым Т.Қордабаев қазақ тіл білімінің қалыптасуы қазақ тіліне жанама
қатысты зерттеулер және тікелей ана тілді зерттеулермен байланысты. Еңбекте
қазақ тіліне жанама қатыс зерттеулерді араб тілді зерттеулер, еуропа тілді
зерттеулер деп екі салаға бөледі.
Араб тілінде, араб графикасымен жазылған түркологиялық еңбектер ХІ-ХҮ
ғасырлар арасын қамтыды, олар түркі тілдерінің салыстырмалы сөздіктерін
жасау, шағын көлемді практикалық грамматикалық очерктер болып табылады.
Орыс тілді ғалымдар отандық түркология тарихы ХҮІІІ ғасырдың екінші
жартысынан орыс тілді зерттеулерден басталады деп көрсеткенін, түркі
халықтары, олардың тілдері жайлы алғашқы пікірлердің біршамасы араб тілінде
ХІ-ХҮ ғасырларда жазылғандығын және ол түркологиялық зерттеулерге ғалым өз
еңбегінде егжей-тегжейлі тоқталады.
Ғалымның түркітану мәселелері туралы еңбектеріне Тарихи синтаксис
мәселелері, Тарихи грамматика мәселелері (автордың бірі), Түркология
ғылымының даму тарихына, Түркология және қазақ тіл білімі атты оқу
құралы мені оқулықтары, монографиясы және әр кезеңде баспасөз беттерінде
жарияланған ғылыми мақалаларын жатқызуға болады.
Тарихи синтаксис мәселелері атты монографиясында [11] қазақ тілінің
жазба ескерткіштеріне тоқтала келіп, ескерткіштердің синтаксистік
құрылысына жалпы шолу жасайды. Бұл еңбекте Қадырғали Қошымұлының Жамиғ-ат
тауарих, Әбілғазы Баһадүрдің Шежіре түрік шежірелері мен ХҮІІІ ғасырда
қазақ тілінде жазылып сақталған хан, би жарлықтары, қатынас қағаздар,
арыздар мен мәлімдемелердің синтаксистік құрылысына талдау жасайды.
Еңбектерде оның зерттелуі, жарияланымы сияқты жалпы мәлімет беріліп,
фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері қазіргі түркі тілдерімен
салыстырылып, ғылыми мысалдармен дәлелденген. Шығармалардың синтаксистік
құрылысы ретінде шылаулар синтаксисі, сөз таптарының сөйлем мүшесі болу
және сөйлемде бір-бірімен тіркесу қасиеттері, сөйлем мүшелері, құрмалас
сөйлем мәселелері әр еңбекке қатысты талданған.
ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ тілінің синтаксистік құрылысын зерттеген
еңбектерде қазақ тіл білімінің қалыптасуына табысты еңбек еткен ғалым,
түрколог Т.Қордабаевтың Тарихи синтаксис мәселелері (1964) еңбегі
түркологиялық сипатта ерекшеленіп тұрады.
XVI ғасырда жазылған Жамиғ-ат тауарих (авторы - Қадырғали Қошымұлы)
Т.Қордабаевтың айтуы бойынша, ... жазба материалдардың қай тілге
жататынын, оны жазған автордың тайпасы, ұлты, мекені шешпейді, ескерткіш
тілінің қазіргі тілге жақындық дәрежесі, оған ұқсастық шамасы,
грамматикалық құрылысындағы бірлігі шешеді делінеді. Сол себепті еңбек
Тарихи синтаксистік мәселелері деп аталған.
Тілдің әр дәуірдегі синтаксистік құрылысын зерттеу - тарихи синтаксис
үшін маңызды мәселе. Т.Қордабаев сөзімен айтқанда, ...тарихи синтаксис
жазба ескерткіштер тілінің синтаксистік құрылысын зерттегенде, төмендегі
негізгі мәселелер тұрғысынан қарау керек. Олар:
- сөз тіркестері, олардың тіркесу амал-тәсілдері;
сөйлем мүшелері, олардың формалық құбылыстары, құрамдары, орналасу, басқа
мүшелермен байланысу жолдары;
сөйлем құрылыстары, олардың мағыналық және структуралық типтері, оларға жай
және құрмалас сөйлемдер, т.б. түрлері жатады. [11, 19].
Синтаксистік жүйе тілдік деректерге сүйенсек, тарихи тұрғыдан жетіліп
отыратын, белгілі даму тарихы бар тілдік жүйе болып табылады. Қазіргі
синтаксистегі сөйлем мүшелері, түрлері, олардың бір-бірімен байланысу
жолдары онша көп өзгеріссіз жазба нұсқаларда көрініс табады.
Әдетте, қазіргі тіліміздегі секілді сөйлемнің бастауышы бұрын, ал
баяндауышы одан кейін орналасқан. Сонымен қатар, анықтауыш пен толықтауыш
өздерінің анықтайтын немесе толықтыратын сөзінен бұрын келген. Мысалы: Бұ
кітапны оқығлы, бұ бәйтләрні мағлұм қылғылы кітапдин яхшы, ғазызырақ тұрор
(Бұл кітапты оқушы, бұл жырларды мәлімдеуші (таратушы) кітаптан жақсырақ,
ұлылырақ). Бұл келтірген мысалда лексикалық жағынан ерекшелік болмаса,
сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібінде айтарлықтай өзгешелік байқалмайды.
Бұдан қазіргі қазақ тілі синтаксистік құрылысының орта ғасыр жазба мұралары
тілдеріндегіден айырмашылығы, ерекшелігі жоқ деген ұғым тумайды. Ондай
ерекшеліктерді синтаксистік амал-тәсілдердің өн бойынан кездестіре аламыз.
Мысалы, ғалым-түрколог Т.Қордабаев сұраулы сөйлем немесе жай сөйлемдердің
бір-бірімен себептестік я қарсылықты мағыналық қатынастарда құрмаласуы ерте
заманда да болған, қазір де бар. Бірақ берілу жолдары, құрылыстары,
структуралық типтері жағынан қазіргі тіліміздегісі әлдеқайда жетілген,
толыққан, дифференцияланған екенін аңдатады.
Ғалым Т.Қордабаев жай сөйлем синтаксисін сөз еткенде, жай сөйлем
Жамиғ-ат тауарихтағы ең негізгі және ең көп кездесетін синтаксистік
бірлік және үнемі ықшамды, аз сөзділігіне баса назар аудартады: Шығармада
(Тауарихта) кездесетін сөйлемнің негізгі түрі - жай сөйлем. Ол құрылысы
жағынан толымды, толымсыз және жалаң, жайылма түрлерінде кездеседі, - дей
келе, толымсыз сөйлемдердің бастауышы жасырын тұратынын, толымсыз сөйлемнің
басқа түрлері кездеспейтінін, ал бір бастауышқа ортақтасып, біріне-бірі
тіркесіп келе беретін толымсыз сөйлемдер жиі ұшырасатынын айтады [11, 70].
Мысалы: Күнләрдә бір күн Қара хан келінләрін иығды. Ұлығ той қылды.
Анларны орұнда олтұртты. Ол халда Оғұз нөкәрләрі билән, бағзы достлары
билән языда аңға шығып ерді. Қара хан бұ сөзні ештігәш, ағаларын, ағасының
ұғланларын уа һәм ұлұғларын иығды.
Келтірілген сөйлемдердегі һәм (парсы тілінен енген), билән
жалғаулықтарының ерекшелігі - біріне-бірі тіркесіп уа һәм, ва һәм, уа билән
тәрізді қабаттасып келеді. Тауарихта һәм жалғаулығы жеке сөздерге мағына
үстеу үшін де, сөйлем арасын жалғастыру үшін де қолданған.
Ғалымның зерттеп отырған жазба ескерткішінде сөйлем мүшелерінің барлық
түрлері кездеседі. Мүшелері морфологиялық жағынан да, басқа мүшелерімен
синтаксистік қатынасы тұрғысынан да қазіргі әдеби тілімізге өте ұқсастығы
аңғарылады. Сөйлемнің негізгі ұйытқысы - бастауыш пен баяндауыш, әсіресе
баяндауыш. Тауарихтағы тұлғалық белгісі жағынан бастауыштың қазіргі
тіліміздегіден еш өзгешелігі жоқ, яғни атау тұлғаның жай, тәуелді және
жекеше, көпше түрде қолданылуы. Мысалы: Алан-Қуанның ері Добон-Баян
иігітлікдә офат болды. Андин Алан-Қуан тұл қалды. Дүние падшаһлары, ұлұс
ләшкәр башлағанлар анлар тұрор. Аның екі ұғлы бар ерді. Ұлығының аты -
Боқа, кішісінің аты - Боқтай ерді. Боқа атасының орныда падшаһ болды.
Атасының орнын ол билер ерді. Мұнша қауымлар пайда болды. Бір анадан беш
ұғыл тұғды. Шақсауаның үш ұғлы бар еді. Бұ үшісі үш қауым болды [11, 72].
Демек, Тауарихта бастауыштар сөз табы жағынан әр түрлі: зат есімді
бастауыш, сан есімді бастауыш, есімдіктен болған бастауыш, есімшеден болған
бастауыш. Аталған бастауыштар құрамы жағынан жеке сөзден болса дара, екіден
көп сөзден болса күрделі бастауыштар болып келеді.
Т.Қордабаев Тауарихта екіден артық сөздерден құралған күрделі
бастауыштың кездеспейтінін, оның есесіне бірыңғай бастауыштар өте көп
қолданылғанын мысалдар арқылы дәлелдей түседі:
Ерінің қарындашлары, ағалары, інілері иығылып келіп айдылар. Ата-
анасының оты, юрты, малы, туары қарасы, үй тірлігі кішік ұғлыға қалор.
Ғалым сөйлем сайын кездесіп отыратын негізгі мүше - баяндауыш.
Баяндауыштың есім сөзден болған түрі де, етістіктен болған түрі де
кездеседі,- дейді. Мысалы: Уа һәр заманда һәр ұрұғдин һарбірісидин бірер-
бір ұрұғ болып, бір-бірсидин айрылдылар. Иолұн тосып, иолда сегіз ұғлын
өлтірді. Ол ұғлының аты - Темучин. Толой ханның төртінші ұғлы - Қойлай хан.
Бұл мысалда есім сөзден, етістіктен болған баяндауыштар да бар, сондай-ақ
олар - жеке бір сөзден болған дара баяндауыштар.
Т.Қордабаевтың айтуынша, Тауарихта баяндауыштың дара түрінен гөрі
күрделі баяндауыш әлдеқайда көп қолданылады.
Күрделі баяндауыш түрінде жиі кездесетін, әсіресе есім мен етістік
аралас күрделі сөздер. Қазіргі қазақ әдеби тілімізде есім сөздерге көмекші
қызмет етіп тұратын е, де, бол тәрізді үш-төрт ғана етістік бар екені
белгілі. Ал тарихи ескерткіште есім сөздерге көмекші болатын етістіктер
саны әлдеқайда көп және есім сөздер септік жалғауларының кез келген түрінде
тұрып-ақ олармен күрделеніп айтыла береді [11, 74]. Мысалы: Қауым Оғұз
игірмі төрт ұрұғ болды. Кәюк хан Өктай ханның ұлұғ ұғлы ерді. Яйку алаша
байлұғ ерді, Тоқо андин алашарақ ерді. Ол - Шыңғыс ханның заманида ерді.
Тауарихта есім сөздердің барлығы да әр қилы етістіктерді көмекші
тұлға етіп, сөйлемнің күрделі баяндауыш қызметінде жұмсалған.
Еңбекте күрделі баяндауыш күрделі етістік түрінде де кездесетіні,
бірақ етістіктер күрделенуінің түрі қазіргі тіліміздегідей онша көп
еместігі, етістіктердің көсемше тұлғалары арқылы күрделенетін біраз
түрлерінің жоқ екені айтылады.
Ғалым еңбегінде сөйлемнің тиянақты баяндауышы қызметінде етістіктерді
мынадай тұлғаларға бөледі:
1. Жедел өткен шақ тұлғалы. Бұл тұлғалы баяндауыш дара және күрделі түрде
де жиі ұшырасады. Мысалы: Сегіз юз нофер шықты.
2. - ор, -өр, -үр,-үр, -ар,-әр,-ыр,-ір екінші тұлғасы.
Мысалы: Аларның атлары бұ тұрор. Тауарихта -ор,-өр, тұлғалары жиі
қолданыс тапқан.
3. -ғай,-гәй үшінші тұлғасы. Бұл тұлға түркология әлемінде (П.М.
Мелиоранский. Краткая грамматика... II часть, 1897) ашық райдың келер
шақты білдіретін тұлғасы, -деп саналады. Мысалы: Аның ұғланларын соң
айғаймыз.
4. Баяндауыш етістіктің бұйрық рай тұлғасында айтылады. Мысалы: Ұлұғлар
уа ләшкәр халқы баршасы сабыр қылсұнлар.
Т.Қордабаев сөйлемнің тұрлаусыз мүшелеріне тоқталып, олардың
байланысы, синтаксистік қызметін саралайды: Оң ханның ұғлы яшырын Самоқа
Сажан билән Шыңғыс ханға қасд етмәккә яман кеңәш қылды [бастауыш-баяндауыш,
анықтауыш-бастауыш, анықтауыш-баяндауыш, мақсат пысықтауыш-баяндауыш,
толықтауыш- пысықтауыш, толықтауыш-баяндауыш, сын пысықтауыш -баяндауыш:
яшырын кеңәш қылды [11, 80].
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері тұлғалық жағынан да, синтаксистік
қатынасқа түсу жағынан да қазіргі қазақ тілінің түп тарихы болғандықтан,
үндесіп жатқаны байқалады.
Тауарихта кездесетін кейбір ауытқуларды есепке алмағанда, сөйлем
мүшелерінің орналасу тәртібі де тұрақты, бірдей деуге де болады.
Қорыта айтқанда, тілші түрколог ғалымның аталған еңбегі қазақ тілінің
тарихи синтаксисін зерттеу еңбектерінің ішіндегі өзіндік қомақты, ғылыми
тұжырымдық үлесі бар, тіл тарихын зерттеушілер үшін құнды туындыға жататыны
сөзсіз.
Тарихи грамматика мәселелері атты еңбектің [12] бірінші бөлімінде
Т.Р.Қордабаев Қадырғали Жалайырдың Жамиғ-ат тауарих атты еңбегін
фонетикалық, лексикалық, кейбір морфологиялық ерекшеліктері талданады.
Талдауда ғалым шежіренің фонетикалық сипаты ретінде дауысты, дауыссыз
таңбаларына тоқтала келіп, шежіренің қыпшақ тобына жататын тілге
қатыстылығына байланысты тоғыз дауысты дыбыстың болуы, созылыңқы дауыстының
болмауы, сөз басында қатаң дауыссыздардың келуі, бол, болды етістіктерінде
б дыбысы оғыз тілдеріндей түсіп қалмайды, есімшенің -ған, -ген жұрнағындағы
оғыз тілдеріндегідей ғ, г-нің түсіп қалмауы, жіктеу есімдігі бәннің мен
түрінде берілуі сияқты фонетикалық белгілерді көрсетеді. Сол белгілер
арқылы бұл ескерткіштің қыпшақ тобына жататын тілде жазылғандығын, соның
ішінде ноғай тобына гөрі половец тобына жақындағын айтады.
Шежіренің жоғарыда көрсетілген фонетикалық белгілері қарап, түркі
тілдерінің қай тобына жататынына арнайы тоқталады: Жамиғ-ат тауарихты
алғаш бастырып шығарушы И.Н.Березин оны татар диалектісінде, бірақ шығыс
жазушыларына тән әдет бойына сөйлеу тілінде емес, кітаби тілде жазылған
десе, оның негізгі тарауларын алғаш орыс тіліне аударған Шоқан Уәлиханов
шежіре тілі қазақтар тіліне өте жақын дейді.
Фонетикалық жағынан алғанда шежіренің қыпшақ тобына жататын тілде
жазылғаны онда да сөйлеу тілінде емес, И.Н. Березин айтқандай араб, парсы
сөздері көп араласатын кітаби тілде жазылған дай туғызбайды [12, 9].
Шежіренің морфологиялық сипаты ретінде еңбекте кездесетін сөз таптары,
олардың жасалу жолдары, формалық құбылыстары қарастырылады. Қарастырылған
мәселелердегі ерекшеліктерді қазіргі тілдермен салыстырып, айырмашылықтарды
ескерткіш жазылған кездегі дәуір тілінің морфологиялық сипаты ретінде
көрсетеді. Әр сөз табына, жұрнақтар мен жалғауларға жеке-жеке сипаттама
беріп, барлық мәселелерді мысалдармен дәлелдейді. Бір қызығы ескерткіштегі
сөз таптарының жасалуына негіз болатын жұрнақтарға талдау жасалғанда,
түрколог ғалымдардың пікірлерімен дәйектей отырып, ғылыми тұрғыдан терең
талданады. Сондай-ақ, еңбекте шежіренің лексикалық сипаты да қамтылып,
шежіреден үзінділер, ескерткіштің көшірмесінің бір нұсқасы берілген.
Тарихи синтаксис мәселелері еңбегі екінші кітабы есебінде жазылған
Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі еңбегінде тілдік фактілерді зерттей
отырып, ХІХ ғасыр тілінің синтаксистік құрылысын жан-жақты ашып, бір бүтін
етіп беруді көздейді. Тілдің тарихи синтаксисін зерттеуге байланысты
теориялық мәселелер (тарихи синтаксистің міндет мен мақсаты, қазақ тілі
тарихының, оның ішінде тарихи синтаксистің зерттелу жайы, тілдің
синтаксистік құрылысын тарихи тұрғыда зерттеудің методологиялық негіздері
мен әдістері, қазақ тілі көне жазба ескерткіштерінің жайы мен сипаты, т.б.)
Тарихи синтаксис мәселелері еңбегінде қарастырылуы себепті бұл еңбекте
дәуірлер арасындағы тілдік бірлік пен өзгешелік тарихи бірліктер
салыстырыла беріледі.
Ғалымның өзінің пікірі бойынша, ХІХ ғасыр материалдары статикалық
күйде ғана алынған жоқ, ол өзінен бұрынғы замандар материалдарымен және
қазіргі әдеби тіліміз фактілерімен салыстырылыа динамикалық күйде беріледі.
Сондықтан да, кітаптың өн бойында қажетті орындардың бәрінде де ХІХ
ғасырдан арғы замандар материалдары да мол пайдаланылады. Ондағы мақсат –
қазақ тілінің ХҮІ ғасырдан бері қарайғы синтаксистік құрылысында болған ең
негізгі өзгеріс, құбылыстарды ашу еді. [12, 3-5].
Қазақ халқының құрамына енген рулардың, тайпалардың басым көбі көне
замандардан белгілі болғанымен, олардың бас қосып бір халық ретінде өмір
сүруін ғалымдар ХҮ ғасырдан бастап деп жүргендіктен, Т.Қордабаев та қазақ
тілінің тарихи синтаксисін де ХҮ ғасыр тілдік ескерткіштері тілінен
бастаған дұрыс деп есептейді.
Еңбекте ғалым тілдің дамуы жөніндегі теориялық мәселелерді жете
қарастырып, тілдің жүйелілік қасиетін синхронды, диахронды байланыста
зерттеу керектігіне баса назар аудартады. Тілді зерттеудің диахрондық жолы
мен синхрондық жолы арасындағы қарым-қатынасты бір жақты түсінушілерді (Ф.
Де Соссюр және оның жақтаушылары) сынай келіп, А.С.Чикобаваның [13, 57]
Тілдің системасы әрқашан да тарихтың құзырында деген пікірін
қолдайтындығын меңзейді: ... тілдің системдік қасиетін жете түсіну үшін де
тарих керек. Өткенде не болғанын және қандай болғанын білмей тұрып, тіл
жүйесіндегі қазіргі бардың сырын жанжақты білу мүмкін емес. Сондықтан да
совет лингвистикасы историзмге ерекше мән береді. Сонымен бірге, тіл
ғылымындағы синхрондық тәсілдің мәнін де төмендетпейді. Синхрондық сипаттау
мен диахрондық зерттеуді өзара үйлесе алмайтын, қайшылықтағы тәсілдер деп
санамайды, қайта бұл екеуі бірін-бірі толықтырып, бірінің сырын екіншісі
аша түсетін тәсілдер деп есептейді [12, 9-10].
А.А.Потебня, А.Мейе еңбектерінен келе жатқан тілдің салаластықтан
сабақтастыққа қарай дамуы деген пікірді синтаксис туралы еңбектерінің
бәрінде, әсіресе қазіргі қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер туралы, құрмалас
сөйлемнің түрлері және олардың дамуы туралы пікірлерінде қайталап отырады.
Синтаксистік элементтердің дербестіктері, бытыраңқылығы, автономиялығы
басым, бір-біріне тәуелсіз, мағыналарына қарай салаласа байланысатын
болған. Кейінгі замандарда синтаксистік элементтерді сабақтастырушы
дәнекерлердің пайда болуына байланысты бытыраңқылық жойылып, тілдің
синтаксистік құрылысы салаластықтан сабақтастыққа қарай дамыған және әлі де
сол бағытта дамып келеді дегенді айтады.
Ғалым сондай-ақ синтаксистік құрылыстағы құбылыстардың себебін,
бағытын айқындауда кең тараған екінші бағыт деп оны тілді қолданушылардың
үнемшілдікке талпынуынан дейтін көзқарасты жақтаушылар екенін көрсете
келіп, тілдің синтаксистік құрылысындағы құбылыстарға үнемдеу талабын
негіз ету дұрыс болмайтынын атап өтеді [12, 14-15].
Ғалым Т.Р.Қордабаев өзінің синтаксис туралы еңбектерінде [14; 15; 16]
синтаксистік құрылыстың жетілуіне жазудың шығуы, әдебиеттің туып,
қалыптасуы үлкен ықпал еткенін, жазу тілі қалыптаспайынша тілдің әр алуан
стильдік түрлері де, орамды, икемді, маневрлі синтаксистік құрылысы да
болмақ емес екендігін басты назарда ұстайды.
ХІХ ғасырға дейін таза өз тілінде жазылған ескерткіштер өте аз
болғанын, мұндай жағдай түркі тілдес халықтардың көпшілігінде кездесетін
құбылыс екендігін, ХІХ ғасырға дейінгі, тіпті ХІХ ғасырдың өзіндегі жазба
ескерткіштердің көпшілігі де жеке бір қауымдық өзбек, түрікмен, қазақ
деген мәнде) тілде жазылмай, жалпы түріктік әдеби тілде жазылғандығын
ерекше атап көрсетеді [12, 17].
Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі еңбегінде Т.Қордабаев негізінен
проза жанрына жататын ескерткіштердің тілдік деректеріне сүйенді. Мұндай
ескерткіштер қатарына әр түрлі іс және қатынас қағаздары, аңыздар, хаттар;
шежірелер; проза жанрына жататын фольклорлық шығармалар; Ыбырай, Абай
сияқты жеке авторлардың қарасөз түрінде қалдырған мұраларын; Түркістан
уалаяты, Дала уалаяты тәрізді газеттер, халық арасында ғылым-білім
таратуға арналған ұсақ-түйек кітапшаларды жатқызады [12, 19].
Т.Қордабаевтың 1985 жылы шыққан Түркология ғылымының даму тарихына
оқу құралы 1992 жылы Түркология және қазақ тіл білімі деген атпен
толықтырылып, оқулық ретінде жарыққа шықты.
Жоғары оқу орындарында қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бөлімдерінде
оқылатын Түркітануға кіріспе пәніне арналған оқу құралы түркі тілдерінің
зерттелуі, даму, қалыптасу кезеңдері, классификациясы сияқты мәселелерге
арналған, құралда жеке тілдерге сипаттама берілген.
Алғашқы оқу құралына қарағанда, екінші оқулықта түркі тілдерінің
қалыптасу, даму жолдары Алтай дәуірінен ең жаңа түркі дәуіріне дейінгі
кезеңдер, көне түркі, орта түркі жазба ескерткіштері толықтырылған. Жазба
ескерткіштер қатарына көне түркі көне ұйғыр жазба нұсқалары, олардың
зерттелуі, қысқаша құрылысы қарастырылса, орта түркі дәуіріндегі зерттеулер
мен жазба ескерткіштері М.Қашқари, Әл-3амахшари, Абу Хаййан, ибн Муханна,
Мухамед ат-Түрки еңбектеріне тоқталады. Осы мәселелердің барлығы
Түркология және қазақ тіл білімі оқулығында толықтырылады, жазба
ескерткіштер Ж.Баласағұнның Құтадғу біліг, А.Яасауидың Диуани хиқмет,
А.Югнекидің һибат ул хақайқ, сондай-ақ ғасырдағы Жүсіп-Зылиха, Гүлстан
бит-түрки, Оғыз наме ескерткіштері туралы мәліметтер толықтырылып,
еңбектерге толық сипаттама беріледі. Аталған оқулықта түркі тілдерінің
классификациясы А.Ремюза, А.Самойлович, С.Малов, Н.Баскаков жіктеулерімен
беріліп, қазіргі түркі тілдері бұлғар, оғыз, қыпшақ, қарлұқ, ұйғыр-оғыз,
қырғыз-қыпшақ бірлестіктері және олардың тілдеріне сипаттама берілген.
1.2 Т.Қордабаев және қазақ әдеби тілі туралы
1991 жылы жарық көрген Қазақ тіл білімінің мәселелері атты еңбекте
[17] ғалымның мерзімдік баспасөздерде жарияланған қазақ тіл білімі
мәселелеріне арналған мақалалары енген. Тарихи зерттеулер ретінде
Қазақстан мұғалімі, Қазақстан мектебі, Қазақ әдебиеті газет-
журналдарындағы Қазақ тілі тарихын зерттеудің кейбір мәселелері, Қазақ
және оның тілі, Қазақ тілі тарихының зерттелуі, Жазба нұсқалар тіліне
байланысты бір пікір, Түркістан уалаяты газеті тілінің кейбір
ерекшеліктері атты мақалалары бар. Бұл мақалаларында қазақ тілі тарихын
зерттеу мәселелері, жазба ескерткіштердің қазақ тілінің тарихын зерттеудегі
орны, қазақ халқы және оның тілі, қазақ тілінің басқа түркі тілдерінен
өзгешеліктері сөз болған. Тілдің тарихи грамматикасын жасау үшін жазба
ескерткіштердің маңыздылығына баса көрсетіп, қазақ тілі тарихының жазба
ескерткіштерінің біразына тоқталады, сол жазба нұсқалардың қазіргі тілге
қатысы сөз болады.
Түркістан уалаяты газеті тілінің кейбір ерекшеліктері атты
мақаласында аталған газеттің қазақтың мерзімді баспасөз тарихындағы орны,
Дала уалаяты газеті тілі ерекшеліктерін көрсетеді. Сол ерекшеліктердің
қатарына жоғарыда аты аталған екі газет тілінде кездесетін с-ш, й-ж
дыбыстық сәйкестіктерін, шылаулардың, септік жалғауларының қолданысын және
Түркістан уалаяты газеті тілінің қазіргі әдеби тілімізге жақындық
дәрежесін көрсетіп, мысалдар арқылы дәлелдейді.
Қазақ тілі тарихының зерттелуіне қатысты мақаласы С.Е.Маловтың К
истории казахского языка, Н.Сауранбаевтың Некоторые черты древне-
кыпчакского языка, Ғ.Мұсабаевтың Об изучения истории казахского языка,
С.Аманжоловтың История и диалектология казахского языка, Ғ.Айдаровтың
көне түркі жазба ескерткіштеріне қатысты еңбектерінің және Ә.Құрышжанов,
А.Ибатов, М.Томанов т.б. зерттеушілер еңбектерінің зерттеу нысанына, ол
зерттеулердің маңыздылығына, қазақ тілі тарихын зерттеудегі орнын көрсетуге
арналған. Сондай-ақ, әліппе мен емле, грамматика, лексика мен
лексикография, тіл тарихы мен диалектология салаларының дамуы, соларға
қатысты зерттеулер қамтылған.
Қазақ тіл білімі саласында қомақты еңбек еткен профессор
Т.Қордабаевтың лингвистикалық мұрасының бір бөлігі қазақ әдеби тілі
мәселелерін қозғайды.
Әдеби тілдің анықтамасы, алғашқы арналары, әдеби тілдің жазуға қатысы
және оны дәуірлеу сияқты мәселелердің көпке дейін даулы болып келгендігі,
тіл мамандар арасында пікір бірлігі мен ортақ тоқтамның болмағаны белгілі.
Т.Қордабаев та - әдеби тіл жайындағы өз пікірлерін ортаға салған
ғалымдардың бірі. Ғалымның ұлттық жазба әдеби тіл мәселелерін сөз етуі Тіл
білімінің кейбір мәселелері атты еңбегінен басталады. Әдеби тіл жайындағы
ғалымның жазылған еңбектерінің қатарынан оның Қазақ әдеби тілі -
Октябрьдің жемісі (1957), Қазақ тілі тарихының зерттелу жайы (1964),
Әдеби тіл жайында (1967), Әдеби тіл тарихы (1969), Әдеби тіліміздің
қалыптасу кезеңі (1978), Қазақ әдеби тілі мәселелері (1985) сияқты
мақалалары орын алады. Бұл еңбектерінде әдеби тілге ғылыми анықтама беріп,
оның негізгі белгілерін, өзіндік ерекшеліктерін нақтылап, дәлелдеп,
айқындап беруге тырысады: Ұлттық жазба әдеби тіл - халықтың ауызекі
тілінің функциялық дамуының бір шыңы, оның даму тарихының жаңа сапалы
жалғасы. Ол халық тілінің бар асылын, жақсы үлгілерін өз бойына жинаған
жоғары сапалы, көп функциялы, көп жанрлы, алуан түрлі стильді, тілдік
тұлғаларды қолдануда орныққан, этникалық топ өкілдерінің барлығына бірдей
міндетті нормасы бар жазба тіл [17, 3].
Халықтың ауызекі тілі тарихы мен әдеби тіл тарихы арасында тығыз
байланыс болғанымен, ғалым екеуінің бір емес екендігін, олардың қалыптасу
мерзімі жағынан да, қарастыратын объектілері жағынан да өзгешеліктері бар
екендігін, ауызекі тіл тарихы халықпен бірге туып, қатар жасаса, әдеби тіл
тарихы ауызекі тіл тарихының табиғи жалғасы, ол кенжелеп туады, сондай-ақ
тіл тарихының, яғни тілдің құрылымдық салалары тарихының назар аударатын
негізгі мәселелері тілдік түлғалардың пайда болуын, оның даму жолдарын
айқындау болса, әдеби тіл тарихы халықтық тілдің жазбаға, әдеби үлгіге
түсу, нормалану, стильдік, жанрлық түрлердің қалыптасып, даму жолдарын,
оларды туғызған тарихи себептерді ашуды көздейтіндіктен, әдеби тілдің
негізі халық тілі, ауызекі тіл деп тұжырымдайды [18, 12].
Өз зерттеулерінде әдеби тіл дегеніміз көркем шығармалардың ғана тілі
емес. Көркем шығармалардың тілі әдеби тілдің тек бір жағы, бір саласы ғана.
Әдеби тіл деп әр алуан ғылыми-зерттеу еңбектерінің, саяси әдебиеттердің,
публицистиканың, газеттің, журналдың, бір сөзбен айтқанда, баспасөздің
тілін айтамыз дей отырып, ғалым әдеби тіл ұғымын жазба тілмен
байланыстырады: Әдеби тіл дегеніміз — жазу тілі. Жазу тілінің болуы әдеби
тілдің дүниеге келуінің алғы шарты. Жазу тілінсіз әдеби тіл болмайды.
Сондықтан әдеби тіл тарихы дегеніміз, екінші жағынан, әдеби нормаға түскен
жазу тілі тарихы деген сөз. Әдеби тілдің қалыптасуы үшін жазудың,
баспасөздің болуы шарт. Қалыптасқан жазу тілі болмайынша, қалыптасқан әдеби
тіл де болмайды [19]. Сондай-ақ, әдеби тіл тарихының әдеби үлгіде жазылған
жазба материалдар негізінде ғана зерттелетінін, бірақ жазба болған жердің
бәрінде әдеби тілдің бола бермейтінін баса айтады. Себебі әдеби тіл тілдік
материалдарды стилистикалық ыңғайға, жанрға қарай іріктеп, сұрыптап, өңдеп,
қырнап, белгілі бір нормаға келтіріп қолдану арқылы ғана жасалатыны
белгілі.
Әдеби тілге тән негізгі белгілер қатарында тілдік норма, әдеби тіл
функциясы, стильдік, жанрлық ерекшеліктерді атай отырып, Т.Қордабаев әдеби
тіл нормасы туралы былай дейді: тіл өзінің қатынас құралдық қызметін дұрыс
атқару үшін оны қолданушы қауым өкілдері тілдік материалдарды бірыңғай
мәнде, біркелкі функцияда қолдануы шарт. Сөйлеуші (жазушы) мен тыңдаушы
(оқушы) арасында ондай бірлік болмаса, түсінісу де болмайды [20]. Бұл
жердегі тілдік материал дегені алфавит, орфография, пунктуациямен
шектелмейді, тілдегі тұлғалардың барлығын қамтиды. Әдеби норманы тілдік
дәстүрмен байланыстыра қарап, олардың қоғам мүшелеріне бірдей дәрежеде
міндетті болуын, тұрақтылығы мен тілдік материалдарды екшеп қолдануы сияқты
белгілерін атайды.
Т.Қордабаев қазақ жазба тілінің тарихын сөз ету барысында оны үлкен
екі салаға бөліп қарастырады: біріншісі - XIX ғасырға дейінгі жазу тілі
(жалпы түркілік әдеби (кітаби) тіл) болса, екіншісі - қазақтың халықтық
тілі негізінде қалыптасқан XIX ғасырдан басталатын жазба тілі. Ғалым жалпы
түркілік деп аталатын кітаби тілді барлық жағынан бір жүйеге, бір ізге
түскен әдеби тіл деу қиын. Жалпыхалықтық тіл негізінде болмай, бөгде тіл
негізінде болғандықган, кітаби тіл кейін әрбір түркі халқының өз ана тілі
негізінде қалыптасқан әдеби тілмен ауыстырылды. Бірақ Орта Азия халықтары
ол тілді өздерінің жазу тілі тарихының ертедегі бір кезеңі етуге хақылары
бар, ал өзімнің төл жазу тілім, әдеби тілім деу шындыққа жанаспайды деп
түйіндейді [21]. Зерттеушінің айтуынша, бұл жалпы түркілік әдеби тіл Орта
Азия халықтарына арабтардың күшпен таңған жазу тілі мен түркі тілдері
материалдарының араласуынан жасалған, қазақтар үшін жалпыхалықтық тіл емес,
мемлекеттік, әкімшілік іс жүргізудің, діни уағыздардың, шежірелердің тілі
болды.
Жамиғ-ат-тауарих, Шежіре түрік тілдерін зерттеген еңбектерінде
өткен дәуірлердің бір кезеңінде жазылып қалған материал тілінің қазіргі
тілімізге сай келмеуі - табиғи нәрсе екенін айта отырып, қазіргі әдеби
тіліміз тұрғысынан алғанда жат көрінетін, бірақ ертеректегі жазбаларымызда
жиі қолданылған көне формалардың, көне шылаулардың, синтаксистік көне
конструкциялардың басқа түркі тілдерімен қатар бір кездегі қазақ тілі үшін
де өз төлі, тумасы болуы әбден ықтимал деп жорамалдайды. Автор қазіргі
қазақ тілінде қолданылатын мәселенки, егерки, әнеки, мінеки, кәнеки, бәлки
тәріздес сөздер соңындағы -ки көне жазуларда жиі кездесетін сабақтастырушы
-ки жалғаулығының қалдығы екендігін, барашақ, келешек, болашақ дегендердегі
-ашақ, -ешек қосымшалары көне жазбалардағы -ажағ, -ежег дегендердің
өзгерген түрі екенін, көне жазуларда жиі кездесетін -ық, -ік қосымшалары да
Ұлық болсаң, кішік бол деген біраз орындарда әлі де болса кездесетінін
дәлелдей отырып, бұны қазақтың жазба тілінің, әдеби тілінің қалыптасу
тарихындағы бір кезеңі, бір дәуірі екендігін ескеруіміз тарих үшін де,
тіліміз үшін де өте маңызды деп қорытындылайды [22, 65].
Ауыз әдебиетінің әдеби тілдің қалыптасуына тигізетін әсері өлшеусіз
екендігін, ауыз әдебиеті арқылы жинақталып, сұрыпталған, стилистикалық
жүйеге келтірілген тілдік байлықсыз әдеби тілдің пайда болмайтынын мойындай
отырып, оның әр саласының ғасырлар бойы қалыптасып шыңдалған, әбден
тиянақталған өзіндік сөз саптауы, нормасы, көркемдеу әдісі мен тәсілі
болғандығы белгілі, бірақ ауыз әдебиеті үлгілері әдеби тілдің болғандығын
білдірмейді. Себебі бұл фольклор тілі әдеби тіл басталғанға дейінгі тіл
дейтін лингвистикадағы қағидаға қайшы деген пікір айтады.
Қазақ тілінің тарихын ертеден, көне түркі заманынан бастаған профессор
Т.Қордабаев әдеби тілдің қалыптасуын қазан төңкерісінен кейінгі дәуірге
жатқызады: Жазу тілінің қалыптасып, дамуы үшін баспасөздің болуы шарт.
Қазан төңкерісіне дейін кең салалы, көп тиражды баспасөз болған жоқ.
Сондықтан жалпыхалықтық тілдің толық мағынасындағы әдеби тіл, жазу тілі,
ғылым тілі кеңес өкіметі тұсында ғана қалыптасып, дамыды деп тұжырымдауы
қазақ әдеби тілі революцияның жемісі дегенге келіп тіреледі.
XIX ғасырдың II жартысы қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің қалыптасуы
мен нормалануындағы басты дәуір деген көптеген ғалымдардың пікірін қолдай
отырып, Т.Қордабаев әдеби тіл тарихын жазба тіл, баспасөз тілі тарихымен
байланысты деп түсінгендіктен, Түркістан уәлаяты газеті тілінің кейбір
ерекшеліктері атты мақаласында газеттің қалай шыққанына, қандай мазмұнда
болғанына қарамастан, Түркістан уәлаяты газетінің қазақ мәдениетінде
алатын орны ерекше екендігін айтады. Алғашқы қазақ газеттері Түркістан
уәлаяты газеті мен Дала уәлаяты газеті тілдерін өзара салыстыра
қарастырып, бірде өзбек, бірде қазақ тілінде кезектесіп шығып тұрғанына
қарамастан, Түркістан уәлаяты газетінің тілі өзінен он сегіз жыл кейін
әрі нағыз қазақ ортасында шыққан Дала уәлаяты газеті тілінен едәуір таза
және синтаксистік жағынан ықшамды, жеңіл деген тұжырым жасайды. Ғалымның
Дала уәлаяты газеті тілінен біршама таза деуі Түркістан уәлаяты газеті
тілінде ескі жазба әдеби тілдің элементтерінің аз болуы әрі газет тілінің
сол кездегі қазақтың сөйлеу тіліне жақын болуына байланысты. Бірінің
артынан бірі шыққан екі газеттің тіліндегі бұл айырмашылықты зерттеуші
былай түсіндіреді: аталған екі газет тілінің қазіргі әдеби тілімізге
жақындық дәрежесі әр түрлі болуының себебі оларды шығарушылар алқасындағы
адамдардың тіл мәдениеті, тіл тазалығы дәрежелеріне байланысты болса
керек. Мақалада, негізінен, Түркістан уәлаяты газеті тілінің
грамматикалық ерекшеліктері сөз болады. Септік, көптік, жіктік
жалғауларының қазіргі әдеби тіліміз тұрғысынан өзгешелігін мысалдар арқылы
көрсетеді. Қазіргі қазақ тілінде актив қолданылатын -а+тын (-е+тін,
-й+тін), -ғандықтан, -гендіктен, -атындықтан, -етіндіктен формалы
есімшелердің газет тілінде кездеспейтіндігі, олардың орнына -тұрған (-
тұғұн, -туған) форманттары және -ған (-ген) формалы есімшенің себебі
сөзімен тіркесіп қолданылғандығын көрсетеді. Зерттеуші жә, жә болмаса
сөздерінің газетте жалғаулық ретінде өте жиі жұмсалғандығын айта келіп,
мұндағы жә, жә болмаса деген жалғаулықтар әдеби тіліміздің бұдан кейінгі
даму сатысында қолданудан бірте-бірте қалды да, олардың орнын не, немесе
дейтін талғау мәнді жалғаулықтар ауыстырды дейді. Сонымен қатар тақырыпты
шылауының -мақ, -мек формалы етістікпен тіркес жасауы ең жиі кездесетін,
бірден-бір актив конструкция екендігін атап өтеді. Түркістан уәлаяты
газеті тілінің ерекшеліктері түгел қамтылмағанымен, бұл мақала осы газет
тілі туралы айтылған алғашқы пікірлердің бірі болып табылады.
Жазуымыз қандай әліппеге негізделу керек деген мәселе бойынша
Т.Қордабаев кириллицаға негізделген қазіргі әліппеміздің өзі халықтарды
орыстандырудың бір әрекеті екені рас. Бірақ халқымыздың мәдени тарихында
қолданылған төрт түрлі әліппенің төртеуі де (А.Байтұрсынов қалыптастырған
араб графикасына негізделген жазу, құлпытасқа түскен ізінен басқа
ештеңесі жоқ көне түркі әліппесі, есіңнен тандырарлық кереметі бар латын
әліппесі, кириллица) қазақтар үшін де, бүкіл түркі халықтары үшін де
бұрыннан болған жазуларға негізделген туынды әліппелер. Түркі халықтары,
олардың ішінде қазақтар да ол әліппелерді өз тілдерінің дыбыстық жүйелеріне
лайықтап қолданды. Сондықтан әліппе таңдауда оның шыққан тегін басшылыққа
алу - адасқандық дей келе, жарты ғасырдан астам уақыт бойында мәдени,
рухани өміріміздің барлық санасына әбден сіңісіп, берік орныққан,
халқымызды жаппай сауаттылыққа жеткізудің, ғылым, білімдерімізді, әдебиет
пен өнерімізді дамытудың ең тиімді де сенімді құралы болып келе жатқан
жазуымызды өзгерте салу оңай болмас. Қазіргі әліппемізбен жарық көрген ұшан-
теңіз тарихи, мәдени, ғылыми мұраларымыздан болашақ ұрпақтарымызды тағы да,
үшінші рет, мақұрым қалдырмаймыз ба? Үшінші рет халықты сауатсыздыққа душар
етпейміз бе? деген сауалдармен аяқтайды.
Қазақ әдеби тілінің іргетасы XIX ғасырдың екінші жартысында, алғашқы
газеттердің басылуымен байланысты қалана бастағанымен, шын мағынасындағы
әдеби тіл, жазба тіл дәрежесіне тек кеңес дәуірінде жетті [23, 96
делінгенімен, ғалым бұл дәуірдегі тіліміздің қоғамдық-әлеуметтік
тіршіліктен шеттетіліп, орыс тілінде сөйлеуге шектен тыс әуестенушіліктің
орын алуының нәтижесінде қазақ тілінің өмірдегі қолданыс өрісінің бірте-
бірте тарылып бара жатқанын да ескертеді. Тіл өлмесін десек (1988) атты
мақаласында тілдің өлуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz