Сүтті ірі қара шаруашылығында қашарлар мен буаз қашарларды өсіру технологиясы

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Жәңгір-хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлы-техникалық университеті

пәнінен

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Сүтті ірі қара шаруашылығында қашарлар мен буаз қашарларды өсіру
технологиясы

Орындаған:
Тексерген:

Орал, 2013ж.

Мазмұны

І. Кіріспе бөлім
Мал шаруашылығында жаңа экономикалық өзгерістер мал тұқымдарына ерекше
талаптар қоюда. Оңтүстік Қазақстан облысында мал шаруашылығының дамыған
саласының бірі сүт бағытындағы ірі қара мал өсіру болып табылады. Қазіргі
уақытта осы өңірде 840 мыңға жуық ірі қара мал шоғырландырылған. Соның
ішінде сүт бағатындағы қара-ала сиырдың асыл тұқымды саны 3940 басты, яғни
0,6% құрайды.Сүт бағытындағы ірі қара мал шаруашылығын дамытудың негізгі
резерві өсіріліп жатқан мал тұқымдарының өнімділік және нәсілдік
қасиеттерін жетілдірумен қатар олардың жаңа өнімді мал тұқымдарын,
желілерін шығару және топтарын құру. ТМД елдерінің әртүрлі аймақтарында
жергілікті сиырлардың генотипі негізінде импорттық бұқаларды үрделі қолдану
арқасында малдың жаңа типтерін шығару жұмыстары жүргізілуде.
Жүргізілген ғылыми-практиканың нәтижесінде сүт бағытындағы сиырлар-дың
өнімділігі жоғарлатылып, жаңа жоғарғы өнімді мал типтері апробация
жасалынды.
Соңғы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысында аулиеата тұқымының гендік
қоры жоғарғы өнімді шетелдік бұқалармен будандастыру (голандық, голштиндік,
қара-ала) негізінде өзгеріске ұшырады. Жүргізілген селекциялық-асылдандыру
жұмысының нәтижесінде кең көлемде қара-ала малдың әр түрлі қанды жақсарған
мал тұқымының тобы құрылды.
Сиыр, ірі қара, мүйізді ірі қара — сүтқоректілер класына жататын аша
тұяқты, қуыс мүйізді, күйіс қайыратын жануарлар. Оның жабайы және қолға
үйретілген түрлері бар. Қолға үйретілген Сиыр жабайы турдан тараған, ол
біздің дәуірімізге дейін мыңдаған жылдар бойы Еуропа, Азия, Африкаға кең
тараған. Сиырдың дене бітімі олардың өнімділік бағытына (сүт, ет)
байланысты болады. Сүт бағытындағы Сиырдың денесі ұзын, сүйегі салыстырмалы
түрде жіңішке, терісі жұқа, жұмсақ, түгі жылтыр, қарыны кең, басы мен
мойыны ұзын, құрсағы мен желіні үлкен болады.
Сиырдың сүті бағалы тамақ өнімі және тамақ өнеркәсібінің негізгі
шикізаты. Сүт және оның өнеркәсіптік қалдықтары а.ш. малдарының төлдерін
тамақтандыруда кеңінен пайдаланылады. Ал етінің тамақтық сапасы жоғары,
калориясы мол, жеңіл қорытылады және диеталық қасиеті бар. Сойылған Сиырдан
алынатын әр түрлі сортты терісінің өнеркәсіптік маңызы зор. Сойылған малдың
қалдықтарынан қайта өңдеу арқылы, ет-сүйек, сүйек, қан ұнтақтары,
эндокринді препараттар, стеарин, желім, сабын, т.б. алынады. Кейбір
тұқымдардың бұқалары мен өгіздерін арба, шана тартуға пайдаланады. Сүт
құрамында төл тіршілігіне қажетті барлық дерлік қоректік, минералды және
биологиялық әсерлі заттар жеңіл қорытылып, жылдам сіңірілетін түрде
жиналады. Желінде түзілген сүттің құрамы желінген азықтың да тамырдағы
қанның да құрамынан ерекшеленеді. Сүттегі қант мөлшері қандікінен — 90 есе,
май мөлшері — 18—20 есе асып, кальций мен фосфор элементтері де қандағы
деңгейінен анағүрлым жоғары шоғырланады. Сүт құрамында азық пен қанда
кездеспейтін казеин, сүт альбумині, сүт қанты және сүт майы түзіледі.
Лактоза деп аталатын сүт қанты қан плазмасындағы глюкозадан, сүт майы,
ондағы липидтер, фосфотидтер мен басым бөлігі сірке қышқылы болып келетін
ұшпалы май қышқылдарынан, ал сүт белогы — сіңірілген аминқышқылдарынан
түзіледі. Сонымен қатар сүт майының түзілуіне месқарындағы микробиологиялық
метабализмде пайда болып, тікелей қанға енетін ұшпалы май қышқылдары да
тікелей қатысады. Сиыр етін ендіру үшін етті бағыттағы мүйізді ірі қара мал
тұқымдарынан елімізде қазақтың ақ бас, қалмақ, галловей, санта-гертруда,
т.б. тұқымдарын өсіреді. Бұлардың төлін жеделдетіп өсіріп, бордақылап, етке
сояды. Сондықтан төлден сүтті сиыр өсіргенде, оларды аумақты жемшөпті
мейлінше мол жеп, ас қорыту жолының сыйымдылығын ұлғайту көзделетін болса,
етті бағыттағы малды құнарлы азықтандыру арқылы қысқа мерзімде тірілей
салмағы мен қоңдылығын жоғарылату көзделеді.
Қазіргі мүйізді ірі қара малдың арғы тегі - жабайы түр. Ол осыдан 8-10
мың жыл бүрын қолға үйретілген. Мыңдаған жылдар ішінде олар әр түрлі табиғи-
экономикалық жағдайларға бейімделіп, сүт және ет өнімділігін жетілдірді.
Тіпті, жылдың кез келген маусымында қашып, бұзаулайтын болды. Сөйтіп,
қазіргі кезде ең маңызды мал түлігіне айналды.
Азықтық базаны табиғи-климаттық зона бойынша табиғи және мәдени
өсімдік қауымын рационалды пайдаланып нығайту, дайындаудың прогрессивті
әдістерін пайдалану, консервілеудің әдістеріннің қалыптасуын, азықтандыру
алдындағы дайындық пен азықты сақтаудың-негізгі маңызды міндеттер болып
табылады, оларды біздің елдің мал шаруашылығының дамуында шешу керек.
1.1. Әдебиетке шолу

Байжұманов А.Б. (1987) зерттеулерінде cиыр сүттілігінің негізгі
белгісінің бірі — желінінің дамуы. Сүтті сиырдың желіні астау немесе
төңкерілген тегене (ванна) тәріздес дамыған. Сүтті, көп жемшөп жей алатын
ас қорыту жолдары көлемді сиыр ірі, салмақты келеді. Сондықтан да, жасымен
қоса сиыр салмағын да білген жөн, өйткені сиыр сүттілігі тірідей салмағына
тәуелді өзгереді. Сиыр салмағын дәл білу үшін, сиырды таңертеңгілік,
ашқарынға азықтандырып, суғарғанға дейін таразыға тартады. Сиырдың салмағын
тартатын таразы болмаған жағдайда, оның тірідей салмағын арнайы тұрқының
өлшемдерімен есептеуге болады.
Баканов В.Н., Менькин В.К (1989) деректеріне қарағанда cүтейту
кезеңінде сиырдың желінін массаждап, күніне 3-5 рет саууын, азықтандыру
деңгейі мен сапасын жетілдірумен үштастырады. Сиыр "денеден
сауылатындықтан" (сдаивание с тела) сауым басында сүт түзілуіне жұмсаған
дене шығынын желінген азық қоректік заттарымен толықтыра алмайды (қажетті
азық құрғақ затын жеп, ас қорыту жолына сыйғыза алмайтындықтан).
Азыңтандыруды күшейту үшін және де сүтейткіш қызылша, сәбіз сияқты
азықтармен қоса құнарлы жем қосындысын береді.
Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.А., Байжұманов А.Б. (2006) мағлұматтары
бойынша cуалған буаз сиыр басына тәулігіне 1-2кг жем беру жеткілікті. Сонда
орта сауымды сүтті сиыр басына жылына 4,5-5ц жем жеткілікті. Берер алдында
дәнді жарып, ұнтақтап, мыжып берсе қорытылуы жақсарады. Оның үстіне,
бірнеше жем түрін араластыру арқылы, бірінің-бірі аминқышқылдың,
минералдық, витаминдік құрамын байытуының арқасында, жем қосындысының
құнарлылығын арттыруға болады. Бұл, әсіресе, тұқымдық бұқаны азықтандыруда
қолданылатын ұтымды әдіс. Мүйізді ірі қара малды азықтандыру рационы
шаруашылықтағы жемшөп түрі мен қорына сәйкес құрастырылады. Жазда да оларды
жайылым отына өрістетіп, ертелі-кеш сауымына сәйкес жемдеп, қажетті
мөлшердегі ас тұзы және минералды қосындылармен қамтамасыз етсе болғаны.
Қыста сиыр сүттілігін сақтау үшін құнарлы рацион құрастырады. Рацион
азыңтары сиырдың тірідей салмағына, жасына, сауымына қарай анықталған
азықтандыру нормасының көрсеткіштерін толық та жан-жақты қамтамасыз етулері
керек.
Дмитриченко А.П., Пшеничный Г.Д. (1975) деректерінде Ірі қара малын
асылдандыруда мемлекеттік мал асылдандыру станциясының маңызы өте зор.
Өзіне қарасты аймақтарда асыл тұқымды бұқаларды ұрпақ сапасы бойынша
бағалау, ірі қараны бонитировкалау, әр асыл тұқымды мал зауыттарында, асыл
тұқымды мал шаруашылықтарында және асыл тұқымды мал фермаларында бұқаларды
қолдану жоспарларын жасау сияқты шараларды жүзеге асырады. Сонымен қатар
сауын сиырларының сүтін анықтау, зоотехникалық және асылдандыру жұмысының
есебін, асыл тұқымды ірі қараны мемлекетік кітапқа кіргізу мәселелерімен
айналысады.
Мырзабеков Ж.Б., Сағындыков Қ.А. және т.б. (1992) деректеріне қаранда
Асыл тұқымды етті сиырларды бағалап және сұыптағанда ең бірінші дене
тұлғасының сырт пішініне, дене бітіміне қарайды. Етті ірі қараның өзінше
биологиялық ерекшеліктері бар, соған байланысты дене тұлғасы кең, сүйегі
мықты , жетілген болып келеді. Шоқтығы етті әрә кең, кеуде сүйегі де кең,
әрі терең, арқасы, белі және құймышағы біркелкі түзу бөксесі терісі босаң,
жүні жұқа болып келеді. Етті сиырлардың тірідей салмағына ерекше қоңіл
бөлінеді, бұл көрсеткіштері жасына және тұқымына көп байланысты. Етті
тұқымды сиырлар ұсақ болса, дене тұлғасының орта бөлімінің арқа және бел
еттері нашар дамыса, ол үлкен кемістік болып саналады. Етті ірі қараның
оның ішінде, аналық малдардың тез өсіп дамуына көп көңіл бөлінген абзал.
Етті ірі қараға жататын сиырлар тез өскіш, тез жетіліп, қашыру мезгіліне
ерте жетеді. Етті тұқымға жататын сиырлардың сүттілігін 7-8 айлық
бұзауларының тірідей салмағы арқылы анықтауға болады, ал олардың ұрпақ туу
қасиетін зоотехникалық немесе ветеринарлық анықтаулар арқылы білеміз.
Мырзабеков Ж.Б. Сагындықов Қ.А. және т.б. (2005) зерттеулерінде rөп
сиыр шоғырланған, механикаландырылған ірі фермалар мен өнеркәсіптік
негіздегі кешендерде әр сиырды жекелеп азықтандырып күтіп-бағу мүмкіндігі
жоқ. Мұндай фермаларда малды топтап күту әдісі қолданылады. Онда қора-
жайларды бірнеше секцияға бөлу керек. Секциялардың 25-50 сиырға лайық
болғаны жөн. Секция араларын тақтай қабырғалармен бөлу керек. Қашарлар
желіндерінің анатомиялық-морфологиялық құрылысына, июінің, сауылу
мерзімінің ұзақтығы мен физиологиялық күйіне, жүйке жүйелерінің жұмысына
қарай топтап орналастырылады.
Сиыр қора, негізінен, төрт цехқа, ал цехтар тиісінше секцияларға
бөлінеді. Бірінші цехта суалған сиырлар бағылып-күтіледі. Бұл цехқа сиыр
бұзаулауға 60 күн қалғанда енгізіледі. Мұнда сиыр байланбай, бөлек
күтіледі. Бұл цехта сиыр 45 күн тұрады. Азық серуендеу, азықтандыру
алаңында беріледі. Сиырлардың суалу мерзімі аяқталғаннан кейінгі кезеңде
жақсылап күтіп, кезектегі сүт өнімділігін арттырып, уақытында күйлеуіне
жағдай жасалады.
Петухова Г.А., Емелина Н.Т., Крылова В.С., Мартянов И.М (1990)
зерттеулерінде nиімді типтегі сиырлардың желінінің функционалды қасиеттерін
зерттеу, олардың бастапқы әулиеата тұқымды сиырлардың желінімен
салыстырғанда желін орамының 6,9 см (57,4%), ұзындығы 2,0 см, алдыңғы
ширегінің тереңдігі 1,6 см, жерден биіктігінің 3,7 см артық екенін
анықталды. Желіннің функцио-налды қасиетін зерттеу нәтижесінде тәуліктік
сауымның айырмасы 6,1 кг, сүт беру жылдамдығы 2,45 болды. Желінің
функционалдық қасиеттерін зерттеудің деректері қажетті типтегі сиырларда
ванна және тостақ тәрізді пішіндерінің жоғары сүттілігін көрсетті, сүт беру
жылдамдығы 1,61 кгмин болды. Сүттің майлылығы мен ақуыз үлесі сиырлардың
тиімді типінде табынның орташа көрсеткішіне қарағанада жоғары болып,
бірінші сауымда тиісінше 18,3 және 14,9 кг, екінші сауымда 20,7 және 16,0
кг, үшінші сауыммен одан жоғары сауымдарда 24,7 және 17,9 кг құрады.
Сиырлардың тиімді типінің сүті, құрамы жағынан құрғақ заттардың жоғарғы
дәрежесімен сипатталды.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Қазақстанның оңтүстігінде өсірілетін сүт бағытындағы мүйізді ірі
қараны жақсарту әдістерінің тиімділігі
Қазақстанның оңтүстігіндегі аулиеата тұқымын жетілдірудің негізгі
әдістерінің бірі оны шетелден әкелінген туыстас тұқымдармен шағылыстыру
болып табылады. Қазіргі кезде жақсартылған мал басының үлес салмағы 90%-дан
жоғары болып есептеледі. Біз жақсартылған мал басының өнімділік және
экстерьерлік ерекшеліктерін зерттедік. Бір мезгілде осы малдардың басын
көбейту жұмыстары қоса жүргізілді. Аулиеата тұқымына сырттан әкелінген
гендік қорды пайдаланудың зерттеу нәтижелері төмендегіні көрсетті:
а) голланд тұқымының бұқалары қашарлардың алғашқы сауылымдағы
сүттілігін арттырды (6-10%), бірақ олардың майлылығына әсер еткен жоқ,
дегенмен желін пішінін жақсартты.
б) голштин тұқымының бұқаларын пайдалану бірінші буын қашарларының
сүттілігін 9-14%, екінші буынның сүттілігін 11-18% және үшінші, одан да
жоғары буындарынікі 16-24%-ға, сүтінен майлылығы бұрынғы деңгейінде қалды,
солайда болса желінінің пішіні және морфофункциялық қасиеттері жақсарды.
в) қара-ала тұқымының бұқалары сүттілігіне аз мөлшерде ғана әсер етті
(6-9%), сонымен қатар сүттің майлылығын 14,0%-ға арттырды.
Қазіргі кезеңде будан малдардың едәуір мал басы жинақталды және олар
жоғары гендік әлеуетке ие болды.
Табынның сүт өнімділігін арттыру, сүттің майлылығы мен ақуызының құра-
мы, желінің морфофункциялық қасиеттерін жақсартуда голштин тұқымының гендік
қорын пайдаланудың тиімді екені біздің зерттеулер нәтижесінде белгілі
болды.
Алайда, голштин тұқымын пайдаланудың нәтижесі барлық жағдайда да оң
нәтижелерін берді деп айтуға болмайды. Жемшөп қоры төмен және жемшөппен аз
қамтамасыз етілген шаруашылықтарда (сауым маусымында 3000 кг-нан төмен сүт
берген сиырлар) голштиндендірілген сиырлар жоғары сүттілікке жете алмады.
Бұл нәтижелер, шаруашылықтағы жемшөп қорының малдың сүттілігіне әсері, жаңа
қара-ала типін шығарудың бағдарламасын жасауда есепке алынды.
Қара-ала тұқымының жаңа типін шығаруда будандастырудың сызбасына баға
берілді, негізгі шаруашылықтар анықталды, бағытталған стандарттар, сырттан
әкелінген селекциялық бұқаларынан алынған ұрпақтың өсуі мен жетілуі
бағаланды, көптеген ғылыми-шаруашылық тәжірибелер жүзеге асырыл-ды, осының
нәтижесінде сиырлардың қажетті типтері іріктелініп, олардың туыстық
топтарынан жоғары өнімді генотиптер алуға пайдалануға негіз жасалынды.
Голштин тұқымының жоғары дәрежелі қаны бар сиырларды іріктеу аулиеата
тұқымын жетілдіру процессін жеделдете түседі. Соңғы кездері голштин тұқымды
бұқалардың ұрпақтарының саны едәуір көбейді.
1-кесте – Шаруашылықтардағы қара-ала тұқымының туыстық топтарының ара
қатынасы
пайыз есебімен

Жылдар Аналық бастың саны
әулиеата голландық голштиндік қара-ала қара-ала қажетті
(эстондық)(ресейлік)тип
2004 12,1 17,3 55,8 8,4 6,4 -
2005 10,4 16,0 61,5 7,1 5,0 -
2006 8,3 14,1 68,2 5,2 4,1 -
2007 6,3 13,6 72,8 4,1 3,2 -
2008 5,2 8,3 74,4 2,1 2,0 8,0
2009 4,7 4,0 78,3 1,6 1,4 10,0
2010 3,7 2,6 78,5 1,3 0,9 13,0

Жоғары өнімді табын жасақтау процессін жеделдетуге бұқаларды іріктеу
(олардың гендік топтарға қатынасын есепке ала отырып) ең негізгі бағыт
болып есептеледі.
2 кестеден белгілі болғанындай, соңғы 7 жылда сырттан әкелінген
аулиеата, голланд және қара-ала тұқымды бұқалардың саны күрт азайғанымен,
голштин тұқымының бұқаларын пайдалану 2004 жылғы 58,7%-дан 2010 жылы 83,8%-
ға өсті.

2.2 Селекцияға тиімді типтегі малдардың ерекшеліктері,
сүт өнімділігі
Тиімді типтегі сиырлар экстерьері мен конституциялары бойынша кейбір
ерекшеліктерге ие болады. Сыртқы тұрқына қарай олар сүт бағытындағы малға
тән үшбұрыш пішінге ұқсас болады және экстерьерлік белгілері анық көрінеді.
Сүйектері жеңіл, ұзын жіңішке мойынды, терілерінің қатпарлары айқын
көрінеді. Тиімді типтің шоқтығы тура бағытталған, ұзындығы, биіктігі және
ені бірқалыпты. Олардың кеудесі терең, ұзын және енсіздеу болып келеді.
Белі қысқа, тегіс, енді, сонымен бірге жеткілікті түрде еттілігі бар. Бұл
олардың конституциясының қатаң екендігін білдіреді.
Тиімді типтегі сиырлардың орта өлшемдерінің шамаларын табынның орта
көрсеткішімен және аулиеата тұқымымен салыстыру 4-кестеде көрсетілген
Келтірілген деректер селекцияға тиімді типтегі сиырлардың негізгі
өлшем-дерінің аулиеата тұқымда сиырлар мен табынның орта көрсеткішінен
арттық екендігін көрсетеді: тұмса қашарларда шоқтығының биіктігі 105,4 және
104,6%; кеуде тереңдігі 104,8-101,5%, кеуде кеңдігі 110,8 және 102,5%,
денесінің қиғаш ұзындығы 102,4 және 101,2% болса, ал жасамыс сиырларда
шоқтық биіктігі тиісінше 106,2 және 105,3%, кеуде тереңдігі 109,6 және
104,6%, кеуде кеңдігі 115,7 және 110,0%, денесінің қиғаш ұзындығы 102,3
және 101,1% құрады.
Сонымен қатар зерттеліп отырған малдың тірілей салмағы, дене өлшем-
дерінің шамалары мен олардың өнімділігі арасындағы байланыстары зерттелін-
ді. Бұл ретте қашарлардың тірілей салмағы өсуіне байланысты олардың сүт
өнімділігі 3220 кг-нан 3640 кг-да дейін артты (майлылығы 3,8% және ақуызды
3,12%). Зерттеудің нәтижелері малдың салмағы артқан сайын олардың дене
өлшемдерінің де артатынын көрсетті. Мысалы, шоқтығының биіктігі 5 см, кеуде
тереңдігі 3,5 см, кеуде кеңдігі 3,5 см, денесінің қиғаш өлшемі 3 см, кеуде
орамы 7,5 см-ге жоғарылады.
Іріктеудің ең тиімді өлшемдері сақа малдар үшін: тірілей салмағы 470-
500 кг және одан жоғары, шоқтығының биіктігі 130-133 см, кеуде тереңдігі
70,0 см және одан жоғары, кеуде кеңдігі 43,0 см және одан жоғары, денесінің
қиғаш ұзындығы 160,0 см және одан жоғары болу керек екендігі белгіленді.
Әрине, тек өсуі (тірілей салмағы) мен дамуына (дене өлшемдері) қарай
аудандардың алдағы сүт өнімділігін алдын-ала айту өте қиын мәселе. Солай да
болса будандардың дене тұрқымының қалыптасуына оларды жақсартушы
тұқымдардың экстерьерлері мен конституцияларының кейбір белгілері әсер
етеді және олардың тұқым қуалаушылық қасиеттерінің өте жоғары екендігін
дәлелдейді.
Желіннің морфофункционалдық қасиеті және оны селекциялық-генетикалық
бағалау. Селекцияға тиімді типтегі сиырлардың желіндерінің пішіндері
төмендегідей болды: 256 бас, немесе 39,7% ванна тәріздес, 174 басы, яғни
27,0% тостақ тәріздес және 214 басы, немесе 33,3% домалақ болып келді.
Тұмса қашарлардың желіндерінің орта көрсеткіштері: желін орамы 91,2 см,
ұзындығы 29,4 см, ені 26,1 см, алдыңғы ширегінің тереңдігі 21,7 см, артқы
бөлігінің тереңдігі 23,6 см болды.
Тиімді типтегі сиырлардың желінінің функционалды қасиеттерін зерттеу,
олардың бастапқы әулиеата тұқымды сиырлардың желінімен салыстырғанда желін
орамының 6,9 см (57,4%), ұзындығы 2,0 см, алдыңғы ширегінің тереңдігі 1,6
см, жерден биіктігінің 3,7 см артық екенін анықталды. Желіннің функцио-
налды қасиетін зерттеу нәтижесінде тәуліктік сауымның айырмасы 6,1 кг, сүт
беру жылдамдығы 2,45 болды. Желінің функционалдық қасиеттерін зерттеудің
деректері қажетті типтегі сиырларда ванна және тостақ тәрізді пішіндерінің
жоғары сүттілігін көрсетті, сүт беру жылдамдығы 1,61 кгмин болды.
Сүттің майлылығы мен ақуыз үлесі сиырлардың тиімді типінде табынның
орташа көрсеткішіне қарағанада жоғары болып, бірінші сауымда тиісінше 18,3
және 14,9 кг, екінші сауымда 20,7 және 16,0 кг, үшінші сауыммен одан
жоғары сауымдарда 24,7 және 17,9 кг құрады.
Сиырлардың тиімді типінің сүті, құрамы жағынан құрғақ заттардың жоғар-
ғы дәрежесімен сипатталды.
2.3. Малдардардың көбею қабілеттілігі

Сүт бағытындағы ірі-қара шаруашылығын дамытудың бірден-бір маңыздысы
факторларының бірі табынның үрдемелі көбеюі. Ол мал өнімін арттыруға және
малдың генетикалық потенциалын ұрпақтан-ұрпаққа беру мүмкіндігін арттырып,
ортырып, мал басын көбейтеді.
Малдың көбею қабілеттілігін көрсететін негізгі туу аралық кезеңдер
қашықтығы (МОП), сервис-кезең, ұрпақтану индексі және көбею қабілеттілігі
коэфициенті (КВС). Селекцияға тиімді сиырлардың көбею қабілеттілігін
зерттегенде белгілі болғаны, олардың сервис-кезеңінің ұзақтығының қысқа
болуы.
Үшінші және жоғарғы сауымдық сиырлардың сервис-кезең ұзақтығы 74,4
күнді құрап, табындағы сиырлардың орта көрсеткішінен 3,5 күн, ал түпкілікті
аулиеата тұқымына қарағанда 12,0 күнге аз болды. Өзгергіштік коэффициентін
есептей отырып, онда сервис-кезеңінің ұзақтығыеың ауытқуы 60-70% құрап,
яғни оның нәсілдік қасиеттілігінің төмен деңгейде екенін көрсетеді.

Селекцияға ұнамды сиырлардың өсірудің экономикалық тиімділігін
зерттедік

2-кесте – Селекцияға тиімді типті сиырлардың зоотехникалық және
экономи-калық тиімділігі

Көрсеткішер Тиімді тип Салыстыру Салыстыру
базасы базасына %
есебімен
Жыл бойындағы сиырлардың 4450,0 3280,0 135,7
сүт сауымы, кг
Сүттің майлылығы, % 3,86 3,91 -98,7
Сүт майы, кг 171,7 128,2 133,9
100 сиырға алынған бұзау 87,6 85,3 102,6
1 ц сүт өндіруіне кеткен шығым, 3,94 4,26 92,4
адамсағ
1 кг сүтке кеткен азық шығымы, 0,94 1,24 75,8
теңге
Сүт өндірудің өзіндік құны, тенге 17,7 19,4 91,2
Сату бағасы, тенгекг 25,0 25,0 -
Сүт өнімінің рентабельділігі, % 20,7 18,4 112,5

Селекцияға ұнамды сиырлардан табын топтағы сиырларға қарағанда 1
бастан 135,7% сүт өндіріліп, 1 кг сүтке 0,9 азықтық бірлігі кем жұмсалды
және оның өзіндік құны 37,7 тенге болып сүт өндірудің рентабельділігі 22,5%
жоғары екендігі дәлелденді.
Қорыта айтқанда, қара-ала сиырдың селекцияға ұнамды генотипін өсіру
тиімді және шаруашылықтардың рентабельділігін көтереді. Оңтүстік Қазақстан
өңірінде ірі қара малдың сүт өнімділігінің генетикалық потенциалын
жоғарылатып, алғашқы селекциялық кезеңге қарағанда қашарлардың сүт
өнімділігі 509 кг және сүттің майлылығы 0,17% артты.
Мүйізді ірі қара мал қоректенуі жағынан шөп қоректілерге, ал ас
қорытуы жағынан күйіс қайыратындарғажатады. Күйіс қайыруы - олардың ас
қорыту жолдарының құрылыс ерекшеліктеріне байланысты туындайтын биологиялың
мәселе. Мүйізді ірі қара малдың асқазаны бірнеше оқшауланған бөлімдерден
тұрады, яғни көп камералы болып келеді. Оның мес немесе таз қарын, таңия
немесе жұмыршаң қарын және жалбыршаң қарын деп аталатын алдыңғы үш
бөлігінде ас қорыту бездері болмайтындықтан, қарын сөлі бөлінбейді. Демек,
шын мағынадағы ас қорытуы өтпейді, тек желінген, яғни тілмен орылып, шала
шайналып, жұтылған жемшөпті түбегейлі күйсеп, олардан кейін орналасңан
асқазанның нағыз қарын қызметін атқаратын, яғни қарын сөлін бөліп,
қорытатын бөлігі (камерасы) ұлтабарға өткенге дейін сақтап, өзіндегі
микроағзалар тіршілігінің нәтижесінде желінген жемшөпті микробиологиялық
өңдеуден өткізетін алдыңғы қарындар (преджелудки) болып табылады.
Мүйізді ірі қара малды сүт өндіру бағытында өсіргенде, сүттілік
өнімділігін алдын ала болжап, бағалай білу қажет. Сиыр сүттілігі бірқатар
жағдайларға байланысты өзгереді. Малдың басқа да өнімділігі секілді,
шаруашылықтағы сиыр сүттілігі ең алдымен оның шыққан тегіне, яғни тұқымына,
қанының тазалығы мен асылдығына байланысты тек тұқымында жоғары өнімділік
қасиеттері бар мал сол өнімділікті көрсете алады. Әрине, ол асыл тұқымдық
қасиеттерді жетілдіріп, мал басынан мол өнім алу үшін, малды жастайынан
бағып-күтіп, құнарлы азықтандыру қажет. Мал өнімділігінің тұқымдық
қасиеттерімен берілетін ішкі генотиптік потенциалы (мүмкіндігі) жан-жақты
дамып, көрінуі үшін жеке бас даму барысында, яғни онтогенезде, сол
қасиеттер дамуына себеп болатын сыртқы ортаның фенотиптік жағдайларының ең
бастысына - дұрыс азықтандыру, содан кейін күтіп-бағу, тіпті баптау
жағдайлары жатады. Осы жайттарды ескере отырып, сиыр сүттілігіне тұқымдық
тегі мен дене бітіміне, сырт пішініне қарап та біршама болжам жасауға
болады. Шаруашылыңта сиыр өсіріп, оның сүтінен пайда табам деген шаруа
иелері бұл мөліметтер мен белгілерді жете меңгеріп, өз ісінде орынды
қолдана білуге тиіс.
Алдымен сиыр сүттілігін бағалау үшін оның шыққан тегін құжаттармен
анықтап алу керек. Таза тұқымды, мол өнімді малдан, әдетте, мол өнімді төл
туады. Яғни, сұрыптаудың "жақсыдан жақсы туады" және де "жаңсымен
будандастырылған нашар мал жақсарады" деген қағидаларын ескерген абзал.
Демек, шаруашылықта асыл тұқымды мал басын көбейтумен қатар басқа
шағылыстырылған тұқымсыз малдың да өнімділігін өсіруге болады. Өйткені,
асыл тұқымдымалдың төлдегіштік, жылдам өсіп-жетіліп, көбейгіштік, мол
өнімділік қасиеттері төліне жақсы дариды.
Тұқым кітаптары мен куәліктері секілді құжаттардан малдың тегі туралы
жазылған деректермен қатар, олардың өнімділігін айқындайтын сыртқы пошым
құрылысы мен дене бітімінің ерекшеліктерін де білген жөн. Өйткені, малдың
денсаулығы мен өнімділігі ағзаның жеке өзіндік құрылысына тән түрпатын
(конституциясын) пайымдайтын ішкі интерьерлік құрылысы, сол құрылыс
ерекшеліктерін айғақтаушы малдың сыртқы дене пішіні мен тұлға
көріністерінің жиынтығы -экстерьерімен айқындалады. Сондықтан экстерьерлік
ерекшеліктерді бағалай отырып, малдың ішкі құрылысын, мүшелері мен
ағзаларының қызметін аңғаруға болады.
Енді сиырдың сүттілігін айқындайтын экстерьерлік белгілеріне тоқталып
өтейік. Ең алдымен, олардың сүйегі жеңіл, біраң мықты, аяқтары түзу, қатты
келеді. Ас қорыту мүшелері өте жаңсы дамыған, басы жеңіл, терісі жүқа, жүні
жылтыр, ңысқа болады. Ішек-қарны жақсы дамығандықтан да сырт пішіні
созылыңңы көрініп, бөксе жағынан қарағанда кеңейтілген үшбүрыш тәріздес
келеді. Еттілік белгілері дамыған мүйізді ірі қара малдың дене бітімі
жинақы, қомақты, төртбақтанған тік бұрыш немесе параллелепипед сияқтанып
келеді.
Ас қорыту мүшелерінің өте жаңсы дамығандығы сиырдың мол көлемде
желінген жемшөпті қарын аумағы-насыйғызаалатындығынкөрседі, әрі көп
желінген азық қорытылып, игерілгеннен кейін мол сүт түзілуінің кепілі бола
алады. Сүтті сиыр тұрпатының жеңілденген типі, ағзадағы зат алмасуда тыныс
алу процесінің басым-дылығын байңатып, тотығу-тотықсыздану реакцияларының
шұғыл жүріп, сіңірілген азың қоректік заттарының жақсы пайдаланылуына
жағдай туғызылатынын көрсетеді.
Сиырдың сыртқы экстерьерлік тұрқы - ішкі ағзалар жүйесі қызметінің,
сайып келгенде денсаулығының айнасы. Сиыр арқасының түзулігі мен қаңқа
сүйектерінің мықтылығы денсаулығын көрсетсе, бөксе жағының кеңдігі қиналмай
бұзаулайтындығын байқатады. Сүтті сиырдың қабырғалары омыртқаға қарай
бұрыштала қиылған, соңғы екі қабырға аралығына 3-4 саусақ сиюға (5-6 см
болуға) тиіс. Сүт тамырларының кеуде қуысына енетін, "сүт құдығы" деп
аталатын жеріне 2-3 саусақ сиюға тиіс. Сонда ғана қан тамырлары сүттің мол
түзілуіне қажетті (әр 1 л сүт түзілуі үшін желін тамырларынан 500-600л қан
өткізіледі) қан айналымын қамтамасыз ете алады.
Сүтті сиырдың сауыры мен бөксесі түзу әрі кең, бұлшық етті болады.
Олардың жүрісі түзу, нық және жеңіл. Дене мүшелерінің құрылысын айқындайтын
тұрпаттық ерекшеліктеріне қарай әр сиырдың аяқ басуы өзгешеленеді. Оны
сыналатын сиырдың әрі-бері жүргізгендегі аяң тастасынан байқайды.
2.4. Сүтті ірі қара шаруашылығындағы қашарлар мен
буаз қашарларды өсіру
Мал өнімділігі денсаулығына тәуелді өзгереді. Сиыр денсаулығын сыртқы
түрі мен мінез-құлқынан да байқауға болады. Дені сау, денсаулығы мықты
сиырдың еңсесі көтеріңкі, көзі таза, былшықтанбаған, жүні тықыр да жылтыр
келеді. Ол жөтелмеуге тиіс. Сау сиырдың тәбеті жақсы болады. Жүйкесі
қалыпты, сыртқы орта жағдайларына көндіккіш сиыр сарқыла сауылуға
бейімделгіш, тез иіп, жеңіл де толық сауылады. Барлық емшегінен сүт бірдей
шығады. Өте сүтті сиырдың желіні толғанда емшегінен сүт тамшылайды.
Сиыр сүттілігінің негізгі белгісінің бірі — желінінің дамуы. Сүтті
сиырдың желіні астау немесе төңкерілген тегене (ванна) тәріздес дамыған.
Сүтті, көп жемшөп жей алатын ас қорыту жолдары көлемді сиыр ірі, салмақты
келеді. Сондықтан да, жасымен қоса сиыр салмағын да білген жөн, өйткені
сиыр сүттілігі тірідей салмағына тәуелді өзгереді. Сиыр салмағын дәл білу
үшін, сиырды таңертеңгілік, ашқарынға азықтандырып, суғарғанға дейін
таразыға тартады. Сиырдың салмағын тартатын таразы болмаған жағдайда, оның
тірідей салмағын арнайы тұрқының өлшемдерімен есептеуге болады. Ол үшін
сиырдың жауырынының артын ала өлшенген өлшем кеуде орамы мен шоқтығынан
құйрығының түбіне дейін өлшенген дене тұрқының ұзындығын анықтайды да, орта
қоңдылыңтағы сиырдың тірідей салмағын келесі формуламен шығарады:
ТС= (КО -ТҮ): 100, кг
мұндағы, ТС - сиырдың тірідей салмағы, кг;
КО - жауырынының сыртынан алынған кеудесінің орамы, см;
ТҰ - дене тұрқының ұзындығы, см.
Сиырдың тірідей салмағын оның кеуде орамы мен иығының алдыңғы басынан
жамбасына дейін өлшенетін тұрқының қиғаш ұзындығымен де анықтауға болады.
Шаруашылықтағы сиыр басына тұқымдық және өндірістік, технологиялың есеп
жүргізу үшін есеп-тіркеу кітапшасына ені бойынша тіркейді. Енсіз малдың
құлағына арнайы есептік сырға тағып, мүйізіне, не жамбасына таңба басады.
Құлаққа ен салу үшін оны тазалап жуып, құрғатады да, спиртпен сүртеді.
Арнайы тістеуішпен тіліп, қажетті санды бейнелейтін ен салады. Құлақ
шетіндегі әр қима мен ортасындағы ойың бір санды белгілейді. Ал жамбасқа
таңбаны, әдетте, темір сымды отқа қыздырып алып сиырдың сол немесе оң
жамбасына күйдіріп басады. Мүмкіншілік болған жағдайда мал жамбасына енді
төменгі температуралы сұйық азотпен де басады. Күйген жерге таңбаны
айқындап ақ жүн өседі. Қажетті санды не таңбаны жіңішке сыммен сиыр
мүйізіне өрнектесе де болады.
Қашарларға қызылшаның 30 кг-ға жететін тәуліктік мөлшерін бірнеше
бөліп, ал картоптың 15 кг-ға жететін тәуліктік мөлшерін екіге бөліп беруге
болады. Әсіресе, қанты мол қант қызылшасын бірнеше рет бөліп бермесе,
сиырдың ас қорыту сөлінде лактоза ферментінің аздығынан берілген қант
мөлшері ыдырап үлгермей, ашып, іш (ішек) газдары паңца болады. Сиыр басына
жылына 10-15 ц қызылша, 5-10 ц картоп әзірленеді. Қызылшаны температурасы 1-
2°С салқын қамбада немесе арнайы қазылған орда сақтайды. Тамыр-түйнек
жемістілер ылғалды (суы 70-90%) болғандықтан жоғары температурада нашар
сақталып, ал — 2-3°С суықта үсікке шалдығады. Әсіресе, ұрылып-соғылған,
қабығы түскен тамыр-түйнектер тез бұзылғыш келеді. Сондықтан сақтауға тек
зақымдалмаған, қабығы бүтін, жаншылмаған тамыр-түйнектерді батпақтан
тазартып, кептіріп барып салады. Малға берер алдында оларды тазартып,
турап, ал жас малға ыстық суға, буға бөктіріп барып береді.
Көк азық шырынына байланысты қоректік қасиеттерін қыста сақтаудың
тиімді шаруашылық әдісі - сүрлемге салу. Сүрлемдеу, негізінен, сүт қышқылды
ашыту түріндегі микробиологиялың процесс арқылы, консервіленген азық.
Сүрлемге жеңіл ыдырайтын қанты мол балауызданып піскен көк жүгері мен
күнбағысты, бұршақ және астық тұқымдастар шалғынын, жас құрақты, бақшалық
дақылдардың жапырағын, т.б. салуға болады. Қанты аз азықтарды сүрлемдеу
үшін, оларды басқа шырынды, қантқа бай азықтармен, мысалы, тамыр-түйнек
жемістілермен қоса салып, құрамасүрлем дайындауға болады.
Сүрлем салу үшін жерді қазып, қабырғалары мен едені тапталған немесе
тіпті бетондалған ор (траншея) дайындайды. Оған жүгеріні дәні сүттеніп-
балауызданып піскен кезде, ал басқа көк азықтарды шырындалып, бойына
қоректік заттарды жинаған кезеңінде, бірақ қатая бастағаннан бұрын орып,
турап, нығыздап салады да әбден таптайды. Шырын сөлі ағып кетпес үшін 100
ки-лограмына 15-20кг сабан мен топан араластырып салса да болады. Сүрлем
салуға дайындалған орды 1-3 тәулікте, әсіресе қабырға тұсын мұқият
нығыздап, қабат-қабатымен тапталған көкпен толтырады да, үстін полиэтилен
жарғақпен жан-жағын қымтай жауып, қалындығы 25-30см етіп топырақпен көмеді.
Полиэтилен жарғақ болмаған жағдайда сүрлем үстін ылғалдандырылған сабанмен
30-35см жауып, оның үстін 5-10см балшықпен сылап барып, 20-25см топырақпен
көмеді.
Орға салынған өсімдік торшалары бірден өлмей-тіндіктен, олар өсімдік
арасында қалған оттегін өз тыныстануына пайдаланады да, оттегін тауысқан
соң өздері де өледі. Өсімдік шабылған кезінен бастап торша тыныстануы
тоқтағанша тотығу реакцияларынан қоректік заттар ыдырайтын бұл кезеңді
"аштық алмасу" кезеңі деп атайды. Ол неғұрлым қысқа болса, сүрлемге
салынған азықтың қоректік заттары толығырақ сақталады.
Кезең аяқталғанда оттегінсіз, яғни анаэробтық жағдайда, оттегілік
ортада дамитын шіріткіш аэробтар дамуы тежеледі де, сүрлемге салынған азық
шірімейді. Олардың орнына түрлі анаэробтың, қоректенуіне қант жеткілікті
болған жағдайда алдымен сүт қышқылды бактериялар дамиды. Олардың дамуының
барысында сүт қышқылы жиналып, ортаны қышқылдандырады. Соның нәтижесінде
сүрлемге жаңа шабылып, салынған көктің бейтарап (рН=7) реакциясы біртіндеп,
сүт қышқылының жиналу мөлшеріне сәйкес қышқылданып, сүрлем "піскен", яғни
сүрлемделуі аяқталған мерзімде (1-1,5 айда) рН көрсеткіші 4-4,2-ге жетеді.
Мұндай қышқылды ортада барлық дерлік микробиологиялық үрдіс, өзгерушіліктер
мүлдем тежеліп, сүрлемге салынған дақыл ұзақ уақыт бұзылмай сақталады.
Шаруашылық тәсілімен сүрлемнің сақталу сапасын түрі, түсі мен иісі
секілді органолептикалық көрсеткіштерімен және қышқылдығымен бағалайды.
Сапалы сақталған сүрлем түрі мен түсі салынған дақыл түрі (консистенциясы)
мен түсін (жүгері сүрлемі - көк, сарғыш-көк, жасыл түсті болса, күнбағыс
сүрлемі - сарғыш-көк, сарғыш түсті болуға тиіс) сақтап, жағымды да хош
иісті, жеміс немесе жаңа піскен нан иісті болуы тиіс. Түсінің қоңырланып,
қарая бастауы, иісінің жағымсыздығы сүрлемнің бұзылғандығының белгісі болып
табылады. рН көрсеткіші 4-4,2-ге жетпеген сүрлемде түрлі микро-биологиялық
процесс, ең алдымен сору күші зор көгерткіштер (плесени) мен ашытқылар
(дрожжи) жетіліп, сүрлемді көгертіп, бұзады.
Сүрлеммен қатар шырынды азықтарға қант пен азықтық қызылша, азықтық
сәбіз, картоп, асқабақ, т.б. жатады. Олардың ылғалдылығы өте жоғары (70%
картоптікінен басқаларынікі - 80-90%) болғандықтан, 1кг жалпы қоректілігі
0,12-0,16 а.ө. аспайды (қант қызылшасынікі - 0,24 а.ө., картоптыкі-0,3
а.ө.). Құрғақ заты негізінен қанттардан (картоптыкі - крахмалдан)
түратындықтан, мал тәбетін ашып, қант-протеиндік қатынасын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.