Тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау үрдісін жетілдіру (Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)
Бүгінде Қазақстан нарығындағы өзіміз тұтынып жүрген жеңіл өнеркәсіптік
тауарлар көлемінің 10 пайызы ғана отандық өндірістің үлесіне тиеді екен.
Егер қазіргі шеттен келіп жатқан тауарлар легі бір күнде тоқтап қалса,
сонау 1990 жылдардағыдай қаңырап қалатын сөрелерді көз алдыңа елестету қиын
емес. Яғни біз бүгінде шет елдік тауарларға тәуелдіміз.
Сауда үйлеріндегі сапалы киімдердің бағасы шамадан тыс қымбат. Бағалы аң
терісінен тігілген тондардың бағасы арзандап көрген емес. Қазір жұрт несие
арқылы қалаған киімін сатып алып жүр. Бұған да шүкірлік дейсің. Сапалы
ерлер жейдесі – 3-4 мың теңге, той-томалаққа киетін кәстөм-шалбар 10 000
теңгеден бастап жоғарылай береді. Ал жазғы аяқ киімдердің 10-15 мың теңге
болғанын кім көрген. Сатып тұрғандар Соңғы еуропалық үлгіде тігілген,
сапалы, көп киіс береді деп мақтауын келістіріп-ақ жатады. Бірақ біздің
қалаларда шет елдердегідей теп-тегіс, асфальталған жол қайдан болсын, әбден
жемірілген ойқы-шойқы жолмен саз-батпақты бір кешіп өткен соң-ақ жылтыраған
шет елдік аяқ киімнің пішіні өзгеріп сала береді. Сондықтан көп жұрт маусым
сайын арзан аяқ киім алып ауыстырып отыруға үйреніп алған.
Республикамыздағы бір кездері дүрілдеп тұрған киім тігетін
кәсіпорындардың бүгінде бірі жоқ. Еліміздің қай түкпіріне барсаңыз да,
міндетті түрде Қытай тауарына кезігесіз. Сыртқы түрі, тігілу үлгісі
көңілдегідей, ең бастысы бағасы арзан. Соған қызыққан жұрт Қытай тауарларын
алып жатады. Ал отандық бірлі-жарым кәсіпорындардың бағасы удай, сапасы
төмен өнімдерінен жұрт әлдеқашан бас тартқан. Сапалы киім іздегендер тіпті
әлдекімдер киіп тастаған таразыға тартылатын шет елдерден әкелінген киім-
кешек сататын дүкендерді жағалайды. Бүгінде аталмыш сауда орнына жұрт көп
келетіндіктен, ондағы киілген киімдердің де бір келісі 2000-3000 теңгеге
жеткен.
Кезінде қазақтың қылшық жүнді қойының жүнінен жасалған тоқыма бұйымдары
Батыстың өзін тамсандырғандығы белгілі. Тіпті жеңіл өнеркәсіпті өркендетуде
әлемнің көшбастаушы елдерінің санатында тұрған Қытайдың өзі қазақтың жеңіл
өнеркәсібінің болашағы мол деп болжаған екен. Бұл екі мыңыншы жылдардың
басы еді. Ал 2004-2006 жылдар аралығында республикамыздағы жеңіл
өнеркәсіптің үлес салмағы ішкі жалпы өнімнің небәрі 1 пайызынан да аспады.
Республиканың өңдеуші өнеркәсібінде бұл сала өндіріс көлемі жағынан
құлдырау үрдісі бар жалғыз сала болып отыр. Елге сырттан келетін тауарлар
легі артып, тоқыраудан аман қалған санаулы кәсіпорындардың өнімі шетелдік
өнімдермен бәсекелестікке шыдай алмай құлдырауға ұшырауда.
Экономикасы жақсы даму үстіндегі Қытайдың өзі қазақтың жеңіл өнеркәсібінің
болашағына сенсе, біз кезінде ұтымды мүмкіндіктерді қолдан жіберіп
алғандаймыз. Еселеп салынатын салық түрінен әбден мезі болған отандық
кәсіпкерлер жеңіл өнеркәсіппен айналысқаннан гөрі, шикізат өндіруді
анағұрлым тиімді санайды. Сондықтан қазір елдегі базар нарығында отандық
жеңіл өнеркәсіп өнімдерінен гөрі, өзгелердің тауарының бағы жанып тұр.
Жеңіл өнеркәсіп саласын сауықтыру үшін Экономикалық даму және сауда
министрлігі дағдарыстан шығудың түрлі тетіктерін қарастырған болып жатыр.
Тіпті бұл салаға жеке министрлік қажет деген бастама да аракідік
көтеріліп қалады. Ал экономика сарапшылары жеңіл өнеркәсіпті өркендетуде
бақылаушы ғылыми орталықтар құру, өзімізден шығарылатын отандық өнімге
салық түрін төмендетіп, сырттан келетін тауарларға керісінше салық көлемін
көбейту, сондай-ақ шикізат өндіріп, өңдеуден дайын өнімге дейін жұмыс
жасау, яғни кластерлік жүйені қалыптастыру мәселелеріне аса мән берілуі
қажеттігін айтады. Бағамдасақ біз сыртқы сауда нарығына шикізат түрлерінің
90 пайызын шығарады екенбіз. Өзге ел бізден алған шикізатты дайын өнімге
дейін жеткізіп, оны өзімізге сан алуан тауар түрінде қайыра сату арқылы мол
табысқа кенеліп отыр.
Статистика мәліметтеріне сүйенсек, 2000-2007 жылдар ішінде
республикамыздың өнеркәсіп құрылымында тоқыма және тігін өнеркәсібінің
үлесі 2,0-ден 0,6 пайызға дейін төмендеген екен. Шет елдерде экономиканың
бұл секторы бюджет табысының 20-30 пайызын құрайды. Экономиканың басқа
бірде-бір секторы дәл осындай табыс әкеле қоймайды. Оның үстіне жеңіл
өнеркәсіп әйелдерді жұмыспен қамту мәселесін де шешеді. 1990 жылдары
Қазақстанда осы салада 200 мыңнан аса адам еңбек еткен болса, қазіргі күні
бұл көрсеткіш он есеге дейін қысқарған. Бұл дегеніміз жеңіл өнеркәсіп
саласының жылдан-жылға кері кетіп бара жатқандығын айғақтайды. Экономикалық
қарқынды өсу кезеңінде жеңіл өнеркәсіптің дәл осындай тығырыққа тірелуінің
себебі неде? Бірқатар мамандардың айтуынша, үкімет бұл саланы болашағы жоқ
сектор деп есептен мүлдем шығарып тастаған.
Экономикалық зерттеумен айналысатын мамандарының пікіріне сүйенсек,
қазіргі тұтыну нарығындағы тауарлардың 30-50 пайызының тауарлық белгісі
жалған. Бұл тауарлар көбіне контрабандалық жолмен әкелінеді. Тіпті көбінде
тауар белгісі де жоқ. Сырттан тасымалданатын балалар аяқ киімі, ойыншықтар
мен сырт киімдердің 60-70 пайызы, косметикалық бұйымдар, ыдыс жуатын
заттардың, аяқ киімдердің 80 пайызы, дәрі-дәрмектердің 40-50 пайызы, сондай-
ақ спиртті ішімдіктер, темекі өнімдерінің басым бөлігі жалған тауар
белгілерімен сатылады екен. Екінің бірі сарапшы емес. Оның шын мәнінде
қайда, қашан, қандай сапамен жасалғанын бағамдап жатқан ешкім жоқ.
Қазақстанға шетелдік тауарлардың ене бастағанына көп болған жоқ.
Сондықтан бізде арнайы түсіндіру, ара-жігін ажырату жұмысымен айналысатын
институт қалыптаспаған. Осыны пайдаланған тауар тасымалдаушылар Қытайдан
қарақшылық жолмен әкелінген тауарын Ирандікі деп, Ираннан әкелінгенін
Германияға немесе Түркияға теліп, Түркиянікін Үндістан тауарына балап,
аңқау тұтынушыны алдап жүр. Әсіресе Қытайдан тауар тасымалдаушылар сол
жақтан Америкада жасалған немесе Жапонияда жасалған деген сияқты тауар
белгілерімен жертөлелердегі астыртын цехтарда шығарылған кооперативтердің
тауарларын көз алдап саудалап жатыр. Тұрмысы төмен халық қазір тұтынатын
затын супермаркеттерден емес, қара базардан сатып алуға мәжбүр.
Адам баласы үшін күнделікті тіршілікте онсыз өмір сүру мүмкін емес заттар
болады. Соның бірі – аяқ киім. Бүгінде Қазақстанда тері өңдеу-аяқ киім
саласында 32 кәсіпорын жұмыс істейді екен. Бір қарағанда бұл аз емес
сияқты. Дегенмен осы 32 кәсіпорынның жұмыс істеу қуаттылығы бар болғаны 20
пайыз төңірегінде ғана. Сондай-ақ олардың бәрі дерлік арнайы тапсырыстармен
ғана жұмыс істеп, өз өнімдерін еркін саудаға шығара бермейді екен. Қара
базарларда отандық аяқ киімдердің жоқтығы да осыдан. Тек мемлекеттік
тапсырыспен қалт-құлт тірлік кешіп жатқан саны бар да, сапасы жоқ бұл
кәсіпорындардың шет елдік тауарларға қарсы тұруға қауқары жоқ.
Бүгінгі күні тері-терсекті өңделмеген күйінде сыртқа тасу тиімді деп
есептелініп жүр. Көптеген ұсақ фирмалар мен жеке кәсіпкерлер жүйесі арқылы
ауылдардан су тегінге сатып алынған мал терілері шикізат күйінде Қыт
кетіп жатыр. Ол жақтан дайын өнім 2күйінде өзімізге 01қайта оралады.
Бұдан, әрине, мемлекет бюджетіне түсіп жатқан айтарлықтай табыс жоқ. Рас,
кәсіпкерлер патент алу үшін болар-болмас төлем төлеген болады. Ал өзге
елдер болса бюджеттеріне тұрақты салық түсіп тұратын аяқ киім өндірісі
нарығын сақтауға үлкен мән береді.
Қазір Семей, Петропавл аймақтарындағы тері кәсіпорындары қаңырап бос тұр.
Есесіне біз қытайлық кәсіпкерлерді жұмыспен қамтамасыз етудеміз. Мүмкін
біздің қарапайым халық үшін дәл қазіргідей ағылып келіп жатқан арзан аяқ
киім керек те шығар. Дегенмен болашағымызды ойласақ, үкімет тері шикізатын
су тегінге сыртқа жөнелтуге жол бермеуі тиіс. Импорттық аяқ киім сапасының
төмендігі айналып келгенде халықтың қалтасын қағып жатыр. Америкалықтардың
мен арзан тауар алатын соншалықты бай емеспін дейтін қағидасын екінің
бірі білгенімен, бәрібір сол арзанқол тауарларға ұрынып, екі есе шығынға
ұшырап жатқанымыз да сапасыз импортпен базарды толтырып тастағанымыздың
салдары болса керек. Қытай ғана емес, басқа елдерден келген аяқ киімдердің
де көпшілігі ары кетсе бір маусымдық қана. Себебі оның бәрі сапасыз, арзан
материалдардан тігіледі. Сапасыз иленген терінің аяқты неше түрлі ауруға
ұшырататынын да дәрігерлер айтып жатыр. Мұның бәрі айналып келгенде отандық
аяқ киім өндірісінің дамымай отырғандығының салдарынан екендігі анық.
1 шілдеден бастап Кедендік одақ күшіне енді. Бұрын шет елдік өнімдердің
тасасында қалып келген отандық жеңіл өнеркәсіп өндірісінің тауарлары енді
кедендік салықтан мүлдем босатылатын Ресей мен Беларусьтің өнімдерінің
көлеңкесінде жоғалып кетер ме екен деген күмәнді ой келеді. Алматыдағы
атақты аяқ киім шығаратын Жетісу, киім тігетін 1 май фабрикалары,
Шымкенттегі Восход, Қызылорданың аяқ киім фабрикасы, 20 мыңнан астам қыз-
келіншек еңбек еткен Алматы мақта-мата комбинаты бүгінде жоқ. Ендеше
Кедендік одақ, одан әрі Дүниежүзілік сауда ұйымына кірер болсақ, әлемдік
сапалы жеңіл өнеркәсіп тауарларына бәсекелес боларлық отандық өндірісімізді
қалыптастыру мемлекеттік маңызы зор мәселе ретінде күн тәртібінде бірінші
болып көтерілуі қажет.
ӘОЖ 338.33:664(043)(574.5)
Қолжазба құқығында
ТУРЫСБЕКОВА ГУЛЬЖАН КУРАЛБАЕВНА
Тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау үрдісін жетілдіру
(Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)
08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(салалар мен қызмет сфералары бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалды
Ғылыми жетекшісі: экономика ғылымдарының докторы,
профессор Тажибаев
С.Д.
Ресми оппонентері: экономика ғылымдарының докторы,
профессор Мизанбекова С.К.
экономика ғылымдарының кандидаты,
доцент Желдибаев А.Е.
Жетекші ұйым: М.Әуезов атындағы Оңтүстік
Қазақстан
мемлекеттік
университеті
Қорғау 2010 жылы 08 шілдеде сағат 14.00-де Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы экономика ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.15 диссертациялық кеңес
мәжілісінде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан
қаласы, Университет қалашығы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 7 маусымда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, экономика
ғылымдарының докторы, профессор
Раимбеков Ж.С.
Кіріспе
Диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Еліміздің Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арналған жолдауында (2010ж.) атап
көрсеткендей, экономиканы таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген
дамуы жедел диверсификациялау және ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады. Себебі,
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде өндірісті диверсификациялау
үрдістері өндірістерде инновациялық прогресс жетістіктерін қолдануға,
өндіріс техникасы мен технологиясын жетілдіруге, экономиканың шикізаттық
бағытын өзгертуге мүмкіндік береді.
Қазіргі әлемдік экономиканың қарқынды дамуы мен жаһандануы, сыртқы
ортаның анықталмаған жағдайы қоғамның барлық салаларына маңызды әсер етуші
диверсификацияны тәуекелділікті азайту мен бәсекелестік қабілеттілікті
арттыру тәсілі ретінде қолдануды қажет етуде. Ауылшаруашылық шикізатын,
әсіресе, тамақ өнеркәсібі саласында терең өңдеудегі халықаралық
стандарттарға сәйкес сапалы отандық тамақ өнімдерін өндіруге арналған
технологияны дамыту елімізде басымды стратегияның біріне жатады.
Тамақ өнеркәсібі саласында қоғам үшін өмірлік маңызды өнімдер
өндірілуіне байланысты, бұл саланың қазіргі жағдайы мен іс жүзіндегі даму
қарқыны мемлекетіміздің азық-түлік қауіпсіздігінің кепілі және елдің ішкі
азық-түлік нарығындағы тұрақтылықтың негізгі факторы болып табылады.
Сонымен бірге, тамақ өнімдерін өндіру барысында механикалық үрдістермен
бірге химиялық, биологиялық және басқа да әртүрлі ерекше заманауи үрдістер
қолданылуына байланысты тамақ өнімдерін өндіруші өнеркәсіп шикізатты
өңдеуші салардың аса күрделі түріне жататындығы ескерілуі қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, азық-түлік қауіпсіздігінің шегі жалпы
осы өнімдерге деген қажеттілік көлеміндегі импорт арқылы қамтылу үлесі 20%
деңгейімен бағаланады. Ал, ауыл шаруашылығы министрлігі мәліметтері
бойынша Қазақстанда қазіргі таңдағы сүт өнімдерінің 40%, ет өнімдерінің
29% және көкөніс өнімдерінің 43% шет елдерден жеткізіледі, басқаша
айтқанда, аграрлық өндірістің ірі әлуетіне ие бола тұрып, еліміз отандық
тамақ өнеркәсібі өнімдерімен қамсыздандырудың төмен денгейімен сипатталды.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы тамақ өнеркәсібі өндірісіндегі орын алған
кемшіліктер осы саладағы диверсификациялау үрдісінің жетімсіз болуы және
оны жүзеге асырудың тиімді жүйесінің құрылмағанымен түсіндіріледі. Осы
саладағы кәсіпорындар бәсекелестік нарық жағдайында тұрақты және тиімді
қызмет етуін арттыру мақсатындағы даму стратегиясын тандау барысында
диверсификациялау бағыттарын іздестіріп, оған әсер ететін негізгі
факторларды анықтап, олардың құрамы мен толықтығына баға беру арқылы нақты
жағдайда және дер кезінде іске асыруы, сәйкесінше басқарушы тиімді
шешімдерді қабылдауы аса жоғары маңыздылыққа ие.
Сондықтан, тамақ өнеркәсібі өндірісінің диверсификациялау
ерекшеліктерін анықтау, оның көлемі мен тереңдігіне баға беру, бәсекелестік
нарықтағы диверсификациялау стратегиясының бағыттары мен тиімділігін
анықтау маңызды болып табылады.
Осыған орай, Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау үрдісін жетілдіру жолдарын анықтау қажеттілігі зерттеу
тақырыбын тандау себебі ретінде атап өтсе болады.
Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі. Жалпы диверсификация түсінігінің
әртүрлі тармақталған мәні мен мағынасына, түрлері мен бағыттарына,
мақсаттарына байланысты сұрақтары мен негізгі мәселелері келесі шет елдік
және ресейлік авторлардың еңбектерінде қарастырылады: М.Горт, Е.Есинара,
Р.Акофф, И.Ансофф, Й.Шумпетер, В.Вейнхолд, Дж. Гибсон, Я.Корнай, Ф.Котлер,
М.Портер, Д.Росса, М.Салтер, А.Дж.Стрикленд, А.А.Томпсон, М.Трейси,
Ф.Шерера, П.Друкер, П.Хейне, М.Паскье, Р.Кунц, Л.Абалкин, Г.Л.Багиев,
В.В.Губанов, И.М.Кублин, Г.И.Немченко, Р.Б.Ноздрева, Л.И.Цыгичко және
басқалары. Диверсификациялаудың жалпы және салалық мәселелері бірқатар
қазақстандық авторлардың еңбектерінде де қарастырылған, олар: Б.Ахметжанов,
Ж.Бельгибаев, Б.А.Жапбасова, С.С.Сатубалдин, С.Курмангалиев,
С.К.Мизанбекова, С.Д.Тажибаев, Р.С.Каренов, Ж.М.
Шаекина, А.Е.Желдибаев, М.Кенжегузин және басқалары.
Диверсификация негіздері белгілі дәрежеде зерттелгендігіне қарамастан,
Қазақстандағы өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісінің мақсаттары
мен бағыттары толық зерттелмеген, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының жаңа
индустриалдық ортада әртүрлі тұтыну нарықтарындағы бәсекелестік шепті
нақтылайтын диверсификация стратегиясының ерекшеліктері толық анықталмаған.
Сонымен қатар, диверсификациялауды шекті параметрлерден асыра пайдалану
кері жағдайға алып келетіндігін ескеретін диверсификациялаудың оңтайлы
нұсқасын таңдауды қамтамасыз ететін көрсеткіштер, диверсификацияны бағалау
әдістері әлі де толық негізделмеген.
Бұл мәселелердің мұндай қарама-қайшылығы және толық зерттелмеуі
диссертация тақырыбының өзектілігі мен тәжірибелік маңызын анықтайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
бәсекелестік нарық жағдайындағы Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ
өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау бағыттары мен оған әсер етуші
факторларды талдау негізінде кәсіпорындарындағы диверсификациялау үрдісін
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Берілген мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысына келесі міндеттер қойылды:
- диверсификация ұғымының анықтамаларын мағынасына қарай
топтастыру негізінде тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау анықтамасын нақтылау;
- өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісін зерттеу
арқылы оның жалпы ұстанымдары мен теориялық-әдістемелік
негізін айқындау;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісіндегі
диверсификациялау үрдісінің негізгі бағыттары мен қазіргі
жағдайын талдау негізінде оның ерекшеліктерін анықтау;
- тамақ өнеркәсібі өндірісі диверсификациясына әсер етуші
факторларды бағалау;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау үрдістерінің негізгі бағыттарын
жетілдіру бойынша ұсыныстар беру және диверсификациялаудың
тиімді нұсқасын таңдау алгоритмін құру;
- тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарындағы диверсификациялау
үрдісін жетілдіру нәтижесінде пайда болатын экономикалық
тиімділікті бағалау әдістемелерін негіздеу.
Зерттеу нысанына Оңтүстік Қазақстан облысының тамақ өнеркәсібі
кәсіпорындары жатады.
Зерттеу пәні ретінде тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының өндірісті
диверсификациялау үрдісіндегі ұйымдастырушылық-экономикалық қатынастары
болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі экономикалық теорияның
жалпы заңдылықтары мен категориялары, экономикалық ғылымның әртүрлі
мектептері мен бағыттарының өкілдерінің еңбектері, қазіргі отандық және шет
елдік ғалымдардың монографиялық еңбектері болып табылады. Зерттеудің
теориялық негізі ретінде диверсификациялау мәселелері бойынша шетелдік және
отандық ғалымдардың ғылыми тұжырымдалған ұсыныстары қарастырылады. Танудың
әдістемелік ұстанымы ретінде жүйелік әдіс қолданылды, сонымен қатар,
диалектика, себептілік және функционалдылық ұстанымдары да қолданылады.
Зерттеу барысында келесі жалпы және жеке ғылыми әдістер қарастырылды:
диалектиканың талдау және синтез әдістері, жүйелік-функционалдық, тарихи-
логикалық әдістер, абстрактілі-логикалық, есептеу-конструктивті,
экономикалық-статистикалық, нормативті, эксперттік бағалау және
экономикалық-математикалық модельдеу.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының
Президенті мен Үкіметінің Жарлықтары, Қаулылары, ҚР Президентінің
Жолдаулары, ҚР Қаржы және Ауыл шаруашылығы Министрліктерінің, Қазақстан
Республикасы статистика Агенттігінің, Оңтүстік Қазақстан облысы статистика
басқармасының және тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының материалдары
қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы қалыптасқан бәсекелестік нарық
жағдайындағы өндірісті диверсификациялаудың теориялық аспектілерін
нақтылау, Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау үрдісін жетілдірудің стратегиялық бағыттарын негіздеу
және оның тиімділігін бағалау әдістемесін ұсыну болып табылады. Ғылыми
жаңалыққа ие негізгі нәтижелер ретінде келесілерді атап көрсетуге болады:
- диверсификация анықтамаларын жіктеу негізінде кәсіпорынның даму
стратегиясын жетілдіруге бағытталған тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялаудың анықтамасы нақтыланды;
- экономикалық тұрақтылығын арттыруды қамтамасыз етуші тамақ
өнеркәсібі өндірісін диверсификациялаудың жүйеленген бағыттары мен
нақтыланған ұстанымдары ұсынылды;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісінің әрбір
бағытының мақсаттары мен ерекшеліктері зерттеліп, олардағы
диверсификациялаудың басым бағыттары анықталды;
- экономикалық-географиялық орналасу ерекшеліктерін, өнімдердің
өндіріс тізбегінде болуын және соңғы өнімді өткізумен, шикізат
базасымен арақатынасын ескеретін тамақ өнеркәсібі өндірісі
диверсификациясын жетілдіру стратегиясы ұсынылды;
- кәсіпорын өндірісі диверсификациясының тиімді нұсқасын таңдау
бойынша шешім қабылдауға арналған алгоритімі және
диверсификациялаудан алынатын синергетикалық эффектіге баға берудің
әдістемесі жасалды.
Диссертациялық жұмыстың қорғалуға шығарылатын негізгі тұстары:
- диверсификация ұғымының анықтамаларын топтастыру жіктемесі және
тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялаудың нақтыланған
анықтамасы мен ұстанымдары;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының
диверсификациялау үрдісінің бағыттары мен ерекшеліктері және оған
әсер етуші факторларды бағалауға негізделген диверсификациялауды
жетілдіру мақсаттары мен бағыттары;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының
диверсификациялау үрдісін бәсекелестік нарықта жетілдіру
стратегиясы;
- диверсификацияның тиімді нұсқасын таңдауда шешім қабылдау
алгоритімі;
- тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялаудағы синергетикалық
эффектіні бағалау әдістемелері.
Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңызы. Жұмыста
диверсификациялаудың негізгі мәні, түрлерінің жалпы түсінігі және оның
кәсіпорын дамуына әсері анықталған. Зерттеудің тәжірибелік маңызы ретінде
диверсификациялау тиімділігін нақты бағалау әдістемесін жасау және тамақ
өнеркәсібінің экономикалық тұрақты дамуын негіздейтін ұсыныстар беру болып
табылады. Берілген ұсыныстарды тәжірибеде тамақ өнеркәсібін басқарушы
органдар, кәсіпкерлер, инвесторлар мен менеджерлер саланың экономикалық
тұрақтылығын арттыруға бағытталған экономикалық даму стратегиясын
жоспарлауда және кәсіпорынның басқару жүйесінде қолдануы мүмкін.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми зерттеу жоспарларымен байланысы.
Диссертациялық жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің ғылыми-зерттеу бағдарламаларына сәйкес орындалды.
Зерттеу нәтижелерінің сынақтан өткізілуі және тәжірибелік қолданылуы.
Диссертацияның негізгі қорытындылары халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда: Орталық Азия одағының ұлттық экономика жүйесінің
мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы (Түркістан, 2005), Орталық
Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту
(Түркістан, 2006), VII Сәтбаев оқулары (Павлодар, 2007), Ғасырлар
тоғысындағы түркі өркениеті: саясат, экономика және мәдениет (Орал, 2007),
Қазақстан экономикасының индустраилды-инновациялық даму механизмін
жетілдірудің өзекті мәселелері (Түркістан, 2010) баяндалып, осы
конференциялар еңбектерінің жинақтарында жарық көрді.
Диссертацияда берілген теориялық тұжырымдамалар мен әдістемелік
ұсыныстар Қайнар май ЖШС мен Сайрам сүт ЖШС-нің қызметтерінде
енгізілген және Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің оқу үрдісінде Менеджмент,
Агробизнес экономикасы, Маркетинг, Кәсіпорын экономикасы пәндері
бойынша оқу-әдістемелік кешенді дайындауда қолданылды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы. Диссертацияның тақырыбы бойынша
жалпы көлемі 3,35 баспа табақ болатын 12 ғылыми еңбек жарияланған, олардың
ішінде 7 мақалалар ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті
ұсынған басылымдарда шығарылған.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады, 27 кестені және 16 суретті қамтиды.
Негізгі бөлім
Өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісін зерттеудің теориялық-
әдістемелік негіздері. Қазіргі кездегі нарықтық қатынастардың күрделенуі
мен тереңдеуі жағдайында өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау ұдайы
өндірістің көптеген нысандарын тұрақты түрде жетілдіруді білдіретін
объективті қажеттілікке айналуда. Жалпы түрде диверсификация нарықтық
қатынастардың жетекші ұстанымы әрекетінің – бәсекелестік жағдайда
шаруашылық субъектілердің өміршеңдігін қамтамасыз ететін әртүрлілік
ұстанымы әрекетінің ұйымдық-экономикалық жалғасы болып табылады.
Диверсификациялау үрдісінің кәсіпорынның өмір сүру циклындағы орнын
анықтау мақсатында кәсіпорынның осы циклдағы құрылу мен таратылуы
аралығындағы көп рет жүзеге асырылатын қызмет ету, жетілдірілу және
даму кезеңдері зерттелді (сурет 1).
Сурет 1- Кәсіпорынның өмір сүру циклының құрылымы
Ескерту - Әдебиеттерді талдау негізінде автор құрастырған
Теориялық зерттеу барысында кәсіпорынның қызмет етуі мен
жетілдірілуі қатар жүргізілетінін, ал, даму кезеңі кәсіпорын қызметінің
белгілі бір уақытта жарым-жартылай немесе толық тоқтауын білдіретінін
анықтадық. Бірақ, даму кезеңі кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілік
деңгейін арттыруды көздейтіндіктен, дәл осы даму кезеңін жүзеге асыруда
диверсификациялау үрдісі аса маңызды роль атқарады. Әрбір кезең ішінде
сандық өзгерістердің жинақталуы себебінен белгілі бір уақыт келгенде
түбегейлі сапалық өзгерістер қалыптасады, бұл ескі сападан жаңа сапаға
ауысу, яғни диверсификациялау үрдісінде өтеді.
Диверсификацияның дамуы оның мақсаттарына, диверсификацияны іске
асырудағы себептеріне, кәсіпорынның шаруашылықты жүргізу тетіктеріндегі
өзгерістердің экономикалық-ұйымдық мәніне және сыртқы орта өзгерістеріне
тәуелді болуына байланысты осы шарттар диверсификацияланған кәсіпорынның
қызметінде есепке алынуы керек.
Диверсификациялау стратегиясының негізгі логикасы екі өлшемде
қарастырылады: стратегиялық мақсаттың сипатына байланысты қорғаныс құралы
ретінде (әлсіз бағыттарды ауыстыру) немесе басып алушы ретінде (жаңа шепті
басып алу) және күтілетін нәтижеге қатысты экономикалық табыс алу (дамуға,
тиімділікті көтеруге), кейде үлкен құрылымдық келісімділікке немесе
ағымдағы қызметке қатысты толықтыру енгізу (ноу-хауды пайдалану).
Экономикалық зерттеу нысаны ретіндегі диверсификациялаудың
күрделілігіне байланысты әртүрлі авторлар бұл категория бойынша көптеген
анықтамалар берген. Сол себепті, осы анықтамаларды мағынасына қарай
келесідей 4 топқа топтастырдық: шаруашылық субъектілерінің мүлкі мен
капиталын шоғырландыру нысаны; өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет
түрлерінің номенклатурасы мен ассортиментін кеңейту тәсілі; шаруашылық
субъектінің құрылымын қайта құру және кеңейту тәсілі; сауда-коммерциялық
қызмет жүргізуге қажетті нарықтық кеңістікті кеңейту тәсілі.
Біз, осы топтастыру жіктемесіне негізделген келесі анықтаманы ұсынамыз:
тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау – бұл кәсіпорындардың негізгі
мамандануының шегіндегі және шегінен тыс жерлерде жаңа технологияны енгізе
отырып жаңа өнім түрлерін өндіру арқылы даму стратегиясы болып табылады.
Осы анықтамаға сәйкес, біз диверсификациялауды үш көрсеткішіне қарай
жіктеп қарастырамыз: бағытына, саласына және еліне (сурет 2).
,
Сурет 2 – Диверсификациялау түрлерінің жіктемесі
Ескерту - Әдебиеттер негізінде автор құрастырған
2-ші суретте көрсетілгендей, диверсификация бағыты бойынша мынадай
түрлерге бөлінеді: көлденең, тігінен, қиылысқан, конгломератты, аралас.
Ал, қызмет жүргізу саласына қарай келесідей бөлеміз: туыстық бір салада,
яғни дәстүрлі саласының аумағында; туыстық көп салада, яғни дәстүрлі
саласына байланысты салаларда; туыстық емес көп салада, яғни дәстүрлі өнім
өндіру саласына байланыссыз салаларда.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың жаһандануына орай қызмет жүргізу
ауқымын бір елдің аумағында (оның өзін аймақтық немесе отандық деп бөліп)
және бірнеше елдің аумағында деп бөлу қажет.
Өзінің табыстылығын арттыру мақсатында өндірісті диверсификациялауды
даму стратегиясы ретінде таңдау барысында қабылданатын шешімдерге кәсіпорын
келесі үш өлшемді қолдану арқылы алдын ала баға беруі керек: тартымдылық
өлшемі; нарыққа кіру шығындары өлшемі; қосымша пайда алу өлшемі.
Егер де, кәсіпорынның диверсификациялау қызметі жоғарыда аталған үш
өлшемге сай келсе, онда оның табыстылығын арттыру әлеуеті жоғары болады, ал
егер де, бір немесе екі ғана өлшемдер талаптарын орындайтын болса, онда оны
жүргізуде белгілі бір қауіп бар екенін анықтауға болады.
Диверсификацияның ұстанымдық мәні экономикалық ғылымның негізгі қарама-
қайшылығы болып табылатын – ресурстар шектеулілігі мен қажеттіліктердің
шектеусіздігі мәселесін шешуде негізгі құрал ретінде қолданылуында көрініс
алады. Өндірістік ресурстардың сандық және сапалық шектеулілігіне
қарамастан, үнемі өсіп отырған қажеттіліктерді қанағаттандыру мәселесі
тәжірибеде ескірген өнімдерді өз уақытында өндірістен шығарып тастау,
дәстүрлі өнімдерді өзгерту және жаңарту, жаңа тауарлар өндірісінің
экономикалық тиімділігін арттыру негізінде шешімін табады.
Өндірісті диверсификациялау белгілі бір ұстанымдар мен басқару
әдістерін пайдалану негізінде жүзеге асуы тиіс. Өндірісті
диверсификациялауды басқару ұстанымдары кәсіпорын қызметін стратегиялық
басқарудың жалпы ұстанымдары негізінде анықталады.
Сондықтан, теориялық зерттеулерді негізіге ала отырып, біз Оңтүстік
Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсіп өндірісін диверсификациялаудың
тиімділігі мен мүмкіндігін қамтамасыз ететін ұстанымдарды келесі түрде
ұсынып отырмыз: ресурстарды қамтамасыз ету ұстанымы; тұтыну ұстанымы;
диверсификациялаудың оңтайлы нүктесін анықтау ұстанымы;
диверсификацияланған өндіріс өзектілігі ұстанымы (негізгі тоғыз
диверсификациялау стратегиясы бойынша жүргізіледі, оларды бөлуде негізгі үш
көрсеткіш қолданылады: а) кәсіпорынның мамандану деңгейі, б) тігінен
интеграция деңгейі, в) көлденең байланыстар деңгейі); технологиялық
сәйкестілік ұстанымы; еңбекпен қамсыздандыру ұстанымы.
Әлемнің жетекші елдерінің даму тәжірибесі көрсеткендей, көлденең тұрған
экономикалық мәселелерді шешудегі және экономикалық өсуді қамтамасыз
етудегі мемлекеттің өнеркәсіптік саясатының ролі маңызды. Біз зерттеген
Жапония, АҚШ, Оңтүстік Корея, Ресей сияқты елдерде мемлекеттің құрылымдық
өзгерістер жүргізу, экспортты ынталандыру, инвестицияларды тарту, орта және
шағын бизнесті дамыту сияқты іс-шаралар жоспарларында диверсификациялау
үрдістері белсенді түрде қолданыс тауып отыр. Бұл елдердің тамақ
өнеркәсібіндегі диверсификациялау ерекшелігі экономиканың басқа салаларынан
капиталдың құйылуы болып табылады және де бұл капиталдар тек өңдеуші
кәсіпорындарға ғана емес, сонымен бірге шикізатпен қамтамасыз етуші ауыл
шаруашылығына салынды. Бұл елдердегі диверсификациялау үрдістерінің
ерекшелігі тамақ өнімдері нарығындағы қомақты қаржылық ресурстарға ие азық-
түліктік емес салалардағы операторлардың болуы және олардың табысты
қызметтерінде көрініс алады.
Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау
үрдістерін талдау
Қазақстанның нарықтық экономикаға өту барысында (1992-1995жж.) халықты
азық-түлікпен қамтамасыздандыру маңызды мәселе болды. Өйткені, тамақ
өнеркәсібі өндірісінің төмендеуі азық-түлік нарығындағы жағдайды одан әрі
ушықтырды; импорт тауарлар отандық тауарларды нарықтан ығыстыра бастады;
республикаға сапасыз, көп жағдайда адамның денсаулығына зиян келтіретін
азық-түлік өнімдері сатыла бастады; ең төменгі күнкөріс деңгейінен де төмен
халық санының едәуір өсуіне (31,8%) орай тұтыну қабілетінің төмендеуінен
азық-түлік өнімдері халықтың бірқатар бөлігі үшін қолжетімді болмады.
Соңғы жылдары мемлекеттің жүргізген іс-шаралары ауыл шаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу салаларына оң әсерін тигізіп, жалпы тамақ өнеркәсібі
өнімдерінің өндірісі бірқалыпты өсуде. Бірақ, Қазақстанның зерттеліп
отырған кезеңдегі (2005-2009жж.) тамақ өнеркәсібінің жалпы өнеркәсіп
өндірісіндегі алатын үлес салмағы әлі де болса тұрақты емес және ол орта
есеппен 8,3%-ды ғана құрап отыр. Сонымен қатар, азық-түлік өнімдерінің нан
өнімдерінен басқа барлық негізгі өнім түрлері бойынша халықтың жан басына
шаққандағы нақты тұтынуы деңгейі 41% – 60% аралығында болып, едәуір
жеткіліксіздігімен сипатталады. Талдау барысында тамақ өнеркәсібі
өнімдерінің көлемі мен түрлері бойынша еліміздің азық-түліктік қажеттілігін
қамтамасыздандыруда айрықша төмен деңгейде екендігі анықталды.
Статистикалық мәліметтер бойынша 2009 жылы төменде көрсетілген негізгі
тамақ өнімдерінің ішкі тұтынудағы импорттың үлесі қауіпті жоғары деңгейде
болып отыр: сүт өнімдері бойынша: құрғақ сүт - 90,7%, қоюландырылған сүт
пен кілегей - 82,1%, ірімшік пен сүзбе - 67,5%, сары май - 39,4%; көкөніс-
жеміс консервілері - 78,6%; маргарин - 50,8%, кондитерлік өнімдер - 56,5%,
печенье - 50,9%, балмұздақ - 46,3%, шұжық өнімдері - 39,4%, шоколад -
33,7%, күріш - 31,3%.
Біздің зерттеу жұмысымыздың нысаны ретінде алынған Оңтүстік Қазақстан
облысының тамақ өнеркәсібі өндірісі жалпы республикалық тенденцияға
қарағанда өнеркәсіп саласында жетекші орынға ие осы саланың өнеркәсіптегі
үлесі (2005-2009жж.) тұрақты түрде 30,1%-дан – 43,1%-ға дейін өсуімен
ерекшеленеді және бұл аймақтың өнеркәсіптік дамуындағы мамандандыруды
анықтайтын аса маңызды сала болып табылады. Сонымен қатар, бұл облыстағы
тамақ өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыздандырушы ауыл шаруашылығы өндірісі
бойынша республикада жоғары көрсеткіштерге ие.
Оңтүстік Қазақстан облысының тамақ өнеркәсібінің зерттеп отырған
кезеңдердегі аса маңызды өнім түрлерінің нақты өндірісі 1991 жылы
өндірілген өнім көлемімен салыстырмалы динамикасы біркелкі емес, негізінен
көптеген өнім түрлерін өндірудегі өте төмен деңгейімен сипатталады. Мысалы,
дәннен, өсімдіктен алынған ұн және олардың қоспалары (24,8 есе) аса жоғары
қарқынмен, ал алькоголсіздік ішімдіктер (3,3 есе), макарон, кеспе және
осыған ұқсас ұн өнімдері (149,2%) өсімдік майлары (147,1%) баяу қарқынмен
өсуде болса, жүзім шарабы (-41,2 есе), шұ,000,,,,,,,,,,,,,,,жық өнімдері (-
12,0 есе), сүт өнімдері (-6,4 есе), шоколад, қанттан жасалған кондитерлік
тағамдар (-5,9 есе), ет өнімдері (-5,1 есе) және минералды сулар (-1,9)
едәуір төмендеген (кесте 1).
Кесте 1 – Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібіндегі аса маңызды тамақ
өнім түрлерін өндіру
Көрсеткіштері 1991ж.2006ж..2007ж. 2008ж.2009ж. 2009 ж.
1991 ж.
%-бен
Ет өнімдері, тонна 40888 7990 7992 8538 8085 -5,1 есе
Шұжық өнімдері, тонна 8183 799 487 560 643 -12,0
есе
Өсімдік майы, тонна 52623 45056 47456 188 77422 147,1
Өңделген сұйық сүт және 94,2 13,5 13,7 14,7 14,7 -6,4 есе
қаймақ, мың тонна
Дәннен, өсімдіктен алынған234,1 424,2 407,9 482,8 5815 24,8 есе
ұн, олардың қоспалары, мың
тонна
Жаңа пісірілген нан, мың 133,2 158,4 158,3 160,0 160,2 120,2
тонна
Шоколад, қанттан жасалған 16124 1043 1635 1785 2703 -5,9 есе
кондитерлік тағамдар,
тонна
Макарон, кеспе және осыған13787 12895 16647 18000 20582 149,2
ұқсас ұн өнімдері, тонна
Жүзім шарабы, мың литр 16190 623,3 437,2 202,6 393 -41,2
есе
Сыра, мың литр 62150 78857,075408 60340,60070,396,6
8
Алкогольсіз ішімдік, мың 20320 31795,310739,419701,67188,33,3 есе
литр 1
хош истендірілмеген 6968 213906,288583,2688,43554,9 -1,9 есе
минералды және газды 4 3
сулар, мың литр
Ескерту - Статистикалық мәліметтер негізінде автор есептеген
2-ші кестеде беріліп отырған Оңтүстік Қазақстан облысының 2009 жылы
тамақ өнімдерін өндіру көлемі бойынша Қазақстанның аумақтарындағы
рейтингтік көрсеткіштеріне сәйкес республиканың басқа аймақтарына қарағанда
көптеген өнімдерді өндіру әлеуеті жоғары екендігін байқатты. Әсіресе,
рейтингте 1-2 орындарға ие келесі өнім түрлерін атап көрсетуге болады:
жеміс-жидек пен көкөніс өнімдерін өндіруде қызанақ консервілерін, өсімдік
майын өндіруде мақта майы мен рафинатталмаған күнбағыс майын, ұн және басқа
да дәндік өнімдерінде жаңа піскен нан мен майда тартылған ұн және макарон,
спирттік сусындар өндіруде, шарап шығаруда.
Ал, облыстың ет өнімдерін өндіруде жақсы көрсеткішке (15-тің ішінде 4-
ші орында) ие бола тұра шұжық өнімдері өндіруде өте төмен дәрежеде және ет
консервісін мүлдем өндірмейді, дәл сол сияқты сүт өнімдері бойынша құрғақ
сүт пен сары май және маргарин өнімдерінің өндірісі жолға қойылмаған.
Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі саласының өндірісін талдау
барыс тамақ өнімдерін өндіру көлемі бойынша Қазақстанның аумақтарындағы
рейтингтік көрсеткіштері
Тамақ Өнім түрі Өндіру Республиканың басқа
өнімдерін көлемі,аумақтарымен
шикізат тонна салыстырмалы
өніміне қарай көрсеткішінің дәрежесі
топтастыру
Ет өнімі Ет және еттен жасалған өнім 9121 15 аумақтың ішінде 4
түрлері орында
Ет консервілері - 10 аумақта өндіріледі
Шұжық 643 16 аумақтың ішінде 13
орында
Балық өнімі Балық және оның консервлері 112 15 аумақтың ішінде 12
орында
Жеміс-жидек, Жеміс, көкөніс шырындары 4396,5 5 аумақтың ішінде 4
көкөніс орында
өнімдері
Уксус қосылмаған қызанақ 5851 4 аумақтың ішінде 1
томатының консервлері орында
Уксус қосылған қызанақ 148 2 аумақтың ішінде 1
томатының консервлері орында
Өсімдік майы Мақта майы 34063 2 аумақтың ішінде 1
және оның орында
фракциялары
Күнбағыс майы, 9695 10 аумақтың ішінде 2
рафинатталмаған орында
Күнбағыс майы, рафинатталған 7232 7 аумақтың ішінде 4
орында
Сүт өнімдері Сүт, кілегей 14656 16 аумақтың ішінде 7
орында
Ірімшік және сүзбе 224 16 аумақтың ішінде 10
орында
Құрғақ сүт - 4 аумақта өндіріледі
Сары май - 12 аумақта өндіріледі
Маргарин Маргарин өнімі - 3 аумақта өндіріледі
Ұн және басқа Ұн, майда тартылған 583896 16 аумақтың ішінде 2
да дәндік орында
өнімдері
Жаңа піскен нан 160201 16 аумақтың ішінде 1
орында
Макарон 20582 16 аумақтың ішінде 2
орында
Қант Қант өнімі 201 5 аумақтың ішінде 5
орында
Кондитер Шоколад, кондитер өнімдері 2703 13 аумақтың ішінде 5
өнімдері орында
Спиртті Коньяк, литр 213 5 аумақтың ішінде 4
сусындар орында
Шарап, литр 3554,9 3 аумақтың ішінде 2
орында
Арақ және спирттік сусындар, 784,8 13 аумақтың ішінде 9
литр орында
Этилді спирт, литр 1257,5 10 аумақтың ішінде 5
орында
Пиво Пиво өнімі, литр 60070,313 аумақтың ішінде 4
орында
Ескерту - Статистикалық мәліметтер негізінде автор құрастырған
облыстағы тамақ өнеркәсібіндегі жетекші кәсіпорындарында туыстық және
туыстық емес диверсификациялау бағыттарында жүргізіліп отырғанын көрсетті.
3-ші кестеде көрсетілгендей, даму стратегиясын көлденең
диверсификациялау бағыты бойынша бір ғана туыстық салада өнім түрлерін
көбейту арқылы жүргізіп отырған кәсіпорындар ретінде Шымкент май АҚ,
Корона макарон фабрикасы ЖШС, Шымкент сүт ЖШС, Сайрам сүт ЖШС
анықталды. Туыстық салаға тігінен диверсификациялау үрдісінің мысалы
ретінде Түлкібас ауданындағы ЭкоПродуктГруп АҚ мен Сайрам ауданындағы
Принир - 2004 ЖШС-ның қызметін қарастырсақ болады. Наурыз-5 ЖШС өзінің
қызметін туыстық салада диверсификациялаудың қиылысқан бағытын жетілдіріп
отыр. Туыстық емес салада қызметін конгломератты немесе аралас
диверсификациялауға бағытталған облыс бойынша жетекші тамақ өнімдерін
өндіруші кәсіпорындар мыналар: Арай ЖШС, Sana-Шымкент ЖШС, Қайнар
Корпорациясы, Шымкент пиво ЖШС, АВК Капланбек, Оңтүстік-құс ЖШС.
Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібіндегі өндіріс
диверсификациясына әсер етуші ықтималдылық және нәтижелілік факторларға
баға берілді. Бірінші топ факторлары кәсіпорынның жаңалықтарды енгізу
қабілеттілігімен анықталып, диверсификацияның нақты тәжірибеде
өтуіне
Кесте 3 – Оңтүстік Қазақстан облысының тамақ өнеркәсібіндегі жетекші
кәсіпорындардың диверсификациялау бағыттары мен салалық құрамы
ДиверсификацияКәсіпорынның аты Негізгі мамандануы Диверсификациялануы Салалық Нарық көлемі
бағыты құрамы (өнімді елдер
нарығына
шығаруы)
Туыстық салада диверсификациялау
Көлденең Шымкет май АҚ Өсімдік майларын өнім ассортиментін көбейту, бір салалыаумақтық;
өндіру өнімді өткізу, отандық; ТМД
елдері, оның
ішінде әсіресе
Ресей нарығында
Корона макарон Макарон өнімдерін өнім ассортиментін көбейту, бір салалыаумақтық
фабрикасы ЖШС өндіру өнімді өткізу,
Шымкент сүт ЖШС Сүт өнімдерін өнім ассортиментін көбейту бір салалыаумақтық
өндіру
Сайрам сүт ЖШС Сүт өнімдерін өнім ассортиментін көбейту бір салалыаумақтық
өндіру
Тігінен ЭкоПродуктГруп ЖШСЖеміс-жидек шикізат өнімін өндіру, өңдеу, көп салалыаумақтық;
өнімдерін өткізу отандық
консервілеу
Принер-2004 ЖШС Қызанақ пастасы шикізат өнімін өндіру, өңдеу, көп салалыаумақтық;
өткізу отандық; Египет
Қиылысқан Наурыз-5 ЖШС Көкөніс өнімдерініңшикізат өнімін өндіру, өңдеу, көп салалыаумақтық;
консервісі ассортиментін көбейту, өткізу отандық
Туыстық емес салада диверсификациялау
Конгломератты Арай ЖШС Өсімдік майларын ассортиментін көбейту, ұнды көп салалыаумақтық
өндіру қораптау, макорон өнімдері
Sana-Шымкент ЖШС Ұн өндіру ұнды қораптау, өткізу, өсімдік көп салалыаумақтық
майын өндіру
Аралас Қайнар Өсімдік майларын шикізат өнімін өндіру, өңдеу, көп салалыаумақтық;
корпорациясы өндіру ассортиментін көбейту, өткізу, отандық;
мал өнімдері, емдік-минералдық су Өзбекстан және
өнімдері, шикізат қабылдау Қырғыстан
пунктері, денсаулық сақтау
орындары, колледж, бала-бақша,
құрылыс пен жөндеу
Шымкент пиво ЖШС Пиво өнімі шикізат өнімін өндіру, өңдеу, көп салалыаумақтық;
сақтау, ассортиментін көбейту, отандық;
өткізу, ресторан бизнесі алыс және жақын
шетел нарығында
АВК Капланбек ЖШС Вино және шикізат өнімін өндіру, өнім түрінкөп салалыаумақтық;
алкогольдік өнімдеркөбейту, өңдеу, өткізу, отандық
емдік-минералды сусындар
Оңтүстік құс ЖШС Жұмыртқа және тауықөсімдік шаруашылығы, өнім көп салалыаумақтық
еті сорттарын көбейту, өнім түрлерін
көбейту, ресторан бизнесі
Ескерту – Автор құрастырған
мүмкіндік жасайды. Олар келесілерді қамтиды: өндіріс диверсификациясына
бағытталған қаржылық ресурстар; өндірілетін өнім сұранысы мен оның
болашақта жаңа өнімдерге байланысты өсу қарқыны; еңбек ресурстары. Қаржылық
ресурстардың жеткілікті саны, өнімге сұраныстың көлемі, жұмыс күшінің саны
мен сапасы диверсификация шеңберінде өнімді өндіруге мүмкіндік береді.
Нәтижелілік факторлар бойынша келесілер қарастырылды: дәстүрлі
өндіріспен тығыз байланысы; пайда мөлшері; өндіріс пен кәсіпкерлік қызмет
аумағы; өнімнің бәсекелік қабілеттілігі; заңдық-институционалдық факторлар;
ғылыми-техникалық прогресс. Осы факторлар бойынша бағалау нәтижесінде
облыстағы 2009 жылы тамақ өнімдерін өндіру бойынша негізгі капиталға
бағытталған инвестициялардың жалпы көлемі 3,6 млрд. теңгені немесе
облыстағы инвестициялардың жалпы көлемінің 1,2%-ын құрап, оның 97,8%-ы
кәсіпорынның өз қаржысы есебінен, ал қалғаны қарыз қаражаттарынан тұратыны
анықталды. Яғни, мемлекеттік бюджет қаражаттары мен шетел инвесторларының
қаражаттары мүлдем тартылмаған.
Ал, ғылыми-техникалық және технологиялық жетістіктерді игеру мүмкіндігі
деңгейін сипаттаушы көрсеткіштерді бағалау барысында облыстағы зерттеуге
алынған ірі тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының соңғы үш жылдағы (2007-
2009жж.) өндірістік қорларының белсенді бөлігінің тек 15% ғана қажетті
деңгейге сай келіп, 50%-ға жуығы жаңалауды, ал жалпы негізгі қордың 40-60%
түгелдей алмастыруды қажет ететіндігі анықталды. Әсіресе, кәсіпорындардың
қызметіне өнім өндіретін ғимараттар мен құрылыстардың рухани және табиғи
тозуы елеулі әсер етіп отыр және де бұл кәсіпорындарда жалпы жұмысшылардың
40-50%-ы жартылай механизацияланған немесе толық қол еңбегі жұмысымен
қамтылған.
Тамақ өнімдерінің бәсекелестік қабілеттілігі бірқатар элементтерден
құралған күрделі категория болғандықтан маркетинг мамандардың пікірі
бойынша өнімнің бәсекелестік қабілеттілігінің 70-80% оның сапасына
байланысты анықталады. Өнімнің сапасын басқару көптеген дамыған елдерде тек
кәсіпорын деңгейінде ғана емес, жалпыұлттық мәселе ретінде қарастырылады.
Сапа менеджменті жүйесі бойынша ИСО мен ХАССП стандарттарын енгізген
ауылшаруашылығы өнімдерін қайта өндеу кәсіпорындарының облыстағы саны 2008
жылы – 19, 2009 жылы – 22 кәсіпорынды құрады және осы саладағы жалпы
кәсіпорын санының үлесінде сәйкесінше 12,1% және 14,6%-дық үлесіне ие.
Тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялауды жетілдіруде өндірістің
тиімділігін арттырушы негізгі фактор ассортименттік саясат болып табылады.
Сол себепті, облыстағы өсімдік майын өндіруші кәсіпорындардың ассортиметтік
саясатты жүргізуіне талдау жүргізуде Қайнар май ЖШС мен Шымкент май АҚ
таңдалып алынды. Қайнар май ЖШС өз өнімдерін тек 1 литр және 5 литрлік
көлемде ғана шығарады, яғни ассортименттік саясатты өз деңгейінде жүргізбей
отыр. Ал, Шымкент май АҚ өсімдік майын тұтынушылардың сұранысының негізгі
көрсеткіштері бойынша қанағаттандыру арқылы өнім ассортиментін ұлғайтып
отыр. Бұл кәсіпорынның жүргізген сауалнама нәтижесі тұтынушылардың
көпшілігінің 0,5-1 литр (29%) және 1-1,5 литр (25%) көлемдегі өнімге
сұранысы жоғары екендігін көрсетті (сурет 3).
Сурет 3 – Шымкент май АҚ өнімдерін тұтынушылар нарығын сегменттеу
Ескерту – Кәсіпорын мәліметтері негізінде автор құрастырған
Шымкент май АҚ диверсификациялаудың көлденең бағытын ұстанып,
тауарлардың сипаты бойынша бір-біріне жақын болу және бір зерттеу
мүмкіндіктері мен өндірістік қуатты, өткізу арналарын пайдалану принципі
арқылы, яғни ассортименттік саясатты қажетті деңгейде жүргізе отырып,
өндіріс көлемін ұлғайтудың өндірістік мүмкіндіктерін пайдалану арқылы
жоғары тиімділікке қол жеткізіп отыр.
Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау
үрдісін жетілдіру жолдары
Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібінің қазіргі жағдайы мен
өндіріс диверсификациясының үрдістерін талдау нәтижесі көрсеткендей тамақ
өнімдеріне сұраныстың әрдайым көлемді және тұрақты мөлшерде болуы туыстық
және туыстық емес диверсификациялауды дамытуға, жаңа азық-түлік нарықтарына
кіру стратегиясын қолдануға мүмкіндік береді.
Мұндай стратегияны жүзеге асырудың екі әдісін ұсынамыз: 1) қысқа
уақытта іске асыруға және жаңа нарыққа шығу шығындарын азайтуға мүмкіншілік
беретін бірнеше кәсіпорынның қосылуы арқылы жаңа кәсіпорын құру және осы
кәсіпорын негізінде диверсификациялау стратегиясы; 2) бір саладағы бір-
бірімен кооперацияланған және географиялық жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тауарлар көлемінің 10 пайызы ғана отандық өндірістің үлесіне тиеді екен.
Егер қазіргі шеттен келіп жатқан тауарлар легі бір күнде тоқтап қалса,
сонау 1990 жылдардағыдай қаңырап қалатын сөрелерді көз алдыңа елестету қиын
емес. Яғни біз бүгінде шет елдік тауарларға тәуелдіміз.
Сауда үйлеріндегі сапалы киімдердің бағасы шамадан тыс қымбат. Бағалы аң
терісінен тігілген тондардың бағасы арзандап көрген емес. Қазір жұрт несие
арқылы қалаған киімін сатып алып жүр. Бұған да шүкірлік дейсің. Сапалы
ерлер жейдесі – 3-4 мың теңге, той-томалаққа киетін кәстөм-шалбар 10 000
теңгеден бастап жоғарылай береді. Ал жазғы аяқ киімдердің 10-15 мың теңге
болғанын кім көрген. Сатып тұрғандар Соңғы еуропалық үлгіде тігілген,
сапалы, көп киіс береді деп мақтауын келістіріп-ақ жатады. Бірақ біздің
қалаларда шет елдердегідей теп-тегіс, асфальталған жол қайдан болсын, әбден
жемірілген ойқы-шойқы жолмен саз-батпақты бір кешіп өткен соң-ақ жылтыраған
шет елдік аяқ киімнің пішіні өзгеріп сала береді. Сондықтан көп жұрт маусым
сайын арзан аяқ киім алып ауыстырып отыруға үйреніп алған.
Республикамыздағы бір кездері дүрілдеп тұрған киім тігетін
кәсіпорындардың бүгінде бірі жоқ. Еліміздің қай түкпіріне барсаңыз да,
міндетті түрде Қытай тауарына кезігесіз. Сыртқы түрі, тігілу үлгісі
көңілдегідей, ең бастысы бағасы арзан. Соған қызыққан жұрт Қытай тауарларын
алып жатады. Ал отандық бірлі-жарым кәсіпорындардың бағасы удай, сапасы
төмен өнімдерінен жұрт әлдеқашан бас тартқан. Сапалы киім іздегендер тіпті
әлдекімдер киіп тастаған таразыға тартылатын шет елдерден әкелінген киім-
кешек сататын дүкендерді жағалайды. Бүгінде аталмыш сауда орнына жұрт көп
келетіндіктен, ондағы киілген киімдердің де бір келісі 2000-3000 теңгеге
жеткен.
Кезінде қазақтың қылшық жүнді қойының жүнінен жасалған тоқыма бұйымдары
Батыстың өзін тамсандырғандығы белгілі. Тіпті жеңіл өнеркәсіпті өркендетуде
әлемнің көшбастаушы елдерінің санатында тұрған Қытайдың өзі қазақтың жеңіл
өнеркәсібінің болашағы мол деп болжаған екен. Бұл екі мыңыншы жылдардың
басы еді. Ал 2004-2006 жылдар аралығында республикамыздағы жеңіл
өнеркәсіптің үлес салмағы ішкі жалпы өнімнің небәрі 1 пайызынан да аспады.
Республиканың өңдеуші өнеркәсібінде бұл сала өндіріс көлемі жағынан
құлдырау үрдісі бар жалғыз сала болып отыр. Елге сырттан келетін тауарлар
легі артып, тоқыраудан аман қалған санаулы кәсіпорындардың өнімі шетелдік
өнімдермен бәсекелестікке шыдай алмай құлдырауға ұшырауда.
Экономикасы жақсы даму үстіндегі Қытайдың өзі қазақтың жеңіл өнеркәсібінің
болашағына сенсе, біз кезінде ұтымды мүмкіндіктерді қолдан жіберіп
алғандаймыз. Еселеп салынатын салық түрінен әбден мезі болған отандық
кәсіпкерлер жеңіл өнеркәсіппен айналысқаннан гөрі, шикізат өндіруді
анағұрлым тиімді санайды. Сондықтан қазір елдегі базар нарығында отандық
жеңіл өнеркәсіп өнімдерінен гөрі, өзгелердің тауарының бағы жанып тұр.
Жеңіл өнеркәсіп саласын сауықтыру үшін Экономикалық даму және сауда
министрлігі дағдарыстан шығудың түрлі тетіктерін қарастырған болып жатыр.
Тіпті бұл салаға жеке министрлік қажет деген бастама да аракідік
көтеріліп қалады. Ал экономика сарапшылары жеңіл өнеркәсіпті өркендетуде
бақылаушы ғылыми орталықтар құру, өзімізден шығарылатын отандық өнімге
салық түрін төмендетіп, сырттан келетін тауарларға керісінше салық көлемін
көбейту, сондай-ақ шикізат өндіріп, өңдеуден дайын өнімге дейін жұмыс
жасау, яғни кластерлік жүйені қалыптастыру мәселелеріне аса мән берілуі
қажеттігін айтады. Бағамдасақ біз сыртқы сауда нарығына шикізат түрлерінің
90 пайызын шығарады екенбіз. Өзге ел бізден алған шикізатты дайын өнімге
дейін жеткізіп, оны өзімізге сан алуан тауар түрінде қайыра сату арқылы мол
табысқа кенеліп отыр.
Статистика мәліметтеріне сүйенсек, 2000-2007 жылдар ішінде
республикамыздың өнеркәсіп құрылымында тоқыма және тігін өнеркәсібінің
үлесі 2,0-ден 0,6 пайызға дейін төмендеген екен. Шет елдерде экономиканың
бұл секторы бюджет табысының 20-30 пайызын құрайды. Экономиканың басқа
бірде-бір секторы дәл осындай табыс әкеле қоймайды. Оның үстіне жеңіл
өнеркәсіп әйелдерді жұмыспен қамту мәселесін де шешеді. 1990 жылдары
Қазақстанда осы салада 200 мыңнан аса адам еңбек еткен болса, қазіргі күні
бұл көрсеткіш он есеге дейін қысқарған. Бұл дегеніміз жеңіл өнеркәсіп
саласының жылдан-жылға кері кетіп бара жатқандығын айғақтайды. Экономикалық
қарқынды өсу кезеңінде жеңіл өнеркәсіптің дәл осындай тығырыққа тірелуінің
себебі неде? Бірқатар мамандардың айтуынша, үкімет бұл саланы болашағы жоқ
сектор деп есептен мүлдем шығарып тастаған.
Экономикалық зерттеумен айналысатын мамандарының пікіріне сүйенсек,
қазіргі тұтыну нарығындағы тауарлардың 30-50 пайызының тауарлық белгісі
жалған. Бұл тауарлар көбіне контрабандалық жолмен әкелінеді. Тіпті көбінде
тауар белгісі де жоқ. Сырттан тасымалданатын балалар аяқ киімі, ойыншықтар
мен сырт киімдердің 60-70 пайызы, косметикалық бұйымдар, ыдыс жуатын
заттардың, аяқ киімдердің 80 пайызы, дәрі-дәрмектердің 40-50 пайызы, сондай-
ақ спиртті ішімдіктер, темекі өнімдерінің басым бөлігі жалған тауар
белгілерімен сатылады екен. Екінің бірі сарапшы емес. Оның шын мәнінде
қайда, қашан, қандай сапамен жасалғанын бағамдап жатқан ешкім жоқ.
Қазақстанға шетелдік тауарлардың ене бастағанына көп болған жоқ.
Сондықтан бізде арнайы түсіндіру, ара-жігін ажырату жұмысымен айналысатын
институт қалыптаспаған. Осыны пайдаланған тауар тасымалдаушылар Қытайдан
қарақшылық жолмен әкелінген тауарын Ирандікі деп, Ираннан әкелінгенін
Германияға немесе Түркияға теліп, Түркиянікін Үндістан тауарына балап,
аңқау тұтынушыны алдап жүр. Әсіресе Қытайдан тауар тасымалдаушылар сол
жақтан Америкада жасалған немесе Жапонияда жасалған деген сияқты тауар
белгілерімен жертөлелердегі астыртын цехтарда шығарылған кооперативтердің
тауарларын көз алдап саудалап жатыр. Тұрмысы төмен халық қазір тұтынатын
затын супермаркеттерден емес, қара базардан сатып алуға мәжбүр.
Адам баласы үшін күнделікті тіршілікте онсыз өмір сүру мүмкін емес заттар
болады. Соның бірі – аяқ киім. Бүгінде Қазақстанда тері өңдеу-аяқ киім
саласында 32 кәсіпорын жұмыс істейді екен. Бір қарағанда бұл аз емес
сияқты. Дегенмен осы 32 кәсіпорынның жұмыс істеу қуаттылығы бар болғаны 20
пайыз төңірегінде ғана. Сондай-ақ олардың бәрі дерлік арнайы тапсырыстармен
ғана жұмыс істеп, өз өнімдерін еркін саудаға шығара бермейді екен. Қара
базарларда отандық аяқ киімдердің жоқтығы да осыдан. Тек мемлекеттік
тапсырыспен қалт-құлт тірлік кешіп жатқан саны бар да, сапасы жоқ бұл
кәсіпорындардың шет елдік тауарларға қарсы тұруға қауқары жоқ.
Бүгінгі күні тері-терсекті өңделмеген күйінде сыртқа тасу тиімді деп
есептелініп жүр. Көптеген ұсақ фирмалар мен жеке кәсіпкерлер жүйесі арқылы
ауылдардан су тегінге сатып алынған мал терілері шикізат күйінде Қыт
кетіп жатыр. Ол жақтан дайын өнім 2күйінде өзімізге 01қайта оралады.
Бұдан, әрине, мемлекет бюджетіне түсіп жатқан айтарлықтай табыс жоқ. Рас,
кәсіпкерлер патент алу үшін болар-болмас төлем төлеген болады. Ал өзге
елдер болса бюджеттеріне тұрақты салық түсіп тұратын аяқ киім өндірісі
нарығын сақтауға үлкен мән береді.
Қазір Семей, Петропавл аймақтарындағы тері кәсіпорындары қаңырап бос тұр.
Есесіне біз қытайлық кәсіпкерлерді жұмыспен қамтамасыз етудеміз. Мүмкін
біздің қарапайым халық үшін дәл қазіргідей ағылып келіп жатқан арзан аяқ
киім керек те шығар. Дегенмен болашағымызды ойласақ, үкімет тері шикізатын
су тегінге сыртқа жөнелтуге жол бермеуі тиіс. Импорттық аяқ киім сапасының
төмендігі айналып келгенде халықтың қалтасын қағып жатыр. Америкалықтардың
мен арзан тауар алатын соншалықты бай емеспін дейтін қағидасын екінің
бірі білгенімен, бәрібір сол арзанқол тауарларға ұрынып, екі есе шығынға
ұшырап жатқанымыз да сапасыз импортпен базарды толтырып тастағанымыздың
салдары болса керек. Қытай ғана емес, басқа елдерден келген аяқ киімдердің
де көпшілігі ары кетсе бір маусымдық қана. Себебі оның бәрі сапасыз, арзан
материалдардан тігіледі. Сапасыз иленген терінің аяқты неше түрлі ауруға
ұшырататынын да дәрігерлер айтып жатыр. Мұның бәрі айналып келгенде отандық
аяқ киім өндірісінің дамымай отырғандығының салдарынан екендігі анық.
1 шілдеден бастап Кедендік одақ күшіне енді. Бұрын шет елдік өнімдердің
тасасында қалып келген отандық жеңіл өнеркәсіп өндірісінің тауарлары енді
кедендік салықтан мүлдем босатылатын Ресей мен Беларусьтің өнімдерінің
көлеңкесінде жоғалып кетер ме екен деген күмәнді ой келеді. Алматыдағы
атақты аяқ киім шығаратын Жетісу, киім тігетін 1 май фабрикалары,
Шымкенттегі Восход, Қызылорданың аяқ киім фабрикасы, 20 мыңнан астам қыз-
келіншек еңбек еткен Алматы мақта-мата комбинаты бүгінде жоқ. Ендеше
Кедендік одақ, одан әрі Дүниежүзілік сауда ұйымына кірер болсақ, әлемдік
сапалы жеңіл өнеркәсіп тауарларына бәсекелес боларлық отандық өндірісімізді
қалыптастыру мемлекеттік маңызы зор мәселе ретінде күн тәртібінде бірінші
болып көтерілуі қажет.
ӘОЖ 338.33:664(043)(574.5)
Қолжазба құқығында
ТУРЫСБЕКОВА ГУЛЬЖАН КУРАЛБАЕВНА
Тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау үрдісін жетілдіру
(Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)
08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(салалар мен қызмет сфералары бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалды
Ғылыми жетекшісі: экономика ғылымдарының докторы,
профессор Тажибаев
С.Д.
Ресми оппонентері: экономика ғылымдарының докторы,
профессор Мизанбекова С.К.
экономика ғылымдарының кандидаты,
доцент Желдибаев А.Е.
Жетекші ұйым: М.Әуезов атындағы Оңтүстік
Қазақстан
мемлекеттік
университеті
Қорғау 2010 жылы 08 шілдеде сағат 14.00-де Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы экономика ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.15 диссертациялық кеңес
мәжілісінде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан
қаласы, Университет қалашығы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 7 маусымда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, экономика
ғылымдарының докторы, профессор
Раимбеков Ж.С.
Кіріспе
Диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Еліміздің Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арналған жолдауында (2010ж.) атап
көрсеткендей, экономиканы таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген
дамуы жедел диверсификациялау және ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады. Себебі,
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде өндірісті диверсификациялау
үрдістері өндірістерде инновациялық прогресс жетістіктерін қолдануға,
өндіріс техникасы мен технологиясын жетілдіруге, экономиканың шикізаттық
бағытын өзгертуге мүмкіндік береді.
Қазіргі әлемдік экономиканың қарқынды дамуы мен жаһандануы, сыртқы
ортаның анықталмаған жағдайы қоғамның барлық салаларына маңызды әсер етуші
диверсификацияны тәуекелділікті азайту мен бәсекелестік қабілеттілікті
арттыру тәсілі ретінде қолдануды қажет етуде. Ауылшаруашылық шикізатын,
әсіресе, тамақ өнеркәсібі саласында терең өңдеудегі халықаралық
стандарттарға сәйкес сапалы отандық тамақ өнімдерін өндіруге арналған
технологияны дамыту елімізде басымды стратегияның біріне жатады.
Тамақ өнеркәсібі саласында қоғам үшін өмірлік маңызды өнімдер
өндірілуіне байланысты, бұл саланың қазіргі жағдайы мен іс жүзіндегі даму
қарқыны мемлекетіміздің азық-түлік қауіпсіздігінің кепілі және елдің ішкі
азық-түлік нарығындағы тұрақтылықтың негізгі факторы болып табылады.
Сонымен бірге, тамақ өнімдерін өндіру барысында механикалық үрдістермен
бірге химиялық, биологиялық және басқа да әртүрлі ерекше заманауи үрдістер
қолданылуына байланысты тамақ өнімдерін өндіруші өнеркәсіп шикізатты
өңдеуші салардың аса күрделі түріне жататындығы ескерілуі қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, азық-түлік қауіпсіздігінің шегі жалпы
осы өнімдерге деген қажеттілік көлеміндегі импорт арқылы қамтылу үлесі 20%
деңгейімен бағаланады. Ал, ауыл шаруашылығы министрлігі мәліметтері
бойынша Қазақстанда қазіргі таңдағы сүт өнімдерінің 40%, ет өнімдерінің
29% және көкөніс өнімдерінің 43% шет елдерден жеткізіледі, басқаша
айтқанда, аграрлық өндірістің ірі әлуетіне ие бола тұрып, еліміз отандық
тамақ өнеркәсібі өнімдерімен қамсыздандырудың төмен денгейімен сипатталды.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы тамақ өнеркәсібі өндірісіндегі орын алған
кемшіліктер осы саладағы диверсификациялау үрдісінің жетімсіз болуы және
оны жүзеге асырудың тиімді жүйесінің құрылмағанымен түсіндіріледі. Осы
саладағы кәсіпорындар бәсекелестік нарық жағдайында тұрақты және тиімді
қызмет етуін арттыру мақсатындағы даму стратегиясын тандау барысында
диверсификациялау бағыттарын іздестіріп, оған әсер ететін негізгі
факторларды анықтап, олардың құрамы мен толықтығына баға беру арқылы нақты
жағдайда және дер кезінде іске асыруы, сәйкесінше басқарушы тиімді
шешімдерді қабылдауы аса жоғары маңыздылыққа ие.
Сондықтан, тамақ өнеркәсібі өндірісінің диверсификациялау
ерекшеліктерін анықтау, оның көлемі мен тереңдігіне баға беру, бәсекелестік
нарықтағы диверсификациялау стратегиясының бағыттары мен тиімділігін
анықтау маңызды болып табылады.
Осыған орай, Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау үрдісін жетілдіру жолдарын анықтау қажеттілігі зерттеу
тақырыбын тандау себебі ретінде атап өтсе болады.
Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі. Жалпы диверсификация түсінігінің
әртүрлі тармақталған мәні мен мағынасына, түрлері мен бағыттарына,
мақсаттарына байланысты сұрақтары мен негізгі мәселелері келесі шет елдік
және ресейлік авторлардың еңбектерінде қарастырылады: М.Горт, Е.Есинара,
Р.Акофф, И.Ансофф, Й.Шумпетер, В.Вейнхолд, Дж. Гибсон, Я.Корнай, Ф.Котлер,
М.Портер, Д.Росса, М.Салтер, А.Дж.Стрикленд, А.А.Томпсон, М.Трейси,
Ф.Шерера, П.Друкер, П.Хейне, М.Паскье, Р.Кунц, Л.Абалкин, Г.Л.Багиев,
В.В.Губанов, И.М.Кублин, Г.И.Немченко, Р.Б.Ноздрева, Л.И.Цыгичко және
басқалары. Диверсификациялаудың жалпы және салалық мәселелері бірқатар
қазақстандық авторлардың еңбектерінде де қарастырылған, олар: Б.Ахметжанов,
Ж.Бельгибаев, Б.А.Жапбасова, С.С.Сатубалдин, С.Курмангалиев,
С.К.Мизанбекова, С.Д.Тажибаев, Р.С.Каренов, Ж.М.
Шаекина, А.Е.Желдибаев, М.Кенжегузин және басқалары.
Диверсификация негіздері белгілі дәрежеде зерттелгендігіне қарамастан,
Қазақстандағы өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісінің мақсаттары
мен бағыттары толық зерттелмеген, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының жаңа
индустриалдық ортада әртүрлі тұтыну нарықтарындағы бәсекелестік шепті
нақтылайтын диверсификация стратегиясының ерекшеліктері толық анықталмаған.
Сонымен қатар, диверсификациялауды шекті параметрлерден асыра пайдалану
кері жағдайға алып келетіндігін ескеретін диверсификациялаудың оңтайлы
нұсқасын таңдауды қамтамасыз ететін көрсеткіштер, диверсификацияны бағалау
әдістері әлі де толық негізделмеген.
Бұл мәселелердің мұндай қарама-қайшылығы және толық зерттелмеуі
диссертация тақырыбының өзектілігі мен тәжірибелік маңызын анықтайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
бәсекелестік нарық жағдайындағы Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ
өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау бағыттары мен оған әсер етуші
факторларды талдау негізінде кәсіпорындарындағы диверсификациялау үрдісін
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Берілген мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысына келесі міндеттер қойылды:
- диверсификация ұғымының анықтамаларын мағынасына қарай
топтастыру негізінде тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау анықтамасын нақтылау;
- өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісін зерттеу
арқылы оның жалпы ұстанымдары мен теориялық-әдістемелік
негізін айқындау;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісіндегі
диверсификациялау үрдісінің негізгі бағыттары мен қазіргі
жағдайын талдау негізінде оның ерекшеліктерін анықтау;
- тамақ өнеркәсібі өндірісі диверсификациясына әсер етуші
факторларды бағалау;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау үрдістерінің негізгі бағыттарын
жетілдіру бойынша ұсыныстар беру және диверсификациялаудың
тиімді нұсқасын таңдау алгоритмін құру;
- тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарындағы диверсификациялау
үрдісін жетілдіру нәтижесінде пайда болатын экономикалық
тиімділікті бағалау әдістемелерін негіздеу.
Зерттеу нысанына Оңтүстік Қазақстан облысының тамақ өнеркәсібі
кәсіпорындары жатады.
Зерттеу пәні ретінде тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының өндірісті
диверсификациялау үрдісіндегі ұйымдастырушылық-экономикалық қатынастары
болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі экономикалық теорияның
жалпы заңдылықтары мен категориялары, экономикалық ғылымның әртүрлі
мектептері мен бағыттарының өкілдерінің еңбектері, қазіргі отандық және шет
елдік ғалымдардың монографиялық еңбектері болып табылады. Зерттеудің
теориялық негізі ретінде диверсификациялау мәселелері бойынша шетелдік және
отандық ғалымдардың ғылыми тұжырымдалған ұсыныстары қарастырылады. Танудың
әдістемелік ұстанымы ретінде жүйелік әдіс қолданылды, сонымен қатар,
диалектика, себептілік және функционалдылық ұстанымдары да қолданылады.
Зерттеу барысында келесі жалпы және жеке ғылыми әдістер қарастырылды:
диалектиканың талдау және синтез әдістері, жүйелік-функционалдық, тарихи-
логикалық әдістер, абстрактілі-логикалық, есептеу-конструктивті,
экономикалық-статистикалық, нормативті, эксперттік бағалау және
экономикалық-математикалық модельдеу.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының
Президенті мен Үкіметінің Жарлықтары, Қаулылары, ҚР Президентінің
Жолдаулары, ҚР Қаржы және Ауыл шаруашылығы Министрліктерінің, Қазақстан
Республикасы статистика Агенттігінің, Оңтүстік Қазақстан облысы статистика
басқармасының және тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының материалдары
қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы қалыптасқан бәсекелестік нарық
жағдайындағы өндірісті диверсификациялаудың теориялық аспектілерін
нақтылау, Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау үрдісін жетілдірудің стратегиялық бағыттарын негіздеу
және оның тиімділігін бағалау әдістемесін ұсыну болып табылады. Ғылыми
жаңалыққа ие негізгі нәтижелер ретінде келесілерді атап көрсетуге болады:
- диверсификация анықтамаларын жіктеу негізінде кәсіпорынның даму
стратегиясын жетілдіруге бағытталған тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялаудың анықтамасы нақтыланды;
- экономикалық тұрақтылығын арттыруды қамтамасыз етуші тамақ
өнеркәсібі өндірісін диверсификациялаудың жүйеленген бағыттары мен
нақтыланған ұстанымдары ұсынылды;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісінің әрбір
бағытының мақсаттары мен ерекшеліктері зерттеліп, олардағы
диверсификациялаудың басым бағыттары анықталды;
- экономикалық-географиялық орналасу ерекшеліктерін, өнімдердің
өндіріс тізбегінде болуын және соңғы өнімді өткізумен, шикізат
базасымен арақатынасын ескеретін тамақ өнеркәсібі өндірісі
диверсификациясын жетілдіру стратегиясы ұсынылды;
- кәсіпорын өндірісі диверсификациясының тиімді нұсқасын таңдау
бойынша шешім қабылдауға арналған алгоритімі және
диверсификациялаудан алынатын синергетикалық эффектіге баға берудің
әдістемесі жасалды.
Диссертациялық жұмыстың қорғалуға шығарылатын негізгі тұстары:
- диверсификация ұғымының анықтамаларын топтастыру жіктемесі және
тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялаудың нақтыланған
анықтамасы мен ұстанымдары;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының
диверсификациялау үрдісінің бағыттары мен ерекшеліктері және оған
әсер етуші факторларды бағалауға негізделген диверсификациялауды
жетілдіру мақсаттары мен бағыттары;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының
диверсификациялау үрдісін бәсекелестік нарықта жетілдіру
стратегиясы;
- диверсификацияның тиімді нұсқасын таңдауда шешім қабылдау
алгоритімі;
- тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялаудағы синергетикалық
эффектіні бағалау әдістемелері.
Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңызы. Жұмыста
диверсификациялаудың негізгі мәні, түрлерінің жалпы түсінігі және оның
кәсіпорын дамуына әсері анықталған. Зерттеудің тәжірибелік маңызы ретінде
диверсификациялау тиімділігін нақты бағалау әдістемесін жасау және тамақ
өнеркәсібінің экономикалық тұрақты дамуын негіздейтін ұсыныстар беру болып
табылады. Берілген ұсыныстарды тәжірибеде тамақ өнеркәсібін басқарушы
органдар, кәсіпкерлер, инвесторлар мен менеджерлер саланың экономикалық
тұрақтылығын арттыруға бағытталған экономикалық даму стратегиясын
жоспарлауда және кәсіпорынның басқару жүйесінде қолдануы мүмкін.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми зерттеу жоспарларымен байланысы.
Диссертациялық жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің ғылыми-зерттеу бағдарламаларына сәйкес орындалды.
Зерттеу нәтижелерінің сынақтан өткізілуі және тәжірибелік қолданылуы.
Диссертацияның негізгі қорытындылары халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда: Орталық Азия одағының ұлттық экономика жүйесінің
мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы (Түркістан, 2005), Орталық
Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту
(Түркістан, 2006), VII Сәтбаев оқулары (Павлодар, 2007), Ғасырлар
тоғысындағы түркі өркениеті: саясат, экономика және мәдениет (Орал, 2007),
Қазақстан экономикасының индустраилды-инновациялық даму механизмін
жетілдірудің өзекті мәселелері (Түркістан, 2010) баяндалып, осы
конференциялар еңбектерінің жинақтарында жарық көрді.
Диссертацияда берілген теориялық тұжырымдамалар мен әдістемелік
ұсыныстар Қайнар май ЖШС мен Сайрам сүт ЖШС-нің қызметтерінде
енгізілген және Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің оқу үрдісінде Менеджмент,
Агробизнес экономикасы, Маркетинг, Кәсіпорын экономикасы пәндері
бойынша оқу-әдістемелік кешенді дайындауда қолданылды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы. Диссертацияның тақырыбы бойынша
жалпы көлемі 3,35 баспа табақ болатын 12 ғылыми еңбек жарияланған, олардың
ішінде 7 мақалалар ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті
ұсынған басылымдарда шығарылған.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады, 27 кестені және 16 суретті қамтиды.
Негізгі бөлім
Өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісін зерттеудің теориялық-
әдістемелік негіздері. Қазіргі кездегі нарықтық қатынастардың күрделенуі
мен тереңдеуі жағдайында өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау ұдайы
өндірістің көптеген нысандарын тұрақты түрде жетілдіруді білдіретін
объективті қажеттілікке айналуда. Жалпы түрде диверсификация нарықтық
қатынастардың жетекші ұстанымы әрекетінің – бәсекелестік жағдайда
шаруашылық субъектілердің өміршеңдігін қамтамасыз ететін әртүрлілік
ұстанымы әрекетінің ұйымдық-экономикалық жалғасы болып табылады.
Диверсификациялау үрдісінің кәсіпорынның өмір сүру циклындағы орнын
анықтау мақсатында кәсіпорынның осы циклдағы құрылу мен таратылуы
аралығындағы көп рет жүзеге асырылатын қызмет ету, жетілдірілу және
даму кезеңдері зерттелді (сурет 1).
Сурет 1- Кәсіпорынның өмір сүру циклының құрылымы
Ескерту - Әдебиеттерді талдау негізінде автор құрастырған
Теориялық зерттеу барысында кәсіпорынның қызмет етуі мен
жетілдірілуі қатар жүргізілетінін, ал, даму кезеңі кәсіпорын қызметінің
белгілі бір уақытта жарым-жартылай немесе толық тоқтауын білдіретінін
анықтадық. Бірақ, даму кезеңі кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілік
деңгейін арттыруды көздейтіндіктен, дәл осы даму кезеңін жүзеге асыруда
диверсификациялау үрдісі аса маңызды роль атқарады. Әрбір кезең ішінде
сандық өзгерістердің жинақталуы себебінен белгілі бір уақыт келгенде
түбегейлі сапалық өзгерістер қалыптасады, бұл ескі сападан жаңа сапаға
ауысу, яғни диверсификациялау үрдісінде өтеді.
Диверсификацияның дамуы оның мақсаттарына, диверсификацияны іске
асырудағы себептеріне, кәсіпорынның шаруашылықты жүргізу тетіктеріндегі
өзгерістердің экономикалық-ұйымдық мәніне және сыртқы орта өзгерістеріне
тәуелді болуына байланысты осы шарттар диверсификацияланған кәсіпорынның
қызметінде есепке алынуы керек.
Диверсификациялау стратегиясының негізгі логикасы екі өлшемде
қарастырылады: стратегиялық мақсаттың сипатына байланысты қорғаныс құралы
ретінде (әлсіз бағыттарды ауыстыру) немесе басып алушы ретінде (жаңа шепті
басып алу) және күтілетін нәтижеге қатысты экономикалық табыс алу (дамуға,
тиімділікті көтеруге), кейде үлкен құрылымдық келісімділікке немесе
ағымдағы қызметке қатысты толықтыру енгізу (ноу-хауды пайдалану).
Экономикалық зерттеу нысаны ретіндегі диверсификациялаудың
күрделілігіне байланысты әртүрлі авторлар бұл категория бойынша көптеген
анықтамалар берген. Сол себепті, осы анықтамаларды мағынасына қарай
келесідей 4 топқа топтастырдық: шаруашылық субъектілерінің мүлкі мен
капиталын шоғырландыру нысаны; өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет
түрлерінің номенклатурасы мен ассортиментін кеңейту тәсілі; шаруашылық
субъектінің құрылымын қайта құру және кеңейту тәсілі; сауда-коммерциялық
қызмет жүргізуге қажетті нарықтық кеңістікті кеңейту тәсілі.
Біз, осы топтастыру жіктемесіне негізделген келесі анықтаманы ұсынамыз:
тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау – бұл кәсіпорындардың негізгі
мамандануының шегіндегі және шегінен тыс жерлерде жаңа технологияны енгізе
отырып жаңа өнім түрлерін өндіру арқылы даму стратегиясы болып табылады.
Осы анықтамаға сәйкес, біз диверсификациялауды үш көрсеткішіне қарай
жіктеп қарастырамыз: бағытына, саласына және еліне (сурет 2).
,
Сурет 2 – Диверсификациялау түрлерінің жіктемесі
Ескерту - Әдебиеттер негізінде автор құрастырған
2-ші суретте көрсетілгендей, диверсификация бағыты бойынша мынадай
түрлерге бөлінеді: көлденең, тігінен, қиылысқан, конгломератты, аралас.
Ал, қызмет жүргізу саласына қарай келесідей бөлеміз: туыстық бір салада,
яғни дәстүрлі саласының аумағында; туыстық көп салада, яғни дәстүрлі
саласына байланысты салаларда; туыстық емес көп салада, яғни дәстүрлі өнім
өндіру саласына байланыссыз салаларда.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың жаһандануына орай қызмет жүргізу
ауқымын бір елдің аумағында (оның өзін аймақтық немесе отандық деп бөліп)
және бірнеше елдің аумағында деп бөлу қажет.
Өзінің табыстылығын арттыру мақсатында өндірісті диверсификациялауды
даму стратегиясы ретінде таңдау барысында қабылданатын шешімдерге кәсіпорын
келесі үш өлшемді қолдану арқылы алдын ала баға беруі керек: тартымдылық
өлшемі; нарыққа кіру шығындары өлшемі; қосымша пайда алу өлшемі.
Егер де, кәсіпорынның диверсификациялау қызметі жоғарыда аталған үш
өлшемге сай келсе, онда оның табыстылығын арттыру әлеуеті жоғары болады, ал
егер де, бір немесе екі ғана өлшемдер талаптарын орындайтын болса, онда оны
жүргізуде белгілі бір қауіп бар екенін анықтауға болады.
Диверсификацияның ұстанымдық мәні экономикалық ғылымның негізгі қарама-
қайшылығы болып табылатын – ресурстар шектеулілігі мен қажеттіліктердің
шектеусіздігі мәселесін шешуде негізгі құрал ретінде қолданылуында көрініс
алады. Өндірістік ресурстардың сандық және сапалық шектеулілігіне
қарамастан, үнемі өсіп отырған қажеттіліктерді қанағаттандыру мәселесі
тәжірибеде ескірген өнімдерді өз уақытында өндірістен шығарып тастау,
дәстүрлі өнімдерді өзгерту және жаңарту, жаңа тауарлар өндірісінің
экономикалық тиімділігін арттыру негізінде шешімін табады.
Өндірісті диверсификациялау белгілі бір ұстанымдар мен басқару
әдістерін пайдалану негізінде жүзеге асуы тиіс. Өндірісті
диверсификациялауды басқару ұстанымдары кәсіпорын қызметін стратегиялық
басқарудың жалпы ұстанымдары негізінде анықталады.
Сондықтан, теориялық зерттеулерді негізіге ала отырып, біз Оңтүстік
Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсіп өндірісін диверсификациялаудың
тиімділігі мен мүмкіндігін қамтамасыз ететін ұстанымдарды келесі түрде
ұсынып отырмыз: ресурстарды қамтамасыз ету ұстанымы; тұтыну ұстанымы;
диверсификациялаудың оңтайлы нүктесін анықтау ұстанымы;
диверсификацияланған өндіріс өзектілігі ұстанымы (негізгі тоғыз
диверсификациялау стратегиясы бойынша жүргізіледі, оларды бөлуде негізгі үш
көрсеткіш қолданылады: а) кәсіпорынның мамандану деңгейі, б) тігінен
интеграция деңгейі, в) көлденең байланыстар деңгейі); технологиялық
сәйкестілік ұстанымы; еңбекпен қамсыздандыру ұстанымы.
Әлемнің жетекші елдерінің даму тәжірибесі көрсеткендей, көлденең тұрған
экономикалық мәселелерді шешудегі және экономикалық өсуді қамтамасыз
етудегі мемлекеттің өнеркәсіптік саясатының ролі маңызды. Біз зерттеген
Жапония, АҚШ, Оңтүстік Корея, Ресей сияқты елдерде мемлекеттің құрылымдық
өзгерістер жүргізу, экспортты ынталандыру, инвестицияларды тарту, орта және
шағын бизнесті дамыту сияқты іс-шаралар жоспарларында диверсификациялау
үрдістері белсенді түрде қолданыс тауып отыр. Бұл елдердің тамақ
өнеркәсібіндегі диверсификациялау ерекшелігі экономиканың басқа салаларынан
капиталдың құйылуы болып табылады және де бұл капиталдар тек өңдеуші
кәсіпорындарға ғана емес, сонымен бірге шикізатпен қамтамасыз етуші ауыл
шаруашылығына салынды. Бұл елдердегі диверсификациялау үрдістерінің
ерекшелігі тамақ өнімдері нарығындағы қомақты қаржылық ресурстарға ие азық-
түліктік емес салалардағы операторлардың болуы және олардың табысты
қызметтерінде көрініс алады.
Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау
үрдістерін талдау
Қазақстанның нарықтық экономикаға өту барысында (1992-1995жж.) халықты
азық-түлікпен қамтамасыздандыру маңызды мәселе болды. Өйткені, тамақ
өнеркәсібі өндірісінің төмендеуі азық-түлік нарығындағы жағдайды одан әрі
ушықтырды; импорт тауарлар отандық тауарларды нарықтан ығыстыра бастады;
республикаға сапасыз, көп жағдайда адамның денсаулығына зиян келтіретін
азық-түлік өнімдері сатыла бастады; ең төменгі күнкөріс деңгейінен де төмен
халық санының едәуір өсуіне (31,8%) орай тұтыну қабілетінің төмендеуінен
азық-түлік өнімдері халықтың бірқатар бөлігі үшін қолжетімді болмады.
Соңғы жылдары мемлекеттің жүргізген іс-шаралары ауыл шаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу салаларына оң әсерін тигізіп, жалпы тамақ өнеркәсібі
өнімдерінің өндірісі бірқалыпты өсуде. Бірақ, Қазақстанның зерттеліп
отырған кезеңдегі (2005-2009жж.) тамақ өнеркәсібінің жалпы өнеркәсіп
өндірісіндегі алатын үлес салмағы әлі де болса тұрақты емес және ол орта
есеппен 8,3%-ды ғана құрап отыр. Сонымен қатар, азық-түлік өнімдерінің нан
өнімдерінен басқа барлық негізгі өнім түрлері бойынша халықтың жан басына
шаққандағы нақты тұтынуы деңгейі 41% – 60% аралығында болып, едәуір
жеткіліксіздігімен сипатталады. Талдау барысында тамақ өнеркәсібі
өнімдерінің көлемі мен түрлері бойынша еліміздің азық-түліктік қажеттілігін
қамтамасыздандыруда айрықша төмен деңгейде екендігі анықталды.
Статистикалық мәліметтер бойынша 2009 жылы төменде көрсетілген негізгі
тамақ өнімдерінің ішкі тұтынудағы импорттың үлесі қауіпті жоғары деңгейде
болып отыр: сүт өнімдері бойынша: құрғақ сүт - 90,7%, қоюландырылған сүт
пен кілегей - 82,1%, ірімшік пен сүзбе - 67,5%, сары май - 39,4%; көкөніс-
жеміс консервілері - 78,6%; маргарин - 50,8%, кондитерлік өнімдер - 56,5%,
печенье - 50,9%, балмұздақ - 46,3%, шұжық өнімдері - 39,4%, шоколад -
33,7%, күріш - 31,3%.
Біздің зерттеу жұмысымыздың нысаны ретінде алынған Оңтүстік Қазақстан
облысының тамақ өнеркәсібі өндірісі жалпы республикалық тенденцияға
қарағанда өнеркәсіп саласында жетекші орынға ие осы саланың өнеркәсіптегі
үлесі (2005-2009жж.) тұрақты түрде 30,1%-дан – 43,1%-ға дейін өсуімен
ерекшеленеді және бұл аймақтың өнеркәсіптік дамуындағы мамандандыруды
анықтайтын аса маңызды сала болып табылады. Сонымен қатар, бұл облыстағы
тамақ өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыздандырушы ауыл шаруашылығы өндірісі
бойынша республикада жоғары көрсеткіштерге ие.
Оңтүстік Қазақстан облысының тамақ өнеркәсібінің зерттеп отырған
кезеңдердегі аса маңызды өнім түрлерінің нақты өндірісі 1991 жылы
өндірілген өнім көлемімен салыстырмалы динамикасы біркелкі емес, негізінен
көптеген өнім түрлерін өндірудегі өте төмен деңгейімен сипатталады. Мысалы,
дәннен, өсімдіктен алынған ұн және олардың қоспалары (24,8 есе) аса жоғары
қарқынмен, ал алькоголсіздік ішімдіктер (3,3 есе), макарон, кеспе және
осыған ұқсас ұн өнімдері (149,2%) өсімдік майлары (147,1%) баяу қарқынмен
өсуде болса, жүзім шарабы (-41,2 есе), шұ,000,,,,,,,,,,,,,,,жық өнімдері (-
12,0 есе), сүт өнімдері (-6,4 есе), шоколад, қанттан жасалған кондитерлік
тағамдар (-5,9 есе), ет өнімдері (-5,1 есе) және минералды сулар (-1,9)
едәуір төмендеген (кесте 1).
Кесте 1 – Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібіндегі аса маңызды тамақ
өнім түрлерін өндіру
Көрсеткіштері 1991ж.2006ж..2007ж. 2008ж.2009ж. 2009 ж.
1991 ж.
%-бен
Ет өнімдері, тонна 40888 7990 7992 8538 8085 -5,1 есе
Шұжық өнімдері, тонна 8183 799 487 560 643 -12,0
есе
Өсімдік майы, тонна 52623 45056 47456 188 77422 147,1
Өңделген сұйық сүт және 94,2 13,5 13,7 14,7 14,7 -6,4 есе
қаймақ, мың тонна
Дәннен, өсімдіктен алынған234,1 424,2 407,9 482,8 5815 24,8 есе
ұн, олардың қоспалары, мың
тонна
Жаңа пісірілген нан, мың 133,2 158,4 158,3 160,0 160,2 120,2
тонна
Шоколад, қанттан жасалған 16124 1043 1635 1785 2703 -5,9 есе
кондитерлік тағамдар,
тонна
Макарон, кеспе және осыған13787 12895 16647 18000 20582 149,2
ұқсас ұн өнімдері, тонна
Жүзім шарабы, мың литр 16190 623,3 437,2 202,6 393 -41,2
есе
Сыра, мың литр 62150 78857,075408 60340,60070,396,6
8
Алкогольсіз ішімдік, мың 20320 31795,310739,419701,67188,33,3 есе
литр 1
хош истендірілмеген 6968 213906,288583,2688,43554,9 -1,9 есе
минералды және газды 4 3
сулар, мың литр
Ескерту - Статистикалық мәліметтер негізінде автор есептеген
2-ші кестеде беріліп отырған Оңтүстік Қазақстан облысының 2009 жылы
тамақ өнімдерін өндіру көлемі бойынша Қазақстанның аумақтарындағы
рейтингтік көрсеткіштеріне сәйкес республиканың басқа аймақтарына қарағанда
көптеген өнімдерді өндіру әлеуеті жоғары екендігін байқатты. Әсіресе,
рейтингте 1-2 орындарға ие келесі өнім түрлерін атап көрсетуге болады:
жеміс-жидек пен көкөніс өнімдерін өндіруде қызанақ консервілерін, өсімдік
майын өндіруде мақта майы мен рафинатталмаған күнбағыс майын, ұн және басқа
да дәндік өнімдерінде жаңа піскен нан мен майда тартылған ұн және макарон,
спирттік сусындар өндіруде, шарап шығаруда.
Ал, облыстың ет өнімдерін өндіруде жақсы көрсеткішке (15-тің ішінде 4-
ші орында) ие бола тұра шұжық өнімдері өндіруде өте төмен дәрежеде және ет
консервісін мүлдем өндірмейді, дәл сол сияқты сүт өнімдері бойынша құрғақ
сүт пен сары май және маргарин өнімдерінің өндірісі жолға қойылмаған.
Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі саласының өндірісін талдау
барыс тамақ өнімдерін өндіру көлемі бойынша Қазақстанның аумақтарындағы
рейтингтік көрсеткіштері
Тамақ Өнім түрі Өндіру Республиканың басқа
өнімдерін көлемі,аумақтарымен
шикізат тонна салыстырмалы
өніміне қарай көрсеткішінің дәрежесі
топтастыру
Ет өнімі Ет және еттен жасалған өнім 9121 15 аумақтың ішінде 4
түрлері орында
Ет консервілері - 10 аумақта өндіріледі
Шұжық 643 16 аумақтың ішінде 13
орында
Балық өнімі Балық және оның консервлері 112 15 аумақтың ішінде 12
орында
Жеміс-жидек, Жеміс, көкөніс шырындары 4396,5 5 аумақтың ішінде 4
көкөніс орында
өнімдері
Уксус қосылмаған қызанақ 5851 4 аумақтың ішінде 1
томатының консервлері орында
Уксус қосылған қызанақ 148 2 аумақтың ішінде 1
томатының консервлері орында
Өсімдік майы Мақта майы 34063 2 аумақтың ішінде 1
және оның орында
фракциялары
Күнбағыс майы, 9695 10 аумақтың ішінде 2
рафинатталмаған орында
Күнбағыс майы, рафинатталған 7232 7 аумақтың ішінде 4
орында
Сүт өнімдері Сүт, кілегей 14656 16 аумақтың ішінде 7
орында
Ірімшік және сүзбе 224 16 аумақтың ішінде 10
орында
Құрғақ сүт - 4 аумақта өндіріледі
Сары май - 12 аумақта өндіріледі
Маргарин Маргарин өнімі - 3 аумақта өндіріледі
Ұн және басқа Ұн, майда тартылған 583896 16 аумақтың ішінде 2
да дәндік орында
өнімдері
Жаңа піскен нан 160201 16 аумақтың ішінде 1
орында
Макарон 20582 16 аумақтың ішінде 2
орында
Қант Қант өнімі 201 5 аумақтың ішінде 5
орында
Кондитер Шоколад, кондитер өнімдері 2703 13 аумақтың ішінде 5
өнімдері орында
Спиртті Коньяк, литр 213 5 аумақтың ішінде 4
сусындар орында
Шарап, литр 3554,9 3 аумақтың ішінде 2
орында
Арақ және спирттік сусындар, 784,8 13 аумақтың ішінде 9
литр орында
Этилді спирт, литр 1257,5 10 аумақтың ішінде 5
орында
Пиво Пиво өнімі, литр 60070,313 аумақтың ішінде 4
орында
Ескерту - Статистикалық мәліметтер негізінде автор құрастырған
облыстағы тамақ өнеркәсібіндегі жетекші кәсіпорындарында туыстық және
туыстық емес диверсификациялау бағыттарында жүргізіліп отырғанын көрсетті.
3-ші кестеде көрсетілгендей, даму стратегиясын көлденең
диверсификациялау бағыты бойынша бір ғана туыстық салада өнім түрлерін
көбейту арқылы жүргізіп отырған кәсіпорындар ретінде Шымкент май АҚ,
Корона макарон фабрикасы ЖШС, Шымкент сүт ЖШС, Сайрам сүт ЖШС
анықталды. Туыстық салаға тігінен диверсификациялау үрдісінің мысалы
ретінде Түлкібас ауданындағы ЭкоПродуктГруп АҚ мен Сайрам ауданындағы
Принир - 2004 ЖШС-ның қызметін қарастырсақ болады. Наурыз-5 ЖШС өзінің
қызметін туыстық салада диверсификациялаудың қиылысқан бағытын жетілдіріп
отыр. Туыстық емес салада қызметін конгломератты немесе аралас
диверсификациялауға бағытталған облыс бойынша жетекші тамақ өнімдерін
өндіруші кәсіпорындар мыналар: Арай ЖШС, Sana-Шымкент ЖШС, Қайнар
Корпорациясы, Шымкент пиво ЖШС, АВК Капланбек, Оңтүстік-құс ЖШС.
Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібіндегі өндіріс
диверсификациясына әсер етуші ықтималдылық және нәтижелілік факторларға
баға берілді. Бірінші топ факторлары кәсіпорынның жаңалықтарды енгізу
қабілеттілігімен анықталып, диверсификацияның нақты тәжірибеде
өтуіне
Кесте 3 – Оңтүстік Қазақстан облысының тамақ өнеркәсібіндегі жетекші
кәсіпорындардың диверсификациялау бағыттары мен салалық құрамы
ДиверсификацияКәсіпорынның аты Негізгі мамандануы Диверсификациялануы Салалық Нарық көлемі
бағыты құрамы (өнімді елдер
нарығына
шығаруы)
Туыстық салада диверсификациялау
Көлденең Шымкет май АҚ Өсімдік майларын өнім ассортиментін көбейту, бір салалыаумақтық;
өндіру өнімді өткізу, отандық; ТМД
елдері, оның
ішінде әсіресе
Ресей нарығында
Корона макарон Макарон өнімдерін өнім ассортиментін көбейту, бір салалыаумақтық
фабрикасы ЖШС өндіру өнімді өткізу,
Шымкент сүт ЖШС Сүт өнімдерін өнім ассортиментін көбейту бір салалыаумақтық
өндіру
Сайрам сүт ЖШС Сүт өнімдерін өнім ассортиментін көбейту бір салалыаумақтық
өндіру
Тігінен ЭкоПродуктГруп ЖШСЖеміс-жидек шикізат өнімін өндіру, өңдеу, көп салалыаумақтық;
өнімдерін өткізу отандық
консервілеу
Принер-2004 ЖШС Қызанақ пастасы шикізат өнімін өндіру, өңдеу, көп салалыаумақтық;
өткізу отандық; Египет
Қиылысқан Наурыз-5 ЖШС Көкөніс өнімдерініңшикізат өнімін өндіру, өңдеу, көп салалыаумақтық;
консервісі ассортиментін көбейту, өткізу отандық
Туыстық емес салада диверсификациялау
Конгломератты Арай ЖШС Өсімдік майларын ассортиментін көбейту, ұнды көп салалыаумақтық
өндіру қораптау, макорон өнімдері
Sana-Шымкент ЖШС Ұн өндіру ұнды қораптау, өткізу, өсімдік көп салалыаумақтық
майын өндіру
Аралас Қайнар Өсімдік майларын шикізат өнімін өндіру, өңдеу, көп салалыаумақтық;
корпорациясы өндіру ассортиментін көбейту, өткізу, отандық;
мал өнімдері, емдік-минералдық су Өзбекстан және
өнімдері, шикізат қабылдау Қырғыстан
пунктері, денсаулық сақтау
орындары, колледж, бала-бақша,
құрылыс пен жөндеу
Шымкент пиво ЖШС Пиво өнімі шикізат өнімін өндіру, өңдеу, көп салалыаумақтық;
сақтау, ассортиментін көбейту, отандық;
өткізу, ресторан бизнесі алыс және жақын
шетел нарығында
АВК Капланбек ЖШС Вино және шикізат өнімін өндіру, өнім түрінкөп салалыаумақтық;
алкогольдік өнімдеркөбейту, өңдеу, өткізу, отандық
емдік-минералды сусындар
Оңтүстік құс ЖШС Жұмыртқа және тауықөсімдік шаруашылығы, өнім көп салалыаумақтық
еті сорттарын көбейту, өнім түрлерін
көбейту, ресторан бизнесі
Ескерту – Автор құрастырған
мүмкіндік жасайды. Олар келесілерді қамтиды: өндіріс диверсификациясына
бағытталған қаржылық ресурстар; өндірілетін өнім сұранысы мен оның
болашақта жаңа өнімдерге байланысты өсу қарқыны; еңбек ресурстары. Қаржылық
ресурстардың жеткілікті саны, өнімге сұраныстың көлемі, жұмыс күшінің саны
мен сапасы диверсификация шеңберінде өнімді өндіруге мүмкіндік береді.
Нәтижелілік факторлар бойынша келесілер қарастырылды: дәстүрлі
өндіріспен тығыз байланысы; пайда мөлшері; өндіріс пен кәсіпкерлік қызмет
аумағы; өнімнің бәсекелік қабілеттілігі; заңдық-институционалдық факторлар;
ғылыми-техникалық прогресс. Осы факторлар бойынша бағалау нәтижесінде
облыстағы 2009 жылы тамақ өнімдерін өндіру бойынша негізгі капиталға
бағытталған инвестициялардың жалпы көлемі 3,6 млрд. теңгені немесе
облыстағы инвестициялардың жалпы көлемінің 1,2%-ын құрап, оның 97,8%-ы
кәсіпорынның өз қаржысы есебінен, ал қалғаны қарыз қаражаттарынан тұратыны
анықталды. Яғни, мемлекеттік бюджет қаражаттары мен шетел инвесторларының
қаражаттары мүлдем тартылмаған.
Ал, ғылыми-техникалық және технологиялық жетістіктерді игеру мүмкіндігі
деңгейін сипаттаушы көрсеткіштерді бағалау барысында облыстағы зерттеуге
алынған ірі тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының соңғы үш жылдағы (2007-
2009жж.) өндірістік қорларының белсенді бөлігінің тек 15% ғана қажетті
деңгейге сай келіп, 50%-ға жуығы жаңалауды, ал жалпы негізгі қордың 40-60%
түгелдей алмастыруды қажет ететіндігі анықталды. Әсіресе, кәсіпорындардың
қызметіне өнім өндіретін ғимараттар мен құрылыстардың рухани және табиғи
тозуы елеулі әсер етіп отыр және де бұл кәсіпорындарда жалпы жұмысшылардың
40-50%-ы жартылай механизацияланған немесе толық қол еңбегі жұмысымен
қамтылған.
Тамақ өнімдерінің бәсекелестік қабілеттілігі бірқатар элементтерден
құралған күрделі категория болғандықтан маркетинг мамандардың пікірі
бойынша өнімнің бәсекелестік қабілеттілігінің 70-80% оның сапасына
байланысты анықталады. Өнімнің сапасын басқару көптеген дамыған елдерде тек
кәсіпорын деңгейінде ғана емес, жалпыұлттық мәселе ретінде қарастырылады.
Сапа менеджменті жүйесі бойынша ИСО мен ХАССП стандарттарын енгізген
ауылшаруашылығы өнімдерін қайта өндеу кәсіпорындарының облыстағы саны 2008
жылы – 19, 2009 жылы – 22 кәсіпорынды құрады және осы саладағы жалпы
кәсіпорын санының үлесінде сәйкесінше 12,1% және 14,6%-дық үлесіне ие.
Тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялауды жетілдіруде өндірістің
тиімділігін арттырушы негізгі фактор ассортименттік саясат болып табылады.
Сол себепті, облыстағы өсімдік майын өндіруші кәсіпорындардың ассортиметтік
саясатты жүргізуіне талдау жүргізуде Қайнар май ЖШС мен Шымкент май АҚ
таңдалып алынды. Қайнар май ЖШС өз өнімдерін тек 1 литр және 5 литрлік
көлемде ғана шығарады, яғни ассортименттік саясатты өз деңгейінде жүргізбей
отыр. Ал, Шымкент май АҚ өсімдік майын тұтынушылардың сұранысының негізгі
көрсеткіштері бойынша қанағаттандыру арқылы өнім ассортиментін ұлғайтып
отыр. Бұл кәсіпорынның жүргізген сауалнама нәтижесі тұтынушылардың
көпшілігінің 0,5-1 литр (29%) және 1-1,5 литр (25%) көлемдегі өнімге
сұранысы жоғары екендігін көрсетті (сурет 3).
Сурет 3 – Шымкент май АҚ өнімдерін тұтынушылар нарығын сегменттеу
Ескерту – Кәсіпорын мәліметтері негізінде автор құрастырған
Шымкент май АҚ диверсификациялаудың көлденең бағытын ұстанып,
тауарлардың сипаты бойынша бір-біріне жақын болу және бір зерттеу
мүмкіндіктері мен өндірістік қуатты, өткізу арналарын пайдалану принципі
арқылы, яғни ассортименттік саясатты қажетті деңгейде жүргізе отырып,
өндіріс көлемін ұлғайтудың өндірістік мүмкіндіктерін пайдалану арқылы
жоғары тиімділікке қол жеткізіп отыр.
Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау
үрдісін жетілдіру жолдары
Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібінің қазіргі жағдайы мен
өндіріс диверсификациясының үрдістерін талдау нәтижесі көрсеткендей тамақ
өнімдеріне сұраныстың әрдайым көлемді және тұрақты мөлшерде болуы туыстық
және туыстық емес диверсификациялауды дамытуға, жаңа азық-түлік нарықтарына
кіру стратегиясын қолдануға мүмкіндік береді.
Мұндай стратегияны жүзеге асырудың екі әдісін ұсынамыз: 1) қысқа
уақытта іске асыруға және жаңа нарыққа шығу шығындарын азайтуға мүмкіншілік
беретін бірнеше кәсіпорынның қосылуы арқылы жаңа кәсіпорын құру және осы
кәсіпорын негізінде диверсификациялау стратегиясы; 2) бір саладағы бір-
бірімен кооперацияланған және географиялық жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz