Тасбақаның шөбі (әңгіме)

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Тасбақаның шөбі
(әңгіме)

Сәті түсейін десе, бәрі оңынан орала кетеді екен. Әншейінде өз етегіне
өзі сүрініп қапылып жүргенімен шайы қайнағанша еру ел көшін жөнелтіп,
көшкен ел үйін тігіп үлгеретін борпы аяқ Сақыптың қара шайнегі сол күні ә
дегенше бұрқ ете түсті. Таң атқанша ит арқасы қияннан бір-ақ шығатын зыр-
зыбыл құла біреу әдейі қазықтап қойғандай ауылдың көк желкесіндегі
қарағанды жүлгеге қадала қапты. Асылы, жолым болады білем, — деп ойлады
Қарабала, аяғын үзеңгіге салып жатып. Артынша қыл тізгіннен енді ұстай
бергенде көңіліне: Апырай, әлгі ойым күпірлік боп жүрмегей! — деген күман
қашқаны. Ішінен үш рет қайталап кәлима қайырды. Сосын: Иә, алла, өзің жар
бол! — деп құланы бір тебініп қойды.

Міне екі-үш күн болды, керер таңды көзінен атқызды. Дүниеде ол үшін
біреуден бірдеңе сұрағаннан қиямет ештеңе жоқ. Бетіңнің суын бес төккенде
ала алсаң жақсы. Ал, алда-жалда талтаңдап кірген есігіңнен сүмпиіп құр қол
шықсаң, одан асқан өлім бар ма? Құдайға шүкір, қара төс, қара балғаның
арқасында өзіне жұрттың ісі түскенмен, өзінің жұртқа ісі түсіп жарымапты.
Таң атқаннан күн батқанша ауылдың шетіндегі ұстаханадан шықпайды. Былайғы
шалдар құсап, той-садақа жағаламайды да. Ара-тұра шақырушының көңілін
жықпай, қаралы жерлерге баратыны рас. Ондайда оң жаққа өлік салып қойып,
қайдағы-жайдағыны қозғап, сампылдап отырған көкімелерді көргенде қараптан-
қарап зығырданы қайнайды.

Сөйткен, үйден шықпас, үндемес Қарабала енді міне, атқа қонды. Анау-мынау
емес тура ауданның өзіне бармақ. Кеңсе жағаламақ...

Аза бойы қаза тұратын осы бір іске салып отырған әлгі ұрыншақ неме. Сорлы
жиналыс болса тақтайға мініп тақылдап, қол қоятын ала қағаз болса алақанына
түкіріп алдымен жүгіретін еді. Ауылға қанша бастық сайлансын мейлі, бәрімен
елден бұрын Оңбай ұстасады. Кеңсенің маңында шаң-шұң шықса, ортасында Оңбай
жүреді. Қанша көрсең де — әлдекімді жеті атадан бермен қарай сыбап келе
жатқаны. Ол жағына келгенде ешкімге дес бермейді. Қазақшасының да,
орысшасының да түбін түсіреді. Тігінші корей шал, осы ауылға келгелі бір
жыл болған жоқ. Анада қоңыр күзде дүкеннің қасында Оңбай сонымен шүлдірлеп
корейше боқтасып тұр.

Жуырда бұған баласын жүгіртіп жіберіпті. Табалдырығынан аттамай жатып шап
еткені:

— Тумай кеткірлер, ағайын боп, амандығымызды да білмейсіңдер. Оңбайдың
керегі айқайласып араларында жүргенде екен ғой. Омалып жатып қалғаныма
жарты жыл болды. Ешқайсысың есіктен бас сұқпадыңдар. Қызын ұрайын мына бір
қу таяққа асылып шойнақтап жүруге бұдан әрі қауқар қалмай барады. Өкімет
біздерге машина беруге тиісті. Ауданға барып, сол шаруамды тиянақтап кел.
Кеңседен кеңсе қоймай қырық қайтара кіріп, жарапазан айтып шықпасаң,
бүгінде іс бітпейді. Олай етуге, өз бөксем өзіме жүк боп отырысым мынау.
Аталарымыз бір кемпірдің көкірегін сорғанда сенен не көрем? Қу темірді бір
күн тықытпағаннан ештеңең құрып кетпес, барып қайт. Егер осы айтқанымды
істемейді екенсің, ертең мен өлгенде Өй, бауырымдап қоңқақ танауыңды
қорсылдатып маңыма келдің бар ғой, қақ маңдайыңнан тарс еткізіп мына
балдақпен бір қоям!

Қарабаланың қияқ мұрты бүлк ете қалды. Шіркіннің дәмесін қара, өліп
жатып та жұрттың жағасына жармаспақ. Бірақ өзін аяп та отыр. Сылдырап
сүйегі қапты. Аталастығына да сөз жоқ. Қыз алыспайтын жерлері. Оның үстіне
бір жылы туған төл. Кішкентайынан ұрыншақ еді. Он беске келер-келеместе-ақ
қызы бар үйлерге түнде тайлақ боп сүйкенетінді шығарған. Талай-талай ақ
шұнақ шалдың таяғын да жеген. Соның бәрінен мертікпей аман қалып еді.
Майданнан, міне, оң аяқты қыл түбінен қырқып беріп қайтты. Сыңар аяқтың
өзімен-ақ ауылдың ол шетінен бұл шетіне сыдырады да жүреді. Үйіндегі алты
жаман қараны былай қойғанда, осындағы үш-төрт жесір қатынның көлденеңнен
тапқан балалары өңкей төстері қайқайып Оңбайдың аузынан түскендей.

Бала кезінде күрескенде жығылып қалса:

— Бәрібір Оңбайдың есебі түзу,— дейтін ол шалбарына жұққан топырақты
қағып жатып.

Сол айтқанындай, азғантай шаруасы күні кешеге дейін шайқалмай-ақ келіп
еді. Биыл қыс түсер-түспесте үйінен аттап шыға алмай жатып алғаны. Жасы
ұлғайған соң ескі жара аруағына мінген сияқты. Оңбай төсек тартқалы
кеңсенің маңы тыныш. Бірақ сөйлеп қалған ауыз үйде де қарап отырмайды.
Әйтеуір Оңбай өй депті, Оңбай бұй депті дүңк-дүңк жетіп жатады.
Біреулер: Өле алмай жатып сол ақсаққа не керек, — деп тыжырынса,
біреулер: Байғұс босқа жаманатты боп қайтеді, — деп мүсіркейді.
Тыжырынатындар көп те, мүсіркейтіндер аз. Алысып-жұлысып әзер ер қара боп
жүрген неме жарақатымен жағаласқалы азғантай күйінен көрер көзге айырылып
барады. Балалары қақшаңдаған әкесіне тартпай, балағын жинай алмай жүрген
шешесіне тартып туған. Өңшең бір аузынан сөзі түскен бозым. Үлкен ұлы шофер
еді. Аяқ астынан айырылып қалды. Бәрі менің мына жатысымнан. Балдағыма
мініп, кеуде сүйретер дәрменім болса, ол бастықсымақтың өлген әкесін
көкшірейтіп тұрып көзіне көрсетер ем ғой, — деп кіжінеді Оңбай. Өй демедің
бе, бүй демедің бе деп баласын боқтайды. Онысы тұмсығының астынан естілер-
естілмес қып: Көке, қойшы! — деп міңгірлейді. Қазір салпаңдап алыстағы
отарға сақманшы боп кетті.

Ол бозымбайдан ештеңе шықпайтын болғасын бұны шақыртқан ғой. Ылғи құрдас
қып иықтайды да жүреді. Маңдай теріңді қанша ағызсаң да, анау ауыл
қыдырып, карта ойнаған Қалиға жете алмайсың. Қойды қатын-баласына бақтырады
да, абырой-атақты өзі иемденеді. Танауын кертитіп, қай жерін көрініске
қоятынын Алматыға, Москваға көрмеге ылғи сол барады. Барған сайын кілем
арқалап, үнді шайын үйіп қайтады. Өңшең игі жақсылардың сөзін сол естиді.
Сен болсаң күні бойы қара тас пен қара балғаның атысын тыңдайсың.

Осы жасында Қарабала ауданға осымен екінші рет ат ізін салып отыр.
Баяғыда соғыс басталған жылы жігіттермен бірге военкоматқа барған. Тізең
шығып кеткен деді ме, тобығың қисық біткен деді ме, әйтеуір әскерге жарамай
қалды. Оның бер жағында көрші ауылдағы қайын-жұртына екі-үш рет соқты.
Содан басқа ауылынан аттап шығып отырғаны осы. Шыққан құрлы да жүрегінің
басы май ішкен кісідей кілкіп келеді. Оңбайдың аузына іліккен кісінің оңды
сөз естуі қиын еді, содан ба, әлде өздері де айтса айта қалғандай ма, бара
жатқан кеңселерінің қожайындары да өңшең бірінен-бірі өткен белгілі
бегейлер көрінеді. Біреуі — қақпан торыған қара тазыдай жемсауы бүлкілдеп
тұратын жылмаңтөс жұтыр дейді. Екіншісі — туған әкесі келсе де, есігінің
алдында екі сағат мөлитпей, табалдырықтан аттатпайтын аспандаған төре
дейді. Үшіншісі — аузын қу шөппен сүрткен, бардың өзін жеті қат жердің
астына жасырып қойып, қолыңа ұстап барған қағазыңның әр әрпіне сығалап
қарайтын заң сапырған залым дейді. Оңбайға айтқызсаң, ауданның басында
көзіңді қысып, саусағының арасына бір сарқұлақты қыстырып жіберсең тамақты
алдыңа тау қылып үйіп, тентек суды кеңірдегіңнен келтіретін дарылдақ
шайханашы қатыннан басқа іліп-алар адам жоқ секілді. Сөйте тұра, әлгіндей
зымыстаннан көлеңдетіп мініп жүретін машина әкеп бер дейді. Ақ тауды
айырып, қара тауды қайырып, жұрттың бермесін тартып әкелетін ондай
құдіретті бұған кім беріпті! Ағайын ғой, ең болмаса, атыңның бір ащы терін
қимадың деп өкпесі қара қазандай болады ғой деп, атқа амалсыз қонды.

Кісі мінсе кібіртік, бос жіберсең су аяқ құла жусан санатар мыжың
жүрісіне сап, мимырт басады. Сала құлаш резіңке шыбыртқы Қарабаланың
малынған ұзын жеңінің ішінде.

Ауылдың алдындағы қара жал қақырай сөгіліпті. Қайда қарасаң қарс айырылып
жатқан жарық. Қайда қарасаң — шөп арасында әлдеқайда бөксесін сүйретіп
тоңқаңдап бара жатқан тасбақа. Кешегі бір айқайдың ала шаңыты тасбақаның
дауылы болды. Тұқшаңдаған немелер тұяқ дыбысын естігенде мойындарын
іштеріне тығып бұға қалады да, сәл ұзасаң қайтадан тарбаңдай жөнеледі.
Міне, керемет! Табаның орнындай бір үлкен жарықтан енді шыға берген тасбақа
аяғы аспаннан кеп үйелеп қапты. Қыртыс-қыртыс қысқа мойнын әнтек созып, жан
дәрмен тырбаң-тырбаң етеді. Аузында бір тал шөп. Бидайдың дәніндей екі
шегір көз бетіңе бедірейе қарайды. Талай ғасырды басынан өткізген кәрі
мыстан ат үстінде қорбиып отырған осы бір жалба тымақ қазақ қайтер екен деп
сынап жатқандай.

Қарабала шыбын жаны көзіне көрініп азапқа түскен бейшараны етпетінен
аударып салайын деп, шыбыртқысын созып еңкейе берді де, тасбақаның
жазғытұрым жер астынан тістеп шыққан шөбін алған адамның қай қалауы да
орындалады дейтін әңгіме ойына оралып атынан түсті. Қасына барды.
Біссімілә! — деп шөпті алды. Инедей ғана бір тал шөп. Құмақтарда көп
өсетін көсіктің сабағына келіңкірейді. Алақанына сап сипап көрді. Сосын
көзі бақырайып үйелеп жатқан тасбақаны етпетінен аударды. Атына мінді.
Анадай жерге барып артына бұрылды. Киелі тасбақа әлі бауыр көтере қоймаған
қу жусандардың арасына қарай тырмыса жорғалап барады. Апыр-ай, ә...
Сенейін бе, сенбейін бе? Жаратқан иемнің сүйген құлы болғаным-ау! Қай
қылығыммен жақтым екен!.. Тосын күпті ойдан жүрегі алып ұшып барады.
Манадан бері қинап келе жатқан. Ауданға барып, ештеңе бітірмей қайтсам,
Оңбай төбемнен құдық қазады-ау деген күмән да жадынан шығып кетті.
Алақанындағы жатқан бір тал шөпті әйелі: Ауданға барасың ғой, ала қайт! —
деп тапсырған дәрінің қағазының арасына орап, қойын қалтасына салып қойды.
Ұзын жеңнің ішінде тым-тырс жатқан резіңке-шыбыртқының китің құланың
сауырынына қалай шып ете қалғанын қапелімде, өзі де аңғарған жоқ. Мимырт
құла бүлкілдейін деді.

• Қызыл азбан... Қыз бен жігіт бірігіп көмір қазған... Қарабаланың
қара бұйра мұртын осы бір ызың сәл жыбырлатқандай болды. Көңілденгенде
ылғи осылай. Оңбайдан естіген әлгі бір әрпіл-тәрпіл өлең жолы аузынан
шығып кетеді. Жиын-тойда Оңбай әуелі жоқ жерден ілік шығарып,
жанындағы біреумен керілдесіп алады. Сосын көйлектің жеңін шынтақтан
асыра шиыршықтап түріп жіберіп, сілтейді-ай кеп. Жаңа ғана мәймеңдеп
толып тұрған рюмка Оңбайдың қияқ мұртын бір сүзіп, түбі ағарып қайтып
жатады. Біраздан соң әлгі дауда сөзден жеңілген болса, Оңбайдың көзі
шытынап, шықшыты ойнап шыға келеді. Ал егер жеңіп шықса маңдайынан тер
шығып бусанған соң, орнынан сыңар балдаққа сүйеніп қарғып тұрады да,
шүпілдей арақ толы стакан ұстаған сол қолын бір сермеп қап, ащы
дауыспен шырқап қоя береді:
• Қызыл азбан!..
Дастарқан басындағы әйел жағы жырқ-жырқ күле бастайды. Қарабала сол не
қылған қызыл азбан екеніне, оның қайдағы бір қыз бен жігітке қандай қатысы
бар екеніне, ал әлгі екі мұндарға заманның тынышында бірігіп көмір
қазатындай не күн туып жүргеніне — түгіне түсінбейді. Мұнда осынша
жырқылдап күлетіндей не тұрғаны тіпті миына кірмейді. Әйтеуір, осы бір еш
қисыны келіп жатпаған екі-үш ауыз сөз жадында мықтап орнығыпты. Әлдеқалай
бірдеңеге көңілденсе, Оңбай айтқандағыдай, жұрттың шек-сілесін қатыратындай
боп ойнақтап шыға келмейді, кесір құланың мына бір ұйқыңды келтіретін
сылбыр бүлкегіндей тым ынжық естіледі. Өзі бірақ соған да мәз. Ән
жарықтықтың шыжыған шілдеде кенезең кеуіп келгенде тартып жіберген бір
зерең мұздай шалаптай өн бойыңдағы барша зілді құлан таза қуып шығатын бір
қасиеті бар-ау...

Қарабаланың әкесі ылғи жалғыз үй отыратын түйеші еді. Бұл да жұртты көрсе
әке-шешесінің артына тығылып, ұялшақ боп өсті. Айдалада жападан-жалғыз
ыңылдап келе жатқанын біреу-міреу естіп қап, ертең: Білмейді екенбіз,
Қарабала да оңашада қара өлеңді қайқайтады екен, — деп әжуа қып жүре ме
деп төңірегіне жалтақ-жалтақ қарап қояды.

Көктемгі боз қылшық дала құлазып тұр. Төбеде қыста нілі тарқап, әлі өңі
кіре қоймаған жадау аспан. Осынау ұлан-асыр кеңістікте қыбырлаған төрт
аяқты бір өзі ғана екеніне масаттанғандай шілтік құла үсті-үстіне пысқырына
береді.

Қарабала қараптан-қарап жымияды. Есіне қайдағы-жайдағы түсіп күледі. Ауыл
советтің қақшаңдап қалған пысықай хатшысы әкесінің қолынан тартып алғандай
қып, мұны мектепке ап кеткен-ді. Мектеп бұрын бір пірәдар кісінің бала
оқытқан мешіті. Ақ бор тастан қиып салынған төрт құлақ кішкене үйдің ескі
ақ мешіт атын өзгертіп, бүгінде ақ мектеп атандырған. Бірақ жұрт ақ
мешіт те, ақ мектеп те демей, ақ шкөл дейді. Ақ шкөлге ойдан-қырдан
жиырма шақты баланың басы құралыпты. Ішіндегі үлкендері он екідегі Оңбай
мен Қарабала. Оңбай сабаққа жүйрік те, Қарабаланың онша маңдытып жатқаны
шамалы. Есеп сабағында түйенің, жылқының, қойдың, ешкінің санын алып-
қосқанда еш мүдірмейді, ал әлгі кітапта жазылатын сымға қонып отырған
торғайларды, баудан үзіліп әкелінген жәшік-жәшік алмаларды, екі қаладан бір-
біріне қарама-қарсы шыққан велосипедшілердің жылдамдығын есептеуге келгенде
миы зеңіп жүре береді. Ал, Оңбай көк соққан көзін ашқаннан велосипед мініп,
баудан алма теріп, ерінбей-жалықпай бағандардың сымына қонған торғайларды
санап өскендей, ал десең де, қос десең де, бөл десең де, көбейт
десең де аузы-аузына жұқпайды. Ақ шкөлдің білімін бір-ақ қақшып, көрші
колхоздан жетінші класты бітірді. Қарабала көрші колхозға барып оқымақ
түгілі Ақ шкөлдің азғантай оқуының өзін тауыса алмай, білімге күпті боп
қалды. Оңбай кекілін бір жағына сұлата қайырып, мөлттей қара бешпент-
шалбар, қайырма жаға ақ көйлек киіп қатқан жігіт боп шыға келді. Сулап
тарайтын шашы да, ақсиған тісі де, күлімдеп тұратын көзі де, күнде бір
тазалап қоятын былғары бәтіңкесі де қашан көрсең енесі жалап тастаған жас
қозыдай жылтырап тұрғаны. Қарабала баяғы салпы етеқ жайдақ жаға. Ауылдағы
кісі үрікпес қыз біткеннің Оңбайдан өлеңдетіп жазған хат алмағаны кемде
кем. Ал, Оңбайдың қалтасы тола қыздар берген кестелі орамал. Алқалы жиын
көрсе арқасы қызып кетеді. Көзі шоқша жайнап, екі беті бал-бұл жанып шыға
келеді. Жиналыс атаулыдан сөйлемей қалмайды. Мерекелік жиналыс па, есеп
беруге, қой қырқуға, шөп шабуға, мал төлдетуге, күйек алуға арналған
жиналыс па — оған бәрібір. Басқарушы баяндамадан кейін-ақ соның атын
атайды. Жұрт дуылдап қол соғады. Сол ду-ду бір ду-ду. Залда отырғандар да,
төрде отырғандар да бастарын шайқап, таңдайларын тақылдатады. Жоғары жақтан
келген өкілдер болайын деп тұрған өткір жас жігіттің қолын қысып, арқасынан
қағады. Соғыс кеп қыстырылмағанда Оңбай болса болып та кетер еді. Соны
ойлағанда Қарабаланың осы кезге дейін іші жидіп жүре береді. Құрдасы
жұрттың аузына ілігіп жатқанда ешқашан іштарлық жасап көрген емес. Оңбайды
мақтамағанда кімді мақтайды, ондай жігіт қайда? — деп ойлайтын ол. Бала
кезінде әкесінің артына тығылатын Қарабала жігіт кезінде Оңбайдың қасынан
бір елі ұзап шықпайды. Досына ел аузын ашып, көзін жұмып жатқанда анадайда
екі езуі құлағына жетіп ыржия күліп тұрғаны. Дәрігерлер майданға жарамайсың
деп қалдырып кеткенде де саптың алдында маңдайы сұп-сұр боп қалшиып қатқан
да қалған Оңбаймен қоштасып жатқанда көзінің жасы бұршақ-бұршақ атып кетті.
Оңбай ернінің ұшын ғана жыбырлатып, бұның қолын сілке қысып, состиып қала
берген. Қарабала содан ауылға сүлдері құрып зорға жеткен. Көз алдынан
Оңбайдың әлгі көгіс тартқан кең маңдайы кетпей қойған. Сүйектен қашап
жасағандай сол бір сымбатты жігітті, өн бойында өртеніп тұрған от пен
өнерді жауған оқтың астына жібере салу соншалықты обал көрінген оған.
Әуелден-ақ былайғы өзекті жанды бір бөлек те, құрдасын бір бөлек санап
өскен Қарабала қаз-қатар тізіліп тұрған қылқандай жастың ішінде тек жалғыз
Оңбайды ғана аяған. Оңбай өлімге кеткенде, өзінің ауылда жүргеніне қатты
ұялған. Жұрт: Талай боздақ қан кешіп жүргенде мына жаман неменің озғанын-
ай! — деп мошқайды-ау деп, жан баласының көзіне түспейтін.

Содан төрт жыл бойы қызыл шоқ пен қара төстің қасынан бір елі ұзаған
емес. Соғыс бітерден бір жыл бұрын Оңбай келді. Қарабала күйе-күйе
ұстаханасынан сол күні ғана жарық барында шықты. Төрдің алдында құс
жастыққа жантая сұлаған досын іргеге сүйеуді қос балдақты, босағадағы қисық
табан сыңар етікті көргенде бойын билей алмай қалды. Әскер киімін киген соң
тіптен көксұрланып алған досының қолынан ұстай бере абдырап отыра кетті.

— Иә, амансың ғой,— деді Оңбай әдемі қара мұртының бір қияғын саусағымен
сипап.

Былайғы жұртқа ол сөз: Ауылда жүрген сені қандай жау алсын дегендей боп
естілді ме, бір түрлі қозғалақтап қалды. Қарабала мән берген жоқ.
Құрдасының шытынған қабағын өзінше ұқты. Кешегі елді аузына қаратқан ерке
Оңбайға сыңараяқ боп шойнақтап қайтқан оңай ғой дейсің бе? Тостағандай қос
жанарында маздап тұратын бұрынғы батылдық қазір бір өткір сұсқа, қаталдыққа
айналғандай. Кім сөйлесе де тікесінен шорт кесіп тастап отыр.

Сол жылғы күзде Оңбай басқармалыққа сайланды. Бір аяғы үзеңгіде, екі
балдағы ердің артында өңгерулі. Шолақ аяқ басқарма ойда жоқта төбеден түсе
қалды. Жұрттың көрмесін көріп, білмесін біліп отырады. Ол дегенде бұрын
аузын ашып, көзін жұматын ел енді жағаларын ұстайды. Орақшы әйелдер
басқарма үстімізден шығып қала ма деп, бұрынғыдай шөмеле түбінде бірінің
бірі басын қарап беретінді қойды. Қырманшы шалдар астық бастырып біткен
күні қырман түп деп ырым қып жұрттың етегіне бір-бір уыс бидай түйіп
жіберетінді тоқтатты. Кеңседегілер де аяқтарының ұшынан басады. Ауданда
заемды бірінші боп орындайтын Оңбайдың колхозы. Еттің жоспарын бірінші боп
орындайтын Оңбайдың колхозы. Тіпті бойдақ салық екеш бойдақ салық та Оңбай
келгелі бірінші боп орындалады. Оңбайдың тұсында жыл он екі ай бос жататын
ала қырға мал жайылды. Оңбайдың тұсында арқар мен киіктен басқа аяқ
баспаған бөрілі түздерге орық түсті. Оңбайдың тұсында сай-сайдың аяғына
тоған тұрғызылып, арпа, бидай, тары егілді. Оңбайдың тұсында бұл ауылдан
алдына ат салдырмаған бәйге жирен шықты. Оңбайдың тұсында еңбеккүнге ақша
беріле бастады. Оңбайдың тұсында қабырға газет екеш қабырға газет те
уақытылы шығып тұрушы еді. Оңбайдың тұсында Қарабала екеш Қарабала да
жиналысшыл болып алып еді. Басқарманың мүшесісің дейді ме, әйтеуір, күнара
кеңсеге шақырып жатыр деп бір қара сирақ шауып келеді де тұрады. Бірақ ауыл
түгілі бүкіл ауданды дүбірлеткен шолақ аяқ басқарманың дәурені бәрібір
келте болды.

Ұсақ шаруашылықтарды ірілендіру керек!— деп алдымен айқайлап
шыққандардың біреуі осы Оңбай еді. Бірақ көрші жатқан үш колхоз біріккенде
басқармалыққа Оңбай емес, көрші колхоздың бастығы сайланды. Оңбайға
орынбасарлық тиді. Екі бастық жиналыстарда бірін-бірі көзбен атысып
отырады. Сосын қит етсе бірінің үстінен бірі жоғарыға қағаз жаудыра
бастайды. Ең соңында бұқпантайды екеуі де қойып, ашықтан-ашық дауласатынды
шығарды. Үлкен басқарма көрші колхозға жіберілді де, орынбасар фермаға
жұмсалды. Оңбай қолды бір сілтеп жатып алды. Арада ай өткен соң ауданға
шақыртылып, ет жинайтын қызмет ұсынылды: Таразы бағып тұрар жайым жоқ,—
деп бармады, екінші жолы салық жинатын қызмет ұсынылды: Тиын санап отырар
жайым жоқ,— деп бармады. Сосын қайтып оны ешкім іздемеді. Әрі жатты, бері
жатты. Налыды, күйінді, ызаланды, жоғарыдағы ақсақалдарға дұғай сәлем
жолдауды бір ойлады. Ақыр аяғында Оңбай қызметті өзі іздеп шықты. Сол кезде
құдай айдап, осы ауылға мұнай қарап жүрген бе, су қарап жүрген бе бір
экспедиция келе қалғаны. Қай қылығымен жаққанын бір алладан басқа жан
білмейді, Оңбайдың әлгілерге ұнағаны. Қоймашы болғаны. Ол тұстағы колхоз
бензинге жарығын ба, резенге жарыған ба, машинаға керек темір-терсекке
жарыған ба? Бензин де Оңбайда, резен де Оңбайда, машинаға керек темір-
терсек те Оңбайда. Ал Оңбай көкең көңілі түссе сылқитып тұрып орысша бір
боқтайды да құя салады, ұстата салады, жыны келсе бір түкіреді де, су
мұрын бастығыңа айта бар,— деп құлағыңа қайдағы бір қитұрқы әңгімені
қыстырып жібереді. Не де болса, шоферлар мен тракторшылардың жандары
қысылғанда ауыздарына құдай емес, Оңбай түсетін болды. Сүйткен Оңбайдың
сөзін қайдан жерге тастасын айт дегенді аудармай-төңкермей айтып келеді.
Бұл ауылға Оңбай өй депті, Оңбай бүй депті әуелі солай тараған. Бұрын
біздің бала айтса қатырып айтады кеу-кеу, сосын біздің шолақ аяқ
басқарма айтса, біліп айтады кеу-кеу, енді Оңбай айтса, оңдырмай айтады
кеу-кеуге айналды. Экспедиңияның қоймасынан шыққан бір шелек бензиннің
колхоз байғұстың қаңсып тұрған тракторы мен машинасына не істейтінін өзі
білсін, ал ауылда бір бұралқы әңгімені гу еткізеді. Оңбай айтты бір ауыз
сөз бастықтардың соңынан өрт боп түсіп алады.

Басқарма қайтуші еді. Бейпіл ауыз шоферлер аудармай-төңкермей айтып
келген сөздерді естігенде сексеуілдің шоғын жұтып қойғандай бір ыршып
кетеді. Қызарады, сұрланады, күйінеді, қап, бәлем, сені ме деп кіжінеді.
Кіжінгенде қайтеді... Алғашқы бір қызыл көз басқарма: бұл ақсақтың ана сау
аяғының өзін қанды қақпанға бір түсірейін деп, ауыл дүкенінің бір жәшік
арағының қасына ауданнан бір жәшік коньяк алдырып, ақ сары бас марқа сойып,
экспедиңияның бастығын ауылдың активтеріне қосып үйіне шақырады. О да бір
қу мүйіз боп шығыпты. Басқарманың үйінің маржасын мақтайды,
баранчуктерін мақтайды, қуырдағын мақтайды, бес бармағын мақтайды,
қалай жайғауды білмей отырып, алдына құлағы қалқиып бара қалған қолың тісі
ырсиған құйқалы басын мақтайды, жұмсақ екен, тұщы екен деп қымыранын
мақтайды, қышқыл екен ащы екен деп қымызын мақтайды, арақ-шараптың да
көңілін қалдырмайды, түн ортасында үй иесінің арқасынан қағып, есіктің
алдында жатқан қара төбеттің маңдайынан сипап, үйтолы әйел-еркекті
сылпылдатып бір-бір сүйіп, көзіне жас алардай боп, әзер қоштасады. Бірақ,
кладовщик казах Бисенов мәселесіне келгенде кеңкілдеп күле бергеннен
басқа, таңдайын қағып тамсанғаннан басқа ештеңе айтпады. Бастық астарлап
жамандап көреді, ол неме күледі, тұспалдап жамандап көреді, ол неме күледі,
сардитып ашықтан-ашық жамандап көреді, ол неме басын шайқап мәз болады,
қалай айтса да сөзі өтпеген соң, бастық қонағының тұп-тура өзіне бас салып,
тап енесінен сылқитып бір боқтайды — ол неме маладес, маладес деп
шексілесі қатып, құшақтап ап бетінен сүйеді. Қашан кете-кеткенше Оңбай
туралы әңгіме болса, Бисенов умный шалабек деп сылқылдап жөнеледі. Онысы
сіздің ауылдың керкуі біздің ауылға жүрмейді дегені болса керек. Сөйтіп,
Оңбайдың қолындағы май шелпекті тартып алудың еш реті келмейді. Бастықтың
аты бастық. Шөп шабылу керек, егін орылу керек, жем қораға тасылу керек...
Қысқасы, жоспарды орындамай болмайды. Ол үшін машина зуылдап тұруға тиісті,
трактор гурілдеп тұруға тиісті. Ол үшін бензин қажет, резина қажет, толып
жатқан темір-терсек тағы қажет. Қазіргі техника Қарабаланың жанына
жамандық бермесін дейтін баяғы шалғы, орақ, баяғы соқа, ең болмаса, шөп
машинасы, тырма лабогрейка емес... Қанша тулағаныңмен, қанша жек
көргеніңмен баяғы Оңбайға тағы да қол жаясың. Өйткені, тіпті құдай екеш
құдайдың өзінің қолында бар-жоғы неғайбыл техниканың мұқтажы Оңбайдың
қолында. Оңбай да шалқаяр жерін біледі. Айдың аяғы, тоқсанның аяғы, жылдың
аяғы тұсында шоферің түгілі бригадиріңмен, бригадир түгілі механигіңмен,
механигің түгілі инженеріңмен сөйлеспеді. Қашан жығылып-сүрініп бастықтың
өзі сүмірейіп алдына келгенше аспанға түкіріп отырып алады. Экспедиция
бастығының мәмлесі: Бисенов сам знает. Содан амалы қайсы бастық барады,
ауылдың барлық атқа мінерлерін қасына қаптатып ертіп апарады. Оңбай ондайда
сөзге келмейді, ұстата салады, бере салады, құя салады, тіпті сұрағаныңнан
да көп қылып төге салады. Бетіне күле қараса, Өңке десе, Сіз білесіз
ғой десе, бензин түгілі, темір-терсек түгілі қораны қай жерден салу керек
екендігін, құдықты қай жерден қазу керек екендігін, шөпті қайдан шабу керек
екендігін, жылқыны қайда, түйені қайда, қойды қайда ұстаған дұрыс
екендігіне дейін айтып, құлақтарына құйып жібереді. Бастықтар рақметтерін
аямай жаудырып, қарық боп қайтып оралады. Бірақ ол қуаныштары көпке
бармайды. Өліп-талып жоспар орындалғанда, Уһ деп көңілдері енді орнына
түскенде, ауылдың ішінен Оңбай болмағанда сазға отыратын едік деген
күңкіл мүңкіп қоя береді. Кешегі жарылқаушыға қап, бәлем деп қайта
тістенуге тура келеді.

Не керек, аспаннан түскен батпан құйрық экспедиция үш-төрт жыл тұрып,
келген жағына қайтып кеткенде біраз кісінің қыбы қанды. Қыршаңқы Оңбайдың
қолы да, тілі де кесілді деп қуанды. Бірақ, Оңбайдың қолы кесілгенмен тілі
кесілген жоқ еді. Оңбай байғұсқа, шынында да, жай болмады. Әуелі білімді
бастықтар керек болды, сосын жігерлі жас бастықтар керек болды. Оңбайға
санамаймын деген тиынын санауға, бақпаймын деген қалтаң-құлтаң таразыны
бағуға тура келді. Ол ол ма, бұрын құйқаның иісіне мұрнын басатын төре
жігіт шуаш иісін күңірсітіп жүн-жұрқа, тері-терсек жинады. Салқын қоймада
шойын таразының қасында балдағына сүйеніп, шотын қағып тұрғаны. Осы күні
халықта не көп, тері-терсек көп. Оның үстіне насыбайдың не ащысы Оңбайдың
қалтасында. Қара көлеңке абажадай қойманың қуыстарының бірінде бөксесін
сызға тығып тұрған ақ, қызыл, күрең бөтелкелер де табылады. Артынан жұрт
жиналған жерлерде кеу-кеулеп айта жүретіндей қитұрқы әңгіме де жеткілікті.
Сөйтіп Оңбайдың қоймасының келім-кетімі тіпті кеп. Оңбай жұмыстан үйге
қисалақтап зорға қайтады. Жолда қара-құра жиналған жерге соқпай кетпейді.
Қара-құра жиналған жерде қарап тағы тұра алмайды. Бір кездегі ділмар,
шешен аты енді, қыршаңқы, ұрыншақ, дәукеске айналады. Бұрын оны
көрсе қаумалай түсетін жұрт, енді қашқақтайтынды шығарды. Оңбай бейшара ен
көшеде балдағын көкке сермеп жападан-жалғыз бақырып-шақырып келе жатады.
Ондайда міндетті түрде бұның үйіне бұрылады. Төрге секіріп шығып, екі
балдақты екі босағаға жітіріп жіберіп, жантая кетеді. Сақып Оңбай келгенде
көрпесінің жақсысын төсеп, жастығының жақсысын ұсынып бәйек болады. Шаршы
төрге шалжия құлаған Оңбай қызыл қуырдақ жеп, шай ішіп кебежеден көзін
мөлтектетіп жартылық суыртып, бас жазады. Бұған да құяды. Қарабала ішімдік
жағына қырсыздау. Қырлы стаканды аузына бір апарса болды, қараптан-қарап
кеңкілдеп күле бастайды. Енді бір-екі қолқаласа, қорылдап ұйықтап кетеді.
Оңбай өйтіп әңгімесін тыңдайтын жалғыз құлақтан айырылғысы келмейді.
Сондықтан жан дегенде жалғыз құрдасына тек бір рет қана тамызады да, кеңк-
кеңк күлдіріп қойып, өзі ішіп, өзі сөйлейді.

• Өй, қасқа-ай,— дейді ол бүгін көріп отырғандай оның бетіне сұқтана
қарап.
• Бір өзі бір колхозға отгон болғандай ана маңдайың ашылмай жүр-ау.
Әйтпесе, қайратың кімнен кем, келбетің кімнен кем. Қыр мұрын, қияқ
мұрт, дөңгелек жүз, еңгезердей қазақтың суреті қай газеттің көркін
келтірмейді. Жұлдызымыз, міне деп сендейлерді көрсетудің орнына
қайдағы бір мүжілген тобықтай қиқы-жиқы Қалиларды шығарады. Бұл бақ
дегенді қойсайшы. Бақыт деген де жалғыз көзді дәу көрінеді ғой. Қашан
тастөбесіндегі көзіне түскенше кімді көтеріп келе жатқанын білмейді
екен. Көзіне түскен соң көтеріп ұрып бір-ақ лақтыратын болса керек.
Жаман Қалилардың да топалаң асатын күні алыс емес шығар.
Соны айтады да, тартып жібереді. Ішіндегі қыжылдап жатқан қызыл өртті
арақ та, ащы пияз бен қызыл қуырдақ та, сүт қосқан бұйра шай да баса
алмастай, бірдеңе айтса, сөйлесе басылардай.

Оңбай ащы пиязды мұрнына апарып отырады-отырады да:

— Баяғы дәурен болғанда бағыңды жандыратын едім-ау,— дейді.

— Иә, құрдас, оған сөз бар ма?

Шай құйып отырған Сақып та бір қомпаңдап қалады.

— Ай несін айтасың, өзімнен де болды,— дейді біруақытта. Оңбай
қолтығындағы жастықты өші бардай нығыздай жаншып.— Колхоз іріленгенде мені
қоймақшы екен. Қарап жүрмей хатшыға тіл тигіздім ғой. Аудандық активте
қайдағы бір қағаз бастылыққа шүйілем деп, таяқтың бір ұшының тап бірінші
бастықтың қақ маңдайынан қалай сарт еткенін өзім де аңғармай қаппын, содан-
ақ суық көздің сұғынына іліктім. Сол-ақ екен бір іріген біздің айран қайта
ұйымай қойды ғой. Пәтшағар сонша пысықсынып нем бар еді! Қазір орынсыз
момын болуға да, орынсыз пысық болуға да, орынсыз алғыр болуға да, орынсыз
ақылды болуға да болмайды, қасқа. Артық дәулет көз шығармаса шығармас, ал
артық ақылдың көз шығаратыны ып-рас. Өз бағыңды өзің байлайсың. Дүниеде
құдайдың бергені де ештеңе емес, бергенін қайтып алғаны да ештеңе емес,
бәрінен де берейін деп тұрып бермей қалғаны жаман екен. Өлгенше өмірі
есіңнен кетпейді. Солай, құрдас...

Оңбай бұл жаққа құрағыта бір қарап қойып, сылқылдатып құйып алады. Сосын
стаканды қолына ұстап, бұның иығына сүйеніп, отырған орнынан атып тұрады.
Сақып босағада жатқан балдақты әкеп жалма-жан қолтығына қыстырады. Оңбай әй
бір аңыратып ән бастайды дейсің. Әуелі міндетті түрде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.