Адамды, жылжымалы және жылжымайтын объектілерді танытуға ұсыну тергеу әрекеті
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе 2
I. ТАРАУ Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің ұғымы және оның
түрлері 4
II. ТАРАУ Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің негізгі жағдайы 11
1. Танытуға ұсыну әрекетінің алдындағы жауап алу 11
2. Объектіні сырттай өзара ұқсастығы бар басқа
объектілердің қасында көрсету 14
3. Танытуға ұсыну тергеу әрекетін жүргізу үшін қолайлы 16 жағдайды
таңдау
4. Танытуға ұсыну тергеу әрекеті барысында бөлмені
жарықтандыру 17
5. Танытуға ұсыну тергеу әрекетін жүргізуде маманның қатыстырылу
маңызы 19
III. ТАРАУ Адамды, жылжымалы және жылжымайтын объектілерді
танытуға ұсыну тергеу әрекеті 21
1. Танытуға ұсыну тергеу әрекеті барысында кездесетін стандарттан
тыс жағдайлар 33
2. Мәйітті танытуға ұсыну тергеу әрекеті 35
3. Фотобейне және бейнетаспа бойынша танытуға ұсыну тергеу әрекеті
40
4. Заттарды танытута ұсыну тергеу әрекеті 42
5. Жануарларды танытуға ұсыну тергеу әрекетінің
ерекшеліктері 44
6. Жер және құрылыс учаскелерін, ғимараттарды
танытуға ұсыну тергеу әрекеті 47
IV. ТАРАУ Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің қортындысын бекіту
және оны бағалау 50
Танытуға ұсыну тергеу әрекетін бекіту 50
Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің нәтижелерін бағалау. 52
3. Тану және сот сараптамасы. 56 Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Криминалистика ғылымының зерттеу жұмысы барысында ерекше орын алатын
және негізгі мақсаттарының бірі - алдын ала тергеу және сот процессі
барысында дәлелдерді жинау, зерттеу, оларды бағалап қолдану әрекетіне
байланысты кешенді проблемалар болып табылады.
Криминалистика ғылымының әдіс-әдістемелері негізінен қылмыстық іс
жүргізу шеңберінде қылмытық іс жүргізу заңының мақсатын жүзеге асыру үшін
бағытталған, яғни криминалистика және қылмыстық іс жүргізу ғылымдары өзара
тығыз байланысты екендігі белгілі. Сонымен қатар, криминалистика ғылымы
дүниеге әкелген, көп жылдық тәжірибиенің, ғылыми зерттеулердің және осы
теориаларды қолданудың негізінде дәлелдерді жинақтаудың көптеген әдістері
қылмыстық іс жүргізу заңында өзіне тән регламенттері бар жаңа процессуалдық
әрекеттердің туындауына алып келді. Соладрдың қатарында көптеген әрекеттер
іс жүргізуде заңды статус алып, жеке тергеу әрекеттері ретінде бекітілді
(мыс: жәбірленушіден, куәгерден танытуға ұсыну тергеу әрекетін өткізбей
тұрып жауап алу, танылушы тұлғаға танытуға ұсыну барысында ұсынылған
азаматтардың қатарынан қалаған жеріне орналасуға құқығы).
Танытуға ұсыну тергеу әрекеті бұрын сонды қылмыстық іс жүргізу заңында
жаңа іс әрекетке жатады. Сондықтан осы дипломдық жұмыста қылмыстық іс
жүргізу заңыңдағы жаңа тергеу әрекетінің пайда болуы және оның практикалық
қажеттілігімен криминалистік теорияның негізіндегі ізденістер нәтижесі,
оның даму процессі қарастырылған.
Танытуға ұсыну тергеу әрекеті адамзат тарихында мындаған жылдар бойы
белгілі. Бұл әрекет белгілері барлық уақытта барлық халықтың қылмыстық іс
жүргізу жүйесінде болған. Алайда осы әрекеттің ғылыми дәрежеде сараланып,
оның тергеу әрекеттерінің жүйесінде жеке тергеу әрекеті ретінде орын алып,
заңда бекітілуі үшін ондаған жылдар бойында ғылыми зерттеу жұмыстары
жүргізілді.
Танытуға ұсыну тергеу әрекеті өзінің мақсатына, психологиялық негізіне,
атқару тактикасына және заңи реттеуіне байланысты өз алдына жеке тергеу
әрекеті екендігі сөзсіз. Оның, жоғарыда көрсетілгендей өз алдына жеке
тергеу әрекеті бола тұра оның өзіне тән, заңда толық денгейде қаралмаған
қиындық тудыратын жағдайлары да бар. Мысалы танушы тұлғаның тануға
ұсынылған тұлғаның алдынбағы психиологиялық қобалжуы және соның салдарынан
тану барысында алынатын мәліметтің шыңдыққа сайкес келмейтіндігі, басқаша
айтқанда сезікті адамды танытуға ұсыну
барысында сезікті тұлғаның тікелей өзінің немесе туыс-таныстары арқылы
танушы тұлғаға әсер етуі осы тергеу әрекетінен күтілетін қорытындыға
тікелей кері әсерін тигізу мүмкін. Яғни танушы тұлғаның ден саулығымен
өміріне төнуі мумкін қауіп қатердің алдын алу шаралары заңда қаралғанымен,
тәжірибиеге жүгінсек, олар қажетті дәрежеде іске аспайды.[1]
Қазақстан Республикасы конституциясының 16-бабының 1-ші тармағында "
Әркімнің өзінің ,жеке басының бостаңдығына құқығы бар"-делінген.[2]
Дегенмен әр адамның жеке бас бостаңдығына деген коституциялық құқығын
шектеуге тек қылмыстық іс жүргізу заңыңда көрсетілгеңдей және сол заң
талаптарына сәйкес, қылмыспен күрес барысында, ҚТЖ-у міндеттерін шешуге
қажетті деңгейде ғана мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары түрінде жол беріледі.
Яғни бұл жерде мемлекет тек қана қылмыспен күресіп қоймай, сонымен қатар
процеске қатысушылар мен өзге де адамдардың құқықтарымен мүдделерін
қорғауға міндетті болып табылады.
Осыңдай міндеттер танытуға ұсынудың да субъектілеріне жүктеледі. ҚР
ҚІЖК-нің 228 бабына сәйкес тану субъектісі ретінде танушылар болып:
жәбірленуші, куә, сезікті, айыпкер болады. Олар ересек адамдар және
танылатын объектілерді дұрыс қабылдай алатын және олар туралы мәліметтерді
айтып бере алатын кәмелетке толғандар болып табылады.
Ал енді тақырыптың маңыздылығына келер болсақ, танытуға ұсыну жеке
тергеу әрекеті болғандыктан дәлелдемелер жинаудың бір түрі болып табылады,
сонымен қатар тану мыналарды тексеру үшін қажет:
1) тергеу версияларын тексеру;
2) қарау нәтижелерін тексеру;
3) жауаптарды тексеру;
4) тінту нәтижелерін тексеру.
Бұл тергеу әрекетінің нәтижесінде қоғамда белгілі бір қылмыстық
әрекеттің немесе әрекетсіздіктің орын алғандығын және соны анықтау жолында
өзіндік үлес қосады. Танытуға ұсынуда ұсынылып отырған объектіні ұқсастыру,
теңестіру жолыңда өз мақсатына жетеді.[3]
Осы жұмысты зертеп оны дипломдық жұмыс ретінде жазуыма, осы іс
әрекеттің күрделілігіне байланысты, танытуға ұсыну тергеу әрекеті барысында
туындайтын жағдайларда қолданылған тәжірибенің тиімділігін сонымен қатар
жіберілген қателіктерге баға беріп ол қателіктердің орын алу механизмін
зерттеу итермеледі.
I. ТАРАУ Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің ұғымы және оның түрлері
Бұл тақырыпты бастамас бұрын тану үшін көрсетудің тарихына тоқталып
кеткеніміз жөн болады. Ертенің өзінде үлкен қалаларда (әсіресе, базарларда)
қылмыстың құрбаны болған адам өзінің мұқтажын айтып-шағынып, билік
жүргізетін адамдарға қылмыскердің бет-әлпетін сипаттап, жаза қолдануын
өтінетін болған. Кейіннен бұл криминалистика ғылымымен реттеліп келген
тергеу әрекеті қылмыстық істерді жүргізу заңына енгізілді. Әрине, 1998
жылдың қаңтарында қабылданған Қылмыстық іс жүргізу кодексі криминалистика
ғылымына сәйкес осы тергеу әрекетін егжей-тегжей толық қамти алмайды.
Сондықтан осы тергеу әрекетін криминалистика ғылымында қарастыру өте
орынды.
Тануға ұсыну жеке тергеу әрекеті ретінде бірден енген жоқ.
Жәбірленушілердің қылмыскерлерді тану мүмкіншілігін қолдану кеңес
үкіметінің алғашқы жылдарыңдағы тергеу тәжірибесінен белгілі болып,
тергеуде кең қолданыла бастады.
Осылай, 1918 жылы ұсталынған анархистердің арасынан қарақшыларды тану
үшін, қару қолданылып шабуыл жасаудан зардап шеккен азаматтарды қылмыстық
іздестіру бөліміне шақырған. Бұл шақырулар газет беттерінде басылып,
ертеңіне милицияға келген ондаған азамат анархистердің арасынан өздерін
тонаған қарулы қарақшылар мен кісі өлтірушілерді таныған. Бұл жерде тану
үшін сезіктілер ғана емес, қарусыздандыру кезінде ұсталған барлық
анархистер көрсетілді.[4]
Тануға ұсыну — бұл куәға, жәбірленушіге, сезіктіге немесе айыпкерге
адамды, заттарды, не болмаса басқа объектілерді ұқсастық (тождество) бар
немесе жоқ екенін анықтау мақсатында көрсетуден тұратын тергеу әрекетін
айтамыз (ҚР ҚІЖК-нің 228-229 баптары).
Энциклопедиялық тұрғыдан алғанда, тану анықтау немесе алдын ала тергеу
барысында куәгерге (жәбірленушіге, сезіктіге, айыпталушыға) заңда
белгіленген тәртіппен танушы адамның тергеп тексерілетін оқиғаға байланысты
байқап ол туралы бұрын жауап берген жайларына ұқсастығы мен айырмашылығын
анықтау мақсатында адамды немесе белгілі бір объектіні көрсетуден тұратын
тергеу іс-әрекеті ретінде анықталады.[5]
Б.Т.Безлепкин атап көрсеткендей, тану үшін көрсету объектінің тек өзіне
тән белгілері, басқаша айтқанда, белгілі бір ерекшеліктері болғанда ғана
мағынаға ие болады. Бұл оны өзге де ұқсас объектілерден бөліп
көрсетуге және осы негізде ұқсастыруға
мүмкіндік береді. Объектіні дараландырып тұратын белгілер болғанда ғана
оның танушы адам айғақ берген объектімен ұқсастығы немесе айырмашылығы
туралы мәселе шешілуі мүмкін. Егер объектіде мұндай белгілер болмаса, оны
тану үшін көрсету мағынасыз болып шығады. Мәселен, өте көп мөлшердегі
тауарға қатысты болса, ұрланған заттарды тану жөнінде әңгіме болуы мүмкін
емес.[6]
Р.Х.Якуповтың анықтамасы бойынша, тану үшін көрсету — адамның бұрынғы
бақылауларының негізінде объектіні тану мүмкіндігін анықтау мақсатында
танушы адамнан бақылаудың шарттары, танылатын адамның (заттың) белгілері
мен ерекшеліктері туралы алдын ала жауап алудан кейін жүргізілетін тергеу
іс-әрекеті.[7]
Тану үшін көрсету — бұл дербес іс жүргізу әрекеті, оның мәні бұрын
қабылданған объектінің топтық қатыстылығын ұқсастыру немесе орнатудан
тұрады.
Объектіні тану қажеттілігі кез-келген қылмысты тергеу кезінде танушы
бұрын қабылдағанда сол объект болып табылатынын белгілеу қажет жағдайда
пайда болады. Мақсатқа жету үшін тергеуші, қылмыстық-іс жүргізу заңдарымен
және криминалистикалық тактика белгілеген ережелерді басшылыққа алып,
жәбірленушіге, айыпкерге, күдіктіге, танушы аталатынға тергеліп жатқан
оқиғаға байланысты ол бұрын бақылаған бұл объект объекті еске түсіруіне
мүмкіндік береді.
Осылайша, тану үшін көрсету жолымен іс бойынша дәлелдемелер алынатын
болады. Тану үшін көрсету міндеттері кеңінен қолданылады. Сөйтіп, тану үшін
көрсету арқылы жәбірленушінің, куәнің, айыпкердің, күдіктінің жауабы
тексеріледі. Мынаны ескеру керек, тергеудің басыңда фактілердің шығуымен
олардың арасындағы себепті байланыстар көбіне алдын ала болжам ретінде
түсіндіріледі. Сондықтан тану үшін көрсетудің міндеттірінің бірі болжамды
тексеру болып табылады. Тану үшін көрсетудің нәтижелері қылмыстың бірқатар
жағдайын анықтау үшін пайдаланылады. Мәселен, іс-қимылды саралап жіктеу
бірнеше тонаушылардың әрбіріне қылмыс болған орында анықталады. Алынған
мәліметтер айыпталуышының немесе жалған куәні мойындату үшін қолданылады.
Тану өндірісінде тергеуші қылмыстық-процессуальдық заңға сәйкес танушыға
тану үшін қажет объектіні көрсетеді, сөйтіп ол оны білген-білмегенін
анықтайды. Бұл процесс, криминалистикада атап көрсетілгеніндей, танушы
бұрын бақылаған объектінің бейнесі (ұқсас) оның жадында қалғанымен, оған
басқа объектер қатарында көрсетілетін ұқсас объектермен ойша салыстырумен
танушы жүргізуі қорытындыланады. Бұл салыстырудың қорытыңдысы олардың
ұқсастығы, бірдейлігі немесе айырмашылығы туралы қисынды
қорытынды жасауға қызмет етеді. Мұнда мынаны ескеру қажет, білу (тану) —
мүлдем күрделі психологиялық процесс және процесті криминалистика да
түсіндіру оңайлау, схемалық болып табылатыны қабылданған. [8]
Есте сақтау механизмі туралы мәселе күрделі және бірқатар ғылымды —
физиологияны, биологияны, психологияны, кибернетиканы зерттеу заты болып
табылады. Физиологтар ақпараты сақтау процесін жүйке байланысында
(ассоциацияда) пайда болуымен биохимиктер — рибонуклеин қышқылының (РНК)
және басқа да құрамының өзгеруімен, психологтар есте сақтаудың адамның
қызмет сипатымен және жеке тұлғаның бағытымен, т.б. байланыстылығын атап
көрсетеді. Осыған байланысты тану үшін көрсетілуге қатысты мүдделерді
ескере отырып, білудің психологиялық процесін тек қысқаша сипаттаймыз.
Психологтар сезімдік білім адамның жадыңда сақталатын суыған қалдық, дайын
пайда болып табылмайды деп атап көрсетеді. Материалдық әлем объектісі
туралы субъектінің қызметінен бөлінбей өмір сүреді, ол оны онда жинақталған
байлықпен байытып, оны жанды әрі шығармашылық жасайды. Осылайша,
материалдық әлемнің бұрын қабылданған объекті туралы сезімдік білім адамның
жадында "дайын зат" түрінде сақталмайды, ал білу өзімен бірге объектіні
қайталап қадаудағы бейненің көшірмесі ретінде есте пайда болуы арқылы
білінеді. Психологтар білу (тану) жадта сақталған тиісті іздің нақты әсер
етуін ойша операцияға негізделген деп атап көрсетеді. Бұл іздер ұқсастыру
процесінде қабылданған заттың немесе құбылыстың таным белгілерінің эталоны
ретінде көрінеді. Танып білуді жеке және тектік деп айырады. Жеке тану
процесінде әлдебір бір объект танылады. Ол жадта бұрын қабылданғандай, нақ
сондай ретінде бекітіледі. Тектік танып білу — бұл ұқсас заттарды немесе
құбылыстарды тану, яғни оны әлдебір белгілі объект табына жатқызу.
Таныпбілу әрдайым жария етудің қандай әдістері қолданғанына қарамастан,
жария етудің деңгейінен әрдайым жоғары.[9]
Психологияда сәттік және жалғастық танып-білу деп айырады. Сәттік
танып-білу объект жақсы таныс және оны қабылдау қиын емес жағдайда ғана
өтеді. Жалғастық танып-білу варианттарын (болжам) ұсыну және өндеуге
байланысты және кезеңдігімен сипатталады. Бірінші кезеңде тану сезімі ғана
пайда болады, екінші кезеңде толық тану деңгейіне жетеді. Бұл сондай-ақ
тергеу жағдайындағы қолайлы элемент те. Айрықша құбылысқа бірінші аңғарған
объектері таныс ретінде адам қынжылған кездегі күрделі танып-білу жатады
(бастан кешкеннің феномені). [ 10]
Тану үшін көрсету процесінде соңғысы адамдарды, заттарды, басқа
объектерді қате тануға айналып, бұл қолайсыз тергеу жағдайына, ал кейде
ауыр тергеу қателігіне әкеледі.
Осылайша, тану процесінің психологиялық негіздерін тергеу ұғымы бұл
күрделі тергеу іс-қимылын дұрыс ұйымдастыруға, алынған нәтижелерді
бағалауға, тану нәтижелерін басқа дәлелдермен тексеруге ұмтылуға
қалыптастырады.
Тергеуші (істі сотта қарауда - сот) тану үшін көрсетудің қорытындысына
баға береді, өйткені ол анықталған (анықталмаған) ұқсастықты немесе топтық
қатыстылықты анықтау туралы мәселені шешеді, сөйтіп танушының арызына
негізделген бұл бағалау ұғымы болады. Жоғарыда келтірілгендерді есепке ала
отырып, біздің пікіріміз бойынша, "тану үшін көрсету жәбірленуші куәні,
күдіктіні немесе айыпталушыны бұрын аңғарған объектіні ұқсастығы немесе
топтық қатыстылығын анықтаумен қорытындыланады" туралы қате көзкарас деп
санауды қажет етеді.[11] Аталған адамдар танушы бола отырып, объектіні
танып-білу туралы мәлімдейді, тергеуші танышуға сұрақ қою жолымен тану
дәрежесін анықтайды, алынған нәтижелерді бағалайды, оны басқа дәлелдермен
салыстырады және осылайша ұқсастықты (сәйкестікті) жүзеге асырады.
Тану қаншалықты дәлдіктің түрлі дәрежесі болу мүмкін екендігі -
ұқсастыққа дейінгі ұқсастығын анықтауда, тергеуші тану қандай түрде
бейнеленген анықтауды тиіс: ұқсастығын немесе дәл ұқсастығын анықтауда.
Ешбір жағдайда тану туралы арызбен ғана шектелуге болмайды.
Осылайша, тану үшін көрсетудің нәтижесі дәл ұқсастық (бір нақты
объектіні танып-білу), ұқсастығын анықтау (жалпы топтағы нысанға
жатқызылатын), танымау болмау мүмкін. Мысалы, дәл ұқсастық танушы оған
көрсетілген азаматты бұрын көрген адаммен ойша салыстыра отырып,
көрсетілгендердің бірін бұрын көргенінің өзі сияқты әлдебір ерекше
белгілерін танығанын мәлімдеген кезде орын алады. Егер танушы танылушының
бұрын көрген адамға ұқсас деп мәлімдеп, сонымен қатар бірнеше ұқсас
белгілері мен жекелеген айырмашылықтарын тапса, ол сондықтан бұл нақ сол
адам деп дәлелдей алмаса, мұндай тануды топтық қатыстылығы анықталған деп
санау керек.
Танудың көрсетілген екі түрінің арасында олардың дәлелдену маңызы
тұрғысынан үлкен айырмашылығы болады. Бірінші жағдайда сөз сол объект
туралы болып, барлық қалғандары шығарылады, ал екіншісінде - бұл нысан
немесе соған күдіктілердің қатарынан шығарылмайды. [ 12]
Тану үшін көрсету, оның процесінде дәл ұқсастықты немесе ұқсастықты
анықтау білу жолымен өтеді, криминалистикалық сәйкестіктің алуан түрі
(формасы) болып табылады. Бұрын С.М.Потапов тергеушінің немесе соттың
айыпталушының өзін жәбірлеушіге немесе куәге тану мақсатында көрсетуіне
тұратын әрекеті, дәл сол сияқты басқа емес, криминалистік сәйкестікті
көрсетеді деп жазды.[13] Мұндай сәйкестік ұрланған заттарға, қылмыс
қаруларына және басқа да заттарға оларды тану қажеттігі пайда болғанда
қатыстылығы бойынша орын алады.
Сәйкестік процесі бағынатын заңдылықты қарастыра отырып, ұқсас нысан
тануға жататын бір, нақты нысан болады деп анықтауға болады. Ол жеке
бейнеленген және қатыстылығы тұрақты тану белгілеріне ие болуы тиіс. Оның
үстіне бұл белгілер соншалықты айқын әрі жеке анықталғандықтан, оны адам
әлдебір арнаулы ғылыми-техникалық құралдарсыз аңғарып, оны есте сақтауы
тиіс. Басқа формалардан айырмашылығы біз қарастырып отырған сәйкестік ойша
бейне бойынша нысан егер ол бұрын танушы тікелей аңғарған жағдайда ғана
ұқсас болып табылатыны бойынша ерекшеленеді.
Басқа елеулі ерекшелігі, бұл жағдайда ұқсастырылушы "объект" — бейнелі
категория болуымен қорытындылынады. Бұл адамның жадында бұрынғы әлденені
аңғаруы нәтижеснде пайда болып, сақталған ойша бейне. Осыған байланысты
ойша бейнеге қатысы бойынша "объект" терминін қолдану дәл болмайды.
Ойша бейне шындықтың ойша белгіленуі болып табылады. Сондықтан оны
зерттеу елеулі қиындық тудырады және негізінен бұл бейненің мазмұны
көрсетпе кезінде жүзеге асырылады. Осы жерде тергеу және сот практикасында
тануды дұрыс бағаламауға байланысты салыстырмалы түрде көптеген
қателіктерге жол беріледі, бұл кезде танушы адам жаңылысады немесе жалған
түсіндірме береді. Тергеу және танып-білу процесінде тануда қатенің болуы
тану үшін көрсету нәтижесін бағалау сын тұрғыда қарауға жалпы мәжбүр етеді,
осыған байланысты іс жүргізу заңының барлық формальды талаптарын және тану
үшін көрсетілгеннің алынған нәтижелерінің сенімділігіне барынша кепілдік
беретін криминалистикалық тактика ережелерін сақтау өте маңызды. Өйткені,
қылмыстық процесте тану — бұл тек танып-білу актісі емес, ал танып-білу іс
жүргізу заңымен анықталған шеңберде жүзеге асырылады. Тергеуші мен сотқа
сенімділік кепілдігін көтеретін заң ережелерімен шектелді ме немесе мұндай
сақталған жоқ па, бұл процесс қандай жағдайда өткені бәрібір емес.
Психологиялық акт ретінде танып-білу сол және басқа жағдайда өте алады,
бірақ қылмыстық процесте шындықты анықтау үшін адамның психикалық
қызметінің нәтижесі ғана емес, бұл әрекет жүзеге асырылған формасы да
маңызды. Тану үшін көрсетудің нәтижелерінің сенімділігіне кепіл бері үшін,
мынадай ережелерді сақтау қажет.
1. Кейін танушы болатын адам тану үшін көрсетілгенге дейін тиісті объектіні
бақылағандағы жағдай туралы, тануға жататын адамның, заттың немесе басқа
объектінің белгілері, таңбалары туралы сұралуы тиіс.
2. Тану үшін көрсетудің алдында бұл тергеу ісін жүргізетін адам танушыны
тануға жататын адаммен кездесуді болдырмайтын шаралар қолдануға және
танушыға ықпал ететін кез-келген әдістерге қолдануға міндетті.
3. Адамға тергелетін іске қатысы жоқ, оған ұқсастар тобымен тану үшін
көрсетіледі.
4. Ұқсас адам деп алдыңғы тергеуде танушы атап көрсеткен танушыдан өзінің
сыртқы белгілері, ерекшеліктері бойынша айнымайтын адамдар саналады.
Танылушы басқа тану үшін көрсетілгендердің арасында ол күзетте жүргенде
немесе қылмыс жасауға күдікті деп атап көрсетілген киіміне, шаш қоюынан
немесе басқа белгілерінен ерекшеленбеуі тиіс.
5. Тану үшін көрсетілген адамдардың жалпы саны кемінде
үшеуден кем болмауы тиіс.
6. Тану үшін көрсетудің басталуы алдында танылушыға көрсетілетін адамдардың
арасында кез-келген орынды иелену ұсынылады.
7. Тану үшін көрсету қажет кезінде көрсетілетін адамдар тобынан танушыдан
жасырын жағдайда куәларды қатыстырып жүргізілуі мүмкін.
8. Тану үшін көрсету өндірісіне маман қатыса алады.
9. Егер танушы куә немесе жәбірленуші болып табылса, ол
танудың алдында айғақ беруден бас тартқаны және жалған айғақ
бергені үшін жауап беретіні туралы ескертіледі.
10. Тану үшін көрсетілетін заттар мен басқа да объектілер бұл іске қатысы
жоқ басқа бірдей объектердің арасында болады. Бұл ереже өлікті немесе
заттарға қатысты тануға қолданылмайды.
11. Тану үшін көрсету туралы оның нәтижелеріне қарамастан хаттама
толтырылады. Хаттамаға фотосуреттер, аудио- және бейне жазбаларды қосуға
болады.
Сонымен тану үшін көрсетілетін объектер сан-алуан түрлі болады, оларды
түрлері бойынша топтастырады. Бұл іс жүргізуде де, криминалистік бағытта да
өте маңызды, өйткені іс жүргізу тәртібіне оларды көрсетуге және тергеу ісін
жүргізудің тактикалық әдістеріне көрсету нысандары тәуелді. Осының
негізінде криминалистикада тану үшін көрсету (ұсыну) төмендегідей түрлерге
бөлінеді:
1. Тірі адамды тану үшін көрсету.
2. Өлікті тану үшін көрсету.
Қозғалатын заттарды немесе басқа нысандарды тану үшін көрсету.
Қозғалатындар қатарына көбіне заттар, жануарлар және тергеу, сот
жүргізілетін орынға немесе басқа орынға жеткізуге болатын заттар жатады.
Қозғалмайтын объектті тану үшін көрсету. Қозғалмайтын объект деп жергілікті
жердің төлімі, ғимарат, жекелеген бөлмелер және сыйыстыруға болмайтын басқа
да объекттер ұғынылады.
5. Тану үшін затты, объекті көрсету.
6. Аудиоматериалдарды, кино-, фото-, бейнелерді тану үшін
көрсету.[14]
Мұндай түрлердің тізімі тану объектердің ерекшеліктерін және оларды
көрсету жағдайын ескере отырып кеңейтуге болады. Айталық, М.А.Петуховский
түзеу-еңбек мекемесінде сотталушы жасаған қылмысты тергеу кезінде тану үшін
көрсетудің ерекшеліктерін қарастырады.[15] Б.А.Салаев төтенше жағдайдан
адамдардың жаппай өлгендегі өліктерді көрсету тактикасының ерекшеліктерін
зерттейді.[16]
Одан әрі бөлу объект нақты немесе фотосуреті бойынша көрсетілуіне
қатысты жүргізіледі. Біздің көзқарасымызша, объекті оның құрастырылуы
(моделі) бойынша тануда ұқсас ретінде қарастыруға болмайды, өйткені,
тікелей бұрын қабылданғанды сол объектпен ұқсастыруға ғана болады.
Құрастыру (модель) бойынша танып-білу тек қарастырылатыны мен бұрын
аңғарған объектінің арасындағы ұқсастықты анықтау үшін ғана келтіріледі.
Тану көру, сезу және естіп сезіну негізінде жүзеге асырылуы мүмкін.
Бәлкім, бұл тану осы барлық сезінулер кешенінен құрылатын акпаратты
үйлестіру нәтижесімен өтеді. Мысалы, танушы сол не басқа затты тұтастай
есте сақтады, сонымен бірге оның сезінуге болатын ерекшеліктерін де еске
түсіре алады. Сол кезде, затты қарап және түсініп, ол затты таныған
белгілері бойынша көрсетеді. Танушы адамды адамның келбеті және дауысы
бойынша тани алады. Алайда танушы соқыр болса, мысалы тек есту, сезу арқылы
негізде тануы мүмкін. Дауысы және сөйлеу ерекшеліктері, сондай-ақ дәмі мен
иісі бойынша тануға болады.
ІІ.ТАРАУ Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің негізгі жағдайы. 2.1.
Тануға ұсыну әрекетінің алдындағы жауап алу.
Тану үшін көрсетудің алдында міндетті түрде танушы болатыннан: куә,
жәбірленуші, айыпкер немесе оның белгісін тануға жататын тиісті объектер
олар бақылаған жағдайдағы күдіктіден жауап алынады. Атап көрсетілген
мәліметтер бірінші тергеуде ұғынылып, сондай-ақ қосымша тергеуде дәлелдене,
нақтылана түседі.
Танудың алдынбағы тергеуде баяндалған мәліметтердің толықтығына көп
нәрсе байланысты. Мысалы, адамның белгісі немесе объектердің белгісі туралы
нақты мәліметтер іздестіруді жеңілдетіп, барлық көрсетілетін нысандарды
дұрыс іріктеп таңдауға қалыптастырады, танудың сенімділігіне және тану үшін
көрсету өндірісі кезіңде алынған нәтижелерді дұрыс бағалауға кепілдік
жасайды.
Бақыланған нысандағы жағдайды анықтай отырып тергеуші аңғарудың
толықтығы мен дұрыстығына ықпал ететін объективті және субъективті
факторларды анықтауы тиіс.
Жауап алынушы оқиғаның басталуы алдында, бақылау процесінде және одан
соң қандай жағдайда болғанын; көңіл аудару бағыты, қабылдау, аңғару
ұзақтығы, аңғарылған нысанмен таныстық дәрежесі, жарықтандырылу күші мен
бағыты, аңғарылған нысанның басқа қоршаған заттармен өзара орналасуы қандай
болғанын анықтау қажет. Жауап берушінің көрсетпелерін бағалау үшін
танушының көзінде, құлағында ақаудың жоқ па екендігін білу маңызды. Жауап
алушыдан адамды және зат белгілерін ол есінде жақсы сақтағандығын анықтау
мақсатқа сай келеді. Жауап алушының иелігіндегі заттардың белгілерін тізуте
қатысты тергеу кезіңде, сұралушыдан бұл заттың әлдебір бөлігі қалған жоқ па
деп анықтау қажет. Егер ондайы бар болса, онда оларды артынша қарап және
мүмкіндігінше сақтау керек, өйткені, тануды растау үшін талап етілетін
заттарды табуда криминалисттік, тауар танушылық химиялық және басқа да
сараптамалар жүргізілуі мүмкін.
Бұрын көрген адамның жүзінің белгілері бойынша тергеуте кірісе отырып,
тергеуші жауап алушыдан ол нені есінде ұстағанының бәрін баяндауды ұсынады.
Әңгімені тыңдай отырып, тергеуші жауап беруші атаған белгілерді белгілей
отырып, жазба жүргізеді. Жауап берушінің көрсетпелерінің дұрыстығы туралы
електен өткізуге мүмкіндік беретін бақылау сұрақтарын да қойып отыру керек.
[17]
Егер жауап берушінің еркін әңгімеде хабарлаған мәліметтері жеткілікті
түрде негізді, бірақ толық болмаса, тергеуші сөздік портретті
суреттеуді толықтыруға бағытталған анықтаушы сұрақтар береді. Адам денесі
бөлігінің белгілерін суреттеуге қатысты сұрақтардың кезектілігі,
криминалистикада қабылданған сөздік портрет әдісі бойынша суреттеу жүйесіне
сай келуі тиіс. Алдымен жауап берушіге жалпы белгілеріне (мысалы, бойы,
дене құрылысы), одан соң жекелеген белгілеріне (басын, бетін, маңдайын,
т.б. суреттеу) қатысты сұрақ қояды.
Жауап берушіге адамның сыртқы келбетін суреттеуге көмектесу үшін,
тергеуші көрнекі құралдарды: суреттерді, адамның жекелеген бет бөлігі
бейнеленген диапозитивтерді, түстік кестелерді, компьютерлік, композициялық
портреттерді көрсетуді пайдалана алады.
Жауап берушінің сол немесе басқа белгілерді сипаттаған сөздері мен
терминдердін тергеуші хаттамада криминалистік терминологияда
қолданылатынмен жауап алу хаттамасында өзгерте алмайды. Айғақтар тергеу
хаттамасында баяндалады. Алайда тергеуші жауап берушінің ол адамды суреттей
отырып адам туралы белгілі бір бейне беретін "түсі жылы", "беті әдемі",
немесе "сұлу емес", "спортшының фигурасындай" деген сөздерімен шектелмеуі
тиіс. Бұл бейнелеулерді тергеу хаттамасында сақтай отырып, тергеуші
анықтайтын (нақтылайтын) сұрақтар қою жолымен жауап беруші адамның нақты
келбетін суреттеп анықтама беретін мәліметтерді растауға қол жеткізуі
керек.
Жауап берушінің жауабын тыңдап, анықтаушы және бақылау сұрақтарын қоя
отырып, сондай-ақ жауапта қарама-қайшылықты немесе жауап берушінің жолдауы
жалпыға бірдей қабылдаған ұғымға, белгілі фактілерге сай келмейтінін
анықтап, тергеуші жауап берушінің назарын осыған аударып, қарама-қайшылықты
жоюға шаралар көруте көңіл бөлуі мұнда тиіс. Мұнда ол өз пікірін және
танылушының белгілеріне қатысты мәліметтерді айтпауы тиіс.
Тергеуді аяқтап тергеуші жауап берушіден адамды жоғарыда аталған
белгілермен өзара ұқсастығы бар басқа адамдардың арасынан тани ала ма деп
сұрайды.
Көбіне жауап беруші адам бақылаған адамның белгілерін тіпті жақсы есте
сақтағанымен оның сыртқы түрін суреттеуге қиналады. Бұл басқа адамның
сыртқы түрін суреттеу дағдысы жоқ адам үшін — танудан гөрі психологиялық
мейілінше қиын міндет екендігімен түсіндіріледі. Сондықтан жауап беруші
бұрың бақыланған адамды тани алатынын, бірақ оның белгілерін толық тізіп
беру қолынан келмейтін айтатын жағдай да кездеседі. Мұндай жағдайда
тергеуші жауап берушінің мұндай сенімі неге негізделетін, оның жалпы ой
өрісі қандай, т.б. анықтауы тиіс. Бәлкім жауап берушінің көргенін есте
сақтау қабілеті жақсы болып, көргенін мүлдем суреттей алмайтын қабілетке ие
болады.
Заңгерлер арасында тану үшін алдын ала көрсету, белгісін суреттеу
негізінде тану дәлелдік маңызын жоғалтады деген де пікір бар. Бұған елеулі
маңыз бере отырып заңгерлермен сөз болып отырған нысандар жоқ кезде жүзеге
асырылатын еске түсірудің сенімді өлшемі көшірме болып табылатыны туралы
мәлімдейтін қазіргі психологияның мәліметтері де келіседі.
Тануға жататын адамның белгісінің толық алдын ала суреттелуі
жеткілікті болғанда және жауап беруші бұдан былай бұл белгілерді тануда
атап көрсетсе, нәтижені сенімді деп санауға болады. Алдын ала тергеу
кезінде тануға жататын адамның белгілерін қандай себептермен атамағаны
түсініксіз болса немесе белгіні қарамай мәлімдесе, соңынан көрсетілгенді
таныса, мұндай танудың дәлелдік құндылығы күмәнді.
Қазіргі психологияның мәліметтерінің негізінде алдын ала тану үшін
көрсетуден бұрын, қайта тергеудің мақсатқа сай келетіндігі туралы мәселені
қарастыру керек. Одан сұраған адамның белгілерін жауап беруші толық түзіп
бере алмаған жағдайда, қайта тергеу қажеттігі пайда болады. Мұндай тергеуді
жүргізу егер осы адамның ағзасының қасиеттерінің (мысалы, жүйке
жасушаларының қысымы) күшімен өткен аз уақыт есін жоғалту орын алғанда, оң
нәтижелер әкеледі. Келесісінде, демалып, жүйке жасушаларының бірқалыпты
жұмыс қалпына келтірсе, уақытша ұмытылғандарды қайтадан жаңартуға болады.
Мынадай да болады, аңғарғаннан соң бірден іле-шала бастапқы еске түсіру,
екі-үш күн кейінге қалдырған еске түсіруден толығырақ болады.
Егер қайта тергеуде тек адамның белгілері туралы қосымша белгілер
туралы мәліметтер ғана емес, бірінші тергеуде айтылған белгілері басқаша
суреттелген болса, тергеуші жауаптың өзгеру себебін анықтауы тиіс. Бірінші
және екінші тергеуде адамның белгісі түрліше суреттеліп, бұл алшақтық
айғақта тікелей қарама-қайшылық түзетілмесе, онда одан кейінгі танымның да
дәлелдік маңызы болмайды.
Сөйтіп, сот автомашинаны айдап кету туралы істі қарай отырып және
айғақта түзетілмеген қарама-қайшылықты талдап, адамды тану үшін жауап
берушінің алдына екі рет келтіріп, одан кейін тануды сенімді болып
табылмайды деген қорытындыға келеді, өйткені жәбірленуші милиция
органындағы тергеуде қылмыскерді суреттей отырып оның жүзі мейірімді,
нүрлы, бірақ орыстың түріңдей ақ еместі атап көрсеткен. Келесі тергеуде
жәбірленуші автомашинаны айдап кеткен азаматтың бейнесін қараңғы түсіп
кеткендіктен, қылмыскердің түсін жақсы есте сақтай алмағандығын мәлімдеді.
Бірінші және екінші тергеудің арасындағы айқын қарама-қайшылық
жәбірленушінің бұл бөлікте көрсетулері түзетілмеді, ол істі тергеуде елеулі
қателік болып табылды.[18]
Кейде тергеуші кейін танушы болатын бірнеше адамнан жауап ала отырып,
мынадай құбылысқа тап болады, тануға жататын бір адамды жауап берушілердің
әрбірі түрліше суреттейді. Мұндай жағдайда тануға жататын адамның бір
белгісін суреттеуде елеулі қарама-қайшылық бар ма, немесе көңіл аудару,
есте сақтау қасиетінің және жауап берушінің әрбірінің бейнені сөзбен
бейнелеуде есте сақталған адамның сыртқы келбетін өзінше дұрыс бағытын
талдау керек.
Тергеу практикасында мынадай жағдай да белгілі, бір қылмыскердің
сыртқы келбетін әрбір көруші дұрыс суреттейді, бірақ жауап берушілер
әртүрлі белгілеріне назар аударған.
2.2. Объектіні сырттай өзара ұқсастығы бар басқа объектілердің
қасында көрсету
Қылмыстық іс жүргізу заңы тану жүргізілетін адам, танылатынмен сырттай
ұқсастығы бар басқа адамдардың қатарында көрсетілуін талап етеді, ал
танылатын зат бірдей заттардың қатарында көрсетілуі тиіс. Бұл іс жүргізу
талаптарын орындау іс жүзінде қиын, бірақ міндетті. Адамды (немесе басқа
объектіні) басқа ұқсастардың арасында танып-білу алынған нәтижелердің
дұрыстығына сенімділікті тудырады. Әдетте бұрын көрген адамды танушы оның
бейнесін жадында соншалықты сақтайды, бұл белгілердің жиынтығын саралап
жіктейді, ал содан соң, оған ұқсастардың ішінен оған дәл ұқсас адамның
белгілерін дараландыратын белгілерін бөледі.
Егер бұрын көрілген объектінің бейнесі жадта дәл қалмаса, онда
объектердің арасындағы ұқсастықтарды қарай отырып, танушы ұқсастардың
ішінен белгіленген объектердің жеке белгілерін бөліп көрсете алмайды,
мұндай жағдайда дәл ұқсастыру болмайды. Осыған орай, іс жүргізу
ережелерінде аталған тәртіп бұзушылыққа жол берілсе, қате танып-білу үшін
қолайлы жағдай жасалады. Ұқсас белгілерді дұрыс салыстыра алмайтын және сол
адамды нақты айыра алмайтын жағдайда өзінің ақыл-ойына сыни тұрғыда қарап,
көп ұзамай танушыны сол адамды тануда қате тұжырымға келтіреді.
Адамдарды тану үшін сыртқы ұқсастығы бойынша көрсетуде нені ұғыну
керек? Бұл адамдарды таңдау төмендегідей талаптарға жауап беруі тиіс:
1) олардың бойы, жасы, ден құрылысында шұғыл өзгерістер болмауы тиіс.
2) барлық көрсетілетін адамдарға ұқсастық беттің жекелеген бөлігінде түрі,
пішіні, мөлшері, шашы мен түрінің түсі, шаш қоюы, сондай-ақ көрсетушінің
сыртқы келбетінен нәсілдік және ұлттық ерекшеліктері ескерілуі де қажет.
3) көрсетушінің сыртқы киімі мен аяқ киімі атауы, фасоны, түсі,
тозу дәрежесі бойынша ұқсас болуы тиіс.
Көрсетілетін заттардың бірдейлігі туралы сөз болғанда, мынаны есте
ұстау керек, бұл жағдайда мыналар ұғынылады: заттардың атауының бірдейлігі,
маркаларының, модельдерінің, түрінің, көлемінің, түсінің, тозу дәрежесінің
ұқсастығы ұғынылады. Қылмыстық іс жүргізу заңы тек тану үшін көрсетіп
адамдардың ең төменгі санын анықтайды: олар кемінде үшеу болуы тиіс. Тану
үшін көрсетілетіндердің көп саны тергеушімен анықталады. Көрсетілетін
объектілердің саны артуымен танушының назарының шоғырлануы кемитінін ескеру
керек. Заң тану үшін көрсетілетін заттардың санын анықтамайды, тек олар топ
болуы тиістігін көрсетеді.
Танылатын объект олардың арасында болатын адамдар мен заттарды дұрыс
таңдауға қатысты басқа жағдайларды қарастыра отырып, бұл адамдар мен заттар
танушыға алдын ала таныс болмауы тиістігін атап өту қажет. Кері жағдайда,
тану дәлелдеу маңызын жоғалтады, өйткені танушы мұндай жағдайда ұқсас
белгілерді салыстыру, оларды саралап жіктеу, бөлу мүмкіндігінен айырылады,
ал тергеуші танудың объективтілігі туралы келісімге келе алмайды.
Сондай-ақ, тану үшін көрсетілетін азаматтардың дәл мекен-жайын да білу
қажет, сот оларды қажет жағдайда шақыра алуы керек.
Осы күнге дейін тану үшін көрсетілетін адамдарға іс жүргізу ережелері
туралы мәселе ашық күйінде қалуда. Бұл тергеу ісіне қатысу үшін шақырылған
азаматтар, ережедегідей, тергеушінің ұсынысын ризалықпен қабылдайды, бірақ
олар бас тартуға да құқылы. Осылайша көрсетілуші ретіндегі адамнан қатысу
үшін оның келісім талап етіледі. Бұл адам тану үшін қатысатын жағдайда
тергеушіде болған уақытына қызмет орны бойынша жалақысын алуға құқығы
болады. Тергеушіге келіп-кетуге байланысты көлік шығыны қолданылатын
ережелер бойынша төленеді.
Көрсетілуші ретінде шақырылған адамға тергеуші тергеу ісінің табысты
жүруіне ықпал ету үшін тану үшін көрсету үшін таныстыруы тиіс және қажет
жағдайда тергеушінің әрекетіне шағымдануға нақты мүмкіндігі болады. Сонымен
бірге бұл адамдардың белгілі-бір міндеттері де пайда болады. Тану үшін
көрсетілуші ретінде қатысуға келісе отырып, олар тергеушінің турысы туралы,
қойылған сұрақтарға олардың дауыстары мен сөздерін тыңдау үшін жауап беру
туралы нұсқауын орындауы тиіс. Тергеушімен ескертіле отырып олар алдын ала
тергеуден өздері белгілі болған мәліметтерді жарияламауы тиіс.
Мына мәселе ерекше тұр, тергеуші көрсетілетін барлық топты фотоға
түсіруге немесе оларды бейне жазу жүргізу құқылы ма немесе олардың
қатарындағы танылушы адамның келісімі талап етіледі. Біздің пікіріміз
бойынша, азаматтар қаншалықты тергеу ісіне қатысуға келісім бергеңдіктен,
олар оны жүргізу мен белгілеуде кедергі жасауға құқылы емес, сондықтан
қатысушылардың қосымша келісімінсіз барлық топты фотосуретке түсіруіне
бейнежазбаға алу құқылы деп санау керек. Фотосуретке немесе бейнежазбаға
түсірудің мақсаты қатысушыларға түсіндірілуі тиіс.
2.3. Танытуға ұсыну тергеу әрекетін жүргізу үшін қолайлы жағдайды таңдау.
Тану үшін көрсету процесінде танып-білуде барынша қолайлы жағдайды
таңдаудың қозғаушы себебіне тергеудің объективтілігі жөніндегі заң
талаптары қызмет етеді. Бұл жағдайды таңдау аңғару, танып-білу және есте
сақтау сияқты психологиялық процестерді дұрыстығы мен толықтығына ықпал
ететін факторлармен анықталады. Осыған байланысты тану үшін көретуге
әзірлік процесінде тергеуші тану үшін көрсету сөтін (мерзімін), қоршаған
жағдай орнын, жарықтандыруды таңдау туралы мәселені шешуі тиіс. Тану үшін
көрсету сәтін (мерзімін) дұрыс таңдау бұл тергеу ісінің нәтижелеріне, ал
кейде бүкіл тергеу барысына елеулі ықпал жасай алады. Мерзімін анықтау
істің нақты ерекшеліктеріне байланысты, бірақ тергеу және сот практикасын
жинақтау бұл мәселеде бірқатар заңдылықтарды анықтайды.
Тану үшін көрсетуді баяулату зардабы болатыны белгілі, өйткені танушы
уақыт өте келе бұрын аңғарған нысанның бейнесін ұмытады. Бұл психология
тұрғысынан түсіндірілетін толық табиғи процесс. Психологиялық тұрғыда
тануды бағалау үшін маңыздысы сөңдіретін тежеу ең алдымен мейілінше нәзік
саралап жіктеу бұзылуында көрінеді, сондықтан бәрінен тез детальдары
ұмытылып, жалпы көрініс ұзақ сақталады. Тану туралы бекіту танылатын
объектінің жеке белгілерінің детальдарын санауға негізделуі тиіс. Осыған
орай, белгілі уақыт өткенде бұрын аңғарылған объект танылмауы мүмкін қауіпі
туады немесе танушы оны жалпы белгісі бойынша танып, тану туралы өз
тұжырымын дәлелдей алмайды, бұл танудың дәлелді маңызына күдік тудырады.
Одан басқа ұмыту көбіне оған ұқсас әдденемен есте сақталынғанды ауыстыруда
білінеді, ал бұл қате танып-білуге әкеледі.
Жоғарыда келтірілгендердің негізінде танудың сенімділігі уақыт
факторына тікелей байланысты болуымен қорытындыланады. Практика
көрсеткендей, уақыт өтуімен тергеу органдарына тану актісіне өте сақ
қарауды қажет етеді. Тану үшін көрсетуді бірнеше күн ішінде кешіктіру кейде
танудың сенімділігіне күдік қояды. Табылған оң сол немесе басқа объектіні
тану үшін көрсету дер кезінде жүргізу қажеттігі ең алдын ала көрілмеген
жағдайдың пайда болуымен де түсіндіріледі, тергеудің табысы соған
байланысты болады. Бұл ережелерді сақтамау қаламайтын зардаптарға әкеледі.
2.4. Танытуға ұсыну тергеу әрекеті барысында бөлмені жарықтандыру.
Көбіне тану үшін көрсету орны тергеуді жүргізетін тергеушінің кабинеті
болып табылады. Көрсету жүргізілетін бөлме жеткілікті түрде кең болуы тиіс,
онда тану үшін көрсетуге қатысатындар және мұнда қатысатын азаматтар, соның
ішінде танылушы жарыққа бетін қаратып орналасуы үшін табиғи жарықпен жақсы
жарықтандырылуы тиіс. Егер істің материалдары танып-білудің нәтижелері
қарастырылуына жасанды жарықтың күші мен бағыты ықпал етсе, жарықтың түрлі
көздерін (стол шамын, электр фонарын, т.б.) және кабинетті қараңғылау үшін
перде әзірлеу қажет. Тану үшін көрсетуді жергілікті жерде өткізуге болады.
Мысалы: 1) сай келетін кабинет жоқ жағдайда. Бұл мақсат үшін милиция
бөліміне тиесілі аула аумағын пайдалануға болады; 2) алдын ала тергеу
кезінде танушыға нысанды аңғару күрделі жағдайда өтсе. Мұндай жағдайда
тергеуші тану үшін көрсету сондай ұқсас жағдайда өтуіне ұмтылуы тиіс.
Мұнымен нәтиже алуда және оны бағалауда аса үлкен объективтілікке қол
жеткізуге болады.
Тану үшін көрсету орны мен жағдайын таңдау кезінде заттың бақылаушыдан
алыстағы объекттің түсі жарықтың өзгеруімен адамды түрліше көретінін ескеру
керек.
Осы мәліметтерді ескере отырып тергеуші тану үшін көрсету орны мен
уақытын таңдауы тиіс. Әрине, жаңа аңғару үшін жағдайдың толық ұқсастығына
қол жеткізуге болмайды. Тергеуші жалпы ережені басшылыққа алу керек, онда
тану үшін көрсету процесінде жағдайды қарастыра, бақылау әдісін таңдай
отырып, танушының, танылушының, сондай-ақ, сондай көрілетін адамдардың ары
мен қадір-қасиетін төмендедетін әрекетке жол беруге болмайды немесе
азаматтардың денсаулығы мен өміріне қатер төндіретін жағдайды жасауға
болмайды.
Тану үшін көру жағдайын тұтастай айта отырып, ол танушы толқуды бастан
кешірмейтіндей болуы тиіс, өйткені мұнда пайда болған көңіл-күй оның жадына
кері әсер етуі мүмкін. Тану үшін көру жағдайын таңдай отырып тергеуші тану
үшін көруге дейін де, процесс кезінде де танушының пікіріне ықпал ететін
бөтен адамның әсер ету мүмкіндігін болдырмауы тиіс. Осыған байланысты
тергеуші жіберген кездесуші қателіктерге назар аудару қажет, тану үшін
көрсетуге дейін шақыруды күтіп отырған танушы айдауыл әкеле жатқан
танылушыны алдын-ала көретіндей етіп орныластырады немесе шақыруда бола
отырып танушы танылушыны немесе олардың қатарында болатын азаматты көреді.
Айдауылмен әкеле жатқан адамды көріп, танушы нақ осы адам қылмысқа күдікті
саналады деп ойша тұжырым жасайды.
Тану үшін көрсетуге дайындала отырып, тергеуші бірқатар ұйымдастыру
мәселелерін шешуі тиіс:
а) әлдебір қылмыс жасады деп күдік келтірілген (айғақталған)
танылушыны күзетуді қамтамасыз ету, әсіресе тану үшін көрсету
жергілікті орында өткенде. Тану үшін көрсету кезінде тіпті
тергеушінің кабинетінен қашып кеткен жағдай белгілі;
б) Тану және танылатын объектіні көрсету процесті бекіту үшін
қажетті ғылыми-техникалық құралдарды дайындау. Бұл құралдардың қатарына
фото-, бейне- және дыбыс жазушы аппаратуралар кіреді;
в) алдын ала куәні таңдау мәселесін шешу керек, ол істің
шығысына мүдделі емес, кәмелетке толған азаматтар ғана болады. Бұл мәселені
жеткілікті көңіл бөлусіз қалдыруға болмайды, соңғы сәтте әлдебір азаматты
куә ретінде мүмкін болады деп иек артпау керек. Бұл нұсқауға салғырт
қатынас түрлі қаламайтын зардаптарға әкеледі;
г) егер танушы немесе танылушы сот өндірісі жүргізіліп жатқан тілді
білмейтін болса, дайындық кезінде дер кезінде аудармашыны іздеп тауып алдын-
ала шақырып, қатысуы туралы мәселені шешу керек. Егер танушы немесе тану
жүргізілетін адам мылқау немесе керең болса да осылайша істейді: мылқаудың,
саңыраудың белгілерін түсінетін адамдарды алдын ала анықтау керек.[19]
2.5. Танытуға ұсыну тергеу әрекетін жүргізуде маманның қатыстырылу
маңызы
Маман (педагог, психолог) танушы он төрт жасқа дейінгі кәмелетке
толмаған жағдайда шақырылуы мүмкін. Мұнда бір маманның кәмелетке толмағанды
тергеу кезінде қатысқаны мақсатқа сай келеді. Бұл жағдайды сақтау бұл екі
тергеу ісі бір мақсатпен-адамды дәл ұқсастыру және тергеушіге кіші жастағы
куәдан, содан соң танушыдан дұрыс айғақтар алуға көмек жасау үшін, сондай-
ақ бұл субъектінің қосымша құқықтық кепілдігін қамтамасыз ету үшін
біріктіріледі, сөйтіп маманның алдында тұрған міндет мейлінше толық шешуге
мүмкіндік береді. Мұнда тергеу ісінің өндірісіне сияқты, оған дайындыққа
қатысады.
Тану үшін көрсетудің алдынбағы кіші жастағыны тергеуге қатысуға
дайындай отырып, ол бірінші кезекте кіші жастағы жеке сипаттамасына және
қылмысқа байланысты оқиғаны аңғару жағдайына байланысты істің жағдайын
зерттейді. Тергеудің өзінде маман баланың психикасын білетінін пайдалана
отырып, тану үшін көрсетуге жататын адамның сыртқы келбетін анықтау туралы
мейлінше толық мәлімет алуға тергеушіге көмектесуі тиіс.
Практика кіші жастағыдан адамның белгілерін анықтауда "сөздік портрет"
туралы мәлімет алуға пайда болатын үлкен қиыншылықтарға куә болады. Балалар
өзінің даму күшімен көбіне тек жеке сыртқы белгілерін (дененің жекелеген
бөліктерінің мөлшері, контуры, формасы) ғана емес, сонымен бірге жалпы
(бойы, жасы, дене құрылысын) суреттей де алмайды. Осы ерекшелікті есепке
алып, және балалар психикасы саласындағы маманды пайдалана отырып, тергеуші
кіші жастағы куәға анықталатын адамды мейлінше толық суреттеуге көмектесуі
тиіс. Бұл үшін тергеу кезінде беттің жекелеген бөліктерінің (маңдай, көз,
қас, мұрын, т.б.) құрылысын, формасын бейнелейтін схематикалық суреттерін,
шаш қою фотосуреті немесе суретті, түсті кестелер мен жауап берушінің жадын
барынша белсенді етуге қауымдастық байланысты басқа заттар пайдаланылады.
Дайыңдық кезеңіңде тергеуші маманмен бірге тану үшін көрсету алдында
кіші жастағыны танушы болатын дағдылы емес жағдайда психологиялық тұрғыдан
дайындайды. Мұнда ешбір жағдайда тануға жататын объектіге қатысты кез-
келген әрекетке жол беруге болмайды.[20]
Тану үшін көрсету алдында маман сол субъектінің психикалық
ерекшеліктерін білуді ескеріп, және тануға жататын адамды аңғару жағдайына
қатысты тергеуде айтып беруін есепке алып, тергеушіге бұл тергеу ісінің
жүзеге асырылатын болатын тану үшін көрсету орны мен жағдайын дұрыс
анықтауға көмектесетін болады. Мұндай орын тергеушінің кабинеті танугпы жас
бала үшін дағдылы бөлме, соның ішінде жас бала окиғаны бақылайтын орын
учаскесі болуы мүмкін. Маманмен бірлесе сол танушыны аңғаруға ықпал ететін
көрсетілетін адамды деректер мен жарық күшіне және басқа жағдайға қарай
орналастыру туралы мәселені шешу керек.
Тану үшін көрсету процесінде маман тергеумен алдын ала келісім бойынша
танушы жас балаға танылушының сыртқы белгілерін нақтылауға қатысты
анықтаушы, детальдарын білуші сұрақтар беруге құқылы. Маман дайындық
кезінде сияқты, тану үшін көрсету өндірісі процесінде де тергеушінің
назарын тану үшін көрсетуге жататын адамды дұрыс таңдамағандығына және тану
үшін көрсету кезінде дәлелдеме алуға байланысты басқа жағдайға аудара
алады. Тану үшін көрсетуге қатысатын маман дәлелдеме алуға байланысты
мәлімдеме жасауға құқылы. Бұл мәлімдеме хаттамаға жазылады.
Маманның қатысуы кейде өлікті тану үшін көрсету кезінде міндетті.
Өлікті тану үшін өліктің басы, жекелей алғаңда бетінің жағдайы үлкен
маңызға ие. Өліктің басы соққы немесе механикалық әрекет процестердің
салдарынан қатты өзгеруі мүмкін. Бастың елеулі өзгеруі қиындық тудырады, ал
кейде өлікті тануға мүмкіндік бермейді. Мұндай жағдайда маман өліктің
басына өмірдегі бейнесі жақын түр беруге шара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
I. ТАРАУ Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің ұғымы және оның
түрлері 4
II. ТАРАУ Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің негізгі жағдайы 11
1. Танытуға ұсыну әрекетінің алдындағы жауап алу 11
2. Объектіні сырттай өзара ұқсастығы бар басқа
объектілердің қасында көрсету 14
3. Танытуға ұсыну тергеу әрекетін жүргізу үшін қолайлы 16 жағдайды
таңдау
4. Танытуға ұсыну тергеу әрекеті барысында бөлмені
жарықтандыру 17
5. Танытуға ұсыну тергеу әрекетін жүргізуде маманның қатыстырылу
маңызы 19
III. ТАРАУ Адамды, жылжымалы және жылжымайтын объектілерді
танытуға ұсыну тергеу әрекеті 21
1. Танытуға ұсыну тергеу әрекеті барысында кездесетін стандарттан
тыс жағдайлар 33
2. Мәйітті танытуға ұсыну тергеу әрекеті 35
3. Фотобейне және бейнетаспа бойынша танытуға ұсыну тергеу әрекеті
40
4. Заттарды танытута ұсыну тергеу әрекеті 42
5. Жануарларды танытуға ұсыну тергеу әрекетінің
ерекшеліктері 44
6. Жер және құрылыс учаскелерін, ғимараттарды
танытуға ұсыну тергеу әрекеті 47
IV. ТАРАУ Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің қортындысын бекіту
және оны бағалау 50
Танытуға ұсыну тергеу әрекетін бекіту 50
Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің нәтижелерін бағалау. 52
3. Тану және сот сараптамасы. 56 Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Криминалистика ғылымының зерттеу жұмысы барысында ерекше орын алатын
және негізгі мақсаттарының бірі - алдын ала тергеу және сот процессі
барысында дәлелдерді жинау, зерттеу, оларды бағалап қолдану әрекетіне
байланысты кешенді проблемалар болып табылады.
Криминалистика ғылымының әдіс-әдістемелері негізінен қылмыстық іс
жүргізу шеңберінде қылмытық іс жүргізу заңының мақсатын жүзеге асыру үшін
бағытталған, яғни криминалистика және қылмыстық іс жүргізу ғылымдары өзара
тығыз байланысты екендігі белгілі. Сонымен қатар, криминалистика ғылымы
дүниеге әкелген, көп жылдық тәжірибиенің, ғылыми зерттеулердің және осы
теориаларды қолданудың негізінде дәлелдерді жинақтаудың көптеген әдістері
қылмыстық іс жүргізу заңында өзіне тән регламенттері бар жаңа процессуалдық
әрекеттердің туындауына алып келді. Соладрдың қатарында көптеген әрекеттер
іс жүргізуде заңды статус алып, жеке тергеу әрекеттері ретінде бекітілді
(мыс: жәбірленушіден, куәгерден танытуға ұсыну тергеу әрекетін өткізбей
тұрып жауап алу, танылушы тұлғаға танытуға ұсыну барысында ұсынылған
азаматтардың қатарынан қалаған жеріне орналасуға құқығы).
Танытуға ұсыну тергеу әрекеті бұрын сонды қылмыстық іс жүргізу заңында
жаңа іс әрекетке жатады. Сондықтан осы дипломдық жұмыста қылмыстық іс
жүргізу заңыңдағы жаңа тергеу әрекетінің пайда болуы және оның практикалық
қажеттілігімен криминалистік теорияның негізіндегі ізденістер нәтижесі,
оның даму процессі қарастырылған.
Танытуға ұсыну тергеу әрекеті адамзат тарихында мындаған жылдар бойы
белгілі. Бұл әрекет белгілері барлық уақытта барлық халықтың қылмыстық іс
жүргізу жүйесінде болған. Алайда осы әрекеттің ғылыми дәрежеде сараланып,
оның тергеу әрекеттерінің жүйесінде жеке тергеу әрекеті ретінде орын алып,
заңда бекітілуі үшін ондаған жылдар бойында ғылыми зерттеу жұмыстары
жүргізілді.
Танытуға ұсыну тергеу әрекеті өзінің мақсатына, психологиялық негізіне,
атқару тактикасына және заңи реттеуіне байланысты өз алдына жеке тергеу
әрекеті екендігі сөзсіз. Оның, жоғарыда көрсетілгендей өз алдына жеке
тергеу әрекеті бола тұра оның өзіне тән, заңда толық денгейде қаралмаған
қиындық тудыратын жағдайлары да бар. Мысалы танушы тұлғаның тануға
ұсынылған тұлғаның алдынбағы психиологиялық қобалжуы және соның салдарынан
тану барысында алынатын мәліметтің шыңдыққа сайкес келмейтіндігі, басқаша
айтқанда сезікті адамды танытуға ұсыну
барысында сезікті тұлғаның тікелей өзінің немесе туыс-таныстары арқылы
танушы тұлғаға әсер етуі осы тергеу әрекетінен күтілетін қорытындыға
тікелей кері әсерін тигізу мүмкін. Яғни танушы тұлғаның ден саулығымен
өміріне төнуі мумкін қауіп қатердің алдын алу шаралары заңда қаралғанымен,
тәжірибиеге жүгінсек, олар қажетті дәрежеде іске аспайды.[1]
Қазақстан Республикасы конституциясының 16-бабының 1-ші тармағында "
Әркімнің өзінің ,жеке басының бостаңдығына құқығы бар"-делінген.[2]
Дегенмен әр адамның жеке бас бостаңдығына деген коституциялық құқығын
шектеуге тек қылмыстық іс жүргізу заңыңда көрсетілгеңдей және сол заң
талаптарына сәйкес, қылмыспен күрес барысында, ҚТЖ-у міндеттерін шешуге
қажетті деңгейде ғана мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары түрінде жол беріледі.
Яғни бұл жерде мемлекет тек қана қылмыспен күресіп қоймай, сонымен қатар
процеске қатысушылар мен өзге де адамдардың құқықтарымен мүдделерін
қорғауға міндетті болып табылады.
Осыңдай міндеттер танытуға ұсынудың да субъектілеріне жүктеледі. ҚР
ҚІЖК-нің 228 бабына сәйкес тану субъектісі ретінде танушылар болып:
жәбірленуші, куә, сезікті, айыпкер болады. Олар ересек адамдар және
танылатын объектілерді дұрыс қабылдай алатын және олар туралы мәліметтерді
айтып бере алатын кәмелетке толғандар болып табылады.
Ал енді тақырыптың маңыздылығына келер болсақ, танытуға ұсыну жеке
тергеу әрекеті болғандыктан дәлелдемелер жинаудың бір түрі болып табылады,
сонымен қатар тану мыналарды тексеру үшін қажет:
1) тергеу версияларын тексеру;
2) қарау нәтижелерін тексеру;
3) жауаптарды тексеру;
4) тінту нәтижелерін тексеру.
Бұл тергеу әрекетінің нәтижесінде қоғамда белгілі бір қылмыстық
әрекеттің немесе әрекетсіздіктің орын алғандығын және соны анықтау жолында
өзіндік үлес қосады. Танытуға ұсынуда ұсынылып отырған объектіні ұқсастыру,
теңестіру жолыңда өз мақсатына жетеді.[3]
Осы жұмысты зертеп оны дипломдық жұмыс ретінде жазуыма, осы іс
әрекеттің күрделілігіне байланысты, танытуға ұсыну тергеу әрекеті барысында
туындайтын жағдайларда қолданылған тәжірибенің тиімділігін сонымен қатар
жіберілген қателіктерге баға беріп ол қателіктердің орын алу механизмін
зерттеу итермеледі.
I. ТАРАУ Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің ұғымы және оның түрлері
Бұл тақырыпты бастамас бұрын тану үшін көрсетудің тарихына тоқталып
кеткеніміз жөн болады. Ертенің өзінде үлкен қалаларда (әсіресе, базарларда)
қылмыстың құрбаны болған адам өзінің мұқтажын айтып-шағынып, билік
жүргізетін адамдарға қылмыскердің бет-әлпетін сипаттап, жаза қолдануын
өтінетін болған. Кейіннен бұл криминалистика ғылымымен реттеліп келген
тергеу әрекеті қылмыстық істерді жүргізу заңына енгізілді. Әрине, 1998
жылдың қаңтарында қабылданған Қылмыстық іс жүргізу кодексі криминалистика
ғылымына сәйкес осы тергеу әрекетін егжей-тегжей толық қамти алмайды.
Сондықтан осы тергеу әрекетін криминалистика ғылымында қарастыру өте
орынды.
Тануға ұсыну жеке тергеу әрекеті ретінде бірден енген жоқ.
Жәбірленушілердің қылмыскерлерді тану мүмкіншілігін қолдану кеңес
үкіметінің алғашқы жылдарыңдағы тергеу тәжірибесінен белгілі болып,
тергеуде кең қолданыла бастады.
Осылай, 1918 жылы ұсталынған анархистердің арасынан қарақшыларды тану
үшін, қару қолданылып шабуыл жасаудан зардап шеккен азаматтарды қылмыстық
іздестіру бөліміне шақырған. Бұл шақырулар газет беттерінде басылып,
ертеңіне милицияға келген ондаған азамат анархистердің арасынан өздерін
тонаған қарулы қарақшылар мен кісі өлтірушілерді таныған. Бұл жерде тану
үшін сезіктілер ғана емес, қарусыздандыру кезінде ұсталған барлық
анархистер көрсетілді.[4]
Тануға ұсыну — бұл куәға, жәбірленушіге, сезіктіге немесе айыпкерге
адамды, заттарды, не болмаса басқа объектілерді ұқсастық (тождество) бар
немесе жоқ екенін анықтау мақсатында көрсетуден тұратын тергеу әрекетін
айтамыз (ҚР ҚІЖК-нің 228-229 баптары).
Энциклопедиялық тұрғыдан алғанда, тану анықтау немесе алдын ала тергеу
барысында куәгерге (жәбірленушіге, сезіктіге, айыпталушыға) заңда
белгіленген тәртіппен танушы адамның тергеп тексерілетін оқиғаға байланысты
байқап ол туралы бұрын жауап берген жайларына ұқсастығы мен айырмашылығын
анықтау мақсатында адамды немесе белгілі бір объектіні көрсетуден тұратын
тергеу іс-әрекеті ретінде анықталады.[5]
Б.Т.Безлепкин атап көрсеткендей, тану үшін көрсету объектінің тек өзіне
тән белгілері, басқаша айтқанда, белгілі бір ерекшеліктері болғанда ғана
мағынаға ие болады. Бұл оны өзге де ұқсас объектілерден бөліп
көрсетуге және осы негізде ұқсастыруға
мүмкіндік береді. Объектіні дараландырып тұратын белгілер болғанда ғана
оның танушы адам айғақ берген объектімен ұқсастығы немесе айырмашылығы
туралы мәселе шешілуі мүмкін. Егер объектіде мұндай белгілер болмаса, оны
тану үшін көрсету мағынасыз болып шығады. Мәселен, өте көп мөлшердегі
тауарға қатысты болса, ұрланған заттарды тану жөнінде әңгіме болуы мүмкін
емес.[6]
Р.Х.Якуповтың анықтамасы бойынша, тану үшін көрсету — адамның бұрынғы
бақылауларының негізінде объектіні тану мүмкіндігін анықтау мақсатында
танушы адамнан бақылаудың шарттары, танылатын адамның (заттың) белгілері
мен ерекшеліктері туралы алдын ала жауап алудан кейін жүргізілетін тергеу
іс-әрекеті.[7]
Тану үшін көрсету — бұл дербес іс жүргізу әрекеті, оның мәні бұрын
қабылданған объектінің топтық қатыстылығын ұқсастыру немесе орнатудан
тұрады.
Объектіні тану қажеттілігі кез-келген қылмысты тергеу кезінде танушы
бұрын қабылдағанда сол объект болып табылатынын белгілеу қажет жағдайда
пайда болады. Мақсатқа жету үшін тергеуші, қылмыстық-іс жүргізу заңдарымен
және криминалистикалық тактика белгілеген ережелерді басшылыққа алып,
жәбірленушіге, айыпкерге, күдіктіге, танушы аталатынға тергеліп жатқан
оқиғаға байланысты ол бұрын бақылаған бұл объект объекті еске түсіруіне
мүмкіндік береді.
Осылайша, тану үшін көрсету жолымен іс бойынша дәлелдемелер алынатын
болады. Тану үшін көрсету міндеттері кеңінен қолданылады. Сөйтіп, тану үшін
көрсету арқылы жәбірленушінің, куәнің, айыпкердің, күдіктінің жауабы
тексеріледі. Мынаны ескеру керек, тергеудің басыңда фактілердің шығуымен
олардың арасындағы себепті байланыстар көбіне алдын ала болжам ретінде
түсіндіріледі. Сондықтан тану үшін көрсетудің міндеттірінің бірі болжамды
тексеру болып табылады. Тану үшін көрсетудің нәтижелері қылмыстың бірқатар
жағдайын анықтау үшін пайдаланылады. Мәселен, іс-қимылды саралап жіктеу
бірнеше тонаушылардың әрбіріне қылмыс болған орында анықталады. Алынған
мәліметтер айыпталуышының немесе жалған куәні мойындату үшін қолданылады.
Тану өндірісінде тергеуші қылмыстық-процессуальдық заңға сәйкес танушыға
тану үшін қажет объектіні көрсетеді, сөйтіп ол оны білген-білмегенін
анықтайды. Бұл процесс, криминалистикада атап көрсетілгеніндей, танушы
бұрын бақылаған объектінің бейнесі (ұқсас) оның жадында қалғанымен, оған
басқа объектер қатарында көрсетілетін ұқсас объектермен ойша салыстырумен
танушы жүргізуі қорытындыланады. Бұл салыстырудың қорытыңдысы олардың
ұқсастығы, бірдейлігі немесе айырмашылығы туралы қисынды
қорытынды жасауға қызмет етеді. Мұнда мынаны ескеру қажет, білу (тану) —
мүлдем күрделі психологиялық процесс және процесті криминалистика да
түсіндіру оңайлау, схемалық болып табылатыны қабылданған. [8]
Есте сақтау механизмі туралы мәселе күрделі және бірқатар ғылымды —
физиологияны, биологияны, психологияны, кибернетиканы зерттеу заты болып
табылады. Физиологтар ақпараты сақтау процесін жүйке байланысында
(ассоциацияда) пайда болуымен биохимиктер — рибонуклеин қышқылының (РНК)
және басқа да құрамының өзгеруімен, психологтар есте сақтаудың адамның
қызмет сипатымен және жеке тұлғаның бағытымен, т.б. байланыстылығын атап
көрсетеді. Осыған байланысты тану үшін көрсетілуге қатысты мүдделерді
ескере отырып, білудің психологиялық процесін тек қысқаша сипаттаймыз.
Психологтар сезімдік білім адамның жадыңда сақталатын суыған қалдық, дайын
пайда болып табылмайды деп атап көрсетеді. Материалдық әлем объектісі
туралы субъектінің қызметінен бөлінбей өмір сүреді, ол оны онда жинақталған
байлықпен байытып, оны жанды әрі шығармашылық жасайды. Осылайша,
материалдық әлемнің бұрын қабылданған объекті туралы сезімдік білім адамның
жадында "дайын зат" түрінде сақталмайды, ал білу өзімен бірге объектіні
қайталап қадаудағы бейненің көшірмесі ретінде есте пайда болуы арқылы
білінеді. Психологтар білу (тану) жадта сақталған тиісті іздің нақты әсер
етуін ойша операцияға негізделген деп атап көрсетеді. Бұл іздер ұқсастыру
процесінде қабылданған заттың немесе құбылыстың таным белгілерінің эталоны
ретінде көрінеді. Танып білуді жеке және тектік деп айырады. Жеке тану
процесінде әлдебір бір объект танылады. Ол жадта бұрын қабылданғандай, нақ
сондай ретінде бекітіледі. Тектік танып білу — бұл ұқсас заттарды немесе
құбылыстарды тану, яғни оны әлдебір белгілі объект табына жатқызу.
Таныпбілу әрдайым жария етудің қандай әдістері қолданғанына қарамастан,
жария етудің деңгейінен әрдайым жоғары.[9]
Психологияда сәттік және жалғастық танып-білу деп айырады. Сәттік
танып-білу объект жақсы таныс және оны қабылдау қиын емес жағдайда ғана
өтеді. Жалғастық танып-білу варианттарын (болжам) ұсыну және өндеуге
байланысты және кезеңдігімен сипатталады. Бірінші кезеңде тану сезімі ғана
пайда болады, екінші кезеңде толық тану деңгейіне жетеді. Бұл сондай-ақ
тергеу жағдайындағы қолайлы элемент те. Айрықша құбылысқа бірінші аңғарған
объектері таныс ретінде адам қынжылған кездегі күрделі танып-білу жатады
(бастан кешкеннің феномені). [ 10]
Тану үшін көрсету процесінде соңғысы адамдарды, заттарды, басқа
объектерді қате тануға айналып, бұл қолайсыз тергеу жағдайына, ал кейде
ауыр тергеу қателігіне әкеледі.
Осылайша, тану процесінің психологиялық негіздерін тергеу ұғымы бұл
күрделі тергеу іс-қимылын дұрыс ұйымдастыруға, алынған нәтижелерді
бағалауға, тану нәтижелерін басқа дәлелдермен тексеруге ұмтылуға
қалыптастырады.
Тергеуші (істі сотта қарауда - сот) тану үшін көрсетудің қорытындысына
баға береді, өйткені ол анықталған (анықталмаған) ұқсастықты немесе топтық
қатыстылықты анықтау туралы мәселені шешеді, сөйтіп танушының арызына
негізделген бұл бағалау ұғымы болады. Жоғарыда келтірілгендерді есепке ала
отырып, біздің пікіріміз бойынша, "тану үшін көрсету жәбірленуші куәні,
күдіктіні немесе айыпталушыны бұрын аңғарған объектіні ұқсастығы немесе
топтық қатыстылығын анықтаумен қорытындыланады" туралы қате көзкарас деп
санауды қажет етеді.[11] Аталған адамдар танушы бола отырып, объектіні
танып-білу туралы мәлімдейді, тергеуші танышуға сұрақ қою жолымен тану
дәрежесін анықтайды, алынған нәтижелерді бағалайды, оны басқа дәлелдермен
салыстырады және осылайша ұқсастықты (сәйкестікті) жүзеге асырады.
Тану қаншалықты дәлдіктің түрлі дәрежесі болу мүмкін екендігі -
ұқсастыққа дейінгі ұқсастығын анықтауда, тергеуші тану қандай түрде
бейнеленген анықтауды тиіс: ұқсастығын немесе дәл ұқсастығын анықтауда.
Ешбір жағдайда тану туралы арызбен ғана шектелуге болмайды.
Осылайша, тану үшін көрсетудің нәтижесі дәл ұқсастық (бір нақты
объектіні танып-білу), ұқсастығын анықтау (жалпы топтағы нысанға
жатқызылатын), танымау болмау мүмкін. Мысалы, дәл ұқсастық танушы оған
көрсетілген азаматты бұрын көрген адаммен ойша салыстыра отырып,
көрсетілгендердің бірін бұрын көргенінің өзі сияқты әлдебір ерекше
белгілерін танығанын мәлімдеген кезде орын алады. Егер танушы танылушының
бұрын көрген адамға ұқсас деп мәлімдеп, сонымен қатар бірнеше ұқсас
белгілері мен жекелеген айырмашылықтарын тапса, ол сондықтан бұл нақ сол
адам деп дәлелдей алмаса, мұндай тануды топтық қатыстылығы анықталған деп
санау керек.
Танудың көрсетілген екі түрінің арасында олардың дәлелдену маңызы
тұрғысынан үлкен айырмашылығы болады. Бірінші жағдайда сөз сол объект
туралы болып, барлық қалғандары шығарылады, ал екіншісінде - бұл нысан
немесе соған күдіктілердің қатарынан шығарылмайды. [ 12]
Тану үшін көрсету, оның процесінде дәл ұқсастықты немесе ұқсастықты
анықтау білу жолымен өтеді, криминалистикалық сәйкестіктің алуан түрі
(формасы) болып табылады. Бұрын С.М.Потапов тергеушінің немесе соттың
айыпталушының өзін жәбірлеушіге немесе куәге тану мақсатында көрсетуіне
тұратын әрекеті, дәл сол сияқты басқа емес, криминалистік сәйкестікті
көрсетеді деп жазды.[13] Мұндай сәйкестік ұрланған заттарға, қылмыс
қаруларына және басқа да заттарға оларды тану қажеттігі пайда болғанда
қатыстылығы бойынша орын алады.
Сәйкестік процесі бағынатын заңдылықты қарастыра отырып, ұқсас нысан
тануға жататын бір, нақты нысан болады деп анықтауға болады. Ол жеке
бейнеленген және қатыстылығы тұрақты тану белгілеріне ие болуы тиіс. Оның
үстіне бұл белгілер соншалықты айқын әрі жеке анықталғандықтан, оны адам
әлдебір арнаулы ғылыми-техникалық құралдарсыз аңғарып, оны есте сақтауы
тиіс. Басқа формалардан айырмашылығы біз қарастырып отырған сәйкестік ойша
бейне бойынша нысан егер ол бұрын танушы тікелей аңғарған жағдайда ғана
ұқсас болып табылатыны бойынша ерекшеленеді.
Басқа елеулі ерекшелігі, бұл жағдайда ұқсастырылушы "объект" — бейнелі
категория болуымен қорытындылынады. Бұл адамның жадында бұрынғы әлденені
аңғаруы нәтижеснде пайда болып, сақталған ойша бейне. Осыған байланысты
ойша бейнеге қатысы бойынша "объект" терминін қолдану дәл болмайды.
Ойша бейне шындықтың ойша белгіленуі болып табылады. Сондықтан оны
зерттеу елеулі қиындық тудырады және негізінен бұл бейненің мазмұны
көрсетпе кезінде жүзеге асырылады. Осы жерде тергеу және сот практикасында
тануды дұрыс бағаламауға байланысты салыстырмалы түрде көптеген
қателіктерге жол беріледі, бұл кезде танушы адам жаңылысады немесе жалған
түсіндірме береді. Тергеу және танып-білу процесінде тануда қатенің болуы
тану үшін көрсету нәтижесін бағалау сын тұрғыда қарауға жалпы мәжбүр етеді,
осыған байланысты іс жүргізу заңының барлық формальды талаптарын және тану
үшін көрсетілгеннің алынған нәтижелерінің сенімділігіне барынша кепілдік
беретін криминалистикалық тактика ережелерін сақтау өте маңызды. Өйткені,
қылмыстық процесте тану — бұл тек танып-білу актісі емес, ал танып-білу іс
жүргізу заңымен анықталған шеңберде жүзеге асырылады. Тергеуші мен сотқа
сенімділік кепілдігін көтеретін заң ережелерімен шектелді ме немесе мұндай
сақталған жоқ па, бұл процесс қандай жағдайда өткені бәрібір емес.
Психологиялық акт ретінде танып-білу сол және басқа жағдайда өте алады,
бірақ қылмыстық процесте шындықты анықтау үшін адамның психикалық
қызметінің нәтижесі ғана емес, бұл әрекет жүзеге асырылған формасы да
маңызды. Тану үшін көрсетудің нәтижелерінің сенімділігіне кепіл бері үшін,
мынадай ережелерді сақтау қажет.
1. Кейін танушы болатын адам тану үшін көрсетілгенге дейін тиісті объектіні
бақылағандағы жағдай туралы, тануға жататын адамның, заттың немесе басқа
объектінің белгілері, таңбалары туралы сұралуы тиіс.
2. Тану үшін көрсетудің алдында бұл тергеу ісін жүргізетін адам танушыны
тануға жататын адаммен кездесуді болдырмайтын шаралар қолдануға және
танушыға ықпал ететін кез-келген әдістерге қолдануға міндетті.
3. Адамға тергелетін іске қатысы жоқ, оған ұқсастар тобымен тану үшін
көрсетіледі.
4. Ұқсас адам деп алдыңғы тергеуде танушы атап көрсеткен танушыдан өзінің
сыртқы белгілері, ерекшеліктері бойынша айнымайтын адамдар саналады.
Танылушы басқа тану үшін көрсетілгендердің арасында ол күзетте жүргенде
немесе қылмыс жасауға күдікті деп атап көрсетілген киіміне, шаш қоюынан
немесе басқа белгілерінен ерекшеленбеуі тиіс.
5. Тану үшін көрсетілген адамдардың жалпы саны кемінде
үшеуден кем болмауы тиіс.
6. Тану үшін көрсетудің басталуы алдында танылушыға көрсетілетін адамдардың
арасында кез-келген орынды иелену ұсынылады.
7. Тану үшін көрсету қажет кезінде көрсетілетін адамдар тобынан танушыдан
жасырын жағдайда куәларды қатыстырып жүргізілуі мүмкін.
8. Тану үшін көрсету өндірісіне маман қатыса алады.
9. Егер танушы куә немесе жәбірленуші болып табылса, ол
танудың алдында айғақ беруден бас тартқаны және жалған айғақ
бергені үшін жауап беретіні туралы ескертіледі.
10. Тану үшін көрсетілетін заттар мен басқа да объектілер бұл іске қатысы
жоқ басқа бірдей объектердің арасында болады. Бұл ереже өлікті немесе
заттарға қатысты тануға қолданылмайды.
11. Тану үшін көрсету туралы оның нәтижелеріне қарамастан хаттама
толтырылады. Хаттамаға фотосуреттер, аудио- және бейне жазбаларды қосуға
болады.
Сонымен тану үшін көрсетілетін объектер сан-алуан түрлі болады, оларды
түрлері бойынша топтастырады. Бұл іс жүргізуде де, криминалистік бағытта да
өте маңызды, өйткені іс жүргізу тәртібіне оларды көрсетуге және тергеу ісін
жүргізудің тактикалық әдістеріне көрсету нысандары тәуелді. Осының
негізінде криминалистикада тану үшін көрсету (ұсыну) төмендегідей түрлерге
бөлінеді:
1. Тірі адамды тану үшін көрсету.
2. Өлікті тану үшін көрсету.
Қозғалатын заттарды немесе басқа нысандарды тану үшін көрсету.
Қозғалатындар қатарына көбіне заттар, жануарлар және тергеу, сот
жүргізілетін орынға немесе басқа орынға жеткізуге болатын заттар жатады.
Қозғалмайтын объектті тану үшін көрсету. Қозғалмайтын объект деп жергілікті
жердің төлімі, ғимарат, жекелеген бөлмелер және сыйыстыруға болмайтын басқа
да объекттер ұғынылады.
5. Тану үшін затты, объекті көрсету.
6. Аудиоматериалдарды, кино-, фото-, бейнелерді тану үшін
көрсету.[14]
Мұндай түрлердің тізімі тану объектердің ерекшеліктерін және оларды
көрсету жағдайын ескере отырып кеңейтуге болады. Айталық, М.А.Петуховский
түзеу-еңбек мекемесінде сотталушы жасаған қылмысты тергеу кезінде тану үшін
көрсетудің ерекшеліктерін қарастырады.[15] Б.А.Салаев төтенше жағдайдан
адамдардың жаппай өлгендегі өліктерді көрсету тактикасының ерекшеліктерін
зерттейді.[16]
Одан әрі бөлу объект нақты немесе фотосуреті бойынша көрсетілуіне
қатысты жүргізіледі. Біздің көзқарасымызша, объекті оның құрастырылуы
(моделі) бойынша тануда ұқсас ретінде қарастыруға болмайды, өйткені,
тікелей бұрын қабылданғанды сол объектпен ұқсастыруға ғана болады.
Құрастыру (модель) бойынша танып-білу тек қарастырылатыны мен бұрын
аңғарған объектінің арасындағы ұқсастықты анықтау үшін ғана келтіріледі.
Тану көру, сезу және естіп сезіну негізінде жүзеге асырылуы мүмкін.
Бәлкім, бұл тану осы барлық сезінулер кешенінен құрылатын акпаратты
үйлестіру нәтижесімен өтеді. Мысалы, танушы сол не басқа затты тұтастай
есте сақтады, сонымен бірге оның сезінуге болатын ерекшеліктерін де еске
түсіре алады. Сол кезде, затты қарап және түсініп, ол затты таныған
белгілері бойынша көрсетеді. Танушы адамды адамның келбеті және дауысы
бойынша тани алады. Алайда танушы соқыр болса, мысалы тек есту, сезу арқылы
негізде тануы мүмкін. Дауысы және сөйлеу ерекшеліктері, сондай-ақ дәмі мен
иісі бойынша тануға болады.
ІІ.ТАРАУ Танытуға ұсыну тергеу әрекетінің негізгі жағдайы. 2.1.
Тануға ұсыну әрекетінің алдындағы жауап алу.
Тану үшін көрсетудің алдында міндетті түрде танушы болатыннан: куә,
жәбірленуші, айыпкер немесе оның белгісін тануға жататын тиісті объектер
олар бақылаған жағдайдағы күдіктіден жауап алынады. Атап көрсетілген
мәліметтер бірінші тергеуде ұғынылып, сондай-ақ қосымша тергеуде дәлелдене,
нақтылана түседі.
Танудың алдынбағы тергеуде баяндалған мәліметтердің толықтығына көп
нәрсе байланысты. Мысалы, адамның белгісі немесе объектердің белгісі туралы
нақты мәліметтер іздестіруді жеңілдетіп, барлық көрсетілетін нысандарды
дұрыс іріктеп таңдауға қалыптастырады, танудың сенімділігіне және тану үшін
көрсету өндірісі кезіңде алынған нәтижелерді дұрыс бағалауға кепілдік
жасайды.
Бақыланған нысандағы жағдайды анықтай отырып тергеуші аңғарудың
толықтығы мен дұрыстығына ықпал ететін объективті және субъективті
факторларды анықтауы тиіс.
Жауап алынушы оқиғаның басталуы алдында, бақылау процесінде және одан
соң қандай жағдайда болғанын; көңіл аудару бағыты, қабылдау, аңғару
ұзақтығы, аңғарылған нысанмен таныстық дәрежесі, жарықтандырылу күші мен
бағыты, аңғарылған нысанның басқа қоршаған заттармен өзара орналасуы қандай
болғанын анықтау қажет. Жауап берушінің көрсетпелерін бағалау үшін
танушының көзінде, құлағында ақаудың жоқ па екендігін білу маңызды. Жауап
алушыдан адамды және зат белгілерін ол есінде жақсы сақтағандығын анықтау
мақсатқа сай келеді. Жауап алушының иелігіндегі заттардың белгілерін тізуте
қатысты тергеу кезіңде, сұралушыдан бұл заттың әлдебір бөлігі қалған жоқ па
деп анықтау қажет. Егер ондайы бар болса, онда оларды артынша қарап және
мүмкіндігінше сақтау керек, өйткені, тануды растау үшін талап етілетін
заттарды табуда криминалисттік, тауар танушылық химиялық және басқа да
сараптамалар жүргізілуі мүмкін.
Бұрын көрген адамның жүзінің белгілері бойынша тергеуте кірісе отырып,
тергеуші жауап алушыдан ол нені есінде ұстағанының бәрін баяндауды ұсынады.
Әңгімені тыңдай отырып, тергеуші жауап беруші атаған белгілерді белгілей
отырып, жазба жүргізеді. Жауап берушінің көрсетпелерінің дұрыстығы туралы
електен өткізуге мүмкіндік беретін бақылау сұрақтарын да қойып отыру керек.
[17]
Егер жауап берушінің еркін әңгімеде хабарлаған мәліметтері жеткілікті
түрде негізді, бірақ толық болмаса, тергеуші сөздік портретті
суреттеуді толықтыруға бағытталған анықтаушы сұрақтар береді. Адам денесі
бөлігінің белгілерін суреттеуге қатысты сұрақтардың кезектілігі,
криминалистикада қабылданған сөздік портрет әдісі бойынша суреттеу жүйесіне
сай келуі тиіс. Алдымен жауап берушіге жалпы белгілеріне (мысалы, бойы,
дене құрылысы), одан соң жекелеген белгілеріне (басын, бетін, маңдайын,
т.б. суреттеу) қатысты сұрақ қояды.
Жауап берушіге адамның сыртқы келбетін суреттеуге көмектесу үшін,
тергеуші көрнекі құралдарды: суреттерді, адамның жекелеген бет бөлігі
бейнеленген диапозитивтерді, түстік кестелерді, компьютерлік, композициялық
портреттерді көрсетуді пайдалана алады.
Жауап берушінің сол немесе басқа белгілерді сипаттаған сөздері мен
терминдердін тергеуші хаттамада криминалистік терминологияда
қолданылатынмен жауап алу хаттамасында өзгерте алмайды. Айғақтар тергеу
хаттамасында баяндалады. Алайда тергеуші жауап берушінің ол адамды суреттей
отырып адам туралы белгілі бір бейне беретін "түсі жылы", "беті әдемі",
немесе "сұлу емес", "спортшының фигурасындай" деген сөздерімен шектелмеуі
тиіс. Бұл бейнелеулерді тергеу хаттамасында сақтай отырып, тергеуші
анықтайтын (нақтылайтын) сұрақтар қою жолымен жауап беруші адамның нақты
келбетін суреттеп анықтама беретін мәліметтерді растауға қол жеткізуі
керек.
Жауап берушінің жауабын тыңдап, анықтаушы және бақылау сұрақтарын қоя
отырып, сондай-ақ жауапта қарама-қайшылықты немесе жауап берушінің жолдауы
жалпыға бірдей қабылдаған ұғымға, белгілі фактілерге сай келмейтінін
анықтап, тергеуші жауап берушінің назарын осыған аударып, қарама-қайшылықты
жоюға шаралар көруте көңіл бөлуі мұнда тиіс. Мұнда ол өз пікірін және
танылушының белгілеріне қатысты мәліметтерді айтпауы тиіс.
Тергеуді аяқтап тергеуші жауап берушіден адамды жоғарыда аталған
белгілермен өзара ұқсастығы бар басқа адамдардың арасынан тани ала ма деп
сұрайды.
Көбіне жауап беруші адам бақылаған адамның белгілерін тіпті жақсы есте
сақтағанымен оның сыртқы түрін суреттеуге қиналады. Бұл басқа адамның
сыртқы түрін суреттеу дағдысы жоқ адам үшін — танудан гөрі психологиялық
мейілінше қиын міндет екендігімен түсіндіріледі. Сондықтан жауап беруші
бұрың бақыланған адамды тани алатынын, бірақ оның белгілерін толық тізіп
беру қолынан келмейтін айтатын жағдай да кездеседі. Мұндай жағдайда
тергеуші жауап берушінің мұндай сенімі неге негізделетін, оның жалпы ой
өрісі қандай, т.б. анықтауы тиіс. Бәлкім жауап берушінің көргенін есте
сақтау қабілеті жақсы болып, көргенін мүлдем суреттей алмайтын қабілетке ие
болады.
Заңгерлер арасында тану үшін алдын ала көрсету, белгісін суреттеу
негізінде тану дәлелдік маңызын жоғалтады деген де пікір бар. Бұған елеулі
маңыз бере отырып заңгерлермен сөз болып отырған нысандар жоқ кезде жүзеге
асырылатын еске түсірудің сенімді өлшемі көшірме болып табылатыны туралы
мәлімдейтін қазіргі психологияның мәліметтері де келіседі.
Тануға жататын адамның белгісінің толық алдын ала суреттелуі
жеткілікті болғанда және жауап беруші бұдан былай бұл белгілерді тануда
атап көрсетсе, нәтижені сенімді деп санауға болады. Алдын ала тергеу
кезінде тануға жататын адамның белгілерін қандай себептермен атамағаны
түсініксіз болса немесе белгіні қарамай мәлімдесе, соңынан көрсетілгенді
таныса, мұндай танудың дәлелдік құндылығы күмәнді.
Қазіргі психологияның мәліметтерінің негізінде алдын ала тану үшін
көрсетуден бұрын, қайта тергеудің мақсатқа сай келетіндігі туралы мәселені
қарастыру керек. Одан сұраған адамның белгілерін жауап беруші толық түзіп
бере алмаған жағдайда, қайта тергеу қажеттігі пайда болады. Мұндай тергеуді
жүргізу егер осы адамның ағзасының қасиеттерінің (мысалы, жүйке
жасушаларының қысымы) күшімен өткен аз уақыт есін жоғалту орын алғанда, оң
нәтижелер әкеледі. Келесісінде, демалып, жүйке жасушаларының бірқалыпты
жұмыс қалпына келтірсе, уақытша ұмытылғандарды қайтадан жаңартуға болады.
Мынадай да болады, аңғарғаннан соң бірден іле-шала бастапқы еске түсіру,
екі-үш күн кейінге қалдырған еске түсіруден толығырақ болады.
Егер қайта тергеуде тек адамның белгілері туралы қосымша белгілер
туралы мәліметтер ғана емес, бірінші тергеуде айтылған белгілері басқаша
суреттелген болса, тергеуші жауаптың өзгеру себебін анықтауы тиіс. Бірінші
және екінші тергеуде адамның белгісі түрліше суреттеліп, бұл алшақтық
айғақта тікелей қарама-қайшылық түзетілмесе, онда одан кейінгі танымның да
дәлелдік маңызы болмайды.
Сөйтіп, сот автомашинаны айдап кету туралы істі қарай отырып және
айғақта түзетілмеген қарама-қайшылықты талдап, адамды тану үшін жауап
берушінің алдына екі рет келтіріп, одан кейін тануды сенімді болып
табылмайды деген қорытындыға келеді, өйткені жәбірленуші милиция
органындағы тергеуде қылмыскерді суреттей отырып оның жүзі мейірімді,
нүрлы, бірақ орыстың түріңдей ақ еместі атап көрсеткен. Келесі тергеуде
жәбірленуші автомашинаны айдап кеткен азаматтың бейнесін қараңғы түсіп
кеткендіктен, қылмыскердің түсін жақсы есте сақтай алмағандығын мәлімдеді.
Бірінші және екінші тергеудің арасындағы айқын қарама-қайшылық
жәбірленушінің бұл бөлікте көрсетулері түзетілмеді, ол істі тергеуде елеулі
қателік болып табылды.[18]
Кейде тергеуші кейін танушы болатын бірнеше адамнан жауап ала отырып,
мынадай құбылысқа тап болады, тануға жататын бір адамды жауап берушілердің
әрбірі түрліше суреттейді. Мұндай жағдайда тануға жататын адамның бір
белгісін суреттеуде елеулі қарама-қайшылық бар ма, немесе көңіл аудару,
есте сақтау қасиетінің және жауап берушінің әрбірінің бейнені сөзбен
бейнелеуде есте сақталған адамның сыртқы келбетін өзінше дұрыс бағытын
талдау керек.
Тергеу практикасында мынадай жағдай да белгілі, бір қылмыскердің
сыртқы келбетін әрбір көруші дұрыс суреттейді, бірақ жауап берушілер
әртүрлі белгілеріне назар аударған.
2.2. Объектіні сырттай өзара ұқсастығы бар басқа объектілердің
қасында көрсету
Қылмыстық іс жүргізу заңы тану жүргізілетін адам, танылатынмен сырттай
ұқсастығы бар басқа адамдардың қатарында көрсетілуін талап етеді, ал
танылатын зат бірдей заттардың қатарында көрсетілуі тиіс. Бұл іс жүргізу
талаптарын орындау іс жүзінде қиын, бірақ міндетті. Адамды (немесе басқа
объектіні) басқа ұқсастардың арасында танып-білу алынған нәтижелердің
дұрыстығына сенімділікті тудырады. Әдетте бұрын көрген адамды танушы оның
бейнесін жадында соншалықты сақтайды, бұл белгілердің жиынтығын саралап
жіктейді, ал содан соң, оған ұқсастардың ішінен оған дәл ұқсас адамның
белгілерін дараландыратын белгілерін бөледі.
Егер бұрын көрілген объектінің бейнесі жадта дәл қалмаса, онда
объектердің арасындағы ұқсастықтарды қарай отырып, танушы ұқсастардың
ішінен белгіленген объектердің жеке белгілерін бөліп көрсете алмайды,
мұндай жағдайда дәл ұқсастыру болмайды. Осыған орай, іс жүргізу
ережелерінде аталған тәртіп бұзушылыққа жол берілсе, қате танып-білу үшін
қолайлы жағдай жасалады. Ұқсас белгілерді дұрыс салыстыра алмайтын және сол
адамды нақты айыра алмайтын жағдайда өзінің ақыл-ойына сыни тұрғыда қарап,
көп ұзамай танушыны сол адамды тануда қате тұжырымға келтіреді.
Адамдарды тану үшін сыртқы ұқсастығы бойынша көрсетуде нені ұғыну
керек? Бұл адамдарды таңдау төмендегідей талаптарға жауап беруі тиіс:
1) олардың бойы, жасы, ден құрылысында шұғыл өзгерістер болмауы тиіс.
2) барлық көрсетілетін адамдарға ұқсастық беттің жекелеген бөлігінде түрі,
пішіні, мөлшері, шашы мен түрінің түсі, шаш қоюы, сондай-ақ көрсетушінің
сыртқы келбетінен нәсілдік және ұлттық ерекшеліктері ескерілуі де қажет.
3) көрсетушінің сыртқы киімі мен аяқ киімі атауы, фасоны, түсі,
тозу дәрежесі бойынша ұқсас болуы тиіс.
Көрсетілетін заттардың бірдейлігі туралы сөз болғанда, мынаны есте
ұстау керек, бұл жағдайда мыналар ұғынылады: заттардың атауының бірдейлігі,
маркаларының, модельдерінің, түрінің, көлемінің, түсінің, тозу дәрежесінің
ұқсастығы ұғынылады. Қылмыстық іс жүргізу заңы тек тану үшін көрсетіп
адамдардың ең төменгі санын анықтайды: олар кемінде үшеу болуы тиіс. Тану
үшін көрсетілетіндердің көп саны тергеушімен анықталады. Көрсетілетін
объектілердің саны артуымен танушының назарының шоғырлануы кемитінін ескеру
керек. Заң тану үшін көрсетілетін заттардың санын анықтамайды, тек олар топ
болуы тиістігін көрсетеді.
Танылатын объект олардың арасында болатын адамдар мен заттарды дұрыс
таңдауға қатысты басқа жағдайларды қарастыра отырып, бұл адамдар мен заттар
танушыға алдын ала таныс болмауы тиістігін атап өту қажет. Кері жағдайда,
тану дәлелдеу маңызын жоғалтады, өйткені танушы мұндай жағдайда ұқсас
белгілерді салыстыру, оларды саралап жіктеу, бөлу мүмкіндігінен айырылады,
ал тергеуші танудың объективтілігі туралы келісімге келе алмайды.
Сондай-ақ, тану үшін көрсетілетін азаматтардың дәл мекен-жайын да білу
қажет, сот оларды қажет жағдайда шақыра алуы керек.
Осы күнге дейін тану үшін көрсетілетін адамдарға іс жүргізу ережелері
туралы мәселе ашық күйінде қалуда. Бұл тергеу ісіне қатысу үшін шақырылған
азаматтар, ережедегідей, тергеушінің ұсынысын ризалықпен қабылдайды, бірақ
олар бас тартуға да құқылы. Осылайша көрсетілуші ретіндегі адамнан қатысу
үшін оның келісім талап етіледі. Бұл адам тану үшін қатысатын жағдайда
тергеушіде болған уақытына қызмет орны бойынша жалақысын алуға құқығы
болады. Тергеушіге келіп-кетуге байланысты көлік шығыны қолданылатын
ережелер бойынша төленеді.
Көрсетілуші ретінде шақырылған адамға тергеуші тергеу ісінің табысты
жүруіне ықпал ету үшін тану үшін көрсету үшін таныстыруы тиіс және қажет
жағдайда тергеушінің әрекетіне шағымдануға нақты мүмкіндігі болады. Сонымен
бірге бұл адамдардың белгілі-бір міндеттері де пайда болады. Тану үшін
көрсетілуші ретінде қатысуға келісе отырып, олар тергеушінің турысы туралы,
қойылған сұрақтарға олардың дауыстары мен сөздерін тыңдау үшін жауап беру
туралы нұсқауын орындауы тиіс. Тергеушімен ескертіле отырып олар алдын ала
тергеуден өздері белгілі болған мәліметтерді жарияламауы тиіс.
Мына мәселе ерекше тұр, тергеуші көрсетілетін барлық топты фотоға
түсіруге немесе оларды бейне жазу жүргізу құқылы ма немесе олардың
қатарындағы танылушы адамның келісімі талап етіледі. Біздің пікіріміз
бойынша, азаматтар қаншалықты тергеу ісіне қатысуға келісім бергеңдіктен,
олар оны жүргізу мен белгілеуде кедергі жасауға құқылы емес, сондықтан
қатысушылардың қосымша келісімінсіз барлық топты фотосуретке түсіруіне
бейнежазбаға алу құқылы деп санау керек. Фотосуретке немесе бейнежазбаға
түсірудің мақсаты қатысушыларға түсіндірілуі тиіс.
2.3. Танытуға ұсыну тергеу әрекетін жүргізу үшін қолайлы жағдайды таңдау.
Тану үшін көрсету процесінде танып-білуде барынша қолайлы жағдайды
таңдаудың қозғаушы себебіне тергеудің объективтілігі жөніндегі заң
талаптары қызмет етеді. Бұл жағдайды таңдау аңғару, танып-білу және есте
сақтау сияқты психологиялық процестерді дұрыстығы мен толықтығына ықпал
ететін факторлармен анықталады. Осыған байланысты тану үшін көретуге
әзірлік процесінде тергеуші тану үшін көрсету сөтін (мерзімін), қоршаған
жағдай орнын, жарықтандыруды таңдау туралы мәселені шешуі тиіс. Тану үшін
көрсету сәтін (мерзімін) дұрыс таңдау бұл тергеу ісінің нәтижелеріне, ал
кейде бүкіл тергеу барысына елеулі ықпал жасай алады. Мерзімін анықтау
істің нақты ерекшеліктеріне байланысты, бірақ тергеу және сот практикасын
жинақтау бұл мәселеде бірқатар заңдылықтарды анықтайды.
Тану үшін көрсетуді баяулату зардабы болатыны белгілі, өйткені танушы
уақыт өте келе бұрын аңғарған нысанның бейнесін ұмытады. Бұл психология
тұрғысынан түсіндірілетін толық табиғи процесс. Психологиялық тұрғыда
тануды бағалау үшін маңыздысы сөңдіретін тежеу ең алдымен мейілінше нәзік
саралап жіктеу бұзылуында көрінеді, сондықтан бәрінен тез детальдары
ұмытылып, жалпы көрініс ұзақ сақталады. Тану туралы бекіту танылатын
объектінің жеке белгілерінің детальдарын санауға негізделуі тиіс. Осыған
орай, белгілі уақыт өткенде бұрын аңғарылған объект танылмауы мүмкін қауіпі
туады немесе танушы оны жалпы белгісі бойынша танып, тану туралы өз
тұжырымын дәлелдей алмайды, бұл танудың дәлелді маңызына күдік тудырады.
Одан басқа ұмыту көбіне оған ұқсас әдденемен есте сақталынғанды ауыстыруда
білінеді, ал бұл қате танып-білуге әкеледі.
Жоғарыда келтірілгендердің негізінде танудың сенімділігі уақыт
факторына тікелей байланысты болуымен қорытындыланады. Практика
көрсеткендей, уақыт өтуімен тергеу органдарына тану актісіне өте сақ
қарауды қажет етеді. Тану үшін көрсетуді бірнеше күн ішінде кешіктіру кейде
танудың сенімділігіне күдік қояды. Табылған оң сол немесе басқа объектіні
тану үшін көрсету дер кезінде жүргізу қажеттігі ең алдын ала көрілмеген
жағдайдың пайда болуымен де түсіндіріледі, тергеудің табысы соған
байланысты болады. Бұл ережелерді сақтамау қаламайтын зардаптарға әкеледі.
2.4. Танытуға ұсыну тергеу әрекеті барысында бөлмені жарықтандыру.
Көбіне тану үшін көрсету орны тергеуді жүргізетін тергеушінің кабинеті
болып табылады. Көрсету жүргізілетін бөлме жеткілікті түрде кең болуы тиіс,
онда тану үшін көрсетуге қатысатындар және мұнда қатысатын азаматтар, соның
ішінде танылушы жарыққа бетін қаратып орналасуы үшін табиғи жарықпен жақсы
жарықтандырылуы тиіс. Егер істің материалдары танып-білудің нәтижелері
қарастырылуына жасанды жарықтың күші мен бағыты ықпал етсе, жарықтың түрлі
көздерін (стол шамын, электр фонарын, т.б.) және кабинетті қараңғылау үшін
перде әзірлеу қажет. Тану үшін көрсетуді жергілікті жерде өткізуге болады.
Мысалы: 1) сай келетін кабинет жоқ жағдайда. Бұл мақсат үшін милиция
бөліміне тиесілі аула аумағын пайдалануға болады; 2) алдын ала тергеу
кезінде танушыға нысанды аңғару күрделі жағдайда өтсе. Мұндай жағдайда
тергеуші тану үшін көрсету сондай ұқсас жағдайда өтуіне ұмтылуы тиіс.
Мұнымен нәтиже алуда және оны бағалауда аса үлкен объективтілікке қол
жеткізуге болады.
Тану үшін көрсету орны мен жағдайын таңдау кезінде заттың бақылаушыдан
алыстағы объекттің түсі жарықтың өзгеруімен адамды түрліше көретінін ескеру
керек.
Осы мәліметтерді ескере отырып тергеуші тану үшін көрсету орны мен
уақытын таңдауы тиіс. Әрине, жаңа аңғару үшін жағдайдың толық ұқсастығына
қол жеткізуге болмайды. Тергеуші жалпы ережені басшылыққа алу керек, онда
тану үшін көрсету процесінде жағдайды қарастыра, бақылау әдісін таңдай
отырып, танушының, танылушының, сондай-ақ, сондай көрілетін адамдардың ары
мен қадір-қасиетін төмендедетін әрекетке жол беруге болмайды немесе
азаматтардың денсаулығы мен өміріне қатер төндіретін жағдайды жасауға
болмайды.
Тану үшін көру жағдайын тұтастай айта отырып, ол танушы толқуды бастан
кешірмейтіндей болуы тиіс, өйткені мұнда пайда болған көңіл-күй оның жадына
кері әсер етуі мүмкін. Тану үшін көру жағдайын таңдай отырып тергеуші тану
үшін көруге дейін де, процесс кезінде де танушының пікіріне ықпал ететін
бөтен адамның әсер ету мүмкіндігін болдырмауы тиіс. Осыған байланысты
тергеуші жіберген кездесуші қателіктерге назар аудару қажет, тану үшін
көрсетуге дейін шақыруды күтіп отырған танушы айдауыл әкеле жатқан
танылушыны алдын-ала көретіндей етіп орныластырады немесе шақыруда бола
отырып танушы танылушыны немесе олардың қатарында болатын азаматты көреді.
Айдауылмен әкеле жатқан адамды көріп, танушы нақ осы адам қылмысқа күдікті
саналады деп ойша тұжырым жасайды.
Тану үшін көрсетуге дайындала отырып, тергеуші бірқатар ұйымдастыру
мәселелерін шешуі тиіс:
а) әлдебір қылмыс жасады деп күдік келтірілген (айғақталған)
танылушыны күзетуді қамтамасыз ету, әсіресе тану үшін көрсету
жергілікті орында өткенде. Тану үшін көрсету кезінде тіпті
тергеушінің кабинетінен қашып кеткен жағдай белгілі;
б) Тану және танылатын объектіні көрсету процесті бекіту үшін
қажетті ғылыми-техникалық құралдарды дайындау. Бұл құралдардың қатарына
фото-, бейне- және дыбыс жазушы аппаратуралар кіреді;
в) алдын ала куәні таңдау мәселесін шешу керек, ол істің
шығысына мүдделі емес, кәмелетке толған азаматтар ғана болады. Бұл мәселені
жеткілікті көңіл бөлусіз қалдыруға болмайды, соңғы сәтте әлдебір азаматты
куә ретінде мүмкін болады деп иек артпау керек. Бұл нұсқауға салғырт
қатынас түрлі қаламайтын зардаптарға әкеледі;
г) егер танушы немесе танылушы сот өндірісі жүргізіліп жатқан тілді
білмейтін болса, дайындық кезінде дер кезінде аудармашыны іздеп тауып алдын-
ала шақырып, қатысуы туралы мәселені шешу керек. Егер танушы немесе тану
жүргізілетін адам мылқау немесе керең болса да осылайша істейді: мылқаудың,
саңыраудың белгілерін түсінетін адамдарды алдын ала анықтау керек.[19]
2.5. Танытуға ұсыну тергеу әрекетін жүргізуде маманның қатыстырылу
маңызы
Маман (педагог, психолог) танушы он төрт жасқа дейінгі кәмелетке
толмаған жағдайда шақырылуы мүмкін. Мұнда бір маманның кәмелетке толмағанды
тергеу кезінде қатысқаны мақсатқа сай келеді. Бұл жағдайды сақтау бұл екі
тергеу ісі бір мақсатпен-адамды дәл ұқсастыру және тергеушіге кіші жастағы
куәдан, содан соң танушыдан дұрыс айғақтар алуға көмек жасау үшін, сондай-
ақ бұл субъектінің қосымша құқықтық кепілдігін қамтамасыз ету үшін
біріктіріледі, сөйтіп маманның алдында тұрған міндет мейлінше толық шешуге
мүмкіндік береді. Мұнда тергеу ісінің өндірісіне сияқты, оған дайындыққа
қатысады.
Тану үшін көрсетудің алдынбағы кіші жастағыны тергеуге қатысуға
дайындай отырып, ол бірінші кезекте кіші жастағы жеке сипаттамасына және
қылмысқа байланысты оқиғаны аңғару жағдайына байланысты істің жағдайын
зерттейді. Тергеудің өзінде маман баланың психикасын білетінін пайдалана
отырып, тану үшін көрсетуге жататын адамның сыртқы келбетін анықтау туралы
мейлінше толық мәлімет алуға тергеушіге көмектесуі тиіс.
Практика кіші жастағыдан адамның белгілерін анықтауда "сөздік портрет"
туралы мәлімет алуға пайда болатын үлкен қиыншылықтарға куә болады. Балалар
өзінің даму күшімен көбіне тек жеке сыртқы белгілерін (дененің жекелеген
бөліктерінің мөлшері, контуры, формасы) ғана емес, сонымен бірге жалпы
(бойы, жасы, дене құрылысын) суреттей де алмайды. Осы ерекшелікті есепке
алып, және балалар психикасы саласындағы маманды пайдалана отырып, тергеуші
кіші жастағы куәға анықталатын адамды мейлінше толық суреттеуге көмектесуі
тиіс. Бұл үшін тергеу кезінде беттің жекелеген бөліктерінің (маңдай, көз,
қас, мұрын, т.б.) құрылысын, формасын бейнелейтін схематикалық суреттерін,
шаш қою фотосуреті немесе суретті, түсті кестелер мен жауап берушінің жадын
барынша белсенді етуге қауымдастық байланысты басқа заттар пайдаланылады.
Дайыңдық кезеңіңде тергеуші маманмен бірге тану үшін көрсету алдында
кіші жастағыны танушы болатын дағдылы емес жағдайда психологиялық тұрғыдан
дайындайды. Мұнда ешбір жағдайда тануға жататын объектіге қатысты кез-
келген әрекетке жол беруге болмайды.[20]
Тану үшін көрсету алдында маман сол субъектінің психикалық
ерекшеліктерін білуді ескеріп, және тануға жататын адамды аңғару жағдайына
қатысты тергеуде айтып беруін есепке алып, тергеушіге бұл тергеу ісінің
жүзеге асырылатын болатын тану үшін көрсету орны мен жағдайын дұрыс
анықтауға көмектесетін болады. Мұндай орын тергеушінің кабинеті танугпы жас
бала үшін дағдылы бөлме, соның ішінде жас бала окиғаны бақылайтын орын
учаскесі болуы мүмкін. Маманмен бірлесе сол танушыны аңғаруға ықпал ететін
көрсетілетін адамды деректер мен жарық күшіне және басқа жағдайға қарай
орналастыру туралы мәселені шешу керек.
Тану үшін көрсету процесінде маман тергеумен алдын ала келісім бойынша
танушы жас балаға танылушының сыртқы белгілерін нақтылауға қатысты
анықтаушы, детальдарын білуші сұрақтар беруге құқылы. Маман дайындық
кезінде сияқты, тану үшін көрсету өндірісі процесінде де тергеушінің
назарын тану үшін көрсетуге жататын адамды дұрыс таңдамағандығына және тану
үшін көрсету кезінде дәлелдеме алуға байланысты басқа жағдайға аудара
алады. Тану үшін көрсетуге қатысатын маман дәлелдеме алуға байланысты
мәлімдеме жасауға құқылы. Бұл мәлімдеме хаттамаға жазылады.
Маманның қатысуы кейде өлікті тану үшін көрсету кезінде міндетті.
Өлікті тану үшін өліктің басы, жекелей алғаңда бетінің жағдайы үлкен
маңызға ие. Өліктің басы соққы немесе механикалық әрекет процестердің
салдарынан қатты өзгеруі мүмкін. Бастың елеулі өзгеруі қиындық тудырады, ал
кейде өлікті тануға мүмкіндік бермейді. Мұндай жағдайда маман өліктің
басына өмірдегі бейнесі жақын түр беруге шара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz