Оқушылардың танымдық және өзіндік жұмыстарының ерекшеліктері
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 бөлім. Таным теориясы және оның психология-педагогикалық негіздері
1.1 Таным теориясы және оның психологиялық-педагогикалық мәні ... ...3
1.2 Оқушылардың танымдық және өзіндік жұмыстарының негіздері ... ..33
2 бөлім. Оқушылардың танымдық және өзіндік жұмыстарының ерекшеліктері
2.1 Оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін жетілдіру
әдістері ... ... ... ...33
2.2 Оқушылардың өзіндік жұмыстарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Бүгінгі жалпы білім беретін мектеп
қоғамның алға қойған көкейтесті міндеттерін жүзеге асыру үшін баланың
табиғи мүмкіндіктерін қабілетін дамытып, дүниежүзілік деңгейдегі жоғары
мәдениет пен қажетті білім қорын жинақтаған, өз алдына жауапты шешімдер
қабылдай алатын, әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасайтын жеке тұлғаны
тәрбиелеу тиіс. Оқушыларды шығармашылыққа баулу, өз бетімен әрекет жасауға
үйрету бүгінде көптеген ғылымдардың көзқарасы бойынша ХХІ ғасырдың іске
асуға тиісті өзекті проблемасы болып табылады.
Г.Г.Лемберг, Е.Я.Голант, Д.Н.Богоявленский, Л.В.Зенков және тағы
да басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерінде өздік жұмыс оқушылардың өзін-өзі
бақылауын қалыптастыру, ақыл-ой тәрбиесін беру құралы ретінде анықталады.
Елбасымыздың жолдауында ХХІ ғасырдың табалдырығы алдында білім
беру капиталға айналуда. Оның өзі мазмұны жөнінен стратегиялық ресурстармен
бәсекелесе алады. Елдің даму деңгейі осы арқылы бағаланатын болады- деп
сапалы білім беруге ерекше назар аударылып отыр. Педагог К.Д.Ушинский былай
дейді: Біз жан-жақты жеке тұлға тәрбиелегіміз келсе, ол тұлғаны жан-жақты
зерттеп білуіміз керек. Осы ой бүгінгі таңда мұғалім әрекетінің
тұжырымдамасы іспеттес. Соған байланысты оқушының тұлғалық құрылымымен
басты белгілері мен сапаларын анықтаудың мәні зор.
Халқымыздың ұлы перзенті, әлемге әйгілі ғалымы, көрнекті ағартушысы
Шоқан Уалиханов халық кемеліне келіп дамуы үшін екі-ақ нәрсе керек деп
ерекшелеп көрсеткен: оның біріншісі – азаттық, екіншісі – білім.
Бұл қол жетпес байлықтың екеуі де біздің қолымызда бар. Үкілі
үміт, асыл арман біздің келешекке деген сенімімізді арттырып, өркениеттің
биік асқарына ұмтылдырады.
Мектеп – оқушылардың зейінін оқу-тәрбие үдерісінің талаптарына
байланысты жүйелі түрде қалыптастырып дамытады, мұғалім – балалардың
зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде
қалыптасады. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша, мұғалімнің
сөзі оның көкейіне қонбайды. Зейінсіз өткен жұмыс түрі өзінің мақсатына
жете де алмайды. Бұл жөнінде К.Д.Ушинский былай деген: Балаға оқуды
қызықты ете білу керек және сонымен қатар, оларды қызықтыра қоймайтын
тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды талап ету керек, бұл жұмысты
орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын теңестіру арқылы
еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, белсенді зейін балада шамалы
болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек.
Білім - алдынғы ұрпақтың кейінгілеріне онтогенетикалық тұрғыда
генетикалық бағдарлама мен тұлғаның әлеуметтенуіне сәйкес тұлғаны
қалыптастыратын әлеуметтік маңызды тәжірибені үздіксіз берудің
ұйымдастырылатын және реттелетін үрдісі мен оның нәтижесі.
Әр елдің ұлттық білім беру жүйесінің ауқымы, құрылымы және
экономикасы, ғылымы, мәдениетімен өзара әсері түрлі болғандықтан, білім
беру жүйесінің шығу түрі де әртүрлі. ХХІ ғасыр – ақпараттық, қоғам ғасыры.
Адамзаттың дамуының жаңа жүйесі кезеңіне білім беру мен оқытудың жаңа
модельдері сәйкес келуі қажет.
Білім саласындағы Еуропалық Кеңестің озық сараптаушыларының
бағалауынша, бүкіл Халыаралық ұйым үшін де,
барлық білім жүйелері үшін де төмендегі қайшылықтарды жою арқылы ХХІ
ғасырдағы білім мәселелері шешілмек:
-жалқы мен жалпының арасындағы қайшылық;
- адамның өз арғы тегі, болмысын жоғалтпай әлем азаматына біртіндеп
айналуы және өз аймағы мен ұлтының өміріне белсене араласуы;
-салт-дәстүр мен қазіргі заманғы үрдістер қайшылығы;
-түп тамырын теріске шығармай қалыптасу;
-басқалардың еркін және даму тәуелсіздігімен байланыс;
-ақпараттық қызмет саласындағы жаңа технологияның дамуымен байланысты
техникалық үрдісті меңгеру;
-мектеп бағдарламасының күрделенуі;
- қоршаған ортаны тану мен сақтауды қарастыратын пәндердің енуі.
Қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуы жолында білімнің ролі
артып келетіні белгілі. Бәрінен бұрын, бұл оқу курстарын түрлендіру, білім
түрлерінің арасында немесе кәсіби тәжірибе мен біліктілігін арттыру
арасындағы байланысты қамтамасыз ете алатын кадрлар дайындау жүйесіне
қатысты. Ең алдымен, білім жинақтай білуге үйрету қажеттілігі туындап отыр.
Сондықтан ең бастысы – оқуға деген оң көзқарастың дамуы.
Білім берудің озық жаңа технологияларды меңгеру оқытудың аса маңызды
мақсаттарының бірі. Мұны жүзеге асыру оқушыларды жинақтыққа, өз бетінше
жетілдіру қабілетін дамытады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Оқушылардың танымдық және өзіндік
жұмыстарының ерекшеліктерін сипаттау.
Зерттеу жұмысының мәні: Оқушылардың танымдық белсенділігін және
іскерлік әрекетінің білім жүйесіндегі орны мен мәнін анықтау, қазіргі
мектептегі оқытудың жаңа әдістері.
Зерттеу жұмысынын міндеттері:
1. Оқыту процесіндегі оқушылардың танымдық белсенділігі, іскерлік
әрекетінің ұғымдарының мәнін ашу;
2. Оқушылардың мектептегі танымдық әрекетке апаратын әртүрлі тәсілдерге
шолу;
3. Жаңашыл – педагоктардың тәжірбиесіндегі оқытудың жаңа идеяларын
сипаттау.
4. Жаңа ғасырға жаңа жол бастайтын білімді де білікті жеке тұлға
қалыптастыру.
Зерттеу болжамы:
- ақпараттық дамыту (когнитивтілік, білімділік): ақпараттың үлкен қорын
қабылдауына, білім жүйесінің қалыптасуына, білімін игеріп, оны еркін
қолдануды білуге бағыттау;
- ойлау белсенділігін дамытуға бағыттау (дамытушылық, мәселемен оқыту);
- іскерлік технологиялар: мамандық әрі оқу іс-әрекетінің жолдарын
меңгеруге бағытталу;
- жеке тұлғаға бағытталған технологиялар: тұлғаның дамуына бағытталу.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: тақырыпқа байланысты
жинақталған теориялық мәліметтер, орындалған эксперимент жұмыстарының білім
беру жүйесінде қолдануға ықпал етуі.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, білім берудің басты міндеттері
көрсетілген.
Бірінші тарауда оқушылардың танымдық ынтасын арттыру басшылыққа
алынған. Мұнда оқушылардың шығармашылық және
ізденушілік қабілеттерін бағытталған оқытудың белсенді формаларын, тікелей
оқушымен жеке қарым-қатынас жасауда туындайтын қажеттіліктер мен
мүмкінділіктеріне сипаттама берілген.
Екінші тарауда оқушылардың танымдық және өзіндік жұмыстарының
ерекшеліктері баяндалған. Танымдық іс-әрекет – оқушылардың білімге деген
белсенді ақыл-ой әрекеті. Сондықтан, оқушылардың танымдық іс-әрекетін
жетілдіру басты мақсат болып табылады. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының
мәні мен ерекшеліктері сипатталған.
Қорытындыда жинақталған мәліметтерге сүйене отырып, білім беру
жүйесінде оқушылардың танымдық іс-әрекетінің орны ерекше екендігін
дәлелдеу, оны дамыту.
1 бөлім. Таным теориясы және оның психология-педагогикалық негіздері
1.1 Таным теориясы және оның психологиялық-педагогикалық мәні
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында жетекші
роль атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі.
Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы ол
білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, объективтік
қатынастарды қалыптастырады. А.Н.Леонтьев: Таным - әрекет түрлерінің бірі
болғандықтан, таным барысындағы қиындықтарды жеңу жөніндегі ерік күші таным
әрекетінің мақсатын кімнің алға қоятынына елеулі дәрежеде байланысты деп
жорамалдауға болады, - деп түсінік береді.
Таным теориясы танымдық іс-әрекет заңдары мен заңдылықтарын зерттейді.
Әлемді тану мүмкіндіктері және оның заңдары туралы мәселені философиялық
шешу тарихи өзгеріп отырды, онда әрбір тарихи дәуірде жекелеген ғылымдар
жинақтаған дүние туралы білім деңгейі көрінеді. Философиялық білім
араларында таным процесі мазмұны анықталатын танымның субъект және
объектісі қарастырады. Танымның объектісі болып шындықтың өзі немесе оның
субъектіден тәуелсіз тіршілік ететін үзіндісі болып табылады. Объект –
қандайда бір затқа бағытталған әрекет. Объект – субъект белсенділігі
сіңірілетін өріс. Таным субъектісі болып өз тарихи дамуындағы адам және
адамзат болып табылады. Субъект өзін объектімен байланыстырып, материалдық,
мақсатқа лайықты әрекетті тасушы ретінде көрінеді. Субъект – мақсатты
болжап, шындықтың өзгеруін жүзеге асыратын белсенді де дербес тіршілік
иесі. Алайда, объективті шындық та субъектінің өзімен белсенді танымдық
қатынасқа таным түсетіндіктен, таным объектісі болады.
Таным мен оқу процесі арасында болатын маңызды ерекшеліктер:
- Таным – бұл қоғамдық-тарихи категория. Көптеген ғасырлар бойы
ғалымдар табиғат, қоғам және адам ақыл-ойының біршама заңдылықтарын ашты.
Яғни, ғалымдар жаңалықты тұңғыш күйінде таниды, сондықтан да ондай таным
толық болмайды. Ал оқу процесінде оқушылар бұрыннан белгіліні жаңалық деп
қабылдайды, ғылым жинақтаған түсінік, ұғым, деректерді игереді. Олар өздері
үшін бұрыннан белгілі шындықты қайтадан ашқан сияқты болып, шәкірттердің
дара мүмкіндіктері мен ерекшеліктеріне орайластырылған, дидактикалық
бейімге келтірілген әрі қарай қарапайымдастырылған материалдарды меңгерумен
айналысады. Сонымен бірге оқу барысындағы таным міндетті түрде, мейлі
тікелей не жанама, мұғалімнің көмегінің болуын керек қылады, ал ғылым
тұлғааралық қатынастарды көбіне қажет етпейді.
- Жаңалықтар ашуға арналған таным процесі ұзақты кезеңдік ғылыми
ізденістерді қажет етеді. Ал оқу процесінде белгіліні қайтадан ашып, игеру
жлы қысқа әрі мұғалім шеберлігімен жеңілдетіледі.
- Таным процесі материалдық не рухани нысандарды қабылдауды талап
етеді де, ал олардың шынайылығын практика дәлелдеуі тиіс. Оқу барысында
мұғалім білім игеру процесі бөліктерін ауыстыруы және оны практикалық
ептілік, дағдылармен кезектестіріп немесе біріктіріп жүргізуі мүмкін.
Танымдық іс-әрекет – оқушылардың білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті.
Оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің өзіне тән ерекшеліктері болады:
1. Таным процесінің ғылымдағы объектісі – белгісіз құбылыстар.
Оқушылар ғалымдар зерттеген жүйені өздігінен оқу арқылы танып біледі.
Оқушылар оқытуда адамзаттың танымдағы өткен жолын өтпейді. Олар ғылымның
ашылған жаңалықтарын, ақиқат жетістіктерін игереді. Ол игеретін білімдер
кездейсоқтықтардан тазартылған, жүйеленген, сенімді. Мұғалім оқушыларды
ғылымдағы таластармен таныстырады. Сол арқылы оқушыларды ғылыми
ізденістерге ынталандырады.
2. Оқушылардың таным процесі үнемдірек. Ғалымдардың, әдіскерлердің,
мұғалімдердің көмегімен, оқытудың тиімді жолдары арқылы білім беру
қарастырылады, әрбір мектеп пәні бойынша маңызды білімдер мазмұны іріктеліп
алынады.
3. Оқыту процесінің ерекшелігі оқушылардың оқуды әрі қарай
жалғастыруға, өз бетінше ізденуіне, еңбек әрекетіне дайындалуына, қажетті
іскерлік пен дағдыны игеруіне мұғалімнің басшылығымен оқушының өз бетінше
оқу әрекетінің өзара байланысы негізінде жүзеге асатын мұғалім үшін де
таным процесі болып табылады.
4. Мектептегі таным процесі білім берушілік, тәрбиеленушілік,
дамытушылық сипатта болады. Білімді игеру барысында оқушылардың ақыл-ой
қабілеттері дамиды, олардың дүниетанымы, ғылыми көзқарастары мен сенімдері,
сезімдері қалыптасады.
Таным теориясы бойынша, пайымдаудың алғашқы формасы – түйсік. Түйсік
танымның алғашқы формасы болып табылады. Түйсік процесі тітіркендіргіштер
тікелей қатынасқа түскенде пайда болады, оның нәтижесінде адам заттар мен
құбылыстардың тек жеке сапасы немесе жеке белгілері, жеке қасиеттері жайлы
таным алады. Сонда адам ащы, тәтті, ыссы, салқын, ауыр, салмақты, кедір-
бұдырлы, тағы басқа қасиеттерге жіктеуге үйрене бастайды.
Оқу танымдық іс-әрекет – оқушының білім алуға деген белсенді ақыл-ой
әрекеті. Мектеп оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекеттерін жетілдіру
мәселелеріне педагогтардың, психологтардың көптеген еңбектері арналған. Бұл
мәселенің кейбір жақтары сонау көне замандардан бастау алатыны жөнінде айта
кеткен ләзім. Сократтың өзі- ақ оқыту поцесінде оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендіруді арнайы басқарып отырудың қажеттігі жөнінде айтып
кеткен болатын. Кейіннен осы идеяларды ежелгі Рим философтары өз
еңбектерінде жалғастырды. Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін
белсендірудің маңыздылығын Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци мен А.
Дистервегтің, Н.Г. Чернышевскийдің және т.б. еңбектерінде одан әрі
дамытылып, тереңдетіледі. Мәселен, А. Дистерверг оқу-танымдық іс-әрекетін
белсендіру баланың ақыл-ой қабілетін дамытудың аса маңызды құралдарының
бірі деп есептейді.
М.Монтень оқу-танымдық іс-әрекеттің маңыздылығын, оқытушының басшылық
рөлі жөнінде былай деген: Оқушы мұғалімнен алған білімін түгел сүзгіден
өткізіп, өз бетінше талдау жасату қажет. Соның нәтижесінде оның білуге
құштарлығы дамиды
Танымдық белсенділіктің мәні. ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында оқыту
процесін белсендіруге бағытталған, оның балаға арналғаны, оқушының оқытудың
белсенді субъектісіне айналуына бағытталған әдістемелік зерттеулердің
көлемі көбейді. Оқыту процесіндегі радикалды өзгерістердің қоғамдық және
педагогикалық сананың қалыптасуына Ж. Пиаже (Швейцария), Б. Блюм, Д.Ж.
Бруннер, Ж.Ганье, С. Эриксонның (АҚШ) еңбектері куә. Ж. Пиаженнің айтуынша,
мектептер жаңаша ойлайтын қабілетті адамдар дайындау керек; тек өткен
ұрпақтың істегенін ғана қайталамау керек, шығармашылық және ойлап тапқыш
адамды әзірлеу керек. Белсенділік деген (интенсивтендіру, мығымдық)
оқушының іс-әрекеті мен пәнімен қосылғандағы дәрежесін анықтайды.
Оқушылардың белсенділіктің дағды – біліктерін меңгеруі.
Белсенділік – бұл оқытушының белгілі мақсатқа ұмтылған әрекеті,
мазмұнды, көлемді оқу қолданылатын және қызығушылығын тудыратын,
белсенділігін арттыратын, шығармашылықты арттыратын, білімді меңгерудегі
оқушының өзіндік үйренуі, дағды мен шеберліктің қалыптасуы, оларды
тәжірибеде қолдануға бағытталған. Бұл ой еңбегінің құлдырау және тоқтап
қалудан сақтайтын, жігерлі, мақсатты бағытталған жүйе.
Белсенділіктің негізгі мақсаты оқушылардың белсенділігін қалыптастыру,
оқу – тәрбиенің саласын көтеру.
Қазіргі кезде танымдық белсенділіктің мәнін ұғындыратын екі әдіс анық
белгілі болып отыр. Бір зерттеушілер танымдық белсенділікті әрекет ретінде
қарайды, ал біреулер – сапа, жекелік білім деп ұғады.Берілген мәселеге
танымдық әрекет және танымдық белсенділік ұғымдарының енуі тек әрекетті
бірлікте қарайтын болсақ онда бұл жағдайда мәселе өзінен өзі шешілетін
сияқты, себебі оқушылардың кез-келген әрекеті ойламды шешімді болуы керек.
Оқушылардың оқыту белсенділік мәселесі – терең педагогикалық
зерттеулердің пәні. Бұны өңдеуге М.А.Данилов, Р.Г.Лемберг, И.Я.Лернер,
М.И.Махмутов, М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина,
А.Х.Аренова үлестерін қосты.
Оқытудың әдістемелік белсенді негізі болып, танымдық ілімі болып,
танымдық ілімі болып табылады. Танымдықтың мақсаты – жеке тұлғаның
санасындағы белгілі нақтылығында. Тәжірибелік және рухани әрекетте жеке
тұлға өзін қоршаған әлемге әсерін тигізе отырып, өзінің қажеттілігі мен
мақсаттарына сәйкестендіріп оны өзгертеді және таниды. Бұл танымдық
процестің ең жалпы үлгісі. Алайда, белсенді-танымдықтың ерекшелігінің мәні
неде екенін түсіну үшін, субъектінің санасында танымдық нақты әлемнің
көрінісінің екі деңгейінің бәрін (репродуктивті және продуктивті) бірінен-
бірі танымдық процестің жүріп отыруы айырмашылығы бар екенін атап кету
керек.
Репродуктивті танымдық деңгейінде (оқыту материалы) сырт қабылдауға
берілген күйінше қабылданады. Кейбір зерттеушілер репродукцияны бір енжар
нарсе сияқты қарайды, әрине ол шындыққа ұласпайды. Білім мен әрекеттің
әдістерін меңгеруде оқушылардың мақсатты бағытталған әрекеті, оқушылар
жағынан әр уақытта белсенді болып келеді, тек бұл белсенділіктің деңгейі
әртүрлі болады. Сонымекн бірге әрекеттің басқа элементтері болуы мүмкін
(Т.И.Шамова). Дидактикалық көзқараста бұл әрекет бұрыңғы өтілген
материалдың бірнеше рет қайталануы, әртүрлі жаттығулар мен тапсырмалар
орындау арқылы іске асады. Танымдықтың жоғары деңгейі – бұл продуктивті,
белсенді танымдық. Бұған тән ең алдымен, оқушының оқыту материалына деген
өзгешелік қатынасы. Осының барысында, тек қана оқыту ықпалы өзгермейді,
сонымен бірге, оқыту мақсатына субъект – оқушы да өзгереді. Белсенді
танымдық кезінде оқушы оқып-үйреніп жатқан материалдың мазмұнына жаңа
сұрақтар қояды, оның мәселесін қалыптастырады, оны шешуге жаңа әдістер
іздейді. Таным оқушылардың құбылыстар туралы терең білуге ғана емес, оны
ерекше ұғынуға, меңгеріп жатқан білімге және танымдық әрекетте, яғни, тек
білімді, білік пен дағдыны меңгеру қалыптаспайды, сонымен бірге танымның
нәтижесі мен құнды қатынастар пайда болады.
Танымдық белсенділік жеке тұлғаның әрекетінде қалыптасады. Бұл
ұғымдардың қарым-қатынасы шамалы тура келгендік қатынас деп білуге болады.
Бұл танымдық белсенділік оқытудың интенсивтендіруі мен мәнін белгілейді.
Бұл танымдық әрекетте қалыптасып анықталады, бірақ бұл құбылыстар (ұғымдар)
ұқсас деген нәрсе емес.
Танымдық белсенділіктің құрылымында жеке тұлғаның сапасы ретінде
келесі компоненттер ерекшеленеді: оқу тапсырмаларын дайындауға әзірлік;
өзіндік әрекетке ұмтылыс; тапсырма орындаудағы саналылық; оқытудың
жүйелілігі; жекелік деңгейді көтеруге ұмтылыс т.б.
Оқушылардың танымдық әрекетінің белсенділігі. Танымдық әрекеттің
белсенділігін оқытудағы құралдары мен әрекеттерін табу мәселесі ғасырлар
бойына жалғасады. Жастарды тәрбиелеуде ежелгі грек философы Сократ
эвристикалық әңгімені пайдаланған. ХҮІІ-ХІХ ғасырдың педагогтары Я.А.
Коменский, Ж.Ж. Руссо, А.Дистерверг,
К.Д. Ушинский және т.б. оқытушының негізгі жұмысы-оқушыларды өзінше ойлау,
зерттеу ізденістеріне бейімдеу деп санаған. Олар дамып келе жатқан оқытудың
дидактикасын жасаған. А.Дистерверг былай деп жазған нашар мұғалім шындықты
хабарлап қояды, ал жақсы мұғалім оны табуға үйретеді.
Қазақтың ағартушылары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов өздерінің еңбектері мен тәжірибелік әрекеттерінде оқушыларды
шығармашылықты дамытуға, ойларын жүйелеуге шақырған. Кеңес әдіскерлері мен
психологтары Л.С.Выготский, Б.Г.Есипов, Л.В.Занков, В.В.Давыдов,
Р.Г.Лемберг, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин дамып келе жатқан оқытудың тәжірибесі
мен теориясын және оқушылардың танымдық әрекетінің белсенділігіне үлкен,
зор үлестерін қосты.
Дәл қазіргі кезге білімнің кең көлемді қоры жиылған оқушылардың
танымдық әрекетін белсендіру. Солардың ішінде ең маңыздысына тоқталайық.
1) Әрекеттік жақындасу оқушылардың танымдық әрекетке тәрбиелеу.
Әрекеттік жуықтаудың негізінде әрекет теориясы жатады. Оның негізі: жеке
тұлға әрекетте қалыптасады (бұл туралы Қытай даналығында былай делінген:
Маған айт – мен ұмытып қаламын; маған көрсет – мен есімде сақтаймын; маған
өзіме жасауға бер – мен үйренемін). Оқыту процесін ұйымдастыратын
мұғалімдерге әрекеттің құрылымын білу өте маңызды. Оның негізгі түрлері:
мотиві, мақсаты, мәселелері, мазмұны, құралдары, әдіс-тәсілдері және
қорытындысы. Бұлай дегеніміз, мұғалім көптеген құралдар арқылы оқушының
ойлау қабілеті, тәжірибелік шамасына әсер ету керек. Осы компаненттердің
барлығын мұғаліммен бірге оқушы да меңгеруі керек.
Педагогтарға сонымен бірге оқушылар әрекеттерінің негізгі түрлерін
білу керек: оқыту – танымдық, әлеуметтік, еңбек, ойын, талғамдық,
денешынықтыру – сауықтыру. Әрекеттің барлық осы түрлері оқытушы мен
оқушының өзара қатынасынан тұрады. Әрекеттің бұл түрлерін өзара
байланыстыру өте маңызды.
2) Гуманистік психология және педагогика ілімдеріндегі жеке-
бағытталған жуықтау төменгі саладай қалыптасады (К. Роджерс):
- Индивид үнемі ауысып отыратын әлемнің ортасында өмір сүреді. Оған
қоршаған орта әрекетті қабылдаудың жеке әлемі өте маңызды; бұл жекелік әлем-
әлі сырттан ешкім танып білмеген.
- Адам өзінше түсінуге және өзінше пайдалануға ұмтылады; өзіндік
жетілдіруге ішкі қажеттілік қасиеті болады. Жеке тұлғаның дамуы үшін қажет
өзара түсіністік, тек қарым-қатынас жасау қорытындысында ғана толық жетеді.
- Өзіндік жетілу, даму-ол қоршаған ортамен, басқа адамдар байланыста
болады. Адамға тура және жасырын байланыстар нәтижесінде пайда болатын,
оның өзіндік түсінігін шығаратын сырт көздің берген бағасы өте маңызды,
оқушының өзіндік толымдық әрекетінде мұғалім жеке бағытта оқыту жағдайында
ең зор ұйымдастырушы-нұсқалық жоспарлар, дифференциалды әдістер,
шығармашылық үй тапсырмалары, сабақтан тыс оқушы әрекетін ұйымдастыру
арқылы жоғарғы сапаға жетеді. Жоспарлау мен бірге педагогика әдістері
кіреді.
3) Оқыту процесіне деген зерттеушілік өткендегі іс-әрекетпен
байланысты. Атап айтқанда өзіндік танымдық оқушының әрекетін қамтамасыз
етеді, ойлау қабілетін дамытады, өзіндік білім алуға дайындайды. Оқушыларды
зерттеу үшін әртүрлі іздену әдістері қолданылады (эврика-іздену): ізденіс
әңгімелер, өзіндік шешім (мұғалімнің басқаруымен) ережелер, формулалар,
түсініктер, стандарт емес есептердің шығарылуы, лабораториялық және
тәжірибелік жұмыстар, бақылаулар. Мектеп тәжірибесінде жеке және ұжымды
түрде оқыту жұмысының топтық ізденіс түрлері, әдісі.
Мәселеп оқыту (проблема қою)-ізденіс танымдық әрекеттің негізгі
құралы. Мәселеп оқытудың қайнар көзін Сократтың ізденіс әңгімелерінен
көруге болады, бұл жерде ол сұрақ қою және әңгімені қисынды құрастыру
арқылы өзінің оқушыларын қарама-қайшылыққа, әрі қарай тиісті қорытынды
жасауға жетектейді.
Қазіргі кездегі ізденіс ойлау құралдары бойынша педагог пен
психологтардың зерттеулері (Ю.Н. Кулюткин), мәселеп оқытуды (И.Я. Лернер,
М.И. Махмутов, В.Н. Максимов, В. Окунь т.б.) оқушылардың ізденіс зерттеу
есептерін шешуде танымдық әрекеттері басқаша екенін көрсетеді. Ізденіс
әрекеті бірқалыпты жүріп отырады, кей жерде айқын көрінеді (О.К.
Тихомиров). Бүкіл мәселеп оқытудың мәні ерекше жағдай оқыту процесінде
пайда болады, оқушы белгілі шешімге келе алмай, не болмаса қатыса алмайды.
Мәселелі жағдайда оқушының білімі мен алдына қойған міндеті арасында қарама-
қайшылық туындайды. Мәселеп оқытуды алгоритм мәселені шешудің дұрыстырған
тексеруден тұрады. Бұл кезде ізденіс әңгімелелері, дискуссия (пікір-талас),
мәселені мазмұндамалар пайдаланады т.б. пайдаланылады.
4) оқыту алгоритмі белгілі бір түрдегі есепті шығаруда қатаң
ережелердің қажеттілігін бекітеді. Оқыту процесі ауырда сенімсіз болады,
егерде типтік есептерді шығаруда оқушы жаңа жолдар іздеп, оқушы
математикалық есептерді толық сандармен, бөлшектермен шығаруда белгілі бір
ережеге сүйенетін, сол сияқты тілді меңгеруде. Алгоритмсіз адам қарапайым
автоматтар мен техникалық құралдарды да пайдалана алмайды (компас, телефон
т.б.). Алгоритмдеу программалап оқытумен тығыз байланысты, оның мәні нақты
хабарламаның таңдауынан тұрады, ол оқушыға аз мөлшерде беріп отырылады.
Қадам қозғалысы шегінде кері байланыс орныққанын бірден көруге, түсінікті
ме, түсініксіз бе, меңгерілді ме, меңгерілмеді ме, есеп шығарылды ма,
шығарылмады ма. Программалап оқытудың талассыз ерекшеліктеріне қарамастан
бұл жуықтауды жалғыз және көп салалы деп қабылдауға болмайды. Егерде оқушы
сабақтан саюаққа программаланған оқулықтың мәтіні соңында үздіксіз жүріп
отырса, егерде ол оқыту машинасымен жұмыс істесе, онда программалап оқыту
жағдайында оқушының бастамасы кеңейеді.
5) Оқытуды компьютерлеу. Компьютер дегеніміз – маманның еңбегінің
нәтижесін сапалы өзгертіп отыратын құрал. Адамның танымдылығының құралы
ретінде ЭВМ – ның қолданылуы, білімнің пайдалану мүмкіндіктерін көбейтеді,
ойлау әрекетінің жаңа формаларын дамытуға жағдай жасайды, оқыту сапасын
арттырады.
Бірінші сатыда компьютер оқыту әрекетінің пәні болып табылады, оны
меңгере отырып, оқушылар осы машинаның жұмысы туралы білім алады, дағды-
білігіне үйренеді, оператор жұмысының дағдыларын меңгереді. Екінші сатыда
компьютер оқу есептер шығарудың құрылымына айналады. Компьютер оқытуда
пайдаланатын қосымша техникалық құрылым ғана емес, сонымен бірге ол тиісіті
жоспарлауды қамтамасыз етеді. Бұл жерде мәселенің бір жағын – құрастыру
және ЭВМ-ді қосуды көптеген қиыншылықтарды жеңе отырып-инженер орындайды,
ал екіншісін – педагог; себебі ол есептеу машинасының жұмысына қонымды
негізделген дидактикаға сәйкес пен оқытудың адам әрекетін реттейді. Оқытуды
жалпы компьютерлеу үшін алгоритмді ойлау қасиеттерін меңгеру керек.
Компьютердің келесі бір қиындығы оның құрамы дидактикалық жүйеден
басқалармен қатар тұрғандығында (мақсаттары, мазмұны, әдістері, оқушы мен
мұғалімнің әрекет тәсілдері). Бұлар өзара тығыз байланысты, біреуіндегі
артынан екіншісі жетектейді. Сол себепті мектеп сыныптары мен жоғары оқу
орындарындағы есептеу машиналарының орнығуы компьютерлеудің соңын емес,
басталуын көрсетеді, яғни оқыту технологиясының жүйелігін. Гигиеналық
нормалары сақтамаудың компьютермен жұмыс істеу барысында оқушының
денсаулығына үлкен зардабын тигізетінін де естен шығармау керек. Сонымен
бірге компьютермен жұмыс оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасының орнын
толықтыра алмайды.
6) Қазіргі мектепте дифференциалдап оқыту кең көлемде қолданылады
(И.Э. Рабуньский т.б.). Бұл жерде маңызды жуықтау аясы оқушылардың әртүрлі
білімінің дамуының көкейкесті деңгейіне сүйену, сонымен бірге жақындап
дамудың шекарасы біртіндеп әрқайсысын білімді меңгерудің жаңа әдістеріне
көшіріп отыру. Бұл жуықтаудың қиыншылығы – білім бағдарламасын, дағды мен
білікті, пәндік жүйеде әрқайсысы меңгеру керек. Бұл меңгерудің деңгейі
әртүрлі дәрежедегі оқушылар үшін жоғары болуы керек. Ешқандай есту, көру,
сөйлеу және қабылдау кемістігі жоқ әрбір оқушыға бұл жуықтаудың көмегі, ол
яғни барлық нақты танымдық әрекеттің жоғары деңгейдегі мүмкіндіктеріне
иегер бола алады деген сөз. Қазіргі мектептерде, оқушылардың әртүрлі
дәрежесіне бағытталған оқытутапсырмаларын дифференциалдап, оқыту жағдайында
не мұғалім бере алады, не болмаса оқушылардың өздері таңдауларына болады.
Егерде оқушы озі таңдап алған болса тапсырманы, онда мұғалімге оны алдағы
қателіктерден сақтандыру, сонымен бірге оның мүмкіндігіне қарай есеп
шығаруды тапсыра алады және де оқушының осыған деген құштарлығының
деңгейін анықтап алады. Бірақ та дифференциалдап оқыту жуықтау бола
алмайды, себебі оқу процесі оқытудың басқа да маңызды, оқушылардың дамуына
бағалы да мәнді екені белгілі. Сонымен барлық дәрежедегі сыныптағы
оқушылардың жеке мүмкіндіктерінің қаншалықты екенін көрсете алатын маңызды
құрал. Бұл жерде оқушыға басқалардың еңбегінің нәтижесін көрсететін және
қабілеті мен білімнің деңгейін танытатын кері байланыс та іс жүзіне
асырылады.
7) Оқушылардың белсенділіктерінің бір бағыты болып ұжымдық танымдық
әрекет болып саналады (М.Д. Виноградов, Н.С. Дежников, И.Б. Первин, Х.И.
Лийметс, Г. Кусайнов, Н.Н. Хан т.б.) педагогикалық әдебиеттерінде қарым-
қатынас мәселесі, оқу процесіне қатысушылардың өзара қатынас айқын
баяндалған. Оқушылардың ұжымдық танымдық әрекеті, оқушылар ортақ тапсырма
орындауда өз істерін үйлестіріп, жұмысты өзара бөліп, әркімнің міндетін
ұйымдастырып беретін, яғни іскерлік тәуелдік жағдай пайда болады, білімді
меңгеруде өзара қарым-қатынас ұйымдастырылады, аса бағалы тәжірибе алмасу
жүреді (Н.Н Хан) ұжымның танымдық әрекеті сабақта да сабақтан тыс уақытта
да педагогикалық прцессте жүріп отырады. Ұжымдық танымдық әрекетті
ұйымдастыру мұғалімнен тек теориялық және әдістемелік дайындықтықажет
етпейді, сонымен бірге сынып белсенділерімен маңызды жұмыс жүргізуді талап
етеді (ассистенттер, консультанттар, кітапханашылар т.б.). Сонымен, қазіргі
дидактика, ізденіс және әртүрлі жуықтауларды шешудегі оқыту процесінің сан
қырлы мүмкіндіктерін ашады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі
қалыптасуды. Бұл процесс білім прадигмасының өзгеруімен қатар жүреді. Білім
берудегі ескі мазмұнның орнына жаңасы келуде. Я.А.Коменскийдің,
И.Гербарттың дәстүрлі объект-субъектілі педагогикасының орнын басқасы
басты, ал балаға оқу қызметінің субъектісі ретінде, өзін-өзі
өзектілендіруге, өзін танытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылатын
дамушы тұлға ретінде бағытталған. Мұндай жағдайда педагогикалық процестің
маңызды құрамы оқу ісіндегі субъектілер – оқытушы мен оқушының тұлғалық-
бағытталған өзара әрекеті болып табылады.
Жаңа білім прадигмасы бірінші орынға баланың біліміг, білігі мен
дағдысын емес, оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр.
Сурет 1 - Таным процесі мен оқу процесінің ерекшеліктері мен мәні
Егер жеке тұлға ұғымының мазмұнын талдап, түсінік беретін болсақ,
біздің ойымызша, төмендегідей анықтама неғұрлым дәл келеді: Жеке тұлға –
бұл адамның психикалық, рухани мәні, ол әртүрлі жинақталған қасиеттер
жүйесіне тән:
• Адамның әлеуметтік маңызды қасиеттерінің жиынтығы;
• Өзіне және өзімен-өзінің, дүниеге және дүниемен қатынастарының жүйесі;
• Іс жүзіне асырылып жүрген әлеуметтік рольдер қызметінің жүйесі, мінез-
құлық әрекеттерінің жиынтығы;
• Айналадағы қоршаған әлемде және онда өзін-өзі жете түсінуі;
• Қажеттілікжүйесі;
• Шығармашылық мүмкіншілігі мен қабілеттерінің жиынтығы;
• Сыртқы жағдайларға әсерінің жиынтығы және т.б. (Г.К.Селевко)
Қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір ерекшелігі – баланың тұлғалық
дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы.
Ғылымға мықтап енген педагогикалық технология ұғымына әртүрлі
түсініктемелер берілген (В.П.Беспалько, В.М.Шепель, И.П.Волков, М.Чошанов,
М.В.Кларин, Г.К.Селевко және т.б.). Дегенмен, анықтамалардың ортақ басты
негізі бар, бұл, біздің ойымызша, келесі түсіндірмеден айқын көрінеді:
Педагогикалық технологиялар – бұл білімнің басымды мақсаттарымен
біріктірілген пәндер мен әдістемелердің; оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың
өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан міндеттерінің, мазмұндарының,
формалары мен әдістерінің күрделі және ашық жүйелері, мұнда әр позиция
басқаларына әсер етіп, ақыр аяғында оқушының дамуына жағымды жағдайлар
жиынтығын құрайды.
Бүгінгі таңда П.М.Эрдниевтің дидактикалық бірліктерді шоғырландыру
(УДЕ) технологиясы, Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтың дамыта оқыту
технологиясы, Ш.А.Амонашвилидің ізгілікті-тұлғалық технологиясы,
В.Ф.Шаталовтың оқу материалдарының белгі және сызба үлгілері негізінде
қарқынды оқыту технологиясы, М.Чошановтың проблемалық модульді оқыту
технологиясы, П.И.Третьяковтың, К.Вазинаның модульді оқыту технологиясы,
В.Н.Монаховтың, В.П.Беспальконың және басқа да көптеген ғалымдардың
технологиялары кеңінен танымал.
Қазақстанда Ж.А.Қараевтің, Ә.Жүнісбектің, М.М.Жанпейісованың және тағы
басқа да ғалымдардың оқыту технологиялары белсенді түрде қолданылуда.
Әлемнің түрлі елдерінде (АҚШ-та, Ұлыбританияда, Бельгияда, Ресейде
және т.б.) жүргізілген зерттеулерде оқытудың технологиялық тәсілінің
тиімділігі дәлелденген. М.Поташниктің (Ресей) пікірінше бұл бір жағдайларда
– технолог-ғылымдар жасаған индустриялдық нұсқасы, оның мәні бекітілген
ережелер мен тәсілдері қатаң сақтау болып табылады; ал басқа жағдайларда –
құрылымның жұмсақ нұсқасы, ол өзгерістер мен түзетулерді қажеттілігіне
қарай енгізуді ұсынады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл
білім мекемелерінің мұғалімдеріне, педагогтарына өзінің оңтайлы нұсқаны
қолдануға педагогикалық процесті кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен
құруға мүмкіндік береді.
Оқытудың тиімділігін арттыру мақсатында жаңа білім парадигмасына
сүйене отырып, жаңа оқыту технологиясының өзіндік нұсқасы жасалды. Осы
технологияның идеяларына тәжірибелік негіздеме беру мақсатында тоғыз жыл
бойына оның ғылыми-теориялық әзірлемесі Қазақстанның әр түрлі
аймақтарындағы білім мекемелерінде сынақтан өтті.
Зерттеу нәтижелері мен тәжірибелік-эксперименталдық жұмыс оны орта
мектептерде, гимназияларда, лицейлерде, колледждерде, институттарда және
т.б. қолдануға болатынын көрсетті.
Оқыту технологиясының бір ерекшелігі – оның білімді меңгеруге емес,
тұлғаның танымдық қабілеттерін және танымдық процестерді:
яғни, жадының алуан түрлерін (есту, көру, қимыл және т.б.), ойлауды,
ынтаны, қабылдау қабілетін арнайы жасалған оқу және танымдық жағдайлар
арқылы дамытуға, сондай-ақ тұлғаның қауіпсіздігін, өзін-өзі өзектілендіру,
өзін-өзі бекіту, қарым-қатынас, ойын, танымдық және шығармашылық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға; белсенді сөздік қорын (ауызша және жазба
тілінде) дамытуға бағытталуы.
Ал базалық білім бұл технологияның алдына қойған мақсаттарына жетудегі
басты құралдарының бірі болып қана табылады.
Зерттеулер көрсеткендей, жоғарыда аталағн мақсаттарға бағытталуы оқу
процесін мұқият құра білген жағдайда оқушылардың білім сапасын едәуір
арттыруға және білім стандарды бекіткен оқу материалын барлық оқушылардың
жүз пайызға меңгеруін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Оқыту технологиясының өзіндік нұсқасын әзірлегенде ғалымдар оның жалпы
құрылу қағидаларына (Дж.Блок, Л.Андерсен, Дж.Керрол, Б.Блум, т.б.), сондай-
ақ тұлғаның даму ерекшеліктері туралы психологиялық ғылым мәліметтеріне,
оның мүдделеріне, тұлғаның қызығушылық аясын дамытуға, тұлғаның танымдық
құрылымын дамыту ерекшеліктеріне (Ж.Пиаже, Э.Эриксон, А.Маслау,
Л.И.Божович, Л.С.Выготский, Л.М.Фридман және т.б.) сүйендік.
Оқыту технологиясының тағы бір ерекшелігі дарынды балалармен тұрақты
және жүйелі жұмыс істеу мүмкіндігі болып табылады.
Жеке тұлғаның қалыптастыру деңгейінің сапасына қойылатын қоғамдық-
әлеуметтік талаптардың үнемі өсіп отыруына сәйкес
педагогикалық құралдарды да тұрақты жаңарту қажет болады. Бүгіндері ондай
жаңартулар педагогикалық ғылым мен тәжірибелердің үздіксіз сабақтастықта
дамуынан көрінеді. Онда педагогикалық технологиялар көмегімен күнделікті
оқытудағы оқу-тәрбие үрдісін алдын-ала жобалау жолына ауыстыру, оларды ізбе-
із сыныпта қолдану көзделеді. Мұғалім үшін жазылатын дәстүрлі сабақ
жоспарларына өзгеше жұмыс ретінде педагогикалық технологияда оқушылардың
оқу-танымдық әрекеттерінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу-тәрбие
үрдісінің жобасы жасалады. Мұндағы әр іс нәтижесінің нақтылығымен, білім
мазмұнының біртұтастығымен анықталады.
Қазіргі кезеңдегі психологиялық педагогикалық әдебиеттер ғылыми-
техникалық процестің жетістіктері мен білім беру саласына жаңа
компьютерлік технологияларды енгізумен бірге келген технология деген
ұғым жиі кездеседі. Ғылымда арнаулы технологиялық бағыт пайда болды. Бұл
бағыт ХХ ғасырдың 60-жылдарында АҚШ және Англияда пайда болды және қазіргі
уақытта практика жүзінде барлық дүниежүзі елдеріне тарады.
Барлық жасалған және қазіргі күнде адамның қолданып жүрген
технологияларды екі түрге бөлуге болады: өндірістік және әлеуметтік,
өндірістік технологияларға үлгі ретінде табиғат шикізатын қайта өңдеу
технологиясы болады. Бұл жағдайда технология деп бастапқы материалды өнім
шығуында белгілі бір алдын ала берілген қажеттерді бөліп алу мақсатымен
қайта өңдеу процесі деп айтады.
Әлеуметтік технология деп, онда бастапқыда соңғы нәтиже болатын адам
болады, ал негізгі оның көрсеткіші өзгеріп тұратын бір немесе бірнеше оның
қасиеттері болады. Әлеуметтік технология бұл өте жоғары деңгейдегі
ұйымдастырылған технологиялар деуге
болады, себебі адам әлеуметтік технологияның объектісі, ал ол өте көп
жақтылы жүйе.
Шындығында педагогикалық технологияны жасаушылардың назары (терминдік
түсініктемелеріне қарағанда) педагогикалық еңбектің жеке құбылыстар
саласына бағытталған. Білім беру технологияларының басым көпшілігі
негізінен оқушылардың белгілі бір білім жиынтығын меңгеруге бағытталған.
Концепция жасаушылардың ұстаздар - оқушылар жүйесінің ерекшеліктерімен
ұстаз ерекшеліктерінің технологиясының өзгешеліктері арасындағы өзара
байланыстардың түрленген түрлерін көрсетудің басылмауы олардың ең осал
жері. Егер кәсіби іс-әрекетке жеке өзгерістер енгізілсе еңбек саласында
түбегейлі өзгерістерге жету және оның нәтижелеріне аса ықпал жасау мүмкін
емес. Бұл тағы да технология ұғымының мазмұн туралы айтуға мәжбүр етеді.
Бар және жасалынатын жаңа педагогикалық технологияны бағалаудың
негізінде: концептуалдық; Ұстаздық қатысы бар заттық саласының мазмұнын
түсіну ұстаздың қатысы бар; ұстаз іс-әрекетінің соңғы прадигмасының
нақтылығы; жалпы технология және оның ішінде жеке және педагогикалық
технологияның қайда жасалынатынымен және қолданылатындығының саласының
ұғымына сипаттама болып отыр.
Негізінен ең алдымен көрсетілген технологияның белгілері педагогикалық
еңбектің технологиясы дегеніміз не екенін анықтау береді.
Білім беру ұғымына берілген анықтамалар педагогикалық технологиялар
егер олар білім берудің мақсаттарына – біртұтас педагогикалық процестегі
тұтас тұлғаның қалыптасуымен қызмет еткен жағдайда анықталатындығын
көрсетеді. Демек педагогикалық
технология егер ол педагогтар - оқушылар жүйесінің ерекшелігіне оның
жағдайының өзгеруі біртұтас педагогикалық процес болатындығына негізделе
отырып жасалған.
Қазіргі уақытта педагогикалық технология ұғымы әртүрлі
түсіндіріледі. Көп тараған анықтама В.П.Беспалько ұсынған: ол педагогикалық
технология оқу мен тәрбие процестерінің (теориялық негізделген) еске түсіру
барысында қолданған құралдар мен әдістер жиынтығы, олар білім мақсатын
тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Педагогикалық технология қол жеткен
жетістіктерді сатылы өлшеу мен қорытынды бағалаудың объективті
мүмкіншілігін жеткілікті дәрежеде сақтайтын мақсаттары мен тапсырылған
оларға сәйкес ғылыми жобалардың болуын қалайды. Бірақ бұл анықтамадағы
көрсетілген бір-бірімен тәуелсіз және дербес өмір сүруін оқыту және тәрбие
процестері болады деген оймен келісу қиын. Тұлға дегеніміз тұтастай тұратын
құрылым, жіне ол біртұтас педагогикалық процеспен байланысты. (В.С.Ильин),
демек педагогикалық технологияда осы педагогикалық процестің басты
белгісіне сәйкес болуы керек.
Инновациялық оқу оқудың түсіндірмелі – иллюстриялдық түрінен
әрекетшілдікке ауысу арқылы жүзеге аса отырып, оқушының оқу әрекетінің
белсенді субъектісі болуына мүмкіндік береді. Оның өзі сабақты әртүрлі
технологиялар бойынша жобалауды қажет етеді.
Солардың бірнешеуіне тоқталып өтетін болсақ, олар:
Ойындық технология мәнді өмір жағдайларына модельдеу және оның шешуін
іздестіруге құрылады, жетекші әдісі – ойын. Оның түрлері: іскерлік ойындар,
рольдік және оқиғалық ойындар, саяхөаттық және дидактикалық ойындар.
Зерттеу технологиясы проблемалық ізденіске, жаңалықтар ашуға құрылады.
Жетекші әдіс – проблемалық оқыту әдісі.
Жеке дара оқыту технологиясында жеке оқушының жеке ерекшеліктеріне сай
ұйымдастырылады, оқу және дара тапсырмалар арқылы жүзеге асады.
Жобалап оқыту технологиясы. Қазіргі кезде дүние жүзінде оқушылардың
жаратылыстану пәндеріне деген қызығушылығы төмен болып отыр екен. Оқу
әрекетінің тиімділігін арттыру үшін оқушыны білім алу процесіндегі белсенді
әрекет ететін субъектісіне айналдыру керек деген идеялар көтерілгелі көп
болды. Оқушылардың болсын немесе оқытушы тарапынан болсын практикалық
маңызы бар жоба (проект) ұсынылуы тиіс. Жобаға қатысушылар оқыту түрі,
міндеттерді атқару туралы өзара келіседі. Оқушылар алған білімдерін
танымдық және порактикалық шешуге пайдаланады. Жеткіліксіз білімді әртүрлі
ақпарат көздерінен өз бетінше оқып үйренеді.
Оқушылар ұжымда жұмыс істеп үйренеді. Зерттеу біліктерін (проблеманы
анықтау, ақпарат жинау, бақылау, тәжірибе жүргізу, талдау, жорамал жасау,
қорытындылау) меңгереді. Оқушылардың жүйелі ойлауы дамиды. Жобалау әдісі –
оқушылардың зерттеу жұмыстары әдісі болып табылады. Жобалап оқыту
технологиясының объектілері нақты өмірден алынған практикалық маңызы бар
жобаға енуі тиіс.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясы – белгілі бір идеяларды қабылдай
отырып, оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға
қарсы қоя салыстыру, сол идеяларға қарсы көзқарастарымен тепе-теңдікте
ұстап зерттеу, оларға сеніммен қарайтын белгілі бір жүйелікке түсіріп
қолдану. Мұндай құрылымы оқыту мен үйренудің үш деңгейінен тұратын модель.
Олар: қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс. Бұл технологияның
тиімділігі – біріккен іс-әрекетті ұйымдастыра отырып,
оқушының сын тұрғысынан ойлау мен жазу дағдысын қалыптастыру. Сын
тұрғысынан ойлауды дамыту – сынау емес шындалған ойлау. Оқушы өз ойын сын
тұрғысынан ойлап, дәлелдеуге тырысады, ой өрісін кеңейтеді, еркін ойлай
отырып, келе-келе мұғалімнің түсіндіргенінен гөрі, өзі ізденісімен,
қызығушылық танытып, шығармашылық қабілеттері ұштасады. Сонымен қатар
жекелей жұмыстар, жұптық жіне топтық жұмсыстар арқылы өз ойларын ашық айта
білу, пікір айтуға үйрену, пікір таластыру (дебат әдісі), ойланып жауап
беру, жолдастарының ойын тыңдау, жауаптарын бағалай білу, сыйластық,
ұйымшылдық, білім деңгейлерінің жоғары болуына көп әсер тигізеді. Оның
ішінде ерекше бөлінетін жағдай сынып бойынша көп сөйлемейтін, ойлау
дәрежелері төмен оқушылардың да қызығушылық танытып, өз мүмкіндіктеріне
қарай топтар бойынша сабаққа қатысуға тырысып, өз үлестерін қосады[14,3б].
Саралап оқыту технологиясы – оқу деңгейлері ортақ топтар үшін арнаулы
тапсырмалар мен оқу әрекеттерін ұйымдастыру арқылы жүзеге асады. Бұл
тапсырмалар осы тақырыпта меңгеруге бөлінген уақытқа толқ сиятындай
шамадағы материалдарды қатиды және ең дарынды оқушының қабылдау деңгейіне
лайықтап құрастырылады. Оларға мысалы, математика пәнінен төмендегідей
талаптар қойылады.
Бірінші деңгейдегі тапсырмаларға қойылатын талаптар:
1. Жаттап алуға лайықталған болуы керек.
2. Алдыңғы сабақта жаңадан меңгерілетін білімнің өңін өзгертпей
қайталап пысықтауына мүмкіндік беруі тиіс.
3. Тапсырмалар жаңа тақырып үшін типті және өмірден байланысты болуы
керек. Математика пәнінде мұндай талаптар жаңа тақырыпты игеруге
соңында шығарған есептерге ұқсас тапсырмалар
құру арқылы орындалады және олар оқушының өзі қорытып шығарған ереже,
анықтама, заңдарын бекітуге арналады. Мұндай тапсырмаларды құрастырған
кезде, олардың танымдылығы мен қызықтылық жақтарына ерекше көңіл аударған
жөн.
Екінші деңгейдегі, яғни алгоритмдік деңгейдегі тапсырмаларға
қойылатын талаптар:
1. Өтіп кеткен материалдарды реттеуге және жүйелеуге берілген
тапсырмалар. Бұлар өзгертілген жағдайлардағы тапсырмалар, яғни бұрынғы
тапсырмаларға ұқсас, бірақ оларды орындау үшін алғашқы алған білімдерін
түрлендіріп пайдалпну қажет болады.
2. Оқушының ойлау қабілетін жетілдіруге берілетін тапсырмалар,
логикалық есептер.
Үшінші эвристикалық деңгейдегі тапсырмаларды төмендегідей
топтастыруға болады:
1. Танымдық-іздену (эвристикалық) түрдегі тапсырмаларды орындау
барысында оқушылар жаңа тақырып бойынша меңгерген алғашқы қарапайым
білімдерін тереңдетумен қатар жаңа білімді меңгеріп, өзі үшін жаңалық ашуы
тиіс. Эврика! Мұндай жұмыс – анализ бен синтез және салыстыру арқылы
негізгісін анықтау, қорытындылау сияқты ой жұмыстарын қажет етеді.
Есептерді шешу барысында оқушылар жаңа есептерге тап болады да,
проблемалық жағдай туындайды. Оны шешу үшін оқушы жаңа әдістер ізденуі
тиіс.
2. Әртүрлі әдіс – тәсілдермен шешілетін есептер.
3. Өздігімен мысалдар мен есептер құрастыру және оны өздігімен
шығару, өмірден алынған мәліметтер негізінде диаграмма, графиктер салу,
жергілікті жағдайда өлшеу жұмыстарын жүргізу,
көрнекті құралдар дайындауға берілетін тапсырмалар. Ой қорытуға арналған,
дағды қалыптастырутын тапсырмалар.
Төртінші шығармашылық деңгей тапсырмалары:
1. Оқушылардың жинаған өмірлік тәжірибесі мен қалыптастырған ұғым,
түсініктердің, қиялы мен белсенді ой еңбегінің нәтижесінде жаңаша, бұған
дейін болмаған белгілі дәрежеде олардың жеке басының икемділігін байқататын
дүние жасап шығуына негізделген есептер.
2. Олимпиядалық есептер.
3. Берілген тақырыпқа өз бетімен реферат, баяндамалар дайындау.
Деңгейлеп оқыту барысында оқушының бірінші деңгейдегі тапсырмаларды
дұрыс орындағаны есепке (зачет) алынып отырылады. Бұл деңгейдегі
тапсырмаларды, қандай оқушы болмасын, өзінің дарындылығына да,
бейімділігіне де, әрқашан жоғары даму деңгейін де жақсы оқып жүргеніне
қарамастан, жұмысын өзі үшін жеңіл болса да – оқушылық міндеті 1-ші
деңгейдегі тапсырмаларын орындаудан бастайды. Барлық оқушылар жұмысын бір
мезгілде бастап, әрқайсысы білім игерудегі өз қабылетіне қарай өз биігіне
жетеді. Бұл барлық оқушыларды тірек білімімен қамтамасыз етеді.
Деңгейлеп саралап оқыту оқушылардың білімін жаңа әдіспен, яғни
рейтинг жүйе бойынша бағалауға мүмкіндік береді[2,16б].
Модульдік оқыту технологиясы – оқушының тұлғалық дамуына бағытталған
технологиялардың бірі. Сабақтың сапалы, тиімді өтуі күнтізбелік жоспарды
құруға байланысты. Күнтізбелік жоспарды жасау мен оқушылардың өз бетінше
ізденіп, шығармашылықпен жұмыс імтеуіне Модульдік оқыту технологиясы өте
тиімді. Бұл технологияны
қолдану білімді демократияландыруға, ізгіліктендіруге, оқыту сапасын
арттыруға ықпал етеді.
Оқыту технологиясының бұл нұсқасының бір ерекшелігі – білімді меңгеру
емес, оқушының өз бетінше меңгеруге ұмтылуы. Мұғалім еңбегінің нәтижесі
оқушының білім деңгейімен анықталады. Сондықтан әрбір мұғалімнің алдында
әрдайым Нені оқыту керек? деген сұрақ тұруы тиіс.
Оқу модулінде жалпы сағат санына қарамастан, кіріспе және қорытынды
бөлімдеріне 1-2 сағат беріледі. Барлық қалған уақыт сөйлесу бөлімінің
меншігінде болады.
Кіріспе бөлімінде мұғалім оқушыларды өз модулінің жалпы құрылымымен,
оның мақсат-міндеттерімен таныстырады. Сонан соң мұғалім осы оқу модулінің
барлық уақытына есептелген материялын қысқаша (10-20 минут ішінде), сызба,
кесте және т.б. белгілік үлгілерге сүйене отырып түсіндіреді.
Оқушылардың оқу материялын қайта жаңғырту деңгейін, қарапайым білік
пен дағдыларды және білімін іс жүзінде бірнеше рет қайта қолдануы сөйлесу
бөлімі сабақтарында жүзеге асырылады.
Тақырып мазмұнына (тұтас тақырып немесе тарау бойынша) өсу бағытымен
– қарапайымнан күрделіге, репродуктивтік тапсырмадан шығармашылық сипаттағы
тапсырмаларға, зерттеушілік қызмет элементтеріне қарай бірнеше мәрте қайта
оралып отыру әрі оқушыға оқу материалымен жұмыс істей отырып, өз
қабілеттерін, жадын, ынтасын, ойлауын, ауызша және жазбаша тілін дамытуға
мүмкіндік береді.
Сөйлесу бөлімінде танымдық процесс сыныпты 2-6 адамнан шағын топтарға
бөлу арқылы негізінен оқушылардың өзара әрекет етуіне құрылған.
Оқушылардың танымдық қызметі әрбір оқушының әр сабақта үш күрделілік
деңгейде берілетін оқу материалын тыңдау, жазу, көру және айту мүмкіндігіне
болатындай етіп құрылған (Адамның екі сигналдық жүйесін қолдану тұлғаның
танымдық қабілеттерін де, танымдық процестерді де дамытуға мүмкіндік
береді),
Оқытуды ойын түрінде ұйымдастыру және әртүрлі белсенді формаларды
(топтық, топтық-жеке және жұппен жұмыс, диспуттар, пікірталастар) қолдану –
оқытудың міндетті шарты болып табылады. Сөйлесу бөлімінде алғашында оқу
материалын қайта жаңғырту және қарапайым білік пен дағды қалыптастыру
мақсатында, кейіннен алынған
білімді талдау, жинақтау және бағалау мақсатында оқытудың белсенді
формалары қолданылады.
3,4-сабақтардан бастап оқушыларға стандарт тапсырмаларға сай
сараланған тапсырмалар беріледі (ІІІ және ІІ деңгейлер).
І деңгей тапсырмалары дарындылықтың екі түріне – интеллектуалдық және
креативтік дарынды балаларға арналған.
Оқушылар қандайда бір деңгейдегі тапсырмаларды өздері таңдайды.
Тапсырмаларды қарапайымнан күрделіге қарай кезең-кезеңімен орындау міндетті
емес. Оқушы тапсырманы өзінің орындау мүмкіндігіне қарай таңдауға ерікті.
Оқу модулінің сөйлесу (даярлық) бөлімінің тағы бір ерекшелігі бар.
Зерттеу көрсеткендей, оқытудың белсенді және ойын формаларын кеңінен
қолдану оқушылардың оқу материялына бірнеше мәрте – 13-тен 24 ретке дейін
қайта оралып, жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.
Оқу модулінің сөйлесу бөлімінде оқушылар білімін бағалаудың дәстүрлі
бес балдық (шын мәнінде үш балдық) жүйесін емес, тоғыз балдық жүйені
қолдану тиімді, бұл оқушыға бір деңгей
тапсырмаларынан екіншісіне жеңіл, көңіліне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 бөлім. Таным теориясы және оның психология-педагогикалық негіздері
1.1 Таным теориясы және оның психологиялық-педагогикалық мәні ... ...3
1.2 Оқушылардың танымдық және өзіндік жұмыстарының негіздері ... ..33
2 бөлім. Оқушылардың танымдық және өзіндік жұмыстарының ерекшеліктері
2.1 Оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін жетілдіру
әдістері ... ... ... ...33
2.2 Оқушылардың өзіндік жұмыстарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Бүгінгі жалпы білім беретін мектеп
қоғамның алға қойған көкейтесті міндеттерін жүзеге асыру үшін баланың
табиғи мүмкіндіктерін қабілетін дамытып, дүниежүзілік деңгейдегі жоғары
мәдениет пен қажетті білім қорын жинақтаған, өз алдына жауапты шешімдер
қабылдай алатын, әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасайтын жеке тұлғаны
тәрбиелеу тиіс. Оқушыларды шығармашылыққа баулу, өз бетімен әрекет жасауға
үйрету бүгінде көптеген ғылымдардың көзқарасы бойынша ХХІ ғасырдың іске
асуға тиісті өзекті проблемасы болып табылады.
Г.Г.Лемберг, Е.Я.Голант, Д.Н.Богоявленский, Л.В.Зенков және тағы
да басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерінде өздік жұмыс оқушылардың өзін-өзі
бақылауын қалыптастыру, ақыл-ой тәрбиесін беру құралы ретінде анықталады.
Елбасымыздың жолдауында ХХІ ғасырдың табалдырығы алдында білім
беру капиталға айналуда. Оның өзі мазмұны жөнінен стратегиялық ресурстармен
бәсекелесе алады. Елдің даму деңгейі осы арқылы бағаланатын болады- деп
сапалы білім беруге ерекше назар аударылып отыр. Педагог К.Д.Ушинский былай
дейді: Біз жан-жақты жеке тұлға тәрбиелегіміз келсе, ол тұлғаны жан-жақты
зерттеп білуіміз керек. Осы ой бүгінгі таңда мұғалім әрекетінің
тұжырымдамасы іспеттес. Соған байланысты оқушының тұлғалық құрылымымен
басты белгілері мен сапаларын анықтаудың мәні зор.
Халқымыздың ұлы перзенті, әлемге әйгілі ғалымы, көрнекті ағартушысы
Шоқан Уалиханов халық кемеліне келіп дамуы үшін екі-ақ нәрсе керек деп
ерекшелеп көрсеткен: оның біріншісі – азаттық, екіншісі – білім.
Бұл қол жетпес байлықтың екеуі де біздің қолымызда бар. Үкілі
үміт, асыл арман біздің келешекке деген сенімімізді арттырып, өркениеттің
биік асқарына ұмтылдырады.
Мектеп – оқушылардың зейінін оқу-тәрбие үдерісінің талаптарына
байланысты жүйелі түрде қалыптастырып дамытады, мұғалім – балалардың
зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде
қалыптасады. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша, мұғалімнің
сөзі оның көкейіне қонбайды. Зейінсіз өткен жұмыс түрі өзінің мақсатына
жете де алмайды. Бұл жөнінде К.Д.Ушинский былай деген: Балаға оқуды
қызықты ете білу керек және сонымен қатар, оларды қызықтыра қоймайтын
тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды талап ету керек, бұл жұмысты
орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын теңестіру арқылы
еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, белсенді зейін балада шамалы
болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек.
Білім - алдынғы ұрпақтың кейінгілеріне онтогенетикалық тұрғыда
генетикалық бағдарлама мен тұлғаның әлеуметтенуіне сәйкес тұлғаны
қалыптастыратын әлеуметтік маңызды тәжірибені үздіксіз берудің
ұйымдастырылатын және реттелетін үрдісі мен оның нәтижесі.
Әр елдің ұлттық білім беру жүйесінің ауқымы, құрылымы және
экономикасы, ғылымы, мәдениетімен өзара әсері түрлі болғандықтан, білім
беру жүйесінің шығу түрі де әртүрлі. ХХІ ғасыр – ақпараттық, қоғам ғасыры.
Адамзаттың дамуының жаңа жүйесі кезеңіне білім беру мен оқытудың жаңа
модельдері сәйкес келуі қажет.
Білім саласындағы Еуропалық Кеңестің озық сараптаушыларының
бағалауынша, бүкіл Халыаралық ұйым үшін де,
барлық білім жүйелері үшін де төмендегі қайшылықтарды жою арқылы ХХІ
ғасырдағы білім мәселелері шешілмек:
-жалқы мен жалпының арасындағы қайшылық;
- адамның өз арғы тегі, болмысын жоғалтпай әлем азаматына біртіндеп
айналуы және өз аймағы мен ұлтының өміріне белсене араласуы;
-салт-дәстүр мен қазіргі заманғы үрдістер қайшылығы;
-түп тамырын теріске шығармай қалыптасу;
-басқалардың еркін және даму тәуелсіздігімен байланыс;
-ақпараттық қызмет саласындағы жаңа технологияның дамуымен байланысты
техникалық үрдісті меңгеру;
-мектеп бағдарламасының күрделенуі;
- қоршаған ортаны тану мен сақтауды қарастыратын пәндердің енуі.
Қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуы жолында білімнің ролі
артып келетіні белгілі. Бәрінен бұрын, бұл оқу курстарын түрлендіру, білім
түрлерінің арасында немесе кәсіби тәжірибе мен біліктілігін арттыру
арасындағы байланысты қамтамасыз ете алатын кадрлар дайындау жүйесіне
қатысты. Ең алдымен, білім жинақтай білуге үйрету қажеттілігі туындап отыр.
Сондықтан ең бастысы – оқуға деген оң көзқарастың дамуы.
Білім берудің озық жаңа технологияларды меңгеру оқытудың аса маңызды
мақсаттарының бірі. Мұны жүзеге асыру оқушыларды жинақтыққа, өз бетінше
жетілдіру қабілетін дамытады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Оқушылардың танымдық және өзіндік
жұмыстарының ерекшеліктерін сипаттау.
Зерттеу жұмысының мәні: Оқушылардың танымдық белсенділігін және
іскерлік әрекетінің білім жүйесіндегі орны мен мәнін анықтау, қазіргі
мектептегі оқытудың жаңа әдістері.
Зерттеу жұмысынын міндеттері:
1. Оқыту процесіндегі оқушылардың танымдық белсенділігі, іскерлік
әрекетінің ұғымдарының мәнін ашу;
2. Оқушылардың мектептегі танымдық әрекетке апаратын әртүрлі тәсілдерге
шолу;
3. Жаңашыл – педагоктардың тәжірбиесіндегі оқытудың жаңа идеяларын
сипаттау.
4. Жаңа ғасырға жаңа жол бастайтын білімді де білікті жеке тұлға
қалыптастыру.
Зерттеу болжамы:
- ақпараттық дамыту (когнитивтілік, білімділік): ақпараттың үлкен қорын
қабылдауына, білім жүйесінің қалыптасуына, білімін игеріп, оны еркін
қолдануды білуге бағыттау;
- ойлау белсенділігін дамытуға бағыттау (дамытушылық, мәселемен оқыту);
- іскерлік технологиялар: мамандық әрі оқу іс-әрекетінің жолдарын
меңгеруге бағытталу;
- жеке тұлғаға бағытталған технологиялар: тұлғаның дамуына бағытталу.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: тақырыпқа байланысты
жинақталған теориялық мәліметтер, орындалған эксперимент жұмыстарының білім
беру жүйесінде қолдануға ықпал етуі.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, білім берудің басты міндеттері
көрсетілген.
Бірінші тарауда оқушылардың танымдық ынтасын арттыру басшылыққа
алынған. Мұнда оқушылардың шығармашылық және
ізденушілік қабілеттерін бағытталған оқытудың белсенді формаларын, тікелей
оқушымен жеке қарым-қатынас жасауда туындайтын қажеттіліктер мен
мүмкінділіктеріне сипаттама берілген.
Екінші тарауда оқушылардың танымдық және өзіндік жұмыстарының
ерекшеліктері баяндалған. Танымдық іс-әрекет – оқушылардың білімге деген
белсенді ақыл-ой әрекеті. Сондықтан, оқушылардың танымдық іс-әрекетін
жетілдіру басты мақсат болып табылады. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының
мәні мен ерекшеліктері сипатталған.
Қорытындыда жинақталған мәліметтерге сүйене отырып, білім беру
жүйесінде оқушылардың танымдық іс-әрекетінің орны ерекше екендігін
дәлелдеу, оны дамыту.
1 бөлім. Таным теориясы және оның психология-педагогикалық негіздері
1.1 Таным теориясы және оның психологиялық-педагогикалық мәні
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында жетекші
роль атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі.
Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы ол
білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, объективтік
қатынастарды қалыптастырады. А.Н.Леонтьев: Таным - әрекет түрлерінің бірі
болғандықтан, таным барысындағы қиындықтарды жеңу жөніндегі ерік күші таным
әрекетінің мақсатын кімнің алға қоятынына елеулі дәрежеде байланысты деп
жорамалдауға болады, - деп түсінік береді.
Таным теориясы танымдық іс-әрекет заңдары мен заңдылықтарын зерттейді.
Әлемді тану мүмкіндіктері және оның заңдары туралы мәселені философиялық
шешу тарихи өзгеріп отырды, онда әрбір тарихи дәуірде жекелеген ғылымдар
жинақтаған дүние туралы білім деңгейі көрінеді. Философиялық білім
араларында таным процесі мазмұны анықталатын танымның субъект және
объектісі қарастырады. Танымның объектісі болып шындықтың өзі немесе оның
субъектіден тәуелсіз тіршілік ететін үзіндісі болып табылады. Объект –
қандайда бір затқа бағытталған әрекет. Объект – субъект белсенділігі
сіңірілетін өріс. Таным субъектісі болып өз тарихи дамуындағы адам және
адамзат болып табылады. Субъект өзін объектімен байланыстырып, материалдық,
мақсатқа лайықты әрекетті тасушы ретінде көрінеді. Субъект – мақсатты
болжап, шындықтың өзгеруін жүзеге асыратын белсенді де дербес тіршілік
иесі. Алайда, объективті шындық та субъектінің өзімен белсенді танымдық
қатынасқа таным түсетіндіктен, таным объектісі болады.
Таным мен оқу процесі арасында болатын маңызды ерекшеліктер:
- Таным – бұл қоғамдық-тарихи категория. Көптеген ғасырлар бойы
ғалымдар табиғат, қоғам және адам ақыл-ойының біршама заңдылықтарын ашты.
Яғни, ғалымдар жаңалықты тұңғыш күйінде таниды, сондықтан да ондай таным
толық болмайды. Ал оқу процесінде оқушылар бұрыннан белгіліні жаңалық деп
қабылдайды, ғылым жинақтаған түсінік, ұғым, деректерді игереді. Олар өздері
үшін бұрыннан белгілі шындықты қайтадан ашқан сияқты болып, шәкірттердің
дара мүмкіндіктері мен ерекшеліктеріне орайластырылған, дидактикалық
бейімге келтірілген әрі қарай қарапайымдастырылған материалдарды меңгерумен
айналысады. Сонымен бірге оқу барысындағы таным міндетті түрде, мейлі
тікелей не жанама, мұғалімнің көмегінің болуын керек қылады, ал ғылым
тұлғааралық қатынастарды көбіне қажет етпейді.
- Жаңалықтар ашуға арналған таным процесі ұзақты кезеңдік ғылыми
ізденістерді қажет етеді. Ал оқу процесінде белгіліні қайтадан ашып, игеру
жлы қысқа әрі мұғалім шеберлігімен жеңілдетіледі.
- Таным процесі материалдық не рухани нысандарды қабылдауды талап
етеді де, ал олардың шынайылығын практика дәлелдеуі тиіс. Оқу барысында
мұғалім білім игеру процесі бөліктерін ауыстыруы және оны практикалық
ептілік, дағдылармен кезектестіріп немесе біріктіріп жүргізуі мүмкін.
Танымдық іс-әрекет – оқушылардың білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті.
Оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің өзіне тән ерекшеліктері болады:
1. Таным процесінің ғылымдағы объектісі – белгісіз құбылыстар.
Оқушылар ғалымдар зерттеген жүйені өздігінен оқу арқылы танып біледі.
Оқушылар оқытуда адамзаттың танымдағы өткен жолын өтпейді. Олар ғылымның
ашылған жаңалықтарын, ақиқат жетістіктерін игереді. Ол игеретін білімдер
кездейсоқтықтардан тазартылған, жүйеленген, сенімді. Мұғалім оқушыларды
ғылымдағы таластармен таныстырады. Сол арқылы оқушыларды ғылыми
ізденістерге ынталандырады.
2. Оқушылардың таным процесі үнемдірек. Ғалымдардың, әдіскерлердің,
мұғалімдердің көмегімен, оқытудың тиімді жолдары арқылы білім беру
қарастырылады, әрбір мектеп пәні бойынша маңызды білімдер мазмұны іріктеліп
алынады.
3. Оқыту процесінің ерекшелігі оқушылардың оқуды әрі қарай
жалғастыруға, өз бетінше ізденуіне, еңбек әрекетіне дайындалуына, қажетті
іскерлік пен дағдыны игеруіне мұғалімнің басшылығымен оқушының өз бетінше
оқу әрекетінің өзара байланысы негізінде жүзеге асатын мұғалім үшін де
таным процесі болып табылады.
4. Мектептегі таным процесі білім берушілік, тәрбиеленушілік,
дамытушылық сипатта болады. Білімді игеру барысында оқушылардың ақыл-ой
қабілеттері дамиды, олардың дүниетанымы, ғылыми көзқарастары мен сенімдері,
сезімдері қалыптасады.
Таным теориясы бойынша, пайымдаудың алғашқы формасы – түйсік. Түйсік
танымның алғашқы формасы болып табылады. Түйсік процесі тітіркендіргіштер
тікелей қатынасқа түскенде пайда болады, оның нәтижесінде адам заттар мен
құбылыстардың тек жеке сапасы немесе жеке белгілері, жеке қасиеттері жайлы
таным алады. Сонда адам ащы, тәтті, ыссы, салқын, ауыр, салмақты, кедір-
бұдырлы, тағы басқа қасиеттерге жіктеуге үйрене бастайды.
Оқу танымдық іс-әрекет – оқушының білім алуға деген белсенді ақыл-ой
әрекеті. Мектеп оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекеттерін жетілдіру
мәселелеріне педагогтардың, психологтардың көптеген еңбектері арналған. Бұл
мәселенің кейбір жақтары сонау көне замандардан бастау алатыны жөнінде айта
кеткен ләзім. Сократтың өзі- ақ оқыту поцесінде оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендіруді арнайы басқарып отырудың қажеттігі жөнінде айтып
кеткен болатын. Кейіннен осы идеяларды ежелгі Рим философтары өз
еңбектерінде жалғастырды. Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін
белсендірудің маңыздылығын Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци мен А.
Дистервегтің, Н.Г. Чернышевскийдің және т.б. еңбектерінде одан әрі
дамытылып, тереңдетіледі. Мәселен, А. Дистерверг оқу-танымдық іс-әрекетін
белсендіру баланың ақыл-ой қабілетін дамытудың аса маңызды құралдарының
бірі деп есептейді.
М.Монтень оқу-танымдық іс-әрекеттің маңыздылығын, оқытушының басшылық
рөлі жөнінде былай деген: Оқушы мұғалімнен алған білімін түгел сүзгіден
өткізіп, өз бетінше талдау жасату қажет. Соның нәтижесінде оның білуге
құштарлығы дамиды
Танымдық белсенділіктің мәні. ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында оқыту
процесін белсендіруге бағытталған, оның балаға арналғаны, оқушының оқытудың
белсенді субъектісіне айналуына бағытталған әдістемелік зерттеулердің
көлемі көбейді. Оқыту процесіндегі радикалды өзгерістердің қоғамдық және
педагогикалық сананың қалыптасуына Ж. Пиаже (Швейцария), Б. Блюм, Д.Ж.
Бруннер, Ж.Ганье, С. Эриксонның (АҚШ) еңбектері куә. Ж. Пиаженнің айтуынша,
мектептер жаңаша ойлайтын қабілетті адамдар дайындау керек; тек өткен
ұрпақтың істегенін ғана қайталамау керек, шығармашылық және ойлап тапқыш
адамды әзірлеу керек. Белсенділік деген (интенсивтендіру, мығымдық)
оқушының іс-әрекеті мен пәнімен қосылғандағы дәрежесін анықтайды.
Оқушылардың белсенділіктің дағды – біліктерін меңгеруі.
Белсенділік – бұл оқытушының белгілі мақсатқа ұмтылған әрекеті,
мазмұнды, көлемді оқу қолданылатын және қызығушылығын тудыратын,
белсенділігін арттыратын, шығармашылықты арттыратын, білімді меңгерудегі
оқушының өзіндік үйренуі, дағды мен шеберліктің қалыптасуы, оларды
тәжірибеде қолдануға бағытталған. Бұл ой еңбегінің құлдырау және тоқтап
қалудан сақтайтын, жігерлі, мақсатты бағытталған жүйе.
Белсенділіктің негізгі мақсаты оқушылардың белсенділігін қалыптастыру,
оқу – тәрбиенің саласын көтеру.
Қазіргі кезде танымдық белсенділіктің мәнін ұғындыратын екі әдіс анық
белгілі болып отыр. Бір зерттеушілер танымдық белсенділікті әрекет ретінде
қарайды, ал біреулер – сапа, жекелік білім деп ұғады.Берілген мәселеге
танымдық әрекет және танымдық белсенділік ұғымдарының енуі тек әрекетті
бірлікте қарайтын болсақ онда бұл жағдайда мәселе өзінен өзі шешілетін
сияқты, себебі оқушылардың кез-келген әрекеті ойламды шешімді болуы керек.
Оқушылардың оқыту белсенділік мәселесі – терең педагогикалық
зерттеулердің пәні. Бұны өңдеуге М.А.Данилов, Р.Г.Лемберг, И.Я.Лернер,
М.И.Махмутов, М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина,
А.Х.Аренова үлестерін қосты.
Оқытудың әдістемелік белсенді негізі болып, танымдық ілімі болып,
танымдық ілімі болып табылады. Танымдықтың мақсаты – жеке тұлғаның
санасындағы белгілі нақтылығында. Тәжірибелік және рухани әрекетте жеке
тұлға өзін қоршаған әлемге әсерін тигізе отырып, өзінің қажеттілігі мен
мақсаттарына сәйкестендіріп оны өзгертеді және таниды. Бұл танымдық
процестің ең жалпы үлгісі. Алайда, белсенді-танымдықтың ерекшелігінің мәні
неде екенін түсіну үшін, субъектінің санасында танымдық нақты әлемнің
көрінісінің екі деңгейінің бәрін (репродуктивті және продуктивті) бірінен-
бірі танымдық процестің жүріп отыруы айырмашылығы бар екенін атап кету
керек.
Репродуктивті танымдық деңгейінде (оқыту материалы) сырт қабылдауға
берілген күйінше қабылданады. Кейбір зерттеушілер репродукцияны бір енжар
нарсе сияқты қарайды, әрине ол шындыққа ұласпайды. Білім мен әрекеттің
әдістерін меңгеруде оқушылардың мақсатты бағытталған әрекеті, оқушылар
жағынан әр уақытта белсенді болып келеді, тек бұл белсенділіктің деңгейі
әртүрлі болады. Сонымекн бірге әрекеттің басқа элементтері болуы мүмкін
(Т.И.Шамова). Дидактикалық көзқараста бұл әрекет бұрыңғы өтілген
материалдың бірнеше рет қайталануы, әртүрлі жаттығулар мен тапсырмалар
орындау арқылы іске асады. Танымдықтың жоғары деңгейі – бұл продуктивті,
белсенді танымдық. Бұған тән ең алдымен, оқушының оқыту материалына деген
өзгешелік қатынасы. Осының барысында, тек қана оқыту ықпалы өзгермейді,
сонымен бірге, оқыту мақсатына субъект – оқушы да өзгереді. Белсенді
танымдық кезінде оқушы оқып-үйреніп жатқан материалдың мазмұнына жаңа
сұрақтар қояды, оның мәселесін қалыптастырады, оны шешуге жаңа әдістер
іздейді. Таным оқушылардың құбылыстар туралы терең білуге ғана емес, оны
ерекше ұғынуға, меңгеріп жатқан білімге және танымдық әрекетте, яғни, тек
білімді, білік пен дағдыны меңгеру қалыптаспайды, сонымен бірге танымның
нәтижесі мен құнды қатынастар пайда болады.
Танымдық белсенділік жеке тұлғаның әрекетінде қалыптасады. Бұл
ұғымдардың қарым-қатынасы шамалы тура келгендік қатынас деп білуге болады.
Бұл танымдық белсенділік оқытудың интенсивтендіруі мен мәнін белгілейді.
Бұл танымдық әрекетте қалыптасып анықталады, бірақ бұл құбылыстар (ұғымдар)
ұқсас деген нәрсе емес.
Танымдық белсенділіктің құрылымында жеке тұлғаның сапасы ретінде
келесі компоненттер ерекшеленеді: оқу тапсырмаларын дайындауға әзірлік;
өзіндік әрекетке ұмтылыс; тапсырма орындаудағы саналылық; оқытудың
жүйелілігі; жекелік деңгейді көтеруге ұмтылыс т.б.
Оқушылардың танымдық әрекетінің белсенділігі. Танымдық әрекеттің
белсенділігін оқытудағы құралдары мен әрекеттерін табу мәселесі ғасырлар
бойына жалғасады. Жастарды тәрбиелеуде ежелгі грек философы Сократ
эвристикалық әңгімені пайдаланған. ХҮІІ-ХІХ ғасырдың педагогтары Я.А.
Коменский, Ж.Ж. Руссо, А.Дистерверг,
К.Д. Ушинский және т.б. оқытушының негізгі жұмысы-оқушыларды өзінше ойлау,
зерттеу ізденістеріне бейімдеу деп санаған. Олар дамып келе жатқан оқытудың
дидактикасын жасаған. А.Дистерверг былай деп жазған нашар мұғалім шындықты
хабарлап қояды, ал жақсы мұғалім оны табуға үйретеді.
Қазақтың ағартушылары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов өздерінің еңбектері мен тәжірибелік әрекеттерінде оқушыларды
шығармашылықты дамытуға, ойларын жүйелеуге шақырған. Кеңес әдіскерлері мен
психологтары Л.С.Выготский, Б.Г.Есипов, Л.В.Занков, В.В.Давыдов,
Р.Г.Лемберг, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин дамып келе жатқан оқытудың тәжірибесі
мен теориясын және оқушылардың танымдық әрекетінің белсенділігіне үлкен,
зор үлестерін қосты.
Дәл қазіргі кезге білімнің кең көлемді қоры жиылған оқушылардың
танымдық әрекетін белсендіру. Солардың ішінде ең маңыздысына тоқталайық.
1) Әрекеттік жақындасу оқушылардың танымдық әрекетке тәрбиелеу.
Әрекеттік жуықтаудың негізінде әрекет теориясы жатады. Оның негізі: жеке
тұлға әрекетте қалыптасады (бұл туралы Қытай даналығында былай делінген:
Маған айт – мен ұмытып қаламын; маған көрсет – мен есімде сақтаймын; маған
өзіме жасауға бер – мен үйренемін). Оқыту процесін ұйымдастыратын
мұғалімдерге әрекеттің құрылымын білу өте маңызды. Оның негізгі түрлері:
мотиві, мақсаты, мәселелері, мазмұны, құралдары, әдіс-тәсілдері және
қорытындысы. Бұлай дегеніміз, мұғалім көптеген құралдар арқылы оқушының
ойлау қабілеті, тәжірибелік шамасына әсер ету керек. Осы компаненттердің
барлығын мұғаліммен бірге оқушы да меңгеруі керек.
Педагогтарға сонымен бірге оқушылар әрекеттерінің негізгі түрлерін
білу керек: оқыту – танымдық, әлеуметтік, еңбек, ойын, талғамдық,
денешынықтыру – сауықтыру. Әрекеттің барлық осы түрлері оқытушы мен
оқушының өзара қатынасынан тұрады. Әрекеттің бұл түрлерін өзара
байланыстыру өте маңызды.
2) Гуманистік психология және педагогика ілімдеріндегі жеке-
бағытталған жуықтау төменгі саладай қалыптасады (К. Роджерс):
- Индивид үнемі ауысып отыратын әлемнің ортасында өмір сүреді. Оған
қоршаған орта әрекетті қабылдаудың жеке әлемі өте маңызды; бұл жекелік әлем-
әлі сырттан ешкім танып білмеген.
- Адам өзінше түсінуге және өзінше пайдалануға ұмтылады; өзіндік
жетілдіруге ішкі қажеттілік қасиеті болады. Жеке тұлғаның дамуы үшін қажет
өзара түсіністік, тек қарым-қатынас жасау қорытындысында ғана толық жетеді.
- Өзіндік жетілу, даму-ол қоршаған ортамен, басқа адамдар байланыста
болады. Адамға тура және жасырын байланыстар нәтижесінде пайда болатын,
оның өзіндік түсінігін шығаратын сырт көздің берген бағасы өте маңызды,
оқушының өзіндік толымдық әрекетінде мұғалім жеке бағытта оқыту жағдайында
ең зор ұйымдастырушы-нұсқалық жоспарлар, дифференциалды әдістер,
шығармашылық үй тапсырмалары, сабақтан тыс оқушы әрекетін ұйымдастыру
арқылы жоғарғы сапаға жетеді. Жоспарлау мен бірге педагогика әдістері
кіреді.
3) Оқыту процесіне деген зерттеушілік өткендегі іс-әрекетпен
байланысты. Атап айтқанда өзіндік танымдық оқушының әрекетін қамтамасыз
етеді, ойлау қабілетін дамытады, өзіндік білім алуға дайындайды. Оқушыларды
зерттеу үшін әртүрлі іздену әдістері қолданылады (эврика-іздену): ізденіс
әңгімелер, өзіндік шешім (мұғалімнің басқаруымен) ережелер, формулалар,
түсініктер, стандарт емес есептердің шығарылуы, лабораториялық және
тәжірибелік жұмыстар, бақылаулар. Мектеп тәжірибесінде жеке және ұжымды
түрде оқыту жұмысының топтық ізденіс түрлері, әдісі.
Мәселеп оқыту (проблема қою)-ізденіс танымдық әрекеттің негізгі
құралы. Мәселеп оқытудың қайнар көзін Сократтың ізденіс әңгімелерінен
көруге болады, бұл жерде ол сұрақ қою және әңгімені қисынды құрастыру
арқылы өзінің оқушыларын қарама-қайшылыққа, әрі қарай тиісті қорытынды
жасауға жетектейді.
Қазіргі кездегі ізденіс ойлау құралдары бойынша педагог пен
психологтардың зерттеулері (Ю.Н. Кулюткин), мәселеп оқытуды (И.Я. Лернер,
М.И. Махмутов, В.Н. Максимов, В. Окунь т.б.) оқушылардың ізденіс зерттеу
есептерін шешуде танымдық әрекеттері басқаша екенін көрсетеді. Ізденіс
әрекеті бірқалыпты жүріп отырады, кей жерде айқын көрінеді (О.К.
Тихомиров). Бүкіл мәселеп оқытудың мәні ерекше жағдай оқыту процесінде
пайда болады, оқушы белгілі шешімге келе алмай, не болмаса қатыса алмайды.
Мәселелі жағдайда оқушының білімі мен алдына қойған міндеті арасында қарама-
қайшылық туындайды. Мәселеп оқытуды алгоритм мәселені шешудің дұрыстырған
тексеруден тұрады. Бұл кезде ізденіс әңгімелелері, дискуссия (пікір-талас),
мәселені мазмұндамалар пайдаланады т.б. пайдаланылады.
4) оқыту алгоритмі белгілі бір түрдегі есепті шығаруда қатаң
ережелердің қажеттілігін бекітеді. Оқыту процесі ауырда сенімсіз болады,
егерде типтік есептерді шығаруда оқушы жаңа жолдар іздеп, оқушы
математикалық есептерді толық сандармен, бөлшектермен шығаруда белгілі бір
ережеге сүйенетін, сол сияқты тілді меңгеруде. Алгоритмсіз адам қарапайым
автоматтар мен техникалық құралдарды да пайдалана алмайды (компас, телефон
т.б.). Алгоритмдеу программалап оқытумен тығыз байланысты, оның мәні нақты
хабарламаның таңдауынан тұрады, ол оқушыға аз мөлшерде беріп отырылады.
Қадам қозғалысы шегінде кері байланыс орныққанын бірден көруге, түсінікті
ме, түсініксіз бе, меңгерілді ме, меңгерілмеді ме, есеп шығарылды ма,
шығарылмады ма. Программалап оқытудың талассыз ерекшеліктеріне қарамастан
бұл жуықтауды жалғыз және көп салалы деп қабылдауға болмайды. Егерде оқушы
сабақтан саюаққа программаланған оқулықтың мәтіні соңында үздіксіз жүріп
отырса, егерде ол оқыту машинасымен жұмыс істесе, онда программалап оқыту
жағдайында оқушының бастамасы кеңейеді.
5) Оқытуды компьютерлеу. Компьютер дегеніміз – маманның еңбегінің
нәтижесін сапалы өзгертіп отыратын құрал. Адамның танымдылығының құралы
ретінде ЭВМ – ның қолданылуы, білімнің пайдалану мүмкіндіктерін көбейтеді,
ойлау әрекетінің жаңа формаларын дамытуға жағдай жасайды, оқыту сапасын
арттырады.
Бірінші сатыда компьютер оқыту әрекетінің пәні болып табылады, оны
меңгере отырып, оқушылар осы машинаның жұмысы туралы білім алады, дағды-
білігіне үйренеді, оператор жұмысының дағдыларын меңгереді. Екінші сатыда
компьютер оқу есептер шығарудың құрылымына айналады. Компьютер оқытуда
пайдаланатын қосымша техникалық құрылым ғана емес, сонымен бірге ол тиісіті
жоспарлауды қамтамасыз етеді. Бұл жерде мәселенің бір жағын – құрастыру
және ЭВМ-ді қосуды көптеген қиыншылықтарды жеңе отырып-инженер орындайды,
ал екіншісін – педагог; себебі ол есептеу машинасының жұмысына қонымды
негізделген дидактикаға сәйкес пен оқытудың адам әрекетін реттейді. Оқытуды
жалпы компьютерлеу үшін алгоритмді ойлау қасиеттерін меңгеру керек.
Компьютердің келесі бір қиындығы оның құрамы дидактикалық жүйеден
басқалармен қатар тұрғандығында (мақсаттары, мазмұны, әдістері, оқушы мен
мұғалімнің әрекет тәсілдері). Бұлар өзара тығыз байланысты, біреуіндегі
артынан екіншісі жетектейді. Сол себепті мектеп сыныптары мен жоғары оқу
орындарындағы есептеу машиналарының орнығуы компьютерлеудің соңын емес,
басталуын көрсетеді, яғни оқыту технологиясының жүйелігін. Гигиеналық
нормалары сақтамаудың компьютермен жұмыс істеу барысында оқушының
денсаулығына үлкен зардабын тигізетінін де естен шығармау керек. Сонымен
бірге компьютермен жұмыс оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасының орнын
толықтыра алмайды.
6) Қазіргі мектепте дифференциалдап оқыту кең көлемде қолданылады
(И.Э. Рабуньский т.б.). Бұл жерде маңызды жуықтау аясы оқушылардың әртүрлі
білімінің дамуының көкейкесті деңгейіне сүйену, сонымен бірге жақындап
дамудың шекарасы біртіндеп әрқайсысын білімді меңгерудің жаңа әдістеріне
көшіріп отыру. Бұл жуықтаудың қиыншылығы – білім бағдарламасын, дағды мен
білікті, пәндік жүйеде әрқайсысы меңгеру керек. Бұл меңгерудің деңгейі
әртүрлі дәрежедегі оқушылар үшін жоғары болуы керек. Ешқандай есту, көру,
сөйлеу және қабылдау кемістігі жоқ әрбір оқушыға бұл жуықтаудың көмегі, ол
яғни барлық нақты танымдық әрекеттің жоғары деңгейдегі мүмкіндіктеріне
иегер бола алады деген сөз. Қазіргі мектептерде, оқушылардың әртүрлі
дәрежесіне бағытталған оқытутапсырмаларын дифференциалдап, оқыту жағдайында
не мұғалім бере алады, не болмаса оқушылардың өздері таңдауларына болады.
Егерде оқушы озі таңдап алған болса тапсырманы, онда мұғалімге оны алдағы
қателіктерден сақтандыру, сонымен бірге оның мүмкіндігіне қарай есеп
шығаруды тапсыра алады және де оқушының осыған деген құштарлығының
деңгейін анықтап алады. Бірақ та дифференциалдап оқыту жуықтау бола
алмайды, себебі оқу процесі оқытудың басқа да маңызды, оқушылардың дамуына
бағалы да мәнді екені белгілі. Сонымен барлық дәрежедегі сыныптағы
оқушылардың жеке мүмкіндіктерінің қаншалықты екенін көрсете алатын маңызды
құрал. Бұл жерде оқушыға басқалардың еңбегінің нәтижесін көрсететін және
қабілеті мен білімнің деңгейін танытатын кері байланыс та іс жүзіне
асырылады.
7) Оқушылардың белсенділіктерінің бір бағыты болып ұжымдық танымдық
әрекет болып саналады (М.Д. Виноградов, Н.С. Дежников, И.Б. Первин, Х.И.
Лийметс, Г. Кусайнов, Н.Н. Хан т.б.) педагогикалық әдебиеттерінде қарым-
қатынас мәселесі, оқу процесіне қатысушылардың өзара қатынас айқын
баяндалған. Оқушылардың ұжымдық танымдық әрекеті, оқушылар ортақ тапсырма
орындауда өз істерін үйлестіріп, жұмысты өзара бөліп, әркімнің міндетін
ұйымдастырып беретін, яғни іскерлік тәуелдік жағдай пайда болады, білімді
меңгеруде өзара қарым-қатынас ұйымдастырылады, аса бағалы тәжірибе алмасу
жүреді (Н.Н Хан) ұжымның танымдық әрекеті сабақта да сабақтан тыс уақытта
да педагогикалық прцессте жүріп отырады. Ұжымдық танымдық әрекетті
ұйымдастыру мұғалімнен тек теориялық және әдістемелік дайындықтықажет
етпейді, сонымен бірге сынып белсенділерімен маңызды жұмыс жүргізуді талап
етеді (ассистенттер, консультанттар, кітапханашылар т.б.). Сонымен, қазіргі
дидактика, ізденіс және әртүрлі жуықтауларды шешудегі оқыту процесінің сан
қырлы мүмкіндіктерін ашады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі
қалыптасуды. Бұл процесс білім прадигмасының өзгеруімен қатар жүреді. Білім
берудегі ескі мазмұнның орнына жаңасы келуде. Я.А.Коменскийдің,
И.Гербарттың дәстүрлі объект-субъектілі педагогикасының орнын басқасы
басты, ал балаға оқу қызметінің субъектісі ретінде, өзін-өзі
өзектілендіруге, өзін танытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылатын
дамушы тұлға ретінде бағытталған. Мұндай жағдайда педагогикалық процестің
маңызды құрамы оқу ісіндегі субъектілер – оқытушы мен оқушының тұлғалық-
бағытталған өзара әрекеті болып табылады.
Жаңа білім прадигмасы бірінші орынға баланың біліміг, білігі мен
дағдысын емес, оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр.
Сурет 1 - Таным процесі мен оқу процесінің ерекшеліктері мен мәні
Егер жеке тұлға ұғымының мазмұнын талдап, түсінік беретін болсақ,
біздің ойымызша, төмендегідей анықтама неғұрлым дәл келеді: Жеке тұлға –
бұл адамның психикалық, рухани мәні, ол әртүрлі жинақталған қасиеттер
жүйесіне тән:
• Адамның әлеуметтік маңызды қасиеттерінің жиынтығы;
• Өзіне және өзімен-өзінің, дүниеге және дүниемен қатынастарының жүйесі;
• Іс жүзіне асырылып жүрген әлеуметтік рольдер қызметінің жүйесі, мінез-
құлық әрекеттерінің жиынтығы;
• Айналадағы қоршаған әлемде және онда өзін-өзі жете түсінуі;
• Қажеттілікжүйесі;
• Шығармашылық мүмкіншілігі мен қабілеттерінің жиынтығы;
• Сыртқы жағдайларға әсерінің жиынтығы және т.б. (Г.К.Селевко)
Қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір ерекшелігі – баланың тұлғалық
дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы.
Ғылымға мықтап енген педагогикалық технология ұғымына әртүрлі
түсініктемелер берілген (В.П.Беспалько, В.М.Шепель, И.П.Волков, М.Чошанов,
М.В.Кларин, Г.К.Селевко және т.б.). Дегенмен, анықтамалардың ортақ басты
негізі бар, бұл, біздің ойымызша, келесі түсіндірмеден айқын көрінеді:
Педагогикалық технологиялар – бұл білімнің басымды мақсаттарымен
біріктірілген пәндер мен әдістемелердің; оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың
өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан міндеттерінің, мазмұндарының,
формалары мен әдістерінің күрделі және ашық жүйелері, мұнда әр позиция
басқаларына әсер етіп, ақыр аяғында оқушының дамуына жағымды жағдайлар
жиынтығын құрайды.
Бүгінгі таңда П.М.Эрдниевтің дидактикалық бірліктерді шоғырландыру
(УДЕ) технологиясы, Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтың дамыта оқыту
технологиясы, Ш.А.Амонашвилидің ізгілікті-тұлғалық технологиясы,
В.Ф.Шаталовтың оқу материалдарының белгі және сызба үлгілері негізінде
қарқынды оқыту технологиясы, М.Чошановтың проблемалық модульді оқыту
технологиясы, П.И.Третьяковтың, К.Вазинаның модульді оқыту технологиясы,
В.Н.Монаховтың, В.П.Беспальконың және басқа да көптеген ғалымдардың
технологиялары кеңінен танымал.
Қазақстанда Ж.А.Қараевтің, Ә.Жүнісбектің, М.М.Жанпейісованың және тағы
басқа да ғалымдардың оқыту технологиялары белсенді түрде қолданылуда.
Әлемнің түрлі елдерінде (АҚШ-та, Ұлыбританияда, Бельгияда, Ресейде
және т.б.) жүргізілген зерттеулерде оқытудың технологиялық тәсілінің
тиімділігі дәлелденген. М.Поташниктің (Ресей) пікірінше бұл бір жағдайларда
– технолог-ғылымдар жасаған индустриялдық нұсқасы, оның мәні бекітілген
ережелер мен тәсілдері қатаң сақтау болып табылады; ал басқа жағдайларда –
құрылымның жұмсақ нұсқасы, ол өзгерістер мен түзетулерді қажеттілігіне
қарай енгізуді ұсынады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл
білім мекемелерінің мұғалімдеріне, педагогтарына өзінің оңтайлы нұсқаны
қолдануға педагогикалық процесті кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен
құруға мүмкіндік береді.
Оқытудың тиімділігін арттыру мақсатында жаңа білім парадигмасына
сүйене отырып, жаңа оқыту технологиясының өзіндік нұсқасы жасалды. Осы
технологияның идеяларына тәжірибелік негіздеме беру мақсатында тоғыз жыл
бойына оның ғылыми-теориялық әзірлемесі Қазақстанның әр түрлі
аймақтарындағы білім мекемелерінде сынақтан өтті.
Зерттеу нәтижелері мен тәжірибелік-эксперименталдық жұмыс оны орта
мектептерде, гимназияларда, лицейлерде, колледждерде, институттарда және
т.б. қолдануға болатынын көрсетті.
Оқыту технологиясының бір ерекшелігі – оның білімді меңгеруге емес,
тұлғаның танымдық қабілеттерін және танымдық процестерді:
яғни, жадының алуан түрлерін (есту, көру, қимыл және т.б.), ойлауды,
ынтаны, қабылдау қабілетін арнайы жасалған оқу және танымдық жағдайлар
арқылы дамытуға, сондай-ақ тұлғаның қауіпсіздігін, өзін-өзі өзектілендіру,
өзін-өзі бекіту, қарым-қатынас, ойын, танымдық және шығармашылық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға; белсенді сөздік қорын (ауызша және жазба
тілінде) дамытуға бағытталуы.
Ал базалық білім бұл технологияның алдына қойған мақсаттарына жетудегі
басты құралдарының бірі болып қана табылады.
Зерттеулер көрсеткендей, жоғарыда аталағн мақсаттарға бағытталуы оқу
процесін мұқият құра білген жағдайда оқушылардың білім сапасын едәуір
арттыруға және білім стандарды бекіткен оқу материалын барлық оқушылардың
жүз пайызға меңгеруін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Оқыту технологиясының өзіндік нұсқасын әзірлегенде ғалымдар оның жалпы
құрылу қағидаларына (Дж.Блок, Л.Андерсен, Дж.Керрол, Б.Блум, т.б.), сондай-
ақ тұлғаның даму ерекшеліктері туралы психологиялық ғылым мәліметтеріне,
оның мүдделеріне, тұлғаның қызығушылық аясын дамытуға, тұлғаның танымдық
құрылымын дамыту ерекшеліктеріне (Ж.Пиаже, Э.Эриксон, А.Маслау,
Л.И.Божович, Л.С.Выготский, Л.М.Фридман және т.б.) сүйендік.
Оқыту технологиясының тағы бір ерекшелігі дарынды балалармен тұрақты
және жүйелі жұмыс істеу мүмкіндігі болып табылады.
Жеке тұлғаның қалыптастыру деңгейінің сапасына қойылатын қоғамдық-
әлеуметтік талаптардың үнемі өсіп отыруына сәйкес
педагогикалық құралдарды да тұрақты жаңарту қажет болады. Бүгіндері ондай
жаңартулар педагогикалық ғылым мен тәжірибелердің үздіксіз сабақтастықта
дамуынан көрінеді. Онда педагогикалық технологиялар көмегімен күнделікті
оқытудағы оқу-тәрбие үрдісін алдын-ала жобалау жолына ауыстыру, оларды ізбе-
із сыныпта қолдану көзделеді. Мұғалім үшін жазылатын дәстүрлі сабақ
жоспарларына өзгеше жұмыс ретінде педагогикалық технологияда оқушылардың
оқу-танымдық әрекеттерінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу-тәрбие
үрдісінің жобасы жасалады. Мұндағы әр іс нәтижесінің нақтылығымен, білім
мазмұнының біртұтастығымен анықталады.
Қазіргі кезеңдегі психологиялық педагогикалық әдебиеттер ғылыми-
техникалық процестің жетістіктері мен білім беру саласына жаңа
компьютерлік технологияларды енгізумен бірге келген технология деген
ұғым жиі кездеседі. Ғылымда арнаулы технологиялық бағыт пайда болды. Бұл
бағыт ХХ ғасырдың 60-жылдарында АҚШ және Англияда пайда болды және қазіргі
уақытта практика жүзінде барлық дүниежүзі елдеріне тарады.
Барлық жасалған және қазіргі күнде адамның қолданып жүрген
технологияларды екі түрге бөлуге болады: өндірістік және әлеуметтік,
өндірістік технологияларға үлгі ретінде табиғат шикізатын қайта өңдеу
технологиясы болады. Бұл жағдайда технология деп бастапқы материалды өнім
шығуында белгілі бір алдын ала берілген қажеттерді бөліп алу мақсатымен
қайта өңдеу процесі деп айтады.
Әлеуметтік технология деп, онда бастапқыда соңғы нәтиже болатын адам
болады, ал негізгі оның көрсеткіші өзгеріп тұратын бір немесе бірнеше оның
қасиеттері болады. Әлеуметтік технология бұл өте жоғары деңгейдегі
ұйымдастырылған технологиялар деуге
болады, себебі адам әлеуметтік технологияның объектісі, ал ол өте көп
жақтылы жүйе.
Шындығында педагогикалық технологияны жасаушылардың назары (терминдік
түсініктемелеріне қарағанда) педагогикалық еңбектің жеке құбылыстар
саласына бағытталған. Білім беру технологияларының басым көпшілігі
негізінен оқушылардың белгілі бір білім жиынтығын меңгеруге бағытталған.
Концепция жасаушылардың ұстаздар - оқушылар жүйесінің ерекшеліктерімен
ұстаз ерекшеліктерінің технологиясының өзгешеліктері арасындағы өзара
байланыстардың түрленген түрлерін көрсетудің басылмауы олардың ең осал
жері. Егер кәсіби іс-әрекетке жеке өзгерістер енгізілсе еңбек саласында
түбегейлі өзгерістерге жету және оның нәтижелеріне аса ықпал жасау мүмкін
емес. Бұл тағы да технология ұғымының мазмұн туралы айтуға мәжбүр етеді.
Бар және жасалынатын жаңа педагогикалық технологияны бағалаудың
негізінде: концептуалдық; Ұстаздық қатысы бар заттық саласының мазмұнын
түсіну ұстаздың қатысы бар; ұстаз іс-әрекетінің соңғы прадигмасының
нақтылығы; жалпы технология және оның ішінде жеке және педагогикалық
технологияның қайда жасалынатынымен және қолданылатындығының саласының
ұғымына сипаттама болып отыр.
Негізінен ең алдымен көрсетілген технологияның белгілері педагогикалық
еңбектің технологиясы дегеніміз не екенін анықтау береді.
Білім беру ұғымына берілген анықтамалар педагогикалық технологиялар
егер олар білім берудің мақсаттарына – біртұтас педагогикалық процестегі
тұтас тұлғаның қалыптасуымен қызмет еткен жағдайда анықталатындығын
көрсетеді. Демек педагогикалық
технология егер ол педагогтар - оқушылар жүйесінің ерекшелігіне оның
жағдайының өзгеруі біртұтас педагогикалық процес болатындығына негізделе
отырып жасалған.
Қазіргі уақытта педагогикалық технология ұғымы әртүрлі
түсіндіріледі. Көп тараған анықтама В.П.Беспалько ұсынған: ол педагогикалық
технология оқу мен тәрбие процестерінің (теориялық негізделген) еске түсіру
барысында қолданған құралдар мен әдістер жиынтығы, олар білім мақсатын
тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Педагогикалық технология қол жеткен
жетістіктерді сатылы өлшеу мен қорытынды бағалаудың объективті
мүмкіншілігін жеткілікті дәрежеде сақтайтын мақсаттары мен тапсырылған
оларға сәйкес ғылыми жобалардың болуын қалайды. Бірақ бұл анықтамадағы
көрсетілген бір-бірімен тәуелсіз және дербес өмір сүруін оқыту және тәрбие
процестері болады деген оймен келісу қиын. Тұлға дегеніміз тұтастай тұратын
құрылым, жіне ол біртұтас педагогикалық процеспен байланысты. (В.С.Ильин),
демек педагогикалық технологияда осы педагогикалық процестің басты
белгісіне сәйкес болуы керек.
Инновациялық оқу оқудың түсіндірмелі – иллюстриялдық түрінен
әрекетшілдікке ауысу арқылы жүзеге аса отырып, оқушының оқу әрекетінің
белсенді субъектісі болуына мүмкіндік береді. Оның өзі сабақты әртүрлі
технологиялар бойынша жобалауды қажет етеді.
Солардың бірнешеуіне тоқталып өтетін болсақ, олар:
Ойындық технология мәнді өмір жағдайларына модельдеу және оның шешуін
іздестіруге құрылады, жетекші әдісі – ойын. Оның түрлері: іскерлік ойындар,
рольдік және оқиғалық ойындар, саяхөаттық және дидактикалық ойындар.
Зерттеу технологиясы проблемалық ізденіске, жаңалықтар ашуға құрылады.
Жетекші әдіс – проблемалық оқыту әдісі.
Жеке дара оқыту технологиясында жеке оқушының жеке ерекшеліктеріне сай
ұйымдастырылады, оқу және дара тапсырмалар арқылы жүзеге асады.
Жобалап оқыту технологиясы. Қазіргі кезде дүние жүзінде оқушылардың
жаратылыстану пәндеріне деген қызығушылығы төмен болып отыр екен. Оқу
әрекетінің тиімділігін арттыру үшін оқушыны білім алу процесіндегі белсенді
әрекет ететін субъектісіне айналдыру керек деген идеялар көтерілгелі көп
болды. Оқушылардың болсын немесе оқытушы тарапынан болсын практикалық
маңызы бар жоба (проект) ұсынылуы тиіс. Жобаға қатысушылар оқыту түрі,
міндеттерді атқару туралы өзара келіседі. Оқушылар алған білімдерін
танымдық және порактикалық шешуге пайдаланады. Жеткіліксіз білімді әртүрлі
ақпарат көздерінен өз бетінше оқып үйренеді.
Оқушылар ұжымда жұмыс істеп үйренеді. Зерттеу біліктерін (проблеманы
анықтау, ақпарат жинау, бақылау, тәжірибе жүргізу, талдау, жорамал жасау,
қорытындылау) меңгереді. Оқушылардың жүйелі ойлауы дамиды. Жобалау әдісі –
оқушылардың зерттеу жұмыстары әдісі болып табылады. Жобалап оқыту
технологиясының объектілері нақты өмірден алынған практикалық маңызы бар
жобаға енуі тиіс.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясы – белгілі бір идеяларды қабылдай
отырып, оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға
қарсы қоя салыстыру, сол идеяларға қарсы көзқарастарымен тепе-теңдікте
ұстап зерттеу, оларға сеніммен қарайтын белгілі бір жүйелікке түсіріп
қолдану. Мұндай құрылымы оқыту мен үйренудің үш деңгейінен тұратын модель.
Олар: қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс. Бұл технологияның
тиімділігі – біріккен іс-әрекетті ұйымдастыра отырып,
оқушының сын тұрғысынан ойлау мен жазу дағдысын қалыптастыру. Сын
тұрғысынан ойлауды дамыту – сынау емес шындалған ойлау. Оқушы өз ойын сын
тұрғысынан ойлап, дәлелдеуге тырысады, ой өрісін кеңейтеді, еркін ойлай
отырып, келе-келе мұғалімнің түсіндіргенінен гөрі, өзі ізденісімен,
қызығушылық танытып, шығармашылық қабілеттері ұштасады. Сонымен қатар
жекелей жұмыстар, жұптық жіне топтық жұмсыстар арқылы өз ойларын ашық айта
білу, пікір айтуға үйрену, пікір таластыру (дебат әдісі), ойланып жауап
беру, жолдастарының ойын тыңдау, жауаптарын бағалай білу, сыйластық,
ұйымшылдық, білім деңгейлерінің жоғары болуына көп әсер тигізеді. Оның
ішінде ерекше бөлінетін жағдай сынып бойынша көп сөйлемейтін, ойлау
дәрежелері төмен оқушылардың да қызығушылық танытып, өз мүмкіндіктеріне
қарай топтар бойынша сабаққа қатысуға тырысып, өз үлестерін қосады[14,3б].
Саралап оқыту технологиясы – оқу деңгейлері ортақ топтар үшін арнаулы
тапсырмалар мен оқу әрекеттерін ұйымдастыру арқылы жүзеге асады. Бұл
тапсырмалар осы тақырыпта меңгеруге бөлінген уақытқа толқ сиятындай
шамадағы материалдарды қатиды және ең дарынды оқушының қабылдау деңгейіне
лайықтап құрастырылады. Оларға мысалы, математика пәнінен төмендегідей
талаптар қойылады.
Бірінші деңгейдегі тапсырмаларға қойылатын талаптар:
1. Жаттап алуға лайықталған болуы керек.
2. Алдыңғы сабақта жаңадан меңгерілетін білімнің өңін өзгертпей
қайталап пысықтауына мүмкіндік беруі тиіс.
3. Тапсырмалар жаңа тақырып үшін типті және өмірден байланысты болуы
керек. Математика пәнінде мұндай талаптар жаңа тақырыпты игеруге
соңында шығарған есептерге ұқсас тапсырмалар
құру арқылы орындалады және олар оқушының өзі қорытып шығарған ереже,
анықтама, заңдарын бекітуге арналады. Мұндай тапсырмаларды құрастырған
кезде, олардың танымдылығы мен қызықтылық жақтарына ерекше көңіл аударған
жөн.
Екінші деңгейдегі, яғни алгоритмдік деңгейдегі тапсырмаларға
қойылатын талаптар:
1. Өтіп кеткен материалдарды реттеуге және жүйелеуге берілген
тапсырмалар. Бұлар өзгертілген жағдайлардағы тапсырмалар, яғни бұрынғы
тапсырмаларға ұқсас, бірақ оларды орындау үшін алғашқы алған білімдерін
түрлендіріп пайдалпну қажет болады.
2. Оқушының ойлау қабілетін жетілдіруге берілетін тапсырмалар,
логикалық есептер.
Үшінші эвристикалық деңгейдегі тапсырмаларды төмендегідей
топтастыруға болады:
1. Танымдық-іздену (эвристикалық) түрдегі тапсырмаларды орындау
барысында оқушылар жаңа тақырып бойынша меңгерген алғашқы қарапайым
білімдерін тереңдетумен қатар жаңа білімді меңгеріп, өзі үшін жаңалық ашуы
тиіс. Эврика! Мұндай жұмыс – анализ бен синтез және салыстыру арқылы
негізгісін анықтау, қорытындылау сияқты ой жұмыстарын қажет етеді.
Есептерді шешу барысында оқушылар жаңа есептерге тап болады да,
проблемалық жағдай туындайды. Оны шешу үшін оқушы жаңа әдістер ізденуі
тиіс.
2. Әртүрлі әдіс – тәсілдермен шешілетін есептер.
3. Өздігімен мысалдар мен есептер құрастыру және оны өздігімен
шығару, өмірден алынған мәліметтер негізінде диаграмма, графиктер салу,
жергілікті жағдайда өлшеу жұмыстарын жүргізу,
көрнекті құралдар дайындауға берілетін тапсырмалар. Ой қорытуға арналған,
дағды қалыптастырутын тапсырмалар.
Төртінші шығармашылық деңгей тапсырмалары:
1. Оқушылардың жинаған өмірлік тәжірибесі мен қалыптастырған ұғым,
түсініктердің, қиялы мен белсенді ой еңбегінің нәтижесінде жаңаша, бұған
дейін болмаған белгілі дәрежеде олардың жеке басының икемділігін байқататын
дүние жасап шығуына негізделген есептер.
2. Олимпиядалық есептер.
3. Берілген тақырыпқа өз бетімен реферат, баяндамалар дайындау.
Деңгейлеп оқыту барысында оқушының бірінші деңгейдегі тапсырмаларды
дұрыс орындағаны есепке (зачет) алынып отырылады. Бұл деңгейдегі
тапсырмаларды, қандай оқушы болмасын, өзінің дарындылығына да,
бейімділігіне де, әрқашан жоғары даму деңгейін де жақсы оқып жүргеніне
қарамастан, жұмысын өзі үшін жеңіл болса да – оқушылық міндеті 1-ші
деңгейдегі тапсырмаларын орындаудан бастайды. Барлық оқушылар жұмысын бір
мезгілде бастап, әрқайсысы білім игерудегі өз қабылетіне қарай өз биігіне
жетеді. Бұл барлық оқушыларды тірек білімімен қамтамасыз етеді.
Деңгейлеп саралап оқыту оқушылардың білімін жаңа әдіспен, яғни
рейтинг жүйе бойынша бағалауға мүмкіндік береді[2,16б].
Модульдік оқыту технологиясы – оқушының тұлғалық дамуына бағытталған
технологиялардың бірі. Сабақтың сапалы, тиімді өтуі күнтізбелік жоспарды
құруға байланысты. Күнтізбелік жоспарды жасау мен оқушылардың өз бетінше
ізденіп, шығармашылықпен жұмыс імтеуіне Модульдік оқыту технологиясы өте
тиімді. Бұл технологияны
қолдану білімді демократияландыруға, ізгіліктендіруге, оқыту сапасын
арттыруға ықпал етеді.
Оқыту технологиясының бұл нұсқасының бір ерекшелігі – білімді меңгеру
емес, оқушының өз бетінше меңгеруге ұмтылуы. Мұғалім еңбегінің нәтижесі
оқушының білім деңгейімен анықталады. Сондықтан әрбір мұғалімнің алдында
әрдайым Нені оқыту керек? деген сұрақ тұруы тиіс.
Оқу модулінде жалпы сағат санына қарамастан, кіріспе және қорытынды
бөлімдеріне 1-2 сағат беріледі. Барлық қалған уақыт сөйлесу бөлімінің
меншігінде болады.
Кіріспе бөлімінде мұғалім оқушыларды өз модулінің жалпы құрылымымен,
оның мақсат-міндеттерімен таныстырады. Сонан соң мұғалім осы оқу модулінің
барлық уақытына есептелген материялын қысқаша (10-20 минут ішінде), сызба,
кесте және т.б. белгілік үлгілерге сүйене отырып түсіндіреді.
Оқушылардың оқу материялын қайта жаңғырту деңгейін, қарапайым білік
пен дағдыларды және білімін іс жүзінде бірнеше рет қайта қолдануы сөйлесу
бөлімі сабақтарында жүзеге асырылады.
Тақырып мазмұнына (тұтас тақырып немесе тарау бойынша) өсу бағытымен
– қарапайымнан күрделіге, репродуктивтік тапсырмадан шығармашылық сипаттағы
тапсырмаларға, зерттеушілік қызмет элементтеріне қарай бірнеше мәрте қайта
оралып отыру әрі оқушыға оқу материалымен жұмыс істей отырып, өз
қабілеттерін, жадын, ынтасын, ойлауын, ауызша және жазбаша тілін дамытуға
мүмкіндік береді.
Сөйлесу бөлімінде танымдық процесс сыныпты 2-6 адамнан шағын топтарға
бөлу арқылы негізінен оқушылардың өзара әрекет етуіне құрылған.
Оқушылардың танымдық қызметі әрбір оқушының әр сабақта үш күрделілік
деңгейде берілетін оқу материалын тыңдау, жазу, көру және айту мүмкіндігіне
болатындай етіп құрылған (Адамның екі сигналдық жүйесін қолдану тұлғаның
танымдық қабілеттерін де, танымдық процестерді де дамытуға мүмкіндік
береді),
Оқытуды ойын түрінде ұйымдастыру және әртүрлі белсенді формаларды
(топтық, топтық-жеке және жұппен жұмыс, диспуттар, пікірталастар) қолдану –
оқытудың міндетті шарты болып табылады. Сөйлесу бөлімінде алғашында оқу
материалын қайта жаңғырту және қарапайым білік пен дағды қалыптастыру
мақсатында, кейіннен алынған
білімді талдау, жинақтау және бағалау мақсатында оқытудың белсенді
формалары қолданылады.
3,4-сабақтардан бастап оқушыларға стандарт тапсырмаларға сай
сараланған тапсырмалар беріледі (ІІІ және ІІ деңгейлер).
І деңгей тапсырмалары дарындылықтың екі түріне – интеллектуалдық және
креативтік дарынды балаларға арналған.
Оқушылар қандайда бір деңгейдегі тапсырмаларды өздері таңдайды.
Тапсырмаларды қарапайымнан күрделіге қарай кезең-кезеңімен орындау міндетті
емес. Оқушы тапсырманы өзінің орындау мүмкіндігіне қарай таңдауға ерікті.
Оқу модулінің сөйлесу (даярлық) бөлімінің тағы бір ерекшелігі бар.
Зерттеу көрсеткендей, оқытудың белсенді және ойын формаларын кеңінен
қолдану оқушылардың оқу материялына бірнеше мәрте – 13-тен 24 ретке дейін
қайта оралып, жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.
Оқу модулінің сөйлесу бөлімінде оқушылар білімін бағалаудың дәстүрлі
бес балдық (шын мәнінде үш балдық) жүйесін емес, тоғыз балдық жүйені
қолдану тиімді, бұл оқушыға бір деңгей
тапсырмаларынан екіншісіне жеңіл, көңіліне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz