12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЫҚТЫҢ ҒЫЛЫМИ- ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ 12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЫҚТЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Баланы мектепке психологиялық жағынан даярлау
маңызы ... ... ... ... ... ... 6
1.2 12 жылдық білім беру жағдайында мектепалды даярлықтың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Бірінші тарау
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..40
ІІ ТАРАУ 12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА МЕКТЕПКЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАЯРЛЫҚ
ЭКСПЕРИМЕНТТЕРІ
2.1 Мектепке психологиялық даярлық
диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...41
2.2 12 жылдық білім беру жағдайында мектепке психологиялық даярлықты
қалыптастыру
эксперименті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .46
Екінші тарау
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесін дамытудың негізгі
міндеттерінде белгіленген білім беру парадигмасын өзгерту, ең алдымен 12
жылдық оқыту моделіне көшуді қарастырады. Орта білімнің мақсаты Қазақстан
Республикасының зияткерлік, дене бітімі және рухани дамыған азаматын
қалыптастыру, оның тез өзгеретін әлемде табысқа жетуін қамтамасыз ететін
білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру, еліміздің экономикалық
игіліктері үшін бәсекеге қабілетті адами капиталды дамыту болатын болса,
оқыту-тәрбиелеу және білім беру сапасын арттыру мазмұнына оқушылардың
әлеументтенуі және олардың денсаулығын сақтау міндеттері де кіреді [1].
Білім беру жүйесінің алғашқы баспалдағы ретінде мектепке дейінгі
тәрбиенің негізгі міндеті бала өмірін сақтау, денсаулығын нығайтумен қатар,
оны мектепке даярлау болып табылады. Қазіргі кезде елімізде балаларды
мектепке даярлау үрдісі екі жолмен жүзеге асырылуда: біріншісі, мектепке
дейінгі мекемелердегі даярлық топтары арқылы болса, екіншісі, орта
мектептер жанынан ашылған шағын орталықтар мен мектепалды сыныптары. Мектеп
жаңа әлеуметтік орта ретінде балаға нақты талаптар қояды және одан белгілі
бір ережелерге бағынуды талап етеді. Сондықтан баланы мектепке даярлау
үрдісі оқу әрекетіне қатысты құзыреттіліктерді игеру ғана емес, оның жеке
басының дамуы мен әлеуметтік ортадағы өзара қарым-қатынастарына да қатысты
белгілі бір өлшемдерді меңгеруді қажетсінеді.
Білім берудің 12 жылдық моделіне көшу құзыреттілік тәсіліне
негізделген жаңа стандарттарды әзірлеуді міндеттеуде. Білім беру
стандарттарының ауысуы білім берудің жаңа мазмұнын әзірлеумен байланысты.
Жаңа білім беру мазмұнының базалық принципі – әрбір мектепте тұлғаның
адамгершілік-рухани қасиеттерін дамытуды ынталандыратын ізгі білім беру
ортасын құру: өзін-өзі тану, өзін-өзі анықтау және өзін-өзі жетілдіру.
Баланың мектепке оқуға психологиялық даярлығы балалар психологиясы
ғылымы мен білім беру жүйесі саласындағы өзектілігін жоймас, үлкен
мәселелердің бірі. Осы тақырыпты зерттеумен айналысқан жүздеген ғалымдар
еңбегі теңдессіз мәліметтер бергенімен, зерттеу нәтижелерін білім беру
жүйесіне ендіру осы уақытқа дейін эксперименттік сипат алып отыр. Баланың
жеке басын жан-жақты дамыту мен мектепке даярлау ісі - бүгінгі таңда білім
беру саласындағы аса маңызды шаралардың бірі. Жалпы білім беретін
мектептердің 1 - сыныбына қабылданған балалар, мектептік оқу жүйесінде
айтарлықтай қиындықтарға ұшырайды. Олардың сәтсіздіктерінің басты себебі -
мектептік оқуға даяр еместігінде. Оқуға берерде баланың тек биологиялық
жасына немесе дене дамуының көрсеткіштеріне сүйенбей, мектепке
психологиялық даярлығының өлшемін жасап шығару - уақыт талабы екенін
тәжірибе көрсетіп отыр.
Мектептік оқуға даярлық үрдісінің қажеттілігі баланың бұдан ары
қарайғы жалпы дамуы мен білім алуы барысында аса маңызды құрал, бұл бағытта
Л.С.Выготский, К.Д.Ушинский, А.П.Усова, ФА.Сохина, Т.В.Тарунтаева,
Л.П.Болтунов, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, В.В.Давыдов,
Ю.А.Левин, Е.Е.Кравцова, Е.Г.Сапогова, Қ.Қойбағаров, Қ.Сейсембаев,
Б.Баймұратова, А.К.Меңжанова, Х.Т.Шериазданова, Г.М.Қасымова, Ж.Рысбекова,
М.Сәтімбекова, М.А.Асылханова зерттеулерін атап өтуге болады [2-23].
Білім беру жүйесінің жаңа тұжырымдамасында 1997 жылғы қабылданған
Лиссабон конвенциясы бойынша әлемдік білім кеңістігін интеграциялау,
отандық білім жүйесі білім берудің ұзақтығы факторын орындауы, яғни жаңа
білім мен ақпаратты алу жағдайында, интелектуалдық мүмкіндіктерді дамытуда
12 жылдық орта білім беруге кезең - кезеңмен көшуді іске асыру қажеттілігі
негізделді [24].
Ел президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында Әйтсе де
барлығы мектептен басталады. Сондықтан да біз 12 жылдық жалпы орта білім
беруге көшуіміз керек, педагогтардың кәсіби деңгейін, оқулықтар мен білім
беру бағдарламаларының сапасын арттыруымыз керек деп нақтылап айтты [25].
12 жылдық оқытудың балалар мен жасөспірімдердің әлеументтену үрдісіне
әсері зор. 12 жылдық мектеп 2003 жылдың 1 қыркүйегінен біздің
республикамызда білім беру сапасын көтеру, мазмұнды жеңілдету және жаңарту,
оқушылардың денсаулығын сақтауға ықпал ететін жағдай жасау, тұлғалық-
бағдарлы оқытуды, қызметтік біліктілік келістерді қамтамасыз ететін қазіргі
педагогикалық технологияларды енгізу ҚР білім және ғылым министрлігінің 12
жылдық жалпы орта білім құрылымы мен мазмұнын жетілдіру жөніндегі
экспериментті жүргізу тәртібі туралы ережесіне сәйкес эксперимент ретінде
жүзеге асырылуда. 12 жылдық жалпы білім беру мектебі Жеке тұлға жетістігі
негізгі идеясы үлгісімен таңдалынып алынды. 12 жылдық оқытудағы басты
мақсат – қарқынды дамып келе жатқан, ортада өмір сүруге қабілетті, өзін-өзі
дамытуға, өз ойын еркін айта білуге, өз қалауы мен қоғам талабына сай, өзін
көрсете білуге бейім, білімді, шығармашыл дамыған тұлғаны қалыптастыру.
Жаңа тұжырымдамаға сәйкес 12 жылдық мектептің бастауыш сатысына бала арнайы
танымдық, психологиялық даярлықпен келуі шарт. Сол себептен де мектепалды
және мектепке даярлық кезеңіне ерекше мән беріледі [26].
Ғасырдан астам тарихы бар және әлеуметтік қоғамдастықта балаларды
мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі нысаны ретінде сыннан
өткен балалар бақшасы бұл күндері де үздіксіз білім берудің бірінші
сатысының және балалардың ерте бастан әлеуметтенуінің тиімді үлгісі болып
отыр. Осындай ғылыми тұрғыда дәлелденген тұжырымдарға сүйене отырып мектеп
жасына дейінгі балаларды міндетті мектепалды даярлықта оқыту қажеттілігі
туындайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дейінгі сапалы білім
бағдарламаларына қол жететіндігіне арттыру нысандарының бірі мектепалды
институты болады, ол балаларды балалар бақшасында жалпы білім беретін
мектепте және отбасында мектепалды даярлануды барлық жерде ұйымдастыруды
қамтамасыз етеді. Мектепалды институты – бұл мектепке дейінгі ересек
жастағы, негізінен бұрын балалар бақшаларына бармаған балалар үшін оқу-
тәрбиелі үдісті мақсатты бағытта ұйымдастыру сатысы.
12 жылдық мектептің мектепалды даярлану қызметі мыналар: балалардың
тән сұлулығы мен психикалық саулығын сақтау әрі нығайту; балалардың
интеллектуал және тұлға ретіндегі дамуын қамтамасыз ету, олардың
эмоционалдық салауаттылығы жөнінде қамқорлық; баланың толыққанды дамуын
қамтамасыз ету үшін отбасымен өзара қимыл жасау. Жалпы мектепалды даярлықты
дұрыс бағытта, сапалы жүргізуде мектеп, бала-бақша және отбасына үлкен
жауапкершілікті жүктеп отыр. Отбасы баланы мектепалды даярлауды дербес,
мектепке дейінгі ұйыммен немесе мектеппен бірлесіп ұйымдастыруды таңдауға
хақылы. Отбасы мүшелері және т.б. тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында көзделген білімді дағдылар мен қарым-қатынастарды
баланың меңгеруін, сондай-ақ, күш жігері мен психологиялық жағынан мектеп
бағдарламасын игеруін қамтамасыз етуге міндетті. Яғни, отбасының балаға
деген үлкен қамқорлығы мен жауапкершілігі негізінде оңды нәтижеге жететіні
сөзсіз. Мектепалды даярлық топтары мен сыныптарының мұғалімдері мен
тәрбиешілері жан-жақты, жарасымды тәрбие мен сапалы да, саналы білім беру
жолында жаңа жобалар мен технологияларды қолдана алу, олардың тиімділігі
мен қажеттілігін қарастыру, тәжірибеде қолданыс табу жұмыстарын жоспарлауы
қажет. Сонымен қатар бұл жүйенің жүзеге асыруда мұғалімдер мен
тәрбиешілерді даярлау ісіне ерекше көңіл бөліп, қолға алу қажеттілігі, яғни
мектеп басқару органдарының педагог кадрлардың кәсіби біліктілігі мен
педагогикалық шеберлігіне, педагогтік техникасымен педагогикалық
қабілетінің дамуына ерекше көңіл бөліп, дамытуы мұғалімдердің кәсіби
біліктілігін арттыру мен тәжірибелерін жетілдіру мәселесінің өзекті етіп
қою. 12 жылдық мектеп - ғылым, білім, сапаға негізделген мектеп
болғандықтан сол мектептің алғашқы сатысына ерекше көңіл бөлу қажеттілігі
туындайтындықтан, зерттеу тақырыбы 12 жылдық білім беру жағдайында
мектепалды даярлықтың психологиялық мәселелері деп белгіленді.
Зерттеу мақсаты: 12 жылдық білім беру жағдайында баланың мектепалды
даярлығының психологиялық мәселелерін зерттеу.
Зерттеу нысаны: 12 жылдық білім беру жағдайындағы мектепалды даярлық
үрдісі.
Зерттеу пәні: 12 жылдық білім беру жағдайындағы мектепалды даярлықтың
психологиялық аспектілері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: мектепалды даярлық алғышарттарын және
мектепалды дағдарысы нәтижесінде пайда болатын жаңа құрылымдарды мектеп
талаптарымен ұштастыра зерттеу арқылы, 12 жылдық білім беру жағдайындағы
мектепалды даярлықтың психологиялық мәселелерін анықтауға болады.
Зерттеу міндеттері:
– 12 жылдық білім беру жағдайында баланы мектепке психологиялық жағынан
даярлау маңызын негіздеу;
– 12 жылдық білім беру жағдайындағы мектепалды даярлықтың психологиялық
құрылымын анықтау;
– баланың мектепке психологиялық даярлық диагностикасын жүргізу;
– баланың мектепалды даярлығын психологиялық дамыту-түзету жолдарын
нақтылау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: тұлғаның іс-әрекетте даму
тұжырымдамасы (П.С.Выготский, Н.Е.Леонтьев, В.Давыдов, Е.Е.Кравцова,
Е.И.Сапогова); мектеп жасына дейінгі кезеңді кезеңдеу теориялары
(Д.Эльконин, Р.Буре, В.С.Мухина, Е.Костикова), 12 жылдық білім беру және
мектепалды даярлық туралы нормативтік құжаттар(ҚР білім беруді дамытудың
2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, ҚР үздіксіз білім
беру тұжырымдамасы – 2004, Қазақстан балалары бағдарламасы – 2008,
Балапан бағдарламасы – 2010).
Зерттеу әдістері: тақырып шеңберінде қарастырылатын мәселелерге
байланысты зерттеулерге ғылыми-теориялық талдау жасау әдісі, алынған
нәтижелерді өңдеу, жинақтау әдісі, эмпирикалық материалдарды психологиялық
талдау әдісі, эксперименталды-практикалық әдістер (тест, психогимнастика,
психотренинг; психодрама, аутотренинг, арттерапия, ертегі терапиясы,
психологиялық жаттығулар және ойындар); эксперименттік деректерді сандық
және сапалық өңдеу әдістері.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: 12 жылдық білім беру жағдайында
мектепке психологиялық даярлықтың ғылыми-теориялық аспектілері ашылды.
Зерттеудің практикалық маңызы: 12 жылдық білім беру жағдайында
мектепалды даярлықты жетілдірудің тәжірибелік-психологиялық жолдары
анықталды.
Зерттеу базасы: Ш.Смаханұлы атындағы № 44 орта мектептің мектепалды
шағын орталығы
Диплом жұмысының көлемі және құрылымы: зерттеу кіріспеден, екі
тараудан, тарау тұжырымдарынан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен
тұрады; жалпы көлемі 61 бет.
І ТАРАУ 12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЫҚТЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Баланы мектепке психологиялық жағынан даярлау маңызы
ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020жж арналған Мемлекеттік
бағдарламасы мен Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының
талаптарына сәйкес, мектепалды даярлық мәселесі қайта жандандырылуда. Бұл
игі шараның үлкен жетістігі баланы заманауи талаптар тұрғысынан дамыту
ісінің мақсатты түрде, жоспарлы әрі қарқынды жүргізіле бастауында. Мектепке
даярлық деңгейін анықтауда басшылыққа алынатыны, көбінесе, оқу және жазу
іскерліктерінің шамасы. Ал, баланың жаңа ортаға түсуіне байланысты көңіл-
күйінің сипаты; сынып-сабақтық жүйеге төзімін білдіретін еріктік
қасиеттері; жазба білімдерді қабылдап, игеруге қажет таным процестерінің
даму деңгейлері тексеріле бермейді. Бұдан шығар қорытынды - баланың
мектептегі оқуға даярлық көлемінің педагогикалық тұрғыдан
қарастырылатындығында.
Психологиялық сөздікте "мектепке психологиялық даярлық" ұғымын былай
анықтайды: баланың мектептегі оқуды табысты бастауы үшін қажетті психикалық
сапалар кешені. Ол мектеп пен оқуға жағымды қатынастан (мотивтік даярлық);
мінез-құлықтың ырықтылығының барынша жоғары деңгейінен (еріктік даярлық);
білім, іскерлік, дағдының белгілі бір қоры мен таным үрдістерінің даму
деңгейінен (ақыл-ой даярлығы), сондай-ақ үлкендермен және кұрдастарымен
өзара қарым-қатынас орнатуды, сынып ұжымы өміріне араласып кетуді,
бірлескен әрекетті орындауды қамтамасыз ететін адамгершілік сапалардың
қалыптасуынан тұрады. Баланың мектепке даярлығы оқып-үйренуді құрайтын
біртұтас сапалар жиынтығынан тұрады деген тұжырымды қуаттайтын психологтар
А.В.Запорожец, А.Н.Леоньтев, В.С.Мухина, Л.А.Венгер мектепке даярлық
ұғымына баланың оқу тапсырмасын түсінуін; орындау тәсілдерін меңгеруін;
өзін-өзі бағалай және бақылай алуын; мұғалімді тыңдап, материалды еске
сақтау қабілеттерін жатқызады
Мектепке психологиялық даярлық бала өмірін оның табиғи қажеттіліктері
мен әуесқойлықтарын қанағаттандыратындай етіп ұйымдастыруды, жаңа білімдер
мен жаңа қызығушылықтардың қалыптасуы үшін, баланы үнемі жаңалықтармен
қамтамасыз етіп отыруды көздейді. Бұл туралы И.В. Дубровина былай дейді:
мектептің 1-сыныбына барынша жақсы даярлықпен келетіндер — мектепке
дейінгі кезеңде отбасында, бала бақшада жүйелі түрде үйрету жұмыстары
жүргізілген балалар. Оқушының 1-сыныптың басындағы оқу үлгеріміне мұғалім
де,, бағдарлама да емес, баланың мектепке даярлығы әсер етеді, сондықтан
баланы дер кезінде мектепке даярлай білу керек; бірақ "даярлық" сыртқы
сипатқа: баланың оқи, санай білу іскерлігі, сұрақтарға жауап бере алуы,
т.б. емес, белгілі бір психологиялық ерекшеліктерге: мектептік оқуға
қатынасы, танымдық белсенділігі, көңіл-күйінің тұрақтылығы т.б. негізделе
жүргізілуі қажет, - деп қорытындылайды [27].
Мектептегі оқуға психологиялық даярлық мәселесіне арналған
зерттеулерде, мектептегі оқу мазмұны мен шарттарына баланың психикалық
дамуының сәйкестігі қарастырылады. Бірақ, бұл мектепке психологиялық
даярлық мәселесінің жалпы көрінісі. Осы тақырыпты зерттеумен айналыстын әр
ғалым бұл ұғымға түрліше анықтама береді. Мәселен, В.Д.Шадриковтың
зерттеуінде "мектепке психологиялық даярлық, бір жағынан, ағза мен психика
дамуының генетикалық бағдарламасымен анықталса, екінші жағынан, баланың
жеке тәжірибесі мен білімдер қорымен өлшенеді. Мұндағы мәселе - биологиялық
даму мен психикалық дамуды қатар қарастыруда емес, оларды салыстыруда да
емес, біртұтас зерттеуде", - делінеді [28].
Н.Н.Лобанова мектепке психологиялық даярлық ұғымы құрамына мотивтік,
эмоциялық-еріктік, танымдық сапаларды жатқыза отырып, мектепке
психологиялық даярлық нақты тапсырмаларды орындау іскерлігімен емес,
мектеп талаптарын орындауға негіз болар алғышарттар қалыптасуымен
сипатталатынын атап көрсетеді. Және де, даярлықтың әр құрылымы ырықты түрде
емес, балаға мектеп ұсынатын талаптар арқылы анықталатынын көрсетеді [29].
Ал енді бір зерттеулер тобы, мектепке психологиялық даярлықты даму
дағдарысының нәтижесімен байланыстыра қарастырады. Ойыннан ішкі үрдістерге
өту жолы – дамудың басты жолы; осы байланысты кім түсінсе, сол
балалық шақтан мектептік кезеңге өтудегі ең бастыны ажырата алады – деп,
Л.С.Выготский атап көрсеткен. Баланың ойын әрекетінен оқу әрекетіне ауысу
барысы өтпелі кезең, яғни 7 жас дағдарысы" деп аталған. Л.С.Выготский
мектепке психологиялық даярлықтағы негізгі нәрсе білімдер мен ұғымдардың
сандық қоры емес, психологиялық әрекеттің жаңа сапасы екендігін, ал мұндай
жаңа құрылымдар баланың бүкіл психикалық өміріне өзгеріс әкелетін жинақтай
алу жүйесінің пайда болуы екендігін негіздеді. Кейіннен, осы тұжырымды
басшылыққа ала отырып, ғалымдар Л.А.Венгер, Г.Л.Выготская баланың жинақтап,
топтастыра алу ұғымының қалыптасуын анықтау әдістемелерін жасады [30].
Баланы мектепке психологиялық тұрғыда даярлау процесінің маңызы - оның
оқушы позициясына жылдам әрі оңай бейімделіп, психикалық дамуы сапалы
өзгерістермен толығып, жеке тұлға ретінде мазмұнды қалыптасуына негіз
болатындығымен анықталады. Баланы мектепке психологиялық тұрғыда даярлау
мәселесін ең алғаш көтерген белгілі дидакт К.Д.Ушинский болды: "Мектептік
оқуға дайын бала – оқығысы келу тілегі мен іскерлігімен, ұзақ уақыт бойы
зейінін шоғырландыра алу қабілетімен, дағдыланбаған жағдайда баяу
меңгерілетін нәрселерді жылдам игеретіндігімен сипатталады". Бұл – мектепке
барар баланың психологиялық даярлық сапасын дөп басып көрсете алуымен
ерекшеленеді. Мәселен, осы күнгі мектепке даярлық мазмұнын құрайтын
мотивтік даярлықты "оқығысы келу тілегі"; танымдық даярлықты "'зейінін
шоғырландыру", "материалды игеру" ұғымдары арқылы белгіленген [31].
Мектепке даярлық мәселесін, мектеп талабынан бөліп қарастыра отырып,
А.Н.Леонтьев, мектептегі оқудың баланың есіне, қабылдауына және тілінің
дамуына, яғни психикасының даму деңгейіне талап қоятындығын атап көрсетеді.
Осы тұжырым негізінде бала психикасын тануға арналған зерттеулер жарық көре
бастайды: Истомина З.М. - ырықты ес процесінің дамуы, Запорожец А.В. -
ерікті қозғалыс процесінің дамуы, Мануйленко З.Б. - ырықты мінез-кұлық
дамуы. Осы зерттеулер негізінде жатқан теориялық ой, яғни – психикалық
әрекеттің ырықты процесстері үнемі әрекет ретінде қалыптасатындығы ендігі
жерде баланың психикалық дамуын зерттеуде түбірлі мәнге айналды [32].
Мектептегі оқуға даярлық мәселесінің психологиялық мазмұны 1960-
жылдардың басында қалыптаса бастады. Ол мектепке дейінгі кезеңде тәрбие
ықпалының негізінде қалыптасатын психиканың сапалық ерекшеліктері болып
белгіленді. Сол кездегі зерттеулер барысында алынған жаңа құрылымдар
былайша жіктелді: бұрын жеке-дара көрінетін психикалық әрекеттердің
жүйеге топтастырылуы (Л.С.Выготский), психикалық процестердің
ырықтылығы, яғни саналы түрде мақсатқа бағытталуы мен меңгерілуі
(А.Н.Леонтьев), мотивтік-қажеттілік саласының жаңа сапалық құрылымы мен
мазмұны (Л.И.Божович), "Өзіндік сананың" пайда болуы; оның
құрылымында ерекше мәнге ие болатын өзіндік баға (Д.Б.Элъконин). 1960-
жылдардың басына дейінгі кезеңде мектептік оқуға даярлық мәселесі
педагогикалық талап тұрғысынан ажыратылып, психология ғылымының зерттеу
нысаны ретінде қарастырылу сипатына ие болды. Осы мерзімде жүргізілген
зерттеулер нәтижесінде "мектепке психологиялық даярлық" ұғымы қалыптасты.
Мектепке психологиялық даярлық мазмұны болып, әлі толық ашылмаған жаңа
құрылымдар белгіленді, олар әлі күнге дейін өзекті болып табылады [33].
Бастауыш білім жүйесінің өзгерісі кіші мектеп оқушыларының оқу
әрекетін қарқындандыруға әкеп соқты. 1970ж. бастауыш оқу мерзімінің
өзгеруімен және оқу материалының толықтыру мен жүйелену деңгейінің
көтерілуімен, мектепке психологиялық даярлық мәселесінің зерттелу жағдайы
күрт жоғарылады. Ол, өз кезегінде, бала бақша мен мектеп арасындағы
сабақтастықтың нығаюына түрткі болса, екінші есепте балалардың мектепке
психологиялық даярлығы мәселесіне жаңаша қарауға итермеледі.
Жоғарыда шолу жасаған зерттеулердің мазмұнынан мектепке психологиялық
даярлық тақырыбының балалар психологиясы мен педагогикалық психология
ғылымдарында қалай туындағанын байқауға болады. Ал осы тақырып
төңірегіндегі көзқарастар мен пікірлердің қайшылықтары мәселенің 1980-90
жылдардың өзінде әлі шешуін таппағандығын, жүйеленбегендігін дәлелдейді.
Мәселенің шешімі – мектепке даярлаудағы психологиялық тұрғыны іздестірумен
өлшенеді. 1984ж. Кеңестер одағының білім беру саласында реформалар
жүргізілді. Мұндағы басты өзгеріс балаларды мектеп қабырғасына қабылдау
жасымен байланысты еді. Осы жаңалыққа орай, балалар психологиясының жас
ерекшеліктері мәселесімен айналысып жүрген ғалымдардың қалыптасқан
қағидаларды қайта қарауына тура келді [34].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасы пәнінің шетелдегі даму
жағдайына тоқталар алдында мына дерекке назар аударайық: балаларды мектепке
даярлау Ресейде 1970-жылдардан басталса, батыс еуропа елдерінде 1950-
жылдардың өзінде-ақ жалпы сипатқа ие болған, ал оған қойылатын талаптар
уақыт ағымымен өзгере түсуде. Батыс Еуропада баланың мектептегі оқуға
психологиялық даярлығының диагностикасы тәжірибелік әрекет ретінде
қалыптасты. 1920ж. Германияда мектепке барар баланы сынақтан өткізетін екі
орталық жұмыс істеді: Лейпциг қаласындағы Винклер зертханасы мен Мюнхендегі
Гуд және Пеннингтер орталығы. Олардың міндеті - мұғалімнің баланың ақыл-ой
қабілеті туралы мүмкіндігінше әрі тез, әрі батыл түрде мәлімет алуына
жағдай туғызу еді. Әр оқушыны жеке тұлға ретінде дамытып, қалыптастыру және
дидактиканың белгілі бір міндеттерін шешуге күш салу мақсатында балаға
құрылатын жеке оқу бағдарламалары үшін бұндай деректер күші бүгінгі таңда
да өзекті [35].
1922 жылы Гамбургтегі психологиялық зертханада "Альтон сұрыптауы"
тәжірибесіне 240 оқушы қатысқан. Ондағы мақсат - оқушыларды қабілеттеріне
қарай, 3 сыныпқа бөлу еді. Бұл зерттеудің ерекшелігі: сынақ - мұғалімдердің
алғашқы айда оқушылар туралы алған әсерлері бойынша жіктелген топтарды
тексеруге бағытталғандығы. Сынақ құралы сөздік емес тестер және олар жеке
өткізілді. Сынақ қорытындысы мұғалім пікірі мен тест нәтижелерінің
сәйкестігін көрсетті. Білім берудегі ізгілік ұстанымына қайшы келгенімен,
қабілет деңгейіне қарай топтастырып оқыту іс жүзінде тиімді болып табылды
[36].
АҚШ-та мектепке барар балаларды психодиагностикалық тексеру жұмысын
1937ж. Терман бастады. Зерттеу Стенфорд бағаны бойынша, жаппай сынақ
жолымен жүзеге асырылды. Эксперимент нәтижесі негізінде баланың
хронологиялық жасы мен дарындылық жасы салыстырылып, жоғары нәтижеге қол
жеткізген балалар мектепке бірден қабылданатын болған [37].
Американдық ғалым Д.Б.Эванс мектепке даярлықты жас мөлшеріне қатысты
қарастырды. Яғни, белгілі бір жас мөлшеріне келген бала, сол жас
көрсеткіштерінің өзімен-ақ, мектепке психологиялық жағынан даяр
болатындығын айтты. Бұл көзқарасқа Д.П.Озубел оппоненттік етт: мектепке
даярлық баланың жасына емес, мінез-құлқына қатысты, себебі белгілі бір жас
шамасындағы балалар жетілу қарқыны жағынан әр түрлі, әрі өмірлік
тәжірибелері де әр қилы. Мектепке психологиялық даярлық диагностикасын тек
қана бір фактор – жас шамасына қатысты қарастыру жеткіліксіз. Бұл ретте
Д.П.Озубелдің пікірі ғылыми дәлелденген тұжырымдар – дамудағы даралық
ерекшелік факторы және дамуға орта ықпалы теориясымен сәйкес. Озубел Д.П.
мен Эванс Д.Е. зерттеулері, жалпы алғанда, мектепке психологиялық даярлық
диагностикасы мәселелерін шешеді, бірақ олар ұсынған ұғымдар нақтылауды,
психологиялық терминологияны қолдануды қажет етеді. Авторлар өз
тұжырымдарын дәлелдегенде бір жақты, үстірт пікір ұстанады [38].
1954ж. чех ғалымдары А.Керн мен Я.Йирасек мектепке психологиялық
даярлық диагностикасы туралы ғылыми ізденістер жүргізіп, зерттеу
нәтижесінде кейіннен Керн-Йирасек тесті атауына ие болған әдістемені
ұсынды. Олардың пікірінше, мектепке түскен бала оқушыға тән кейбір
белгілерді игеруі қажет: ақыл-ой кемелі; көңіл-күй кемелі; әлеуметтік
қатынастар кемелі. А.Керн мен Я.Йирасек ақыл-ой кемеліне баланың заттардың
жеке бөліктерін қабылдай алуын, ерікті зейінін, салыстыра ойлай алу
қабілетін; көңіл-күй кемеліне баланың көңіл күйінің тұрақтылығын, оқыс
реакцияның түгелдей жойылуын жатқызды. Ал әлеуметтік кемелді құрдастарымен
қарым-қатынас қажеттілігімен; топта қабылданған ережелерге бағына алу
қабілетімен; сондай-ақ жаңа қоғамдық ортада оқушының әлеуметтік
қатынастарға икемделе алуымен байланыстырды. Керн-Йирасек зерттеулерінде
кейбір психологиялық категориялар педагогикалық терминдермен берілді.
Мәселен, мектепке психологиялық даярлық диагностикасы мазмұнындағы ақыл-ой
кемелін авторлардың өздері қабылдау, зейін, ойлау деп белгілейді. Қазіргі
психология бұл сапаны ақыл-ой кемелі деп емес, танымдық процестер даярлығы
деп атайды [39].
1965ж. АҚШ зерттеушілері Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс мектепке психологиялық
даярлық диагностикасынан төмен көрсеткіш берген балаларды мектептен
қайтадан шығарып алып, көптеген жаттығулар жүргізіп, даярлықтың белгілі бір
деңгейіне жеткізіп барып, мектепке қайта беру керек деген пікір айтқан.
Олардың бұл ұсынысы мектепке даярлық деңгейі қалыпты даму жағдайына сәйкес
емес балалармен өткізілетін жұмыс түріне ұқсас. Д.П.Озубел мынадай пікір
айтады: бала мектептегі оқуға даяр болмаған жағдайда мектептегі оқу
бағдарламасын өзгертіп, сол арқылы бірте-бірте балалардың даму деңгейін
теңестіру қажет. Көрсетуге тұрарлық қайшылық - екі зерттеушінің де
балалардың мектепке даярлығының көлемін мектепке қабылданған соң
тексеретіндіктерінде. Егер бұл үрдіс мектепке қабылдар алдында жүргізілсе,
сыналушыларға қатысты ізгілік принципіне де, дамудағы диалектика
заңдылығына да, психологтың кәсіби-этикалық ұстанымына нұқсан келмес еді.
Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс 5 пен 10 жас аралығындағы балалардың мектепке даярлық
деңгейін диагностикалауға байланысты арнайы тапсырмалар жүйесін жасады. Бұл
тестердің тәжірибелік маңызы әлі де жоғары [40].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасы Ресейде өткен ғасырдың
бас кезінде бала қабілетін өлшеудің ең қарапайым жолдарын анықтаудан
басталды. 1924ж. Е.Н.Эвергетова мен А.Б.Серебрянников "Бала ақыл-ойының
даму деңгейін барынша қарапайым өлшеу" деп аталатын, профессор А.П.Нечаев
әдістемесін қолданып, зерттеу жүргізді. Тексеру қорытындысы А.П.Нечаев
әдісінің балалармен жылдам танысуға ықпал ететінін және кейінгі
бақылауларға тірек бола алатынын көрсетті [41].
Ленинградта 1925-жылдан бастап, педологиялық кабинеттер торабы жұмыс
істей бастады. Профессор А.С.Грибоедов атындағы Ленинград "Балаларды
Тексеру Институтының" әдістемелік басшылығымен, мектептерде жаппай 2
бағыттағы тексерулер жүргізіле бастады: мектептік жетістікті тексеру және
ақыл-ой дамуының психометриялык сынақтары. Олар 1-сынып оқушыларын мектепке
түскен алғашқы ай барысында зерттеп, 3 бағытта қарастырды: от басы
жағдайын; дене дамуын; ақыл-ой деңгейін. Берілген мәселе төңірегінде
атқарылған орасан зор еңбек, зерттеу барысында алынған мәліметтерді өңдеп,
нақты қорытынды жасаумен ғана шектелді. Мектепке даярлықтың психологиялық
өлшемдерін жасау туралы мәселе көтерілмеді. Институттың мектепке даярлықтың
психологиялық жақтарын іздестіру барысында қарастырған бағыттары, күні
бүгінге дейін мектепке психологиялық даярлық мазмұнын құраумен келеді.
Мәселен: от басы жағдайы - әлеуметтік ортасы; дене дамуы - биологиялық
кемелденуі; ақыл-ой деңгейі - танымдық даярлығы ретінде қарастырылуда [42].
Мектептегі оқуға даярлық мазмұнына терең эксперименттік талдауға деген
ынта, 70-жылдардың басында, мектепке даярлықты анықтау жолдары мен
өлшемдерін жасауға талпыныспен жалғасты. 1978 жылы Л.А.Венгер мен
Б.В.Холмовская басшылығымен мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой дамуы
көрсеткіштері жүйесін белгілейтін негізгі зерттеулердің бірі жүзеге
асырылды. Мектепке даярлықты бағалауға мүмкіндік беретін арнайы
психодиагностикалық шаралар жасауға П.Я.Кэестің 1982 жылғы еңбегі арналды.
Мектепке даярлықты анықтау үшін балалардың қабілетін тексеру керек. Бірақ
ақыл-ой қабілетінің сан түрлілігіне орай, оның барлығын зерттеп шығуға
мүмкіндік жоқ. Сондықтан, баланың ақыл-ойының даму деңгейі туралы мәлімет
беретін бірнеше негізгі қабілеттерді зерттеу жеткілікті, - деп көрсетті
[43].
Жоғарыдағы зерттеулердің барлығында мектепке психологиялық даярлықты
анықтау құралдары топтық сипатқа ие, ал анықтау тәсілдері белгіленген
сапаларды өлшеуге бағытталды. Мектепке даярлықты анықтау нәтижелері "реттік
орын көрсеткіші" немесе "ақыл-ой деңгейі" арқылы анықталды, "Мұндай бағытта
шешілетін міндет - озаттарды іріктеу, артта қалушыларды белгілеу болып
табылды". Дегенмен, бұл зерттеулердің, мектепке психологиялық даярлықты
анықтау мәселесінің жасалып, қалыптасу тарихына қосқан үлесі айтарлықтай
зор болды. Олар мектепке психологиялық даярлықты анықтау құралдарын жасау
арқылы, осы мәселенің тәжірибелік әрекет ретінде қалыптасуына үлкен ыкпал
етті.
Республикамызда әр жылдары мектепке даярлау мәселесін зерттеушілердің
мәселені психологиялық тұрғыдан емес, педагогикалық жағынан шешуді
басшылыққа алғандары айқындалды. Мәселен, Б.Баймұратованың "Балаларды
мектепке даярлау жөнінде" еңбегінде (1975) мектепке даярлау мектепке
дейінгі кезеңнің басты мәселелерінің бірі деген бағытты ұстана отырып,
балаларды мектептегі оқуға даярлаудағы негізгі міндетті мектепке дейінгі
мекемелер қызметі деп тауып, бала бақшадағы оқу-тәрбие үрдісі арқылы шешу
жолдары ұсынылды. Мәселен: баланың тілін дамыту арқылы; сауат ашу
жұмыстарын жандандыру арқылы; балаларға оқып беру үшін қосымша мәтіндер
жасау арқылы. Зерттеушінің "Баланы мектепке даярлау - бала 7 жасқа толғанда
емес, оның сәби шағынан басталуға тиіс" деген пікірі әлі күнге өзекті [44].
Қ.Сейсенбаевтың "Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ
халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін пайдалану
проблемасы" еңбегінде этникалық педагогика мен психология ғылымының
негіздеріне сүйене отырып, мектепке даярлауды баланың сөздік қорын молайту,
есте сақтау, ойлауын дамытуға арналған ауыз әдебиетінің кіші
жанрларының үлгілерін және ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды пайдалану
арқылы шешу тұжырымдалды [45].
1999ж. 6-7 жасар балаларды мектепте оқуға даярлаудың педагогикалық
мәселелері тақырыбында Ж.Рысбекованың диссертациялық зерттеуі жарияланды.
Онда мектепке психологиялық даярлық бағыттарына биологиялық кемел; танымдық
даярлық; еріктік; көңіл-күйлік және жеке басының даярлықтарына сәйкес,
педагогикалық категориялар қарастырылды [46].
Х.Т.Шериазданованың Мектепке дейінгі білім беру жүйесі педагогтары
мен психологтарын кәсіби даярлаудың психологиялық негіздері зерттеуінде:
"Оқытудың теориялық негіздерін жасаған Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин,
В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Л.Н.Леонтьев, Н.А.Менчинская, Д.Б.Эльконин
зерттеулеріне сүйене отырып, оның, балалардың танымдық әрекетіне, сондай-ақ
эмоциялық, еріктік, мотивтік салаларына ықпалын көрсетіп, біз, басты өлшемі
мектептегі оқуға даярлық болып табылатын, өтпелі кезеңге көңіл
бөлдік. Баланың мектепке танымдық даярлығын аса маңызды үш тұрғыда:
зейіннің даму деңгейі; естің даму деңгейі және ойлаудың қарапайымнан жоғары
формаға дейінгі даму деңгейі қарастырылды. Олардың әрқайсысының көріну
жолдары қарым-қатынастың түрлі стильдері арқылы сипатталынды. Мәселен,
зейін қасиеттері мен түрлері: көлемі, тұрақтылығы, алаңдағыштығы,
шашыраңқылығы, шоғырлануы және ырықтылығы өктемдік, тәуелсіздік,
ымырашылдық стильдерінде қалай көрінетіндігі; есте сақтау мен қайта
жаңғыртудың көрнекі-бейнелік, қозғалыс, логикалық ойлау түрлерінің жоғарыда
аталған қарым-қатынастың 3 түрлі стилінде көріну жолдары зерттелді.
Х.Шериазданованың мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуындағы қарым-
қатынас рөлі тұжырымдамасы ресейлік ғалымдар Е.О.Смирнова, М.И.Лисина,
Е.Е.Кравцовалар зерттеулерімен үндес; сондай-ақ баланың мектептегі оқуға
психологиялық даярлығымен байланысты қарастырылды: Мектепте жақсы оқуы
үшін балада қарым-қатынастың формалары қалыптасқан болуы керек. Ол
оқушыдағы жетекші әрекет — оқу ісінің міндеттерін игеруге керек [47].
Танымдық іс-әрекет - мектепке бейімделудің басты факторы деп
аталатын М.Асылханованың зерттеуі балаларды мектепке даярлаудың
психологиялық мәселелеріне бағыты жағынан жақын. Автор мектепке
бейімдеудегі психикалық факторларға сипаттама бере отырып, басты фактор
ретінде танымдық іс-әрекетке тоқталды. Әйтсе де, мектепке даярлау мен
бейімдеу екі бөлек мазмұндағы тақырыптар. Даярлық ісі мектепке дейін
жүргізілсе, бейімдеу ісі мектепке келгеннен соң жүзеге асырылатын шара.
"Мектепке бейімделу - әлеуметтік тәжірибелерді меңгеру үрдісінің тарихи
белгіленуі; оқушылардың әлеуметтенуінің бір құрылымы ретінде анықталды".
Сыналушының бір әлеуметтік ортадан екінші әлеуметтік ортаға өту
барысы емес, жаңа әлеуметтік орта - мектептегі психикалық күйі сипатталды.
М.А.Асылханова зерттеуінде мектепке бейімделудің басты факторы ретінде
танымдық іс-әрекет қарастырылған, ал мектепке психологиялық даярлық
диагностикасы мазмұнында танымдық даярлық негізгі өлшем ретінде сипатталады
[48].
Мектепке психологиялық даярлық мәселесінің кезеңденуі осы мәселенің
мазмұнын толығырақ қарастыруға негіз болады. Мектепке оқуға
қабылданар баланы мектептік болмысқа ендіру, толыққанды оқу
әрекетін қалыптастыру – мектепке дейінгі өтпелі кезеңге тән психикалық
дамудың барлық жиынтықтарымен тығыз байланысты. Олар оқу-тәрбие үрдісін осы
жастың психологиялық ерекшеліктерімен қатаң сәйкестікте жүргізуді қажет
етеді. Сондай-ақ мектепке дейінгі шақтан оқушылық өмірге өту кезеңін
зерттеу мәселесі мектептегі оқу-тәрбие міндеттерін нақтылауға мүмкіндік
береді. Бұл істің түпкі мақсаты баланың мектептегі оқуына берік тұғырды
қамтамасыз ету. Ол мұғалім талаптары мен мектеп ережесін орындауға баланың
ерік күшін бағындыра алу іскерлігінен көрінеді. Екі кезеңнің арасындағы
дағдарыстың бала психикасына әсері із-түзсіз жойылып кетпейді.
Қазіргі Қазақстанның индустриалды-инновациялық жағдайында үдемелі
ақпараттық даму – білім мазмұнының қолданбалылығын барынша арттыруды
міндеттейді. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім
беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады.
Ерте балалық шақтан бастап адами капиталға қаржы жұмсау қоғам мен
экономикаға айтарлықтай табыс әкелетіні бүгінгі таңда дәлелдеуді қажет
етпейтін фактор. Адами капиталды қаржыландырудың өзгермелі әлемге жылдам
бейімделе алатын, техника тіліне жетік, өнімді жұмыс күшін жасау үшін аса
қажеттігі және бүгінгі таңда білім беруге жұмсалатын қаржыны әлеуметтік
қажеттіліктерге арналған шығын ретінде қабылдамай, экономикалық инвестиция
ретінде түсіну керектігі ҚР білім берудің 2011-2020жж арналған Мемлекеттік
бағдарламасында айқын көрсетілді. Онда білім берудің экономикалық
тиімділікпен қатар, әлеуметтік табысқа да қол жеткізетіні: азаматтық
қатынасы берік, қоғамдық санасы жоғары әлеуметтік капиталдың қалыптасуына
ықпал ететіні анықталды. Заманауи өзгерістер ағымы балалар психологиясының
да қарқынды дамуына оң ықпал етуде. Жаңа дәуір балалары адамзат
тарихындағы бай тәжірибені бойына сіңіре отырып, өзі өмір сүріп отырған
заман ерекшеліктерімен бірге даму үстінде. Бұл құбылыс барлық адамтану
саласының, әсіресе педагогика, психология ғылымдарының мамандарына жаңа
міндеттер жүктейді. Балаларымызды бабалар мұрасынан тыс қалмауға,
әлеуметтік ортаның тыныс-тіршілігін ұлттық болмыспен қабылдауға бейімдей
отырып, олардың санасын ұлттық құндылықтарды меңгерген жаңа дәуір
балалары моделіне бағыттай білу қажет. Модель мазмұны жауапкершілігі
жоғары, жаңаша ойлайтын, зерек те елгезек, кеңістік заңдылықтарымен қоса,
бабалар аманатынан хабардар, салт-дәстүр мен ауыз әдебиетінің озық
үлгілерін меңгерген ұлтжанды, ана тілінің нәрімен барынша сусындаған,
еркін, дені сау балаларды сипаттайды. Туған халқының ұлттық болмысы туралы
білімдер баланың жан-дүниесін, рухын қазақиландырады. Болашақ ұрпақтың
ұлтан емес, сұлтан болып қалыптасуы ұлттың ұлылығын ұлықтайтын асқақ,
нұрлы, нәрлі білімдерді мектепке дейінгі мекеме тәрбиешісінің нәзік те,
өршіл сезімдермен қалыптастыра білу, баланы иландырып, танымдық тұрғыда
жетелей білу іскерлігінде. Сала мамандары мен әдіскерлердің міндеті
психология, педагогика мен инновациялық білімдерді интеграциялау арқылы
тиімді заманауи-ұлттық мектепалды даярлық тетігін жасау.
Ол үшін мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандартын (ҚР МЖМБС 1.001-
2009) басшылыққа ала отырып, мектепке психологиялық даярлық үрдісін жасауда
негіз болатын басты нысандарға шолу жасалды. Мектепке дейінгі мекеме
тәрбиеленушілерінің денсаулық, қарым-қатынас, таным, шығармашылық,
әлеуметтену құзіреттіліктерін қалыптастыру мақсатында:
- мектепалды даярлықтың негізгі аспектісі ретінде тұлғаралық қарым-
қатынастарды, баланың өзіне өзінің қатынасын, қарым-қатынастың
мәнерлі белгілерін, қатынас құралы – тіл туралы, коммуникацияның
мектепке дейінгі жас ерекшеліктеріне сәйкес жіктелуін, халық ауыз
әдебиетінің озық үлгілері арқылы балалардың сөздік қорын дамытуды
және қазақ фольклорының кіші жанрларын логопедиялық құрал ретінде
пайдалану;
- танымдық даярлық – мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбие үрдісінде
балалардың ой ұшқырлығын, тапқырлығын, танымдық сергектігі мен
елгезектігін дамытуда психологиялық жаңа құралдарды пайдалану;
танымдық әрекеттер: қабылдау, есте сақтау, түйсік, қиялды ауыз
әдебиеті үлгілері арқылы балалардың жас ерекшеліктеріне қарай,
ұйымдастырылған оқу әрекетінде және педагогикалық процессте дамыту;
- мектепке баратын балаларға ұлттық құндылықтар арқылы әлеуметтік
орта нормаларын меңгерту адамгершілік әліппесі, мінез-құлық
мәдениеті туралы қарапайым түсініктер беру; адам табыстылығының,
саулығының, бақытының кепілі ұстамдылық, ал оның негізі – сабыр
екенін ұғындыру; сабырлылық туралы ұлы ойшылдар қазынасымен
таныстырудың психотехникалары.
Мектепалды даярлық сауатты ұйымдастырылған жағдайда баланың жаңа
әлеуметтік ортаға жылдам бейімделуі арқылы жетекші әрекеттің
нәтижелілігінің артуына ықпал етеді. Мектеп жасындағы баланың дамуы түрліше
жүреді, мәселен, бір бала тәрбиешінің түсіндіргенін ары қарай өзі
жалғастыра алса, келесілеріне өз бетімен жаңа білімді меңгеру қиындық
келтіреді. Қазіргі таңда жобаланып отырған білім беру – баланың жеке
тұлғалық қасиеттерін, танымдық қызығушылықтарын арттырып, алған білімін
өмірде қолдану икемділігін қалыптастыруды көздейді, сондықтан білім
мазмұнын дамыту сипатында құру негізгі білім беру әдістері ретінде
анықталады.
Білім беру саласының алдында тұрған үлкен міндет – оқытуды дамытушы
сипатта құру. Нақты оқу әрекеттері арқылы тәрбиеші мектепке дейінгі
балалардың ойлау әрекеттеріне психологиялық басшылық жасай алады. Баланың
оқу іс-әрекетіне қатынасы оқуға ынталандыратын мотивтермен анықталады. Оқу
міндеттерін түсінумен байланысты, саналы түрде оқудың негізгі мотивтері
болашақтағы іс-әрекетке дайындыққа ынталануды білдіреді. Себебі оқу,
білімге қызығу, әлемді тану – бала бойында жинақталған білімдерді меңгеру
арқылы болатын танымдық әрекеттер. Даму кезеңдерінің әр түрінде кейбір
түрткілер заңды, яғни өсіп келе жатқан ұрпақтың оқуға белсенді қосылуы үшін
біршама тиімді. Бастауыш мектепте баланың ынталы және тиімді оқуы үшін оның
оқуға қызығушылығы болуы керек. Осыған байланысты балалар мектепке келгенде
білімге қызығу емес, мектептік өмірді құрау, үлкендер ортасына, жаңа
нәрселерге қызығуға талпынатыны сөзсіз.
Мектеп жасына дейінгі баланың өмірге, өзіне, өз міндеттері мен
танымның жаңа түріне қатынасының типтері жинақталады. Тікелей танымның бұл
кезеңі бала дамуында ғылыми білімдер жүйесінде жалпыланған, жүйеленген
қоғамдық-тарихи тәжірибе жетекші рөл атқаратын кезден басталады. Мектептегі
оқу әрекеті – баладан сабаққа дайындықты, нақты тапсырмаларды орындауды,
өзін-өзі бақылауды, тәртіп сақтауды және сабаққа дайындалу үшін, тапсырманы
уақтылы орындау үшін көңіл көтеруді кейінге ысыра тұру немесе одан бас
тартуды талап етеді. Осының барлығы баладан ерік сапаларын, мінез, тәртіп,
я болмаса оның белгісін қажет етеді. Оқыту мен тәрбиенің бірге жүруі
баланың біртұтас дамуын қамтамасыз етеді. Мектепалды даярлық – жаңа
формация өнімдерін, яғни жаңа дәуір балаларын қоғам мен мемлекет сұранысына
сай дайындауға негіз болар бірден-бір фактор.
Осы жайттардың барлығы мектептің баланың қызығушылықтары мен өзара
қарым-қатынасына толы өмірге айналатындығына әкеп соғады. Оқушы атанған
баланың ішкі психикалық өмірі мектепке дейінгі кезеңге қарағанда басқа
мазмұн мен сипатқа ие болады: ол бәрінен бұрын оның оқу әрекетімен
байланысты. Сондықтан кішкентай оқушының мектептік міндеттерді меңгеруі
оқу істерінің табыстылығы немесе сәтсіздігі ол үшін зор мәнге ие. Мектепте
жоғары дәрежеден көріне алмау оны аса күйзелтеді. Демек, мектепте оқу
мәселесі баланың білім алуы мен ақыл-ойының дамуы ғана емес, оның жеке
басының қалыптасуы, тәрбие мәселесі де болып табылады.
Л.И. Божович көрсеткендей, мектепке дейінгі балалық шақтан мектептік
кезеңге өту оның өмір сүру салтының түбірімен өзгеруімен сипатталады. Оқушы
жағдайы баланың жеке басының ерекше бағыттылығын тудыратынын атап өту
керек. Ол үшін, оқу – білімді меңгеретін жай әрекет немесе өзін болашаққа
дайындау тәсілі ғана емес, ол баланың саналы түрде сезінетін өзіндік еңбек
міндеті және айналасындағылардың күнделікті өміріне қатысуы болып табылады
[49].
Осыған байланысты баланы мектептік оқуға дайындау мәселесі тұлға
дамуында қашанда өзектілігін жоғалтпайды. Көп уақыт бойы баланың оқу
әрекетіне дайындығының өлшемі оның ақыл-ой дамуының деңгейі деп есептеліп
келді. Л.С. Выготский алғашқылардың бірі болып, мектептік оқуға дайындық
ұғымдар мен түсініктердің сандық қорына байланысты емес, танымдық
процестердің даму деңгейіне байланысты екендігі туралы болжам жасады. Л.С.
Выготский пікірінше, мекетептік оқуға дайындық – бәрінен бұрын қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды тиісті категорияда жалпылау және жекелеу
болып табылады [50].
Мектептік оқуға даярлық тұжырымдамасын оқу іскерлігін құрайтын сапалар
кешені ретінде А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев, В.С. Мухина, А.А.
Люблинскаялар ұстанды. Олар оқуға дайындық ұғымына баланың оқу-
міндеттерінің мағынасын түсінуін, әрекетті орындау тәсілдерін ұғынуын,
өзіндік бақылау мен бағалау дағдыларын, еріктік сапаларының дамуын,
бақылау, тыңдау, есте сақтау іскерліктерін, қойылған міндеттердің шешімін
ендірді. Осы тұжырымдама негізінде баланың мектепке дайындығы үш бағыт
бойынша анықталады: жалпы дамуы, ырықтылықтың дамуы және оқу ықыласының
қалыптасуы. Бала бақша балдырғандары мектептің аты мен оқушы формасына
қызығушылық танытады. Бұл оқығысы келу тілегі оқу ықыласының үстірт
көрінісі ғана. Шын мәніндегі оқу ықыласы білім алуға талпыныстың қозғаушы
күші болып табылады. Қарым-қатынастың дамуы мен өзі туралы тұтас түсініктің
қалыптасуындағы ересектің ролін Э.Эриксон көрсете отырып, мектеп жасына
дейінгі баланың әлеуметтену процесінің сәтті немесе сәтсіз өтуіне
байланысты бастамалық, я болмаса кінә сезімдері дамитынын тұжырымдады. Бұл
сезімдер ересектер тарапынан балаға қойылатын талаптардың шамасы мен
олардың орындалуын бақылау қатаңдығына байланысты дамиды. Осы жаста бала өз
тілектерін қоғамдық нормаларға сәйкестендіре бастайды. Мектепке дейінгі
кезеңнің аяғында қалыптаса бастайтын еңбекқорлық немесе өзін толыққанды
сезінбеу сезімдері баланың мектептік оқуға дайындығының алғы шарты болып
табылатын жаңа құрылымдар; олар мектепке және оқу әрекетінің табыстылығына
байланысты.
Мектепалды даярлық тобындағы балалардың оқу ықыласының қалыптасуына
мұғалімнің әсер ету күші орасан зор. Мұғалім сөзін балаларға арнай отырып,
сол арқылы олардың ақыл-ойы мен рухани дамуына ықпал етіп, өз сыныбын
тәртіпке салып қана қоймайды, сонымен бірге балаларды өз ырқына көндіріп,
қарым-қатынас мәдениетін де қалыптастыруға ат салысады. Мектепалды даярлық
топтарындағы балалар мектепте оқу әрекетінің өзі үшін мүлдем бейтаныс жаңа
жағдайына тап болады. Дегенмен, психологиялық тұрғыда оның бойында бұған
дейінгі барлық кезеңге тән әрекет мотивтері: қарым-қатынас, заттық және
ойын әрекеттері сақталған. Сондықтан, мектепалды даярлық тобының мұғалімі
осы мотивтерді ары қарай дамытып, жетілдіру үшін баланың күнделікті тұрмысы
өзіне қуаныш сыйлайтындай, келешек өміріне құштарлық тудыратындай етіп,
ойын мен оқу әрекетін ұйымдастыруы қажет. Мектепке дейінгі балаларда
физиологиялық және психологиялық өзгерістер мен ерекшеліктер болады.
Мектепалды даярлық жұмыстарды ұйымдастыруда осы ерекшеліктерді ескере
отырып жүргізу қажет. Мектепке дейінгі балалық шақта организмнің қарқынды
жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар тканьдар мен мүшелердің
анатомиялық қалыптасуы және функиялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің
сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің
дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі.
Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш ролі мен оның ми қабығы астындағы
орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу
жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.
Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының
пайда болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы
адамдар арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда
елеулі айырмашылықтар болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда
болады. Оның үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бірлескен іс-
әрекет ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алмасады. Тұңғыш рет
баланы белгілі бағдарлама бойынша біршама жүйелі оқыту мүмкін болады, бірақ
Л.С.Выготскийдің айтып көрсеткеніндей, бұл бағдарламаның жүзеге асуы оның
қаншалықты дәрежеде баланың өзіндік бағдарламасына айналуына тығыз
байланысты. Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен
оқыту процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы
жағдайлар жасайды. Мектеп жасына бейінгі баланың басқа адамдарға қатысты
өзіндік ішкі позициясы өз менін және өз қылықтарының маңызын аңғарудың
арта түсуімен, үлкендердің ішкі дүниесіне, олардың іс-әрекеттері мен өзара
қарым қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі
баланың жетекші іс-әрекеті ойын болып есептеледі. Оның жетекші іс-әрекет
болуы, қазіргі баланың өзінің көп уақытын ойынмен алданып, үлкендердің
еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына байланысты емес. Ойын баланың
психикасында сапалы өзгерістер туғызады: онда мектеп жетекші болатын оқу
әрекетінің негіздері қаланады.
Баланы тәрбиелеу, дамыту және білім беру мәселелерінде отбасы мен
балабақша ұжымы бірлескен өзара тығыз байланыста болуы қажет. Білім беру
жүйесінің негізгі мақсаты – тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту. Бұл мақсаттар
өзара тығыз байланыста болғанда ғана нәтижелі болады. Баланы өмірге
дайындау үшін дамытудың маңызы ерекше. Мектеп жасына дейінгі кезеңде баланы
дамыту барысы:
1. Зердесін дамыту
2. Эмоциясы мен сезімдерін дамыту
3. Күрт қиыншылықтарға төтеп бере алуын дамыту
4. Өзіне-өзінің сенімділігін, өзін-өзі қабылдау, жақсы көруді дамыту
5. Танымдық үрдісін дамыту
6. Өзін-өзі алып жүре алуын, дербестігін дамыту
7. Өзін-өзі көрсете алуына, өзін-өзі жетілдіруге ынтасын дамыту.
Адамда әрқилы іс-әрекет түрлерінің пайда болуы мен дамуы күрделі де
ұзаққа созылған процесс. Бүкіл өмір барысында бірін-бірі ауыстырып, өзара
тығыз байланыста жүріп отыратын үш іс-әрекет түрі бар: ойын, оқу және
еңбек.
Ойын – мектеп жасына дейінгі бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын
арқылы адам баласының белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді,
өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық,
ұжымдық сипат болады. Ойын адам әрекетінің бір түрі болғандықтан, оның да
өзіне тән мотивтері болады. Ойынның қозғаушы күші – баланың нақты тілегі
мен қызығуы. Еңбек үстінде адамның мақсаты мен мотивінің арасында
келіспеушілік болуы мүмкін. Ойында бұл жағы болмайды. еңбектің қандай түрі
болмасын одан қоғамдық пайдалы өнім шығуы қажет. Бұл айтылғандар ойыннан
талап етілмейді. Ойын арқылы бала өз қажетін қалай қанағаттандыра алатыны,
қандай қабілеті бар екенін байқап көреді.
Баланың жасы өсумен қатар, ойнайтын ойынның мазмұны да өзгеріп
отыратыны белгілі. Бала ойын үстінде дүниетанудағы өз мүмкіншілігін
сезінумен қатар, айналасындағы адамдар мен олардың әрекетіне көңіл
аударады, заттың ішкі мазмұнын білгісі келеді. Сондықтан тәрбиешілер мен
ата-аналар бұл ойындарды белгілі талапқа сәйкес ұйымдастырып отырулары
қажет. Балалардың ойынына үлкендер тарапынан жетекшілік болмайынша, олардың
әрекеттік мазмұны өзінің негізгі мақсатына жете қоймайды. Мәселен, бала
әкесіне еліктеп, түрлі заттарды шегелеуді үлкен дәреже көреді. Баланың осы
тілегін қолдау керек. Балалар ойынына үнемі дұрыс басшылық етіп отыру – ой-
өрісінің, өмір тәжірибесінің жан-жақты қалыптасуына байланысты жүргізілетін
жұмыстардың басты бір бөлігі.
Мектепке түскеннен кейін бала ойынының мазмұны кеңейе бастайды.
Мәселен мектепке дейін тұмыстық ойындарды (отбасы, дүкенге бару т.б.)
көбірек ойнайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ 12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЫҚТЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Баланы мектепке психологиялық жағынан даярлау
маңызы ... ... ... ... ... ... 6
1.2 12 жылдық білім беру жағдайында мектепалды даярлықтың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Бірінші тарау
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..40
ІІ ТАРАУ 12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА МЕКТЕПКЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАЯРЛЫҚ
ЭКСПЕРИМЕНТТЕРІ
2.1 Мектепке психологиялық даярлық
диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...41
2.2 12 жылдық білім беру жағдайында мектепке психологиялық даярлықты
қалыптастыру
эксперименті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .46
Екінші тарау
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесін дамытудың негізгі
міндеттерінде белгіленген білім беру парадигмасын өзгерту, ең алдымен 12
жылдық оқыту моделіне көшуді қарастырады. Орта білімнің мақсаты Қазақстан
Республикасының зияткерлік, дене бітімі және рухани дамыған азаматын
қалыптастыру, оның тез өзгеретін әлемде табысқа жетуін қамтамасыз ететін
білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру, еліміздің экономикалық
игіліктері үшін бәсекеге қабілетті адами капиталды дамыту болатын болса,
оқыту-тәрбиелеу және білім беру сапасын арттыру мазмұнына оқушылардың
әлеументтенуі және олардың денсаулығын сақтау міндеттері де кіреді [1].
Білім беру жүйесінің алғашқы баспалдағы ретінде мектепке дейінгі
тәрбиенің негізгі міндеті бала өмірін сақтау, денсаулығын нығайтумен қатар,
оны мектепке даярлау болып табылады. Қазіргі кезде елімізде балаларды
мектепке даярлау үрдісі екі жолмен жүзеге асырылуда: біріншісі, мектепке
дейінгі мекемелердегі даярлық топтары арқылы болса, екіншісі, орта
мектептер жанынан ашылған шағын орталықтар мен мектепалды сыныптары. Мектеп
жаңа әлеуметтік орта ретінде балаға нақты талаптар қояды және одан белгілі
бір ережелерге бағынуды талап етеді. Сондықтан баланы мектепке даярлау
үрдісі оқу әрекетіне қатысты құзыреттіліктерді игеру ғана емес, оның жеке
басының дамуы мен әлеуметтік ортадағы өзара қарым-қатынастарына да қатысты
белгілі бір өлшемдерді меңгеруді қажетсінеді.
Білім берудің 12 жылдық моделіне көшу құзыреттілік тәсіліне
негізделген жаңа стандарттарды әзірлеуді міндеттеуде. Білім беру
стандарттарының ауысуы білім берудің жаңа мазмұнын әзірлеумен байланысты.
Жаңа білім беру мазмұнының базалық принципі – әрбір мектепте тұлғаның
адамгершілік-рухани қасиеттерін дамытуды ынталандыратын ізгі білім беру
ортасын құру: өзін-өзі тану, өзін-өзі анықтау және өзін-өзі жетілдіру.
Баланың мектепке оқуға психологиялық даярлығы балалар психологиясы
ғылымы мен білім беру жүйесі саласындағы өзектілігін жоймас, үлкен
мәселелердің бірі. Осы тақырыпты зерттеумен айналысқан жүздеген ғалымдар
еңбегі теңдессіз мәліметтер бергенімен, зерттеу нәтижелерін білім беру
жүйесіне ендіру осы уақытқа дейін эксперименттік сипат алып отыр. Баланың
жеке басын жан-жақты дамыту мен мектепке даярлау ісі - бүгінгі таңда білім
беру саласындағы аса маңызды шаралардың бірі. Жалпы білім беретін
мектептердің 1 - сыныбына қабылданған балалар, мектептік оқу жүйесінде
айтарлықтай қиындықтарға ұшырайды. Олардың сәтсіздіктерінің басты себебі -
мектептік оқуға даяр еместігінде. Оқуға берерде баланың тек биологиялық
жасына немесе дене дамуының көрсеткіштеріне сүйенбей, мектепке
психологиялық даярлығының өлшемін жасап шығару - уақыт талабы екенін
тәжірибе көрсетіп отыр.
Мектептік оқуға даярлық үрдісінің қажеттілігі баланың бұдан ары
қарайғы жалпы дамуы мен білім алуы барысында аса маңызды құрал, бұл бағытта
Л.С.Выготский, К.Д.Ушинский, А.П.Усова, ФА.Сохина, Т.В.Тарунтаева,
Л.П.Болтунов, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, В.В.Давыдов,
Ю.А.Левин, Е.Е.Кравцова, Е.Г.Сапогова, Қ.Қойбағаров, Қ.Сейсембаев,
Б.Баймұратова, А.К.Меңжанова, Х.Т.Шериазданова, Г.М.Қасымова, Ж.Рысбекова,
М.Сәтімбекова, М.А.Асылханова зерттеулерін атап өтуге болады [2-23].
Білім беру жүйесінің жаңа тұжырымдамасында 1997 жылғы қабылданған
Лиссабон конвенциясы бойынша әлемдік білім кеңістігін интеграциялау,
отандық білім жүйесі білім берудің ұзақтығы факторын орындауы, яғни жаңа
білім мен ақпаратты алу жағдайында, интелектуалдық мүмкіндіктерді дамытуда
12 жылдық орта білім беруге кезең - кезеңмен көшуді іске асыру қажеттілігі
негізделді [24].
Ел президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында Әйтсе де
барлығы мектептен басталады. Сондықтан да біз 12 жылдық жалпы орта білім
беруге көшуіміз керек, педагогтардың кәсіби деңгейін, оқулықтар мен білім
беру бағдарламаларының сапасын арттыруымыз керек деп нақтылап айтты [25].
12 жылдық оқытудың балалар мен жасөспірімдердің әлеументтену үрдісіне
әсері зор. 12 жылдық мектеп 2003 жылдың 1 қыркүйегінен біздің
республикамызда білім беру сапасын көтеру, мазмұнды жеңілдету және жаңарту,
оқушылардың денсаулығын сақтауға ықпал ететін жағдай жасау, тұлғалық-
бағдарлы оқытуды, қызметтік біліктілік келістерді қамтамасыз ететін қазіргі
педагогикалық технологияларды енгізу ҚР білім және ғылым министрлігінің 12
жылдық жалпы орта білім құрылымы мен мазмұнын жетілдіру жөніндегі
экспериментті жүргізу тәртібі туралы ережесіне сәйкес эксперимент ретінде
жүзеге асырылуда. 12 жылдық жалпы білім беру мектебі Жеке тұлға жетістігі
негізгі идеясы үлгісімен таңдалынып алынды. 12 жылдық оқытудағы басты
мақсат – қарқынды дамып келе жатқан, ортада өмір сүруге қабілетті, өзін-өзі
дамытуға, өз ойын еркін айта білуге, өз қалауы мен қоғам талабына сай, өзін
көрсете білуге бейім, білімді, шығармашыл дамыған тұлғаны қалыптастыру.
Жаңа тұжырымдамаға сәйкес 12 жылдық мектептің бастауыш сатысына бала арнайы
танымдық, психологиялық даярлықпен келуі шарт. Сол себептен де мектепалды
және мектепке даярлық кезеңіне ерекше мән беріледі [26].
Ғасырдан астам тарихы бар және әлеуметтік қоғамдастықта балаларды
мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі нысаны ретінде сыннан
өткен балалар бақшасы бұл күндері де үздіксіз білім берудің бірінші
сатысының және балалардың ерте бастан әлеуметтенуінің тиімді үлгісі болып
отыр. Осындай ғылыми тұрғыда дәлелденген тұжырымдарға сүйене отырып мектеп
жасына дейінгі балаларды міндетті мектепалды даярлықта оқыту қажеттілігі
туындайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дейінгі сапалы білім
бағдарламаларына қол жететіндігіне арттыру нысандарының бірі мектепалды
институты болады, ол балаларды балалар бақшасында жалпы білім беретін
мектепте және отбасында мектепалды даярлануды барлық жерде ұйымдастыруды
қамтамасыз етеді. Мектепалды институты – бұл мектепке дейінгі ересек
жастағы, негізінен бұрын балалар бақшаларына бармаған балалар үшін оқу-
тәрбиелі үдісті мақсатты бағытта ұйымдастыру сатысы.
12 жылдық мектептің мектепалды даярлану қызметі мыналар: балалардың
тән сұлулығы мен психикалық саулығын сақтау әрі нығайту; балалардың
интеллектуал және тұлға ретіндегі дамуын қамтамасыз ету, олардың
эмоционалдық салауаттылығы жөнінде қамқорлық; баланың толыққанды дамуын
қамтамасыз ету үшін отбасымен өзара қимыл жасау. Жалпы мектепалды даярлықты
дұрыс бағытта, сапалы жүргізуде мектеп, бала-бақша және отбасына үлкен
жауапкершілікті жүктеп отыр. Отбасы баланы мектепалды даярлауды дербес,
мектепке дейінгі ұйыммен немесе мектеппен бірлесіп ұйымдастыруды таңдауға
хақылы. Отбасы мүшелері және т.б. тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында көзделген білімді дағдылар мен қарым-қатынастарды
баланың меңгеруін, сондай-ақ, күш жігері мен психологиялық жағынан мектеп
бағдарламасын игеруін қамтамасыз етуге міндетті. Яғни, отбасының балаға
деген үлкен қамқорлығы мен жауапкершілігі негізінде оңды нәтижеге жететіні
сөзсіз. Мектепалды даярлық топтары мен сыныптарының мұғалімдері мен
тәрбиешілері жан-жақты, жарасымды тәрбие мен сапалы да, саналы білім беру
жолында жаңа жобалар мен технологияларды қолдана алу, олардың тиімділігі
мен қажеттілігін қарастыру, тәжірибеде қолданыс табу жұмыстарын жоспарлауы
қажет. Сонымен қатар бұл жүйенің жүзеге асыруда мұғалімдер мен
тәрбиешілерді даярлау ісіне ерекше көңіл бөліп, қолға алу қажеттілігі, яғни
мектеп басқару органдарының педагог кадрлардың кәсіби біліктілігі мен
педагогикалық шеберлігіне, педагогтік техникасымен педагогикалық
қабілетінің дамуына ерекше көңіл бөліп, дамытуы мұғалімдердің кәсіби
біліктілігін арттыру мен тәжірибелерін жетілдіру мәселесінің өзекті етіп
қою. 12 жылдық мектеп - ғылым, білім, сапаға негізделген мектеп
болғандықтан сол мектептің алғашқы сатысына ерекше көңіл бөлу қажеттілігі
туындайтындықтан, зерттеу тақырыбы 12 жылдық білім беру жағдайында
мектепалды даярлықтың психологиялық мәселелері деп белгіленді.
Зерттеу мақсаты: 12 жылдық білім беру жағдайында баланың мектепалды
даярлығының психологиялық мәселелерін зерттеу.
Зерттеу нысаны: 12 жылдық білім беру жағдайындағы мектепалды даярлық
үрдісі.
Зерттеу пәні: 12 жылдық білім беру жағдайындағы мектепалды даярлықтың
психологиялық аспектілері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: мектепалды даярлық алғышарттарын және
мектепалды дағдарысы нәтижесінде пайда болатын жаңа құрылымдарды мектеп
талаптарымен ұштастыра зерттеу арқылы, 12 жылдық білім беру жағдайындағы
мектепалды даярлықтың психологиялық мәселелерін анықтауға болады.
Зерттеу міндеттері:
– 12 жылдық білім беру жағдайында баланы мектепке психологиялық жағынан
даярлау маңызын негіздеу;
– 12 жылдық білім беру жағдайындағы мектепалды даярлықтың психологиялық
құрылымын анықтау;
– баланың мектепке психологиялық даярлық диагностикасын жүргізу;
– баланың мектепалды даярлығын психологиялық дамыту-түзету жолдарын
нақтылау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: тұлғаның іс-әрекетте даму
тұжырымдамасы (П.С.Выготский, Н.Е.Леонтьев, В.Давыдов, Е.Е.Кравцова,
Е.И.Сапогова); мектеп жасына дейінгі кезеңді кезеңдеу теориялары
(Д.Эльконин, Р.Буре, В.С.Мухина, Е.Костикова), 12 жылдық білім беру және
мектепалды даярлық туралы нормативтік құжаттар(ҚР білім беруді дамытудың
2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, ҚР үздіксіз білім
беру тұжырымдамасы – 2004, Қазақстан балалары бағдарламасы – 2008,
Балапан бағдарламасы – 2010).
Зерттеу әдістері: тақырып шеңберінде қарастырылатын мәселелерге
байланысты зерттеулерге ғылыми-теориялық талдау жасау әдісі, алынған
нәтижелерді өңдеу, жинақтау әдісі, эмпирикалық материалдарды психологиялық
талдау әдісі, эксперименталды-практикалық әдістер (тест, психогимнастика,
психотренинг; психодрама, аутотренинг, арттерапия, ертегі терапиясы,
психологиялық жаттығулар және ойындар); эксперименттік деректерді сандық
және сапалық өңдеу әдістері.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: 12 жылдық білім беру жағдайында
мектепке психологиялық даярлықтың ғылыми-теориялық аспектілері ашылды.
Зерттеудің практикалық маңызы: 12 жылдық білім беру жағдайында
мектепалды даярлықты жетілдірудің тәжірибелік-психологиялық жолдары
анықталды.
Зерттеу базасы: Ш.Смаханұлы атындағы № 44 орта мектептің мектепалды
шағын орталығы
Диплом жұмысының көлемі және құрылымы: зерттеу кіріспеден, екі
тараудан, тарау тұжырымдарынан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен
тұрады; жалпы көлемі 61 бет.
І ТАРАУ 12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЫҚТЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Баланы мектепке психологиялық жағынан даярлау маңызы
ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020жж арналған Мемлекеттік
бағдарламасы мен Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының
талаптарына сәйкес, мектепалды даярлық мәселесі қайта жандандырылуда. Бұл
игі шараның үлкен жетістігі баланы заманауи талаптар тұрғысынан дамыту
ісінің мақсатты түрде, жоспарлы әрі қарқынды жүргізіле бастауында. Мектепке
даярлық деңгейін анықтауда басшылыққа алынатыны, көбінесе, оқу және жазу
іскерліктерінің шамасы. Ал, баланың жаңа ортаға түсуіне байланысты көңіл-
күйінің сипаты; сынып-сабақтық жүйеге төзімін білдіретін еріктік
қасиеттері; жазба білімдерді қабылдап, игеруге қажет таным процестерінің
даму деңгейлері тексеріле бермейді. Бұдан шығар қорытынды - баланың
мектептегі оқуға даярлық көлемінің педагогикалық тұрғыдан
қарастырылатындығында.
Психологиялық сөздікте "мектепке психологиялық даярлық" ұғымын былай
анықтайды: баланың мектептегі оқуды табысты бастауы үшін қажетті психикалық
сапалар кешені. Ол мектеп пен оқуға жағымды қатынастан (мотивтік даярлық);
мінез-құлықтың ырықтылығының барынша жоғары деңгейінен (еріктік даярлық);
білім, іскерлік, дағдының белгілі бір қоры мен таным үрдістерінің даму
деңгейінен (ақыл-ой даярлығы), сондай-ақ үлкендермен және кұрдастарымен
өзара қарым-қатынас орнатуды, сынып ұжымы өміріне араласып кетуді,
бірлескен әрекетті орындауды қамтамасыз ететін адамгершілік сапалардың
қалыптасуынан тұрады. Баланың мектепке даярлығы оқып-үйренуді құрайтын
біртұтас сапалар жиынтығынан тұрады деген тұжырымды қуаттайтын психологтар
А.В.Запорожец, А.Н.Леоньтев, В.С.Мухина, Л.А.Венгер мектепке даярлық
ұғымына баланың оқу тапсырмасын түсінуін; орындау тәсілдерін меңгеруін;
өзін-өзі бағалай және бақылай алуын; мұғалімді тыңдап, материалды еске
сақтау қабілеттерін жатқызады
Мектепке психологиялық даярлық бала өмірін оның табиғи қажеттіліктері
мен әуесқойлықтарын қанағаттандыратындай етіп ұйымдастыруды, жаңа білімдер
мен жаңа қызығушылықтардың қалыптасуы үшін, баланы үнемі жаңалықтармен
қамтамасыз етіп отыруды көздейді. Бұл туралы И.В. Дубровина былай дейді:
мектептің 1-сыныбына барынша жақсы даярлықпен келетіндер — мектепке
дейінгі кезеңде отбасында, бала бақшада жүйелі түрде үйрету жұмыстары
жүргізілген балалар. Оқушының 1-сыныптың басындағы оқу үлгеріміне мұғалім
де,, бағдарлама да емес, баланың мектепке даярлығы әсер етеді, сондықтан
баланы дер кезінде мектепке даярлай білу керек; бірақ "даярлық" сыртқы
сипатқа: баланың оқи, санай білу іскерлігі, сұрақтарға жауап бере алуы,
т.б. емес, белгілі бір психологиялық ерекшеліктерге: мектептік оқуға
қатынасы, танымдық белсенділігі, көңіл-күйінің тұрақтылығы т.б. негізделе
жүргізілуі қажет, - деп қорытындылайды [27].
Мектептегі оқуға психологиялық даярлық мәселесіне арналған
зерттеулерде, мектептегі оқу мазмұны мен шарттарына баланың психикалық
дамуының сәйкестігі қарастырылады. Бірақ, бұл мектепке психологиялық
даярлық мәселесінің жалпы көрінісі. Осы тақырыпты зерттеумен айналыстын әр
ғалым бұл ұғымға түрліше анықтама береді. Мәселен, В.Д.Шадриковтың
зерттеуінде "мектепке психологиялық даярлық, бір жағынан, ағза мен психика
дамуының генетикалық бағдарламасымен анықталса, екінші жағынан, баланың
жеке тәжірибесі мен білімдер қорымен өлшенеді. Мұндағы мәселе - биологиялық
даму мен психикалық дамуды қатар қарастыруда емес, оларды салыстыруда да
емес, біртұтас зерттеуде", - делінеді [28].
Н.Н.Лобанова мектепке психологиялық даярлық ұғымы құрамына мотивтік,
эмоциялық-еріктік, танымдық сапаларды жатқыза отырып, мектепке
психологиялық даярлық нақты тапсырмаларды орындау іскерлігімен емес,
мектеп талаптарын орындауға негіз болар алғышарттар қалыптасуымен
сипатталатынын атап көрсетеді. Және де, даярлықтың әр құрылымы ырықты түрде
емес, балаға мектеп ұсынатын талаптар арқылы анықталатынын көрсетеді [29].
Ал енді бір зерттеулер тобы, мектепке психологиялық даярлықты даму
дағдарысының нәтижесімен байланыстыра қарастырады. Ойыннан ішкі үрдістерге
өту жолы – дамудың басты жолы; осы байланысты кім түсінсе, сол
балалық шақтан мектептік кезеңге өтудегі ең бастыны ажырата алады – деп,
Л.С.Выготский атап көрсеткен. Баланың ойын әрекетінен оқу әрекетіне ауысу
барысы өтпелі кезең, яғни 7 жас дағдарысы" деп аталған. Л.С.Выготский
мектепке психологиялық даярлықтағы негізгі нәрсе білімдер мен ұғымдардың
сандық қоры емес, психологиялық әрекеттің жаңа сапасы екендігін, ал мұндай
жаңа құрылымдар баланың бүкіл психикалық өміріне өзгеріс әкелетін жинақтай
алу жүйесінің пайда болуы екендігін негіздеді. Кейіннен, осы тұжырымды
басшылыққа ала отырып, ғалымдар Л.А.Венгер, Г.Л.Выготская баланың жинақтап,
топтастыра алу ұғымының қалыптасуын анықтау әдістемелерін жасады [30].
Баланы мектепке психологиялық тұрғыда даярлау процесінің маңызы - оның
оқушы позициясына жылдам әрі оңай бейімделіп, психикалық дамуы сапалы
өзгерістермен толығып, жеке тұлға ретінде мазмұнды қалыптасуына негіз
болатындығымен анықталады. Баланы мектепке психологиялық тұрғыда даярлау
мәселесін ең алғаш көтерген белгілі дидакт К.Д.Ушинский болды: "Мектептік
оқуға дайын бала – оқығысы келу тілегі мен іскерлігімен, ұзақ уақыт бойы
зейінін шоғырландыра алу қабілетімен, дағдыланбаған жағдайда баяу
меңгерілетін нәрселерді жылдам игеретіндігімен сипатталады". Бұл – мектепке
барар баланың психологиялық даярлық сапасын дөп басып көрсете алуымен
ерекшеленеді. Мәселен, осы күнгі мектепке даярлық мазмұнын құрайтын
мотивтік даярлықты "оқығысы келу тілегі"; танымдық даярлықты "'зейінін
шоғырландыру", "материалды игеру" ұғымдары арқылы белгіленген [31].
Мектепке даярлық мәселесін, мектеп талабынан бөліп қарастыра отырып,
А.Н.Леонтьев, мектептегі оқудың баланың есіне, қабылдауына және тілінің
дамуына, яғни психикасының даму деңгейіне талап қоятындығын атап көрсетеді.
Осы тұжырым негізінде бала психикасын тануға арналған зерттеулер жарық көре
бастайды: Истомина З.М. - ырықты ес процесінің дамуы, Запорожец А.В. -
ерікті қозғалыс процесінің дамуы, Мануйленко З.Б. - ырықты мінез-кұлық
дамуы. Осы зерттеулер негізінде жатқан теориялық ой, яғни – психикалық
әрекеттің ырықты процесстері үнемі әрекет ретінде қалыптасатындығы ендігі
жерде баланың психикалық дамуын зерттеуде түбірлі мәнге айналды [32].
Мектептегі оқуға даярлық мәселесінің психологиялық мазмұны 1960-
жылдардың басында қалыптаса бастады. Ол мектепке дейінгі кезеңде тәрбие
ықпалының негізінде қалыптасатын психиканың сапалық ерекшеліктері болып
белгіленді. Сол кездегі зерттеулер барысында алынған жаңа құрылымдар
былайша жіктелді: бұрын жеке-дара көрінетін психикалық әрекеттердің
жүйеге топтастырылуы (Л.С.Выготский), психикалық процестердің
ырықтылығы, яғни саналы түрде мақсатқа бағытталуы мен меңгерілуі
(А.Н.Леонтьев), мотивтік-қажеттілік саласының жаңа сапалық құрылымы мен
мазмұны (Л.И.Божович), "Өзіндік сананың" пайда болуы; оның
құрылымында ерекше мәнге ие болатын өзіндік баға (Д.Б.Элъконин). 1960-
жылдардың басына дейінгі кезеңде мектептік оқуға даярлық мәселесі
педагогикалық талап тұрғысынан ажыратылып, психология ғылымының зерттеу
нысаны ретінде қарастырылу сипатына ие болды. Осы мерзімде жүргізілген
зерттеулер нәтижесінде "мектепке психологиялық даярлық" ұғымы қалыптасты.
Мектепке психологиялық даярлық мазмұны болып, әлі толық ашылмаған жаңа
құрылымдар белгіленді, олар әлі күнге дейін өзекті болып табылады [33].
Бастауыш білім жүйесінің өзгерісі кіші мектеп оқушыларының оқу
әрекетін қарқындандыруға әкеп соқты. 1970ж. бастауыш оқу мерзімінің
өзгеруімен және оқу материалының толықтыру мен жүйелену деңгейінің
көтерілуімен, мектепке психологиялық даярлық мәселесінің зерттелу жағдайы
күрт жоғарылады. Ол, өз кезегінде, бала бақша мен мектеп арасындағы
сабақтастықтың нығаюына түрткі болса, екінші есепте балалардың мектепке
психологиялық даярлығы мәселесіне жаңаша қарауға итермеледі.
Жоғарыда шолу жасаған зерттеулердің мазмұнынан мектепке психологиялық
даярлық тақырыбының балалар психологиясы мен педагогикалық психология
ғылымдарында қалай туындағанын байқауға болады. Ал осы тақырып
төңірегіндегі көзқарастар мен пікірлердің қайшылықтары мәселенің 1980-90
жылдардың өзінде әлі шешуін таппағандығын, жүйеленбегендігін дәлелдейді.
Мәселенің шешімі – мектепке даярлаудағы психологиялық тұрғыны іздестірумен
өлшенеді. 1984ж. Кеңестер одағының білім беру саласында реформалар
жүргізілді. Мұндағы басты өзгеріс балаларды мектеп қабырғасына қабылдау
жасымен байланысты еді. Осы жаңалыққа орай, балалар психологиясының жас
ерекшеліктері мәселесімен айналысып жүрген ғалымдардың қалыптасқан
қағидаларды қайта қарауына тура келді [34].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасы пәнінің шетелдегі даму
жағдайына тоқталар алдында мына дерекке назар аударайық: балаларды мектепке
даярлау Ресейде 1970-жылдардан басталса, батыс еуропа елдерінде 1950-
жылдардың өзінде-ақ жалпы сипатқа ие болған, ал оған қойылатын талаптар
уақыт ағымымен өзгере түсуде. Батыс Еуропада баланың мектептегі оқуға
психологиялық даярлығының диагностикасы тәжірибелік әрекет ретінде
қалыптасты. 1920ж. Германияда мектепке барар баланы сынақтан өткізетін екі
орталық жұмыс істеді: Лейпциг қаласындағы Винклер зертханасы мен Мюнхендегі
Гуд және Пеннингтер орталығы. Олардың міндеті - мұғалімнің баланың ақыл-ой
қабілеті туралы мүмкіндігінше әрі тез, әрі батыл түрде мәлімет алуына
жағдай туғызу еді. Әр оқушыны жеке тұлға ретінде дамытып, қалыптастыру және
дидактиканың белгілі бір міндеттерін шешуге күш салу мақсатында балаға
құрылатын жеке оқу бағдарламалары үшін бұндай деректер күші бүгінгі таңда
да өзекті [35].
1922 жылы Гамбургтегі психологиялық зертханада "Альтон сұрыптауы"
тәжірибесіне 240 оқушы қатысқан. Ондағы мақсат - оқушыларды қабілеттеріне
қарай, 3 сыныпқа бөлу еді. Бұл зерттеудің ерекшелігі: сынақ - мұғалімдердің
алғашқы айда оқушылар туралы алған әсерлері бойынша жіктелген топтарды
тексеруге бағытталғандығы. Сынақ құралы сөздік емес тестер және олар жеке
өткізілді. Сынақ қорытындысы мұғалім пікірі мен тест нәтижелерінің
сәйкестігін көрсетті. Білім берудегі ізгілік ұстанымына қайшы келгенімен,
қабілет деңгейіне қарай топтастырып оқыту іс жүзінде тиімді болып табылды
[36].
АҚШ-та мектепке барар балаларды психодиагностикалық тексеру жұмысын
1937ж. Терман бастады. Зерттеу Стенфорд бағаны бойынша, жаппай сынақ
жолымен жүзеге асырылды. Эксперимент нәтижесі негізінде баланың
хронологиялық жасы мен дарындылық жасы салыстырылып, жоғары нәтижеге қол
жеткізген балалар мектепке бірден қабылданатын болған [37].
Американдық ғалым Д.Б.Эванс мектепке даярлықты жас мөлшеріне қатысты
қарастырды. Яғни, белгілі бір жас мөлшеріне келген бала, сол жас
көрсеткіштерінің өзімен-ақ, мектепке психологиялық жағынан даяр
болатындығын айтты. Бұл көзқарасқа Д.П.Озубел оппоненттік етт: мектепке
даярлық баланың жасына емес, мінез-құлқына қатысты, себебі белгілі бір жас
шамасындағы балалар жетілу қарқыны жағынан әр түрлі, әрі өмірлік
тәжірибелері де әр қилы. Мектепке психологиялық даярлық диагностикасын тек
қана бір фактор – жас шамасына қатысты қарастыру жеткіліксіз. Бұл ретте
Д.П.Озубелдің пікірі ғылыми дәлелденген тұжырымдар – дамудағы даралық
ерекшелік факторы және дамуға орта ықпалы теориясымен сәйкес. Озубел Д.П.
мен Эванс Д.Е. зерттеулері, жалпы алғанда, мектепке психологиялық даярлық
диагностикасы мәселелерін шешеді, бірақ олар ұсынған ұғымдар нақтылауды,
психологиялық терминологияны қолдануды қажет етеді. Авторлар өз
тұжырымдарын дәлелдегенде бір жақты, үстірт пікір ұстанады [38].
1954ж. чех ғалымдары А.Керн мен Я.Йирасек мектепке психологиялық
даярлық диагностикасы туралы ғылыми ізденістер жүргізіп, зерттеу
нәтижесінде кейіннен Керн-Йирасек тесті атауына ие болған әдістемені
ұсынды. Олардың пікірінше, мектепке түскен бала оқушыға тән кейбір
белгілерді игеруі қажет: ақыл-ой кемелі; көңіл-күй кемелі; әлеуметтік
қатынастар кемелі. А.Керн мен Я.Йирасек ақыл-ой кемеліне баланың заттардың
жеке бөліктерін қабылдай алуын, ерікті зейінін, салыстыра ойлай алу
қабілетін; көңіл-күй кемеліне баланың көңіл күйінің тұрақтылығын, оқыс
реакцияның түгелдей жойылуын жатқызды. Ал әлеуметтік кемелді құрдастарымен
қарым-қатынас қажеттілігімен; топта қабылданған ережелерге бағына алу
қабілетімен; сондай-ақ жаңа қоғамдық ортада оқушының әлеуметтік
қатынастарға икемделе алуымен байланыстырды. Керн-Йирасек зерттеулерінде
кейбір психологиялық категориялар педагогикалық терминдермен берілді.
Мәселен, мектепке психологиялық даярлық диагностикасы мазмұнындағы ақыл-ой
кемелін авторлардың өздері қабылдау, зейін, ойлау деп белгілейді. Қазіргі
психология бұл сапаны ақыл-ой кемелі деп емес, танымдық процестер даярлығы
деп атайды [39].
1965ж. АҚШ зерттеушілері Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс мектепке психологиялық
даярлық диагностикасынан төмен көрсеткіш берген балаларды мектептен
қайтадан шығарып алып, көптеген жаттығулар жүргізіп, даярлықтың белгілі бір
деңгейіне жеткізіп барып, мектепке қайта беру керек деген пікір айтқан.
Олардың бұл ұсынысы мектепке даярлық деңгейі қалыпты даму жағдайына сәйкес
емес балалармен өткізілетін жұмыс түріне ұқсас. Д.П.Озубел мынадай пікір
айтады: бала мектептегі оқуға даяр болмаған жағдайда мектептегі оқу
бағдарламасын өзгертіп, сол арқылы бірте-бірте балалардың даму деңгейін
теңестіру қажет. Көрсетуге тұрарлық қайшылық - екі зерттеушінің де
балалардың мектепке даярлығының көлемін мектепке қабылданған соң
тексеретіндіктерінде. Егер бұл үрдіс мектепке қабылдар алдында жүргізілсе,
сыналушыларға қатысты ізгілік принципіне де, дамудағы диалектика
заңдылығына да, психологтың кәсіби-этикалық ұстанымына нұқсан келмес еді.
Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс 5 пен 10 жас аралығындағы балалардың мектепке даярлық
деңгейін диагностикалауға байланысты арнайы тапсырмалар жүйесін жасады. Бұл
тестердің тәжірибелік маңызы әлі де жоғары [40].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасы Ресейде өткен ғасырдың
бас кезінде бала қабілетін өлшеудің ең қарапайым жолдарын анықтаудан
басталды. 1924ж. Е.Н.Эвергетова мен А.Б.Серебрянников "Бала ақыл-ойының
даму деңгейін барынша қарапайым өлшеу" деп аталатын, профессор А.П.Нечаев
әдістемесін қолданып, зерттеу жүргізді. Тексеру қорытындысы А.П.Нечаев
әдісінің балалармен жылдам танысуға ықпал ететінін және кейінгі
бақылауларға тірек бола алатынын көрсетті [41].
Ленинградта 1925-жылдан бастап, педологиялық кабинеттер торабы жұмыс
істей бастады. Профессор А.С.Грибоедов атындағы Ленинград "Балаларды
Тексеру Институтының" әдістемелік басшылығымен, мектептерде жаппай 2
бағыттағы тексерулер жүргізіле бастады: мектептік жетістікті тексеру және
ақыл-ой дамуының психометриялык сынақтары. Олар 1-сынып оқушыларын мектепке
түскен алғашқы ай барысында зерттеп, 3 бағытта қарастырды: от басы
жағдайын; дене дамуын; ақыл-ой деңгейін. Берілген мәселе төңірегінде
атқарылған орасан зор еңбек, зерттеу барысында алынған мәліметтерді өңдеп,
нақты қорытынды жасаумен ғана шектелді. Мектепке даярлықтың психологиялық
өлшемдерін жасау туралы мәселе көтерілмеді. Институттың мектепке даярлықтың
психологиялық жақтарын іздестіру барысында қарастырған бағыттары, күні
бүгінге дейін мектепке психологиялық даярлық мазмұнын құраумен келеді.
Мәселен: от басы жағдайы - әлеуметтік ортасы; дене дамуы - биологиялық
кемелденуі; ақыл-ой деңгейі - танымдық даярлығы ретінде қарастырылуда [42].
Мектептегі оқуға даярлық мазмұнына терең эксперименттік талдауға деген
ынта, 70-жылдардың басында, мектепке даярлықты анықтау жолдары мен
өлшемдерін жасауға талпыныспен жалғасты. 1978 жылы Л.А.Венгер мен
Б.В.Холмовская басшылығымен мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой дамуы
көрсеткіштері жүйесін белгілейтін негізгі зерттеулердің бірі жүзеге
асырылды. Мектепке даярлықты бағалауға мүмкіндік беретін арнайы
психодиагностикалық шаралар жасауға П.Я.Кэестің 1982 жылғы еңбегі арналды.
Мектепке даярлықты анықтау үшін балалардың қабілетін тексеру керек. Бірақ
ақыл-ой қабілетінің сан түрлілігіне орай, оның барлығын зерттеп шығуға
мүмкіндік жоқ. Сондықтан, баланың ақыл-ойының даму деңгейі туралы мәлімет
беретін бірнеше негізгі қабілеттерді зерттеу жеткілікті, - деп көрсетті
[43].
Жоғарыдағы зерттеулердің барлығында мектепке психологиялық даярлықты
анықтау құралдары топтық сипатқа ие, ал анықтау тәсілдері белгіленген
сапаларды өлшеуге бағытталды. Мектепке даярлықты анықтау нәтижелері "реттік
орын көрсеткіші" немесе "ақыл-ой деңгейі" арқылы анықталды, "Мұндай бағытта
шешілетін міндет - озаттарды іріктеу, артта қалушыларды белгілеу болып
табылды". Дегенмен, бұл зерттеулердің, мектепке психологиялық даярлықты
анықтау мәселесінің жасалып, қалыптасу тарихына қосқан үлесі айтарлықтай
зор болды. Олар мектепке психологиялық даярлықты анықтау құралдарын жасау
арқылы, осы мәселенің тәжірибелік әрекет ретінде қалыптасуына үлкен ыкпал
етті.
Республикамызда әр жылдары мектепке даярлау мәселесін зерттеушілердің
мәселені психологиялық тұрғыдан емес, педагогикалық жағынан шешуді
басшылыққа алғандары айқындалды. Мәселен, Б.Баймұратованың "Балаларды
мектепке даярлау жөнінде" еңбегінде (1975) мектепке даярлау мектепке
дейінгі кезеңнің басты мәселелерінің бірі деген бағытты ұстана отырып,
балаларды мектептегі оқуға даярлаудағы негізгі міндетті мектепке дейінгі
мекемелер қызметі деп тауып, бала бақшадағы оқу-тәрбие үрдісі арқылы шешу
жолдары ұсынылды. Мәселен: баланың тілін дамыту арқылы; сауат ашу
жұмыстарын жандандыру арқылы; балаларға оқып беру үшін қосымша мәтіндер
жасау арқылы. Зерттеушінің "Баланы мектепке даярлау - бала 7 жасқа толғанда
емес, оның сәби шағынан басталуға тиіс" деген пікірі әлі күнге өзекті [44].
Қ.Сейсенбаевтың "Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ
халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін пайдалану
проблемасы" еңбегінде этникалық педагогика мен психология ғылымының
негіздеріне сүйене отырып, мектепке даярлауды баланың сөздік қорын молайту,
есте сақтау, ойлауын дамытуға арналған ауыз әдебиетінің кіші
жанрларының үлгілерін және ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды пайдалану
арқылы шешу тұжырымдалды [45].
1999ж. 6-7 жасар балаларды мектепте оқуға даярлаудың педагогикалық
мәселелері тақырыбында Ж.Рысбекованың диссертациялық зерттеуі жарияланды.
Онда мектепке психологиялық даярлық бағыттарына биологиялық кемел; танымдық
даярлық; еріктік; көңіл-күйлік және жеке басының даярлықтарына сәйкес,
педагогикалық категориялар қарастырылды [46].
Х.Т.Шериазданованың Мектепке дейінгі білім беру жүйесі педагогтары
мен психологтарын кәсіби даярлаудың психологиялық негіздері зерттеуінде:
"Оқытудың теориялық негіздерін жасаған Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин,
В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Л.Н.Леонтьев, Н.А.Менчинская, Д.Б.Эльконин
зерттеулеріне сүйене отырып, оның, балалардың танымдық әрекетіне, сондай-ақ
эмоциялық, еріктік, мотивтік салаларына ықпалын көрсетіп, біз, басты өлшемі
мектептегі оқуға даярлық болып табылатын, өтпелі кезеңге көңіл
бөлдік. Баланың мектепке танымдық даярлығын аса маңызды үш тұрғыда:
зейіннің даму деңгейі; естің даму деңгейі және ойлаудың қарапайымнан жоғары
формаға дейінгі даму деңгейі қарастырылды. Олардың әрқайсысының көріну
жолдары қарым-қатынастың түрлі стильдері арқылы сипатталынды. Мәселен,
зейін қасиеттері мен түрлері: көлемі, тұрақтылығы, алаңдағыштығы,
шашыраңқылығы, шоғырлануы және ырықтылығы өктемдік, тәуелсіздік,
ымырашылдық стильдерінде қалай көрінетіндігі; есте сақтау мен қайта
жаңғыртудың көрнекі-бейнелік, қозғалыс, логикалық ойлау түрлерінің жоғарыда
аталған қарым-қатынастың 3 түрлі стилінде көріну жолдары зерттелді.
Х.Шериазданованың мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуындағы қарым-
қатынас рөлі тұжырымдамасы ресейлік ғалымдар Е.О.Смирнова, М.И.Лисина,
Е.Е.Кравцовалар зерттеулерімен үндес; сондай-ақ баланың мектептегі оқуға
психологиялық даярлығымен байланысты қарастырылды: Мектепте жақсы оқуы
үшін балада қарым-қатынастың формалары қалыптасқан болуы керек. Ол
оқушыдағы жетекші әрекет — оқу ісінің міндеттерін игеруге керек [47].
Танымдық іс-әрекет - мектепке бейімделудің басты факторы деп
аталатын М.Асылханованың зерттеуі балаларды мектепке даярлаудың
психологиялық мәселелеріне бағыты жағынан жақын. Автор мектепке
бейімдеудегі психикалық факторларға сипаттама бере отырып, басты фактор
ретінде танымдық іс-әрекетке тоқталды. Әйтсе де, мектепке даярлау мен
бейімдеу екі бөлек мазмұндағы тақырыптар. Даярлық ісі мектепке дейін
жүргізілсе, бейімдеу ісі мектепке келгеннен соң жүзеге асырылатын шара.
"Мектепке бейімделу - әлеуметтік тәжірибелерді меңгеру үрдісінің тарихи
белгіленуі; оқушылардың әлеуметтенуінің бір құрылымы ретінде анықталды".
Сыналушының бір әлеуметтік ортадан екінші әлеуметтік ортаға өту
барысы емес, жаңа әлеуметтік орта - мектептегі психикалық күйі сипатталды.
М.А.Асылханова зерттеуінде мектепке бейімделудің басты факторы ретінде
танымдық іс-әрекет қарастырылған, ал мектепке психологиялық даярлық
диагностикасы мазмұнында танымдық даярлық негізгі өлшем ретінде сипатталады
[48].
Мектепке психологиялық даярлық мәселесінің кезеңденуі осы мәселенің
мазмұнын толығырақ қарастыруға негіз болады. Мектепке оқуға
қабылданар баланы мектептік болмысқа ендіру, толыққанды оқу
әрекетін қалыптастыру – мектепке дейінгі өтпелі кезеңге тән психикалық
дамудың барлық жиынтықтарымен тығыз байланысты. Олар оқу-тәрбие үрдісін осы
жастың психологиялық ерекшеліктерімен қатаң сәйкестікте жүргізуді қажет
етеді. Сондай-ақ мектепке дейінгі шақтан оқушылық өмірге өту кезеңін
зерттеу мәселесі мектептегі оқу-тәрбие міндеттерін нақтылауға мүмкіндік
береді. Бұл істің түпкі мақсаты баланың мектептегі оқуына берік тұғырды
қамтамасыз ету. Ол мұғалім талаптары мен мектеп ережесін орындауға баланың
ерік күшін бағындыра алу іскерлігінен көрінеді. Екі кезеңнің арасындағы
дағдарыстың бала психикасына әсері із-түзсіз жойылып кетпейді.
Қазіргі Қазақстанның индустриалды-инновациялық жағдайында үдемелі
ақпараттық даму – білім мазмұнының қолданбалылығын барынша арттыруды
міндеттейді. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім
беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады.
Ерте балалық шақтан бастап адами капиталға қаржы жұмсау қоғам мен
экономикаға айтарлықтай табыс әкелетіні бүгінгі таңда дәлелдеуді қажет
етпейтін фактор. Адами капиталды қаржыландырудың өзгермелі әлемге жылдам
бейімделе алатын, техника тіліне жетік, өнімді жұмыс күшін жасау үшін аса
қажеттігі және бүгінгі таңда білім беруге жұмсалатын қаржыны әлеуметтік
қажеттіліктерге арналған шығын ретінде қабылдамай, экономикалық инвестиция
ретінде түсіну керектігі ҚР білім берудің 2011-2020жж арналған Мемлекеттік
бағдарламасында айқын көрсетілді. Онда білім берудің экономикалық
тиімділікпен қатар, әлеуметтік табысқа да қол жеткізетіні: азаматтық
қатынасы берік, қоғамдық санасы жоғары әлеуметтік капиталдың қалыптасуына
ықпал ететіні анықталды. Заманауи өзгерістер ағымы балалар психологиясының
да қарқынды дамуына оң ықпал етуде. Жаңа дәуір балалары адамзат
тарихындағы бай тәжірибені бойына сіңіре отырып, өзі өмір сүріп отырған
заман ерекшеліктерімен бірге даму үстінде. Бұл құбылыс барлық адамтану
саласының, әсіресе педагогика, психология ғылымдарының мамандарына жаңа
міндеттер жүктейді. Балаларымызды бабалар мұрасынан тыс қалмауға,
әлеуметтік ортаның тыныс-тіршілігін ұлттық болмыспен қабылдауға бейімдей
отырып, олардың санасын ұлттық құндылықтарды меңгерген жаңа дәуір
балалары моделіне бағыттай білу қажет. Модель мазмұны жауапкершілігі
жоғары, жаңаша ойлайтын, зерек те елгезек, кеңістік заңдылықтарымен қоса,
бабалар аманатынан хабардар, салт-дәстүр мен ауыз әдебиетінің озық
үлгілерін меңгерген ұлтжанды, ана тілінің нәрімен барынша сусындаған,
еркін, дені сау балаларды сипаттайды. Туған халқының ұлттық болмысы туралы
білімдер баланың жан-дүниесін, рухын қазақиландырады. Болашақ ұрпақтың
ұлтан емес, сұлтан болып қалыптасуы ұлттың ұлылығын ұлықтайтын асқақ,
нұрлы, нәрлі білімдерді мектепке дейінгі мекеме тәрбиешісінің нәзік те,
өршіл сезімдермен қалыптастыра білу, баланы иландырып, танымдық тұрғыда
жетелей білу іскерлігінде. Сала мамандары мен әдіскерлердің міндеті
психология, педагогика мен инновациялық білімдерді интеграциялау арқылы
тиімді заманауи-ұлттық мектепалды даярлық тетігін жасау.
Ол үшін мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандартын (ҚР МЖМБС 1.001-
2009) басшылыққа ала отырып, мектепке психологиялық даярлық үрдісін жасауда
негіз болатын басты нысандарға шолу жасалды. Мектепке дейінгі мекеме
тәрбиеленушілерінің денсаулық, қарым-қатынас, таным, шығармашылық,
әлеуметтену құзіреттіліктерін қалыптастыру мақсатында:
- мектепалды даярлықтың негізгі аспектісі ретінде тұлғаралық қарым-
қатынастарды, баланың өзіне өзінің қатынасын, қарым-қатынастың
мәнерлі белгілерін, қатынас құралы – тіл туралы, коммуникацияның
мектепке дейінгі жас ерекшеліктеріне сәйкес жіктелуін, халық ауыз
әдебиетінің озық үлгілері арқылы балалардың сөздік қорын дамытуды
және қазақ фольклорының кіші жанрларын логопедиялық құрал ретінде
пайдалану;
- танымдық даярлық – мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбие үрдісінде
балалардың ой ұшқырлығын, тапқырлығын, танымдық сергектігі мен
елгезектігін дамытуда психологиялық жаңа құралдарды пайдалану;
танымдық әрекеттер: қабылдау, есте сақтау, түйсік, қиялды ауыз
әдебиеті үлгілері арқылы балалардың жас ерекшеліктеріне қарай,
ұйымдастырылған оқу әрекетінде және педагогикалық процессте дамыту;
- мектепке баратын балаларға ұлттық құндылықтар арқылы әлеуметтік
орта нормаларын меңгерту адамгершілік әліппесі, мінез-құлық
мәдениеті туралы қарапайым түсініктер беру; адам табыстылығының,
саулығының, бақытының кепілі ұстамдылық, ал оның негізі – сабыр
екенін ұғындыру; сабырлылық туралы ұлы ойшылдар қазынасымен
таныстырудың психотехникалары.
Мектепалды даярлық сауатты ұйымдастырылған жағдайда баланың жаңа
әлеуметтік ортаға жылдам бейімделуі арқылы жетекші әрекеттің
нәтижелілігінің артуына ықпал етеді. Мектеп жасындағы баланың дамуы түрліше
жүреді, мәселен, бір бала тәрбиешінің түсіндіргенін ары қарай өзі
жалғастыра алса, келесілеріне өз бетімен жаңа білімді меңгеру қиындық
келтіреді. Қазіргі таңда жобаланып отырған білім беру – баланың жеке
тұлғалық қасиеттерін, танымдық қызығушылықтарын арттырып, алған білімін
өмірде қолдану икемділігін қалыптастыруды көздейді, сондықтан білім
мазмұнын дамыту сипатында құру негізгі білім беру әдістері ретінде
анықталады.
Білім беру саласының алдында тұрған үлкен міндет – оқытуды дамытушы
сипатта құру. Нақты оқу әрекеттері арқылы тәрбиеші мектепке дейінгі
балалардың ойлау әрекеттеріне психологиялық басшылық жасай алады. Баланың
оқу іс-әрекетіне қатынасы оқуға ынталандыратын мотивтермен анықталады. Оқу
міндеттерін түсінумен байланысты, саналы түрде оқудың негізгі мотивтері
болашақтағы іс-әрекетке дайындыққа ынталануды білдіреді. Себебі оқу,
білімге қызығу, әлемді тану – бала бойында жинақталған білімдерді меңгеру
арқылы болатын танымдық әрекеттер. Даму кезеңдерінің әр түрінде кейбір
түрткілер заңды, яғни өсіп келе жатқан ұрпақтың оқуға белсенді қосылуы үшін
біршама тиімді. Бастауыш мектепте баланың ынталы және тиімді оқуы үшін оның
оқуға қызығушылығы болуы керек. Осыған байланысты балалар мектепке келгенде
білімге қызығу емес, мектептік өмірді құрау, үлкендер ортасына, жаңа
нәрселерге қызығуға талпынатыны сөзсіз.
Мектеп жасына дейінгі баланың өмірге, өзіне, өз міндеттері мен
танымның жаңа түріне қатынасының типтері жинақталады. Тікелей танымның бұл
кезеңі бала дамуында ғылыми білімдер жүйесінде жалпыланған, жүйеленген
қоғамдық-тарихи тәжірибе жетекші рөл атқаратын кезден басталады. Мектептегі
оқу әрекеті – баладан сабаққа дайындықты, нақты тапсырмаларды орындауды,
өзін-өзі бақылауды, тәртіп сақтауды және сабаққа дайындалу үшін, тапсырманы
уақтылы орындау үшін көңіл көтеруді кейінге ысыра тұру немесе одан бас
тартуды талап етеді. Осының барлығы баладан ерік сапаларын, мінез, тәртіп,
я болмаса оның белгісін қажет етеді. Оқыту мен тәрбиенің бірге жүруі
баланың біртұтас дамуын қамтамасыз етеді. Мектепалды даярлық – жаңа
формация өнімдерін, яғни жаңа дәуір балаларын қоғам мен мемлекет сұранысына
сай дайындауға негіз болар бірден-бір фактор.
Осы жайттардың барлығы мектептің баланың қызығушылықтары мен өзара
қарым-қатынасына толы өмірге айналатындығына әкеп соғады. Оқушы атанған
баланың ішкі психикалық өмірі мектепке дейінгі кезеңге қарағанда басқа
мазмұн мен сипатқа ие болады: ол бәрінен бұрын оның оқу әрекетімен
байланысты. Сондықтан кішкентай оқушының мектептік міндеттерді меңгеруі
оқу істерінің табыстылығы немесе сәтсіздігі ол үшін зор мәнге ие. Мектепте
жоғары дәрежеден көріне алмау оны аса күйзелтеді. Демек, мектепте оқу
мәселесі баланың білім алуы мен ақыл-ойының дамуы ғана емес, оның жеке
басының қалыптасуы, тәрбие мәселесі де болып табылады.
Л.И. Божович көрсеткендей, мектепке дейінгі балалық шақтан мектептік
кезеңге өту оның өмір сүру салтының түбірімен өзгеруімен сипатталады. Оқушы
жағдайы баланың жеке басының ерекше бағыттылығын тудыратынын атап өту
керек. Ол үшін, оқу – білімді меңгеретін жай әрекет немесе өзін болашаққа
дайындау тәсілі ғана емес, ол баланың саналы түрде сезінетін өзіндік еңбек
міндеті және айналасындағылардың күнделікті өміріне қатысуы болып табылады
[49].
Осыған байланысты баланы мектептік оқуға дайындау мәселесі тұлға
дамуында қашанда өзектілігін жоғалтпайды. Көп уақыт бойы баланың оқу
әрекетіне дайындығының өлшемі оның ақыл-ой дамуының деңгейі деп есептеліп
келді. Л.С. Выготский алғашқылардың бірі болып, мектептік оқуға дайындық
ұғымдар мен түсініктердің сандық қорына байланысты емес, танымдық
процестердің даму деңгейіне байланысты екендігі туралы болжам жасады. Л.С.
Выготский пікірінше, мекетептік оқуға дайындық – бәрінен бұрын қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды тиісті категорияда жалпылау және жекелеу
болып табылады [50].
Мектептік оқуға даярлық тұжырымдамасын оқу іскерлігін құрайтын сапалар
кешені ретінде А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев, В.С. Мухина, А.А.
Люблинскаялар ұстанды. Олар оқуға дайындық ұғымына баланың оқу-
міндеттерінің мағынасын түсінуін, әрекетті орындау тәсілдерін ұғынуын,
өзіндік бақылау мен бағалау дағдыларын, еріктік сапаларының дамуын,
бақылау, тыңдау, есте сақтау іскерліктерін, қойылған міндеттердің шешімін
ендірді. Осы тұжырымдама негізінде баланың мектепке дайындығы үш бағыт
бойынша анықталады: жалпы дамуы, ырықтылықтың дамуы және оқу ықыласының
қалыптасуы. Бала бақша балдырғандары мектептің аты мен оқушы формасына
қызығушылық танытады. Бұл оқығысы келу тілегі оқу ықыласының үстірт
көрінісі ғана. Шын мәніндегі оқу ықыласы білім алуға талпыныстың қозғаушы
күші болып табылады. Қарым-қатынастың дамуы мен өзі туралы тұтас түсініктің
қалыптасуындағы ересектің ролін Э.Эриксон көрсете отырып, мектеп жасына
дейінгі баланың әлеуметтену процесінің сәтті немесе сәтсіз өтуіне
байланысты бастамалық, я болмаса кінә сезімдері дамитынын тұжырымдады. Бұл
сезімдер ересектер тарапынан балаға қойылатын талаптардың шамасы мен
олардың орындалуын бақылау қатаңдығына байланысты дамиды. Осы жаста бала өз
тілектерін қоғамдық нормаларға сәйкестендіре бастайды. Мектепке дейінгі
кезеңнің аяғында қалыптаса бастайтын еңбекқорлық немесе өзін толыққанды
сезінбеу сезімдері баланың мектептік оқуға дайындығының алғы шарты болып
табылатын жаңа құрылымдар; олар мектепке және оқу әрекетінің табыстылығына
байланысты.
Мектепалды даярлық тобындағы балалардың оқу ықыласының қалыптасуына
мұғалімнің әсер ету күші орасан зор. Мұғалім сөзін балаларға арнай отырып,
сол арқылы олардың ақыл-ойы мен рухани дамуына ықпал етіп, өз сыныбын
тәртіпке салып қана қоймайды, сонымен бірге балаларды өз ырқына көндіріп,
қарым-қатынас мәдениетін де қалыптастыруға ат салысады. Мектепалды даярлық
топтарындағы балалар мектепте оқу әрекетінің өзі үшін мүлдем бейтаныс жаңа
жағдайына тап болады. Дегенмен, психологиялық тұрғыда оның бойында бұған
дейінгі барлық кезеңге тән әрекет мотивтері: қарым-қатынас, заттық және
ойын әрекеттері сақталған. Сондықтан, мектепалды даярлық тобының мұғалімі
осы мотивтерді ары қарай дамытып, жетілдіру үшін баланың күнделікті тұрмысы
өзіне қуаныш сыйлайтындай, келешек өміріне құштарлық тудыратындай етіп,
ойын мен оқу әрекетін ұйымдастыруы қажет. Мектепке дейінгі балаларда
физиологиялық және психологиялық өзгерістер мен ерекшеліктер болады.
Мектепалды даярлық жұмыстарды ұйымдастыруда осы ерекшеліктерді ескере
отырып жүргізу қажет. Мектепке дейінгі балалық шақта организмнің қарқынды
жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар тканьдар мен мүшелердің
анатомиялық қалыптасуы және функиялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің
сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің
дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі.
Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш ролі мен оның ми қабығы астындағы
орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу
жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.
Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының
пайда болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы
адамдар арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда
елеулі айырмашылықтар болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда
болады. Оның үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бірлескен іс-
әрекет ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алмасады. Тұңғыш рет
баланы белгілі бағдарлама бойынша біршама жүйелі оқыту мүмкін болады, бірақ
Л.С.Выготскийдің айтып көрсеткеніндей, бұл бағдарламаның жүзеге асуы оның
қаншалықты дәрежеде баланың өзіндік бағдарламасына айналуына тығыз
байланысты. Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен
оқыту процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы
жағдайлар жасайды. Мектеп жасына бейінгі баланың басқа адамдарға қатысты
өзіндік ішкі позициясы өз менін және өз қылықтарының маңызын аңғарудың
арта түсуімен, үлкендердің ішкі дүниесіне, олардың іс-әрекеттері мен өзара
қарым қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі
баланың жетекші іс-әрекеті ойын болып есептеледі. Оның жетекші іс-әрекет
болуы, қазіргі баланың өзінің көп уақытын ойынмен алданып, үлкендердің
еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына байланысты емес. Ойын баланың
психикасында сапалы өзгерістер туғызады: онда мектеп жетекші болатын оқу
әрекетінің негіздері қаланады.
Баланы тәрбиелеу, дамыту және білім беру мәселелерінде отбасы мен
балабақша ұжымы бірлескен өзара тығыз байланыста болуы қажет. Білім беру
жүйесінің негізгі мақсаты – тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту. Бұл мақсаттар
өзара тығыз байланыста болғанда ғана нәтижелі болады. Баланы өмірге
дайындау үшін дамытудың маңызы ерекше. Мектеп жасына дейінгі кезеңде баланы
дамыту барысы:
1. Зердесін дамыту
2. Эмоциясы мен сезімдерін дамыту
3. Күрт қиыншылықтарға төтеп бере алуын дамыту
4. Өзіне-өзінің сенімділігін, өзін-өзі қабылдау, жақсы көруді дамыту
5. Танымдық үрдісін дамыту
6. Өзін-өзі алып жүре алуын, дербестігін дамыту
7. Өзін-өзі көрсете алуына, өзін-өзі жетілдіруге ынтасын дамыту.
Адамда әрқилы іс-әрекет түрлерінің пайда болуы мен дамуы күрделі де
ұзаққа созылған процесс. Бүкіл өмір барысында бірін-бірі ауыстырып, өзара
тығыз байланыста жүріп отыратын үш іс-әрекет түрі бар: ойын, оқу және
еңбек.
Ойын – мектеп жасына дейінгі бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын
арқылы адам баласының белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді,
өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық,
ұжымдық сипат болады. Ойын адам әрекетінің бір түрі болғандықтан, оның да
өзіне тән мотивтері болады. Ойынның қозғаушы күші – баланың нақты тілегі
мен қызығуы. Еңбек үстінде адамның мақсаты мен мотивінің арасында
келіспеушілік болуы мүмкін. Ойында бұл жағы болмайды. еңбектің қандай түрі
болмасын одан қоғамдық пайдалы өнім шығуы қажет. Бұл айтылғандар ойыннан
талап етілмейді. Ойын арқылы бала өз қажетін қалай қанағаттандыра алатыны,
қандай қабілеті бар екенін байқап көреді.
Баланың жасы өсумен қатар, ойнайтын ойынның мазмұны да өзгеріп
отыратыны белгілі. Бала ойын үстінде дүниетанудағы өз мүмкіншілігін
сезінумен қатар, айналасындағы адамдар мен олардың әрекетіне көңіл
аударады, заттың ішкі мазмұнын білгісі келеді. Сондықтан тәрбиешілер мен
ата-аналар бұл ойындарды белгілі талапқа сәйкес ұйымдастырып отырулары
қажет. Балалардың ойынына үлкендер тарапынан жетекшілік болмайынша, олардың
әрекеттік мазмұны өзінің негізгі мақсатына жете қоймайды. Мәселен, бала
әкесіне еліктеп, түрлі заттарды шегелеуді үлкен дәреже көреді. Баланың осы
тілегін қолдау керек. Балалар ойынына үнемі дұрыс басшылық етіп отыру – ой-
өрісінің, өмір тәжірибесінің жан-жақты қалыптасуына байланысты жүргізілетін
жұмыстардың басты бір бөлігі.
Мектепке түскеннен кейін бала ойынының мазмұны кеңейе бастайды.
Мәселен мектепке дейін тұмыстық ойындарды (отбасы, дүкенге бару т.б.)
көбірек ойнайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz