Тауарлы-материалдық қорлардың есебін және аудитін ұйымдастыру
Қ.А. Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті.
Экономика факультеті.
Қаржы –несие және бухгалтерлік есеп кафедрасы.
Дипломдық жұмыс
Тауарлы-материалдық қорлардың есебін және аудитін ұйымдастыру
Орындаған: ЭБХ-115 тобының студенті Тілеуова С.
Жетекші: э.ғ.к Бегжанова Т.
Жоспар
Кіріспе
1-бөлім. Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлардың есебін жүргізу.
1.1 Материалдық қорлар және оларды жіктеу мен бағалау.
1.2 Материалдардың қозғалысын құжаттау.
1.3 Материалдық қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі.
1.4 Тауарлы-материалдық қорларды есепке алу және түгелдеу жұмыстары.
2-бөлім. Тауарлы-материалдық қорлардың аудитін ұйымдастыру.
2.1 Материалдардың аудиті.
2.2 Аяқталмаған өндірістің аудиті.
2.3 Дайын өнімнің аудиті.
3-бөлім. Туркуаз компаниясындағы тауарлы-материалдық қорлардың талдауын
жүргізу.
3.1 Кәсіпорынның материалды ресурстармен қамтамасыз етілу деңгейін талдау.
3.2 Материалдарды қолдану эффективтілігін талдау.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты кәсіпорындағы тауарлы-
материалдық құндылықтардың есебі мен аудитін жүргізуді ұйымдастыру болып
табылады.Сонымен бірге кәсіпорындағы тауарлы-материалдық құндылықтарға
талдау жүргізуге де көп көңіл бөлінуі керек. Ал бұл жұмыстың міндеті
тауарлы-материалдық құндылықтарға қатысты маңызды мәселелерін шешу болып
табылады.
Тауарды жеткізіп беруде және өндірістің бір қалыпсыз жағдайында
сауданың үздіксіз жүргізуін қамтамасыз ету үшін және тауар айналымын
жоғарылату үшін сауда ұйымдары мен кәсіпорындар тауар запастарымен
қамтамасыздандырылған болуы керек.
Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес 7 Тауарлы-материалдық қорлар
саудадағы тауарлы-материалдық қорлар – бұл дайын өнім, тауарлар түріндегі
кәсіпорын қызметіндегі сатуға арналған активтер.
Тауарлы запастар ақырғы тұтынушыға сатылғанға дейін нарықта болатын
қоғамдық өнімнің бір түрі болып табылады.
Тауарлы запастардың негізгі міндеті болып өндірістің үздіксіздігімен
және реализацияның үзіліссіз болуын қамтамасыз ету. Тауарлы запастардың
өндірістік запастарға қарағанда тез шығындалуымен сипатталады.
Тауарлы-материалдық қорлар келесідей активтер түрінде болады: өндірісте
пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған шикізаттар,
материалдар, сатылып алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы
бұйымдар, отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер және
басқа материалдар; аяқталмаған өндіріс; субьект қызметі барысында сатуға
шығарылған дайын өнім, тауарлар.
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай өзара
айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың
ең басты мәселесі оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау
болып табылады. Өздерінің ерекшеліктерімен өнім дайындауда атқаратын
міндеттеріне қарай материалдар шикізаттар, материалдар мен көмекші
материалдар, жартылай фабрикат және тағы басқалар болып бөлінеді.Негізгі
материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп, оның
материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп – бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп және ауылшаруашылығы өнімдері
(мұнай, руда, мақта, жүн, тері және ағаш, тағы басқалар) жатады.
Негізгі материалдардың құрамына өңдеуші өнеркәсіп өнімдері (ұн, мата,
кірпіш және тағы басқа) жатады. Шикізаттар мен материалдар өндірілген
өнімнің негізін құрайды.
Өндірістік процесінің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді
қажет ететін материалдар – жартылай фабрикаттар деп аталады. Материалдардың
бұл түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың
аяқталмаған өнімнен айырмашылығы оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай
жағдайда жартылай фабрикатты сатып алған шаруашылық субьектісі оны ары
қарай өңдейді. Сондықтан да әрі қарай өңдеуге арналаған шаруашылық
субьектісінің өзінің өндірген немесе басқалардан сатып алған заттары еңбек
заттарының қатарында есептеледі. Жартылай фабрикаттар қатарына құрылыс
ұйымдарында – бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда – шойын мен болатты
жатқызуға болады.
Көмекші материалдарға - әртүрлі химикаттар мен майлайтын, сүртіп және
жөндеуге керекті басқа да материалар жатқызылады. Көмекші материалдардың
негізгі материалдардан өзгелішігі олар өнімнің материалдық негізін құрайды.
Олар өндіріс процесінде қолданылуы барысында негізгі материалдарға өзінің
қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі материалдардың түсін және тағы
басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың бұл түріне бояуларды, әктерді
жатқызуға болады.
Материалдық құндылықтар ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және
ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары, тағы басқалар
есептелінеді. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруг, үй-
жайларды жылытуға пайдаланылатын материалдардың барлық түрі жатқызылады.
Материалдардың есебін дұрыс ұйымастыру үшін матеиалдардың
номенклатуралық тізімі мен баға көрсеткішін дайындаған дұрыс.
Материалдардың номенклатурасы – деп өндірісте пайдаланатын материалдардың
белгілі бір түрлеріне олардың аты, сапасы, мөлшерлері және тағы да басқа
көрсеткіштері бойынша жасалынған жіктеу тізімін айтады. Номенклатуралық
тізіме әр материалдың дұрыс аты, оған берілген номенклатуралық номірімен
өлшем бірлігі көрсетіледі. Сонымен қатар номенклатуралық тізімде әрбір
материалдың бухгалтерлік есепте есептелінген бағасы болуы тиіс. Сондықтан
номенклатуралық тізімді – номенклатуралық баға көрсеткіші деп те атайды.
1-бөлім. Тауарлы-материалдық қорлардың есебін жүргізу
1.1 Материалдық қорлар және оларды жіктеу мен бағалау
Өндіріс процесінде еңбек құралдарымен қатар өндірістік босалқы қорлары
еңбек заттары ретінде қатысады. Еңбек құралдарынан айырмашылығы еңбек
заттары өндіріс процесіне бір-ақ рет қатысады және олардың құны өндірілетін
өнімнің материалдық негізін құрай отырып, өнімнің өзіндік құнын құрайды.
Тауарлы-материлды қорлар келесідей активтер түрінде болады: өндірісте
пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған шикізаттар,
материалдар, сатылып алынған жартылай шикізаттар, және құрастырушы
бұйымдар, отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер және басқа
материалдар; аяқталмаған өндіріс; субьект қызметі барысында сатуға
шығарылған дайын өнім, тауарлар.
Материалды құндылықтарды есепке алудың алдында мынадай негізгі
міндеттер тұрады: босалқыларды кіріске дер кезінде және толық есепке алу,
сақтау орындарындағы жағдайын қадағалау,босалқылардың қозғалысы бойынша
барлық операцияларды толық және дер кезінде құжаттау; көліктік- дайындау
шығындары мен дайындалған құндылықтардың өзіндік құнын өз уақтында және
толық анықтау; көліктік-даындау шығындарын өндірістің шығындарына жазудың
біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында
субьектіге қажет емес материалдық босалқыларды сату,сақталатын орындардағы
құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді алу.
Өндіріс барысындағы функционалдық ролі мен мақсаты бойынша барлық
материалдық құндылықтар негізгі және көмекші болып бөлінеді:
Негізгі материалдар деп өнімнің негізін құрайтын жәнеөндіріс
процесіне бір-ақ рет қатысып, өзінің құнын бірден өнімге
(жұмыстарға,қызметтерге) ауыстыратын өнімді дайындау үшін қалданылатын
өндірістің заттық элементтері.
Көмекші материалдар деп өзінің заттық түрімен өнімге (жұмыстарға,
қызметтерге) кірмейтін, бірақ жабдықтардың жұмыс істеуін технологиялық
жағынан қамтамасыз ету үшін және осыған ұқсас басқа да мақсаттар
үшін,өндіріс процесінде қолданылатын өндірістің заттық элементтері.
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін есепке алу үшін 20
Материалдар негізгі,активті мүліктік шоттары пайдаланады. Бұл бөлімше
құрамына төмендегі синтетикалық шоттар кіреді:
201 Шикізаттар мен материалдар, онда өнімнің негізін құрай отырып , немесе
оларды дайындау кезінде қажетті құрамдас бөлік болып табылатын, өндірілетін
өнім құрамына кіретін шикізат пен негізгі материалдардың (құрылыс
материалдарын қоса отырып); өнім өндіруге қатысатын немесе жалпы әкімшілік
мақсаттар үшін, сондай-ақ өткізу процесі; техника мақсаты,өндіріс процесіне
әсер ету үшін жұмсалған көмекші материалдардың; қайта өңдеу үшін
дайындалған ауылшаруашылық өнімдерінің ,тағы басқаларының қолда барымен
және қозғалысымен байланысты операциялар көрсетіледі.
Шикізат деп әрі қарай өнеркәсіптік қайта өңдеу үшін шығарылған немесе
өндірілген заттық элементтерді айтамыз.
202Сатылып алынатын жартылай фабрикаттар және құрастырушы
бұйымдар,конструкциялар мен бөлшектер, онда өңдеу немесе жинау жөніндегі
шығындарды талап ететін шығарылатын өнімді (құрылысты) жинақтау үшін
өндірістік кооперация тәртібімен сатып алынатын дайын жинақтаушы өнімдердің
(оның ішіндеқұрылыс конструкциялары мен бөлшектері), сатылып алынатын
жартылай фабрикаттардың қолда бары мен қозғалысына байланысты операциялар
көрсетіледі.
Құны өндірілетін өнімнің өзіндік құнына енгізілмейтін компиктіде сату
үшін сатып алынған өнімдер сатып алынған тауарлар шотында ескеріледі.
Белгілі бір ғылыми - зерттеу немесе конструкторлық тақырып бойынша
ғылыми жұмыстарды жүргізу үшін жинақтаушы өнімдер ретінде қажетті арнайы
жабдықты,құралдарды,құрылғылар мен басқа приборларды сатып алушы ғылыми
зерттеу және конструкторлық ұйымдар бұл құндылықтарды 202Сатылып алынатын
жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен
бөлшектер шотында ескереді. Жалпы қолданыстағы жабдықтар мен приборлар
негізгі құралдар құрамында көрсетіледі.
203Отын, онда көлік құралдарын пайдалану , өндірістің технолгиялық
мұқтаждары, энергия өндіру мен ғимараттарды жылытуға арналған мұнай
өнімдерінің (мұнай, дизель отыны, керосин, бензин, және т.б), қатты
(көмір,торф,ағаш және т.б) және газ тәрізді отынның қолда бары мен
қозғалысына байланысты операциялар көрсетіледі.Мұнай өнмдеріне арналған
талондарды пайдалану кезінде оларды есепке алу да 203 Отын шотында
жүргізіледі.
204 Ыдыс және ыдыстық материалдар,онда ыдыстың барлық түрлерінің
(шаруашылық инвентарь ретінде қолданылатын және 125 Басқа да негізгі
құралдар шотында есепке алынатын негізгі құралдардың белгілері бар
ыдыстарды қоспағанда), сондай-ақ ыдысты дайындау мен жөндеуге арналған
материалдар мен бөлшектердің қолда бары мен қозғалысына байланысты
операциялар көрсетіледі.Жөнелтілетін өнімнің сақталуын қамтамасыз ету
мақсатында вагондарды, баржаларды, кемелерді қосымша жабдықтауға арналған
заттар 201 Шикізаттар мен материалдар шотында есепке алынады.
205 Босалқы бөлшектер , онда босалқы бөлшектердің негізгі қызметінің
мұқтажы үшін сатып алынған немесе дайындалған, жөндеу жүргізу, машиналардың
тозған бөліктерін, жабдықтар, көлік құралдары мен басқалар,сондай-ақ
запастағы және айналымдағы автомобиль шиналарын ауыстыруға арналған босалқы
бөлшектердің бар жоғы мен қозғалысына байланысты операциялар көрсетіледі.
206 Басқа да материалдар,онда өндіріс қалдықтарының және басқалар ретінде
пайдалануы мүмкін емес негізгі құралдарды істен шығарудан алынған
материалдың қолда бары мен қозғалысы есепке алынады.Өндіріс қалдықтары және
қатты отын ретінде пайдалынатын қосымша материалдар 203 Отын шотында
есепке алынады.
207 Қайта өңдеуге берілген материалдар, онда сыртқы қайта өңдеуге
берілген және кейіннен олардан алынған өнімдердің өзіндік құнына
енгізілетін материалдардың қолда бары мен қозғалысы есепке алынады.
208 Құрылыс материалдары және басқалар, бұл шотты құрылысшы ұйымдар
пайдаланады. Онда құрылыс және монтаждау жұмыстары процесінде, құрылыс
бөлшектерін дайындау үшін, ғимараттар мен құрылыс-жайларының
конструкциялары мен бөліктерін тұрғызу және өңдеу үшін тікелей пайдаланатын
материалдардың, құрылыс конструкциялары мен бөліктерінің, сондай-ақ
құрылыс мұқтажы үшін қажетті басқа тауарлы-материалды босалқылардың қолда
бары мен қозғалысы есепке алынады.
Әрбір шаруашылық жүргізуші субьектілер қажеттігінше әрбір шоттар бойынша
субшоттар және материалдық есебі бойынша аналитикалық шоттар аша
алады.Сонымен қоса, кәсіпорын өзіне жатпайтын материалдарды, баланстан тыс
шоттарда есепке алады (002;003).
Материалдардың есебін ұйымдастырудың басты алғы шарты:оларды дұрыс
бағалау болып табылады.Тауарлы-материалды қорларды бағалау кезінде неғұрлым
арзан өзіндік құнымен, не таза өзіндік құнымен бағаланады. Қолда бар
тауарлы-материалды қорлардың бүлінуі немесе олардың жекелей, әлде толықтай
ескіруі немесе олардың бағасының төмендеуі, яғни бір сөзбен айтқанда,
өзіндік құнының деңгейіне келтіру мүмкіндігі болмаған жағдайда, өзіндік
құнының орнына сату бағасы пайдалануы мүмкін.
Шикізаттар, материалдар, сатылып алынған жартылай шикізаттар, отын,
қосалқы бөлшектер және басқа босалқы материалдар кәсіпорын балансында
өздерінің нақты өзіндік құнымен көрсетіледі.Осы баға бойынша құндылықтар
синтетикалық есепте де көрсетіледі, талдамалы есепте-тұрақты есеп
бағасымен көрсетіледі.Егер субьект материалды құндылықтарды келісімді
бағасымен есепке алса, онда олардың нақты өзіндік құнына көліктік дайындау
шығындары (КДШ) қосылуы мүмкін.КДШ құрамына теміржол тарифі, суфрахты,
автомобиль, ұшақтар және басқа да көлік түрлері арқылы тасымалдау түрінде
жарналардың барлық түрлері кіреді; жабдықтаушылардың теміржол және басқа
көлік мекемелерінің қоймаларынан материалды жеткізу; қорларды алу және
дайындауға байланысты іс-сапарлардың шығындары, қоймалардағы тұрақты қойма
жұмыскерлерінің еңбек ақысынан басқа тиеу, түсіру және қаттау
шығындары;жабдықтаушы, делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар
және басқа босалқыларды алумен тікелей байланысты басқа шығындар жатады.
Сауда шегерімдері, артық төлемдер және басқа да түзетулер алынған
шығындарды анықтаған кезде шегеріледі.Тауарлы-материалды құндылықтардың
таза сату құнын шығару үшін олардың жай шаруашылық қызметінің барысында
сатылатын бағасынан сату мен комплектацияға кеткен шығынын алып тастағанға
тең.
Өзіндік құн мынадай себептер бойынша қалпына келтіруі мүмкін, онда
тауарлы-материалды қорлардың таза сату құны пайдаланады:
- осы тауарлы-материалды құндылықтар біршама бүлінген;
- олар тұтастай немесе ішінара ескірген;
- олардың сату құны төмендеген
Алынған материалдар нақты өзіндік құны бойынша бухгалтерлік есепке
кірістеледі.Содан соң олар сатуға немесе өндіріске босатуға не нақты
өзіндік құны бойынша, не сатылатын таза құны бойынша босатылуы мүмкін.
Әдетте, өнеркәсіп өндірістерінде материалдың запастары өзінің өзіндік
құнынан төмен есептен шығарылмайды, егер де шығарылатын дайын өнімнің
бағасы оның өзіндік құнына тең немесе жоғары бағаға сатылады деп күтілетін
болса.
Егер де ондай мүмкіндігі болмаса материал қоры сатылатын таза құнына
немесе одан да төмен бағаға сатылуы мүмкін.Сатылатын таза құнын да, өнімнің
өзіндік құннан да төмен бағасы бойынша анықтау үшін тауарлы-материалды
қорларға мына төмендегідей әдістерді қолдануы мүмкін:
-баптық әдісі - әрбір тауарлы-материалды қорлар түрлерінің баланстық және
сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады;
-негізгі материалдар тобының әдісі - тауарлы-материалды қорлар топтарының
баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады;
-жалпы запастар деңгейінің әдісі - барлық тауарлы-материалды қорлардың
баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады.
Материалдардың бір ғана түрінің алу бағасы есепті кезең барысында
әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан оларды дұрыс анықтау үшін, 7-БЕС
қарастырылған төрт әдістің бірін қолданамыз.Қорларды бағалаудың ЛИФО, ФИФО
әдістері - шикізат пен материалдар қорлары шығындарды өнімдердің өзіндік
құнына көшіруге байланысты әр түрлі баға алуы мүмкін. Тауарлы-материалды
құндылықтар бухгалтерлік баланс активтерінің елеулі бабы болып
табылады.Бұлардан компания болашақта экономикалық пайдалар алуды
күтеді.Бухгалтерлік есепке алуда қорларды көрсету тәртібі 7- Тауарлы-
материалды қорларды еспке алу БЕС-ында реттеледі. Бұл стандарттың негізгі
мақсаты актив түрінде танылуға жататын шығындар шамасын және есепті
кезеңдегі шығыстар ретінде танылатын шығындар шамасын айқындауға саяды.
Сонымен өткізуге дайын тауарлы-материалды қорлар құнынан өткізілген
тауарлардың өзіндік құны есепті кезең соңындағы тауарлы-материалды қорлар
қандай мөлшерде болатынын айқындау қажет.Бұл міндетті шешу үшін 7-БЕС
тауарлы-материалды қорларын бағалаудың : орташа өлшемді құн, ФИФО, ЛИФО,
арнайы сәйкестендру сияқты 4 әдісін көздейді.
Орташа өлшемді құн әдісі - бұл тауарлардың қозғалысы тауардың есепті кезең
басындағы құны мен кезең ішінде сатып алынған таурлардың құны сомасын
кезеңнің басында тауардың заттай көрінісіндегі санына бөлу, кезең ішінде
сатып алынған тауарлардың заттай көрінісіндегі санына қосу арқылы есептен
шығарылатын орташа өлшенген құны бойынша ескеріледі. Орташа өлшенген құн
тауардың әрбір түрі бойынша бөлек есептеледі.Тауар бірлігінің орташа
өлшенген құнын есептегеннен кейін осы тауардың есепті кезең соңындағы
санына көбейтеді және оның кезең соңындағы құнын алады.
ФИФО әдісі (алғашқы сатып алу бағалары бойынша ) жұмсалған (шығарылған)
қорлар құны бірінші топ кіріске-бірінші болып шығысқа деген қағидат
боиынша түскен кезде тіркелген құнына тең болатынын шамалайды.
ЛИФО әдісі - запастарды соңғы сатып алынғандардың бағасы бойынша бағалау
әдісі. Соңғы алынған қорлардың өзіндік құны бірінші кезекте
жұмсалғандардың құнын анықтау үшін қолданады, ал кезең соңындағы қорлардың
өзіндік құны бірінші сатып алынған қорлардың өзіндік құнымен есптеледі
деген тұжырымға негізделген әдіс.
Арнайы сәйкестендіру әдісі әдетте өзара алмастыру болып табылмайтын және
нақты тапсырыстар үшін арналған қорлардың өзіндік құны есеп-қисабын
шамалайды.
Бағалаудың қолданылатын әдісі:бірінші кезекте- оларды бухгалтерлік
балансқа қосу үшін еспті кезең аяғында тауарлы-материалды қорлардың
өлшенуін; екінші кезекте өткізілген қорлардың өзіндік құнының өлшенуін
шешеді. Әрбір әдістің орын алуы белгілі бір есептік кезеңге қатысты
кірістер мен шығыстардың сәйкестілік проблемасын шешуге ұмтылыс жасаумен
түсіндіріледі. Қағидатқа сәйкес шығыстарды есептеу кірістер мен шығыстар
туралы есеп беруде жұмсалған шығындар мен кірістердің тиісті баптар
арасында тікелей салыстыру негізінде танылады.Ұсынылған әдістердің
әрқайсысының артықшылығы мен кемшілігі де бар. Арнайы сәйкестендіру әдісі
бағалаудың басқа әдістері арасында оқшау орын алады. Бұл әдіс топтар
бойынша қорлардың есебін дәлме-дәл ұйымдастыруға мүмкіндік болған
жағдайларда қолданылады. Тауарлы-материалды қорларын сатып алу нақтылы
тапсырыстарды орындау үшін жүгізілетіндіктен, компания қаржылық нәтижесіне
ықпал ете алмайды, өйткені оның қандай болатыны шын мәнісінде алдын ала
белгіленіп қойған. Нақ осы себеп бойынша басқа үш әдіске неғұрлым егжей-
тегжейлі тоқталмақпыз.Бұларда қолданылатын әдіс туралы шешімді компания
басшылығы алдын ала талдаудан кейін және белгіленген мақсатқа орай сапалы
түрде қабылдайды.
• Орташа өлшенген құн әдісінің артықшылығы есептемелердің қарапайымдылығы
болып табылады. Әдістің кемшілігі сол - өткізілген тауарлы-материалды
қорлардың өзіндік құны да, кезең соңындағы тауарлы-материалды қорлар да
нақты мәндерінен өзгеше болып келеді.Алайда бағаның төмендеүі мен өсүі
кезеңінде бұл әдіс экоомикалық процестердің компания қызметіне әсерін
икемдейді.
• ФИФО әдісінің артықшылығы болып табылатын факті - инфляция кезеңінде
таза табыыстың мүмкін болатын деңгейінен неғұрлым жоғарғысын береді.
Бұл мынаған байланысты: инфляция кезеңінде компанияда өз өнімдерін
өткізу бағаларын көтереді, бұл ретте қорлар бағалардың өсуі кезіне дейін
сатып алынуы ықтимал. Тиісінше, бағаның төмендеу таза табыстың шамасы
ең төменгі болса, мұның өзі әдістің кемшілігі болса керек.
ЛИФО әдісінің ФИФО әдісінен айырмашылығы сол - дефляциялық процестер
кезеңінде таза табыстың неғұрлым жоғары деңгейіне және инфляция кезеңінде
таза пайданың өте аз деңгейіне әкеледі. Бұл әдістің кемшілігі сол - есепті
кезеңнің соңындағы қорлар құны нақты мәнінен алшақтау болады.
Нарықта экономикалық жағдай тұрақты болған кезде әрбір әдіс
қорлардыңөзіндік есептеп шығару әдістемесінде қарастырылған айтарлықтай
нәтиже береді. Практика жүзінде компаниялар бағалау әдісін таңдаған кезде
есептемелердің қарапайым болатынын басшылыққа алып, бұл ретте орташа
өлшенген құн әдісін таңдайды, әдістің қаржы есептелігіне әсерін талдамайды.
Меніңше, бұл мәселені шешетін уақыт жетті және мұқият талдаудан кейін
компанияның операциялық циклінің ерекшілігіне және Қазақстандағы нақты
экономикалық жағдайға сәйкес келетін әдістердің біріне артықшылық беру
керек.Әрбір әдістің компанияның қаржы есептілігіне әсерін мысалмен
қарастырайық.
Мысал: Туркуаз компаниясының 2003 жылдардағы тауарлы-материалды қорлар
сатып алу туралы деректер.(кесте №1)
Кесте №1
Сатып алу Бірлік саны Бірлік бағасы, Құны, теңге
теңге
Бірінші сатып алу 1580
100 158000
Екінші сатып алу 1600
150 240000
Үшінші сатып алу 1650
185 305250
Төртінші сатып алу 1675
180 301500
ЖИЫНЫ
615 1004750
31.12.2003ж.түгендеу нәтижелері бойынша қорлар 120 бірлік болды. Компания
арнайы сәйкестендіру әдісін қолданған кезде, айталық, 40 бірлік - төртінші
сатып алудан, 80 бірлік - екінші сатып алудан болған.
Әрбір әдістің компанияның жалпы табысына және, тиісінше, таза табысына
әсерін кестеде көрсетелік:(кесте №2)
Кесте №2
Көрсеткіштер Орташа өлшемді ЛИФО әдісі ФИФО Арнайы
Құн әдісі әдісі сәйкестендіру
әдісі
Өткізуден 900000 900000 900000
алынған табыс
Кезең ішінде 1004750 1004750 1004750 1004750
түскен ТМҚ
Кезең соңына 1004750:615=1633.7100*1580=158000 120*1675 80*1600=128000
ТМҚ 4 20*1600=32000 =201000 40*1675=67000
1633.74*120=196049190000 195000
Өткізілген 808701 814750 803750 809750
өнімдердің
өзідік құны
Жалпы табыс 91299 85250 96250 90250
Жалпы табыстың ең деңгейі жоғары ФИФО әдісін пайдаланған кезде
қалыптасқанын байқау қиын емес. Тиісінше, жалпы табыстың ең төменгі деңгейі
- ЛИФО әдісі кезінде болды. Рыноктағы эканомикалық жағдайға қарай есептеу
нәтижелері өзгеше болуы мүмкін еді.
7-БЕС-ына сәйкес компания Тауарлы-материалдық құндылықтарды бағалауды
ұсынылған әдістердің бірімен жүргізуге тиіс.Таңдап алынған әдіс есеп
саясатында тіркеліп, барлық Тауарлы-материалдық құндылықтарды бағалау үшін
қолданылуға тиіс болатын. Тауарлы-материалдық ққұндылықтарды бағалау әдісі
жөнінде есеп саясаты өзгерген кезде қаржы есептілігі жасалғанда ақпарат
ашылуға жатады. Егер компанияның қаржы жағдайы және қызметінің нәтижелері
туралы неғұрлым сенімді ақпарат табыс етілсе, Тауарлы-материалдық қорлар
бағалау әдісін өзгерту орынды деп танылады.
31- Есепті кезеңдегі таза табыс (шығын), елеулі қателер мен есеп
саясатындағы өзгерістер деп аталатын БЕС-ына сәйкес өткендегі немесе
келешегі бар әдістер қолданылады. Өткендегі байлам (негізгі байлам) жаңа
есеп саясатында әрдайым пайдаланылатындай етіп қолдануға саяды.Келешегі бар
байлам(жол берілетін баламалы байлам) жаңа есеп саясатының өзгерген
күннен кейінгі мәмілелер мен уақиғаларға қолданылатынын білдіреді.
Негізгі байлам өткен кезеңдерге қатысты кез келген жиынды түзету сомасы
жеткілікті дәрежеде анықтауға келетін болғанда қолданылады.Мұндай түзету
есепті кезеңнің басында бөлінбеген табыс сальдосын түзету ретінде
көрсетіледі.Сондай-ақ бұл практикада жүзеге асырылатындай болса,
салыстыру ақпараты қайта саналады.
Жол берілетін баламалы байламды пайдаланғанда кез келген түзету сомасы
есепті кезеңдегі табысты немесе шығынды анықтауға қосылады.
Жоғарыда аталған Туркуаз компаниясының мысалында тауарлы-материалдық
қорларын бағалау әдісінің өзгеруін қарастырайық. Айталық, 2003 жылы
компания орташа өлшенген құн әдісін қолданды және 2004 жылдың 1 қаңтарынан
бастап ФИФО әдісін пайдалану туралы шешім қабылдады. Бұл жағдайда 2003
жылдың соңына тауарлы-материалдық қорлар сальдосы компания 2003 жылы ФИФО
әдісін қолданғандай етіп қайта есептелуге тиіс. Кестедегі есептемелерді
пайдаланайық . Онда біз қаржы нәтижесіне тигізетін әсерін зерделеу үшін
компанияның тауарлы-материалдық қорларды бағалаудың әр түрлі әдістерін
қолдануын жорамалдауды негізге алғанбыз. Мәселен, 2003 жылдың соңында
тауарлы-материалдық қорлар Туркуаз компаниясында мынадай: орташа өлшемді
құн әдісі бойынша - 196049 теңге; ФИФО әдісі бойынша 201000 теңге болды.
Бағалау әдістеріндегі айырмаға 4951 теңге сомасына түзету жасалуы
тиіс. Салық кодексінің 91-бабындағы 2-тармағына сәйкес активтерді
бағалаудың салық төлеуші осының алдындағы салық кезеңінде қолданған
әдісінен өзге әдіске ауысқан кезде салық төлеушінің жылдық жиынтық табысы
бағалаудың жаңа әдісін қолдану нәтижесінде алынған оң айырма сомасына
ұлғайтылуға және теріс айырма сомасына азайтылуға тиіс.
Активтерді бағалаудың өзге әдісіне ауысуды салық төлеуші салық органына
хабарлап, салық кезеңнің басынан бастап жүргізеді.
Қорытындысында атап көрсетейік, 7-БЕС төрт әдістің әрқайсысын тең
тұрғыда қарастырғанда 2- Қорлар деп аталатын ХҚЕС-на сәйкес негізгі
байлам - ФИФО немесе орташа өлшемді құн әдісін, баламалы байлам ЛИФО әдісін
қолдану болып табылады. Егер компанияда бүгінгі күні тауарлы-материалдық
қорлар бағалау әдісін өзгерту қажеттілігі туса, бұған назар аударған жөн,
өйткені Қазақстан кәсіпорындарының ХҚЕС-на көшуі жақындап қалды.
1. Материалдардың қозғалысын құжаттау
Өндіріс запастарының шығысы мен түсімі бойынша жасалатын алғашқы
құжаттар материалдық есепті ұйымдастырудың негізі болып табылады. Тікелей
алғашқы құжаттардың көмегімен тауарлы-материалдық запастардың тиімді
пайдалануын және сақталуын, қозғалысын алдын ала, ағымдағы және
келешектегі бақылануын жүзеге асырады. Есепті тиімді ұйымдастыру ісінде
қорлардың сақталуы мен есепке алынуына қатысы бар барлық тұлғаларға баға
көрсеткішінің номенклатурасын жасап , таратудың маңызы зор. Онда
субьектінің қолында барлық материалдық қорлар белгілі бір белгілері
бойынша әзірленеді.
Әрбір атаулары, сорттары бойынша шартты сандық белгілері -
номенклатуралық номірі (коды) беріледі, содан соң барлық құжаттарда тауарлы-
материалдық қорлардың бары мен қозғалысы бойынша берілген номірі қойылады.
Номенклатуралық нөмірі: баланс шоттарының нөмірі немесе материалдардың
қатар нөмірі бойынша берілуі мүмкін. Материалдардың номенклатурасында
есептелінетін материалдардың бірлік бағасы көрсетіледі, яғни ол баға-
номенклатурасы деп аталады. Ол жүйеленген материалдар тізімі бойынша
жасалады және оны кәсіпорынның барлық бөлімшесі (материалды-техникалық
жабдықтау, бухгалтерия, қаржы бөлімдері) анықтама ретінде пайдаланады.
Тауарлы-материалдық қорлардың түсуін құжатпен рәсімдеу. Тауарлы-
материалдық қорларды кәсіпорын әртүрлі жағдайда алуы мүмкін: жабдықтаушының
қоймасынан, темір жол станциясынан, айлақтардан, аэропорттан, материалды
жауапты тұлғалар арқылы өз қоймаларынан.
Жабдықтаушылардың ( жіберушілердің ) қоймаларынан тауарлы-материалдық
қорларды алған кезде алушы - кәсіпорын өздерінің жауапты тұлғалары арқылы
жүзеге асырады.
Материалдардың қозғалысын есепке алған кезде мынадай типтік құжаттар
пайдаланады.
Жабдықтаушылардың қоймасынан тауарларды алу үшін материалды жауапты
тұлғаға сенімхаты беріледі.Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын
қойғызып, қолхат алу арқылы береді. № М-2а типтік ведомосы аралық нысаны,
алдын ала нөмірленген және түптелген Журналға (ү. № М-3) тіркеледі.Беріген
сенімхатты есептеу Журналы, сенімхатты тіркеуге және беруге жауапты
тұлғада сақталады.
Сенімхатты беру үшін лауазымды ұлғамен келісім шарт жасалады, ондай
келісім шарты жоқ болған жағдайда бір жолғы сенімхаттар беріледі. Берілген
сенімхатта шаруашылық жүргізуші субьектілер оның мерзімін көрсетеді.
Сенімхатқа кәсіпорын басшысы, бас бухгалтері қол қойып, мөр басады. Сол
сенімхатта алынатын тауарлардың тізімі сенімхаттың артқы жағында жазылады.
Егер де алынатын тауарлардың саны жағынан көп болмаса және түрлері де
біртектес болып келсе, онда олардың жалпы саны мен сомасы бір жолға
жазылады.
Бір қоймаға жататын тауарлы-материалдық қорлар алынған жағдайда оған
бірнеше накладной керек болса, сенім беруші сенімді тұлғаға бір сенімхатын
беруіне болады, бірақ онда берілген барлық накладнойдың нөмірі, күні
көрсетілуі тиіс. Егер де бір ғана сенімді тұлғаның бірнеше қоймадан тауар
алуына тура келсе, онда оған әрбір қоймаға ұсыну үшін жеке сенімхат
беріледі.
Сенімхат, әрекет ететін мерзіміне қарамастан, тауарлы-материалдық
құндылықтарды алған кезінен бастап беріледі. Мерзімі өткен сенімхаттары
бойынша есеп бермеген лауазымды тұлғаға жаңа сенімхаттар берілмейді.
Тауарлы-материалдық қорларды ала салысымен мтериалды жауапты тұлға
тапсырманы орындағаны туралы құжаттарды бухгалтерияға беріп, тауарды-
материалдық қорларды қоймаға өткізу керек, олардың сол құндылықтарды
қуаттайтын сенімхаты толық болмаса да.
Егер де тауарлы-материалдық қорларды алу құқы жойылса , онда одан
сенімхаты қайтып алынады, ал жіберушілерге басқа сенімхат беріледі.
Пайдаланбаған сенімхаттар мерзімі өткеннен кейін келесі күні сенім
білдірушілерге қайтарылады. Пайдаланбаған сенімхатты қайтарған кезде оны
Сенімхаттарды есепке алу журналына тіркейді және оның түбіршегіне
пайдаланбаған деген белгісін жасайды. Осындай сенімхаттар есеп беру
кезеңнің соңына дейін сақталады, сосын есепті кезеңнің соңында жойылады.
Жабдықтаушылар(жіберушілер) тауарлы-материалдық қорларды босатқан
кезде, әрбір жіберілген бөлігіне үш данада накладной жазып, онда
сенімхаттың нөмірі, күні көрсетіледі. Оның біріншісі тауарлы-матералдық
қорлар алушыда, екіншісі жіберушінің өзінде қалады, оны ол алдағы кезеңде
жіберілетін тауарлы-материалдық қорларды бақылау жасау үшін пайдаланады.
Ал үшіншісі бухгалтерияға беріледі. Таурлы-материалдық қорларды босатып
біткен соң, ең соңғы партиясының құжаттарымен бірге сенімхатын да
бухгалтерияға тапсырады. Тауарлы-материалдық қорларды мынадай жағдайларда
сенімхат бойынша босатына болмайды:
- сенімхаттың барлық реквизиттері толық толтырылмаса, жөнделген немесе
өшірілген болса;
- көрсетілген сенімхаттағы құжаттары болмаса;
- сенімхаттың мерзімі біткен болса;
- субьектіден берілген сенімхаттың жойылғаны туралы хабар болса;
- сенімхат берген субьекті өз қызметін тоқтатса (жойылса, қайта құрылымдық
өзгерістер жасаса ).
Жабдықтаушылар сатып алушының қоймасына автотранспортпен Тауарлы-
материалдық қорларды жеткізіп берген кезде сатып алушылардың материалды
жауапты тұлғасы (қойма меңгерушісі ) жабдықтаушылардың экспедиторынан алған
тауарлы-материалдық қорлардыңсанын және брутто салмағын, тауарлы-
транспорттық (көліктік) накладной мәліметімен салыстырады, олар екі данада
жазылады.Егер олардың мәліметінде айырмашылық болмаса, онда оның бір
данасына қол қойып және штамп басып, тауарлы-материалдық қорлар қабылданды
деп жазады.Накладнойдың бір экземпляры материалды жауапты тұлғада қалады.
Ал егер айырмашылық болса, онда оның саны мен сомасына Акті жасалады. Ол
екі дана етіп толтырылады және оған екі жақтың да жауапты тұлғалары қол
қояды. Оның біреуін жабдықтаушыға жібереді, ал екіншісі тауарлы-материалдық
қорлар қабылдаған жауапты тұлғада қалады, одан әрі ол бухгалтеряға
беріледі. Акты жабдықтаушыға талап-тілек қоюға негіз бола алады.
Тауарлы-материалдық қорларды теміржол транспорымен жеткізіп берген
кезде тауарлы-материалдық қорлар қабылдау вагондардан, контейнерден,
цистернадан түсірген жерінде немесе теміржол қоймаларынан қабылданады.
Тауарлы-материалдық қорлар алушы өкілі олармен қоса келген
құжаттардың (жүкті тасымалдауға берілген накладной) негізінде қабылдап
алады және қабылдау прцесіне тасымалдаушының өкілі де, Сауда өнеркәсіп
палатасынан келген тәуелсіз бақылаушы да қатысады.
Егер жүк қосарлана жүретін құжаттарынсыз келсе, онда тауарлы-материалдық
қорлары актімен рәсімделеді, сол актіде нақты тауарлы-материалдық
қорлардың саны мен бағасы көрсетіледі Бұл жағдайда жабдықтаушылардың өкілі
қатысқаны жөн, егер де олар болмаса тәуелсіз бақылаушылар қатысады. Актіні
жасаудың барлық ережесі сақталса, онда ол заңды құжат болып табылады және
жабдықтаушыға талап тілек қоюға негіз бола алады. Тауарлы-материалдық
қорларды қабылдау кезінде жүзеге асырылатын операциялардың барлығы
автомобильмен, сумен, авиациямен әкелінетін жүктердің операциясына ұқсас
болып келеді.
Жоғарыда аталғандардан басқа тауарлы-материалдық қорлар халықтан да
сатылып алынуы мүмкін. Бұл кезде материалды жауапты тұлға сатып алынған
тауарлы-материалдық қорларға акті жасайды, онда: сатушының аты-жөні, СТН,
тауарлы-материалдық қорлардың аты, алынған бағасы, жалпы құны көрсетіледі.
Осы актіде патенттің нөмірі және әрекет ететін мерзімі, қызмет түрі немесе
басқа да құжаттары көрсетіледі. Егер де аталған құжаттар болмаса кәсіпорын
бюджетке төленетін жеке табыс салығын өзі төлейді.
Тауарлы-материалдық қорларды кірістеуге мына құжаттар болып саналады:
- шот-фактура, ондақатар нөмірі мен күні, атауы және жабдықтау мен тауарлы-
материалдық құндылықтарды сатып алушының СТН, ҚҚС-ын есепке қою туралы
куәлік нөмірі , әкелінген тауарлы-материалдық құндылықтар атаулары мен
саны, құны, акцизделетін тауарлы-материалдық құндылықтар сомасы т.б.;
- тауарлы-транспорттық накладной;
- тауарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның жазған накладнойы мен
құжаттары , атап айтқанда:
Кіріс ордері. Жабдықтаушылардан немесе өңдеуден түскен запастарды
есепке алу үшін пайдаланылады. Ол бір ғана данада жазылады және ол жауапты
тұлғадан материалдар қоймаға келіп түскен кезде толтырылады.
Материалдарды қабылдау туралы акті. Жабдықтаушылардың ілеспе
құжаттарындағы мәліметтерді сандық және сапалық айырмаылықтары бар
босалқыларды қабылдау кезінде қолданады; сондай-ақ құжаттарынсыз түскен
материалдарды қабылдаған кезде де.Қабылдау комиссиясы сіндетті түрде
материалды жауапты тұлғаның, жіберуші (жабдықтаушы) өкілінің немесе мүдделі
емес мекеме өкілінің қатысуымен актіні екі дана етіп жасайды.
Құндылықтарды қабылданғаннан кейін құжаттармен қоса актілердің бір данасы
материалдық қорлардың қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, екіншісі -
жабдықтаушыға талап хатын жазу үшін, жабдықтау бөліміне немесе олардың
бухгалтериясына жіберіледі.
Материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және сақталған
кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы актісі. Табиғи шығын
нормалары айқындалмаған материалдық қорларын дайындау, сақтау немесе
өндіру процесінде орын алған жоғалтуды анықтау үшін қолданады. Қорлардың
сақталуына жауапты бөлімдердің балансынан шығаруға және кінәлі адамдардан
өндіріп алуға аталған құжат негіз бола алады.
Бұл құжат материалды қабылдау жөніндегі АКТ-ге тіркеледі. Екі данасы
толтырылып, комиссия мүшелері мен кінәлі тұлғалар қол қояды.Бірінші данасы
бухгалтерияға жіберіледі, ал екіншісі - бөлімшеде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы
актісі. Субьектінің қоймасына жабдықташылардан келіп түскен кезде табиғи
шығын нормаларына сай қорлардың кемігені анықталса немесе өңделгеннен
кейін оларға табиғи шығын нормалары қойылған болса , осы акты жасалады.
Қорларды қабылдауды жүргізген кезде жасалынған актіге кіріс ордері
қосымша қызмет атқарады. Комиссия екі дана етіп жасап қолқойып, бірінші
данасын бухгалтерияға өткізеді, ал қорлардың жоғалуына материалды жауапты
тұлғалар ол сол адамдардың есебіне есептен шығаруға негіз бола алады, ал
оның екінші данасы қоймада қалады.
Материалдардың бүлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі. Кәсіпорында
бүлінудің, сынудың, қираудың нәтижесінде арзандатуға және қорларды есептен
шығару үшін пайдаланады. Ол екі дана етіп жасалынады. Бірінші дана
бухгалтерияға жіберіліп, қорлардың жоғалуына себепші болған материалды
жауапты тұлғаларға есептен шығаруға негіз болады, екінші данасы бөлімшеде
қалады.
Тауарлы-материалдық қорды босатқанда рәсімделетін құжаттар. Кәсіпорын
қоймасынан материалдар өнімді әзірлеуге және басқа да шаруашылық
қажеттілігі үшін цехтарға, сондай-ақ сыртқы өңдеуге немесе артығын сатуға
босатқан кезде пайдаланады.
Тауарлы-материалдық қорлар цехтан цехқа берілсе, онда оны өндірістің
ішіндегі қозғалысы деп санайды, ал егер де орталық қоймадан цех қоймасына
берілсе, онда ол өндіріс шығыны ретінде танылады.
Материалдардың шығысы мынадай құжаттар бойынша рәсімделеді:
Лимиттік-жинақтама картасы - өнімді дайындауда үздіксіз пайдаланылатын
құндылықтарды босату, сондай-ақ өндіріс қажеттілігіне керек құндылықтарды
босатудың белгіленген лимиттерін сақтауға, ағымдағы және қоймадағы
материалдық қорларды бақылауға және оларды есептен шығаруға негіз бола
алатын құжат. Лимиттік-жинақтама карталары жабдықтау бөлімі немесе
жоспарлау бөлімі материалдардың бір түріне екі дана етіп дайындалады. Бір
данасы ай басталғанша цехқа - қорды пайдаланушыға, екіншісі - қоймаға
немесе цехтың қоймасына беріледі. өндіріске қорлар қоймалардың, цех
өкілдерінің лимиттік-жинақтама картасы ұсынған кезде ғана босатылады.
Қоймашы екі данаға да босатылған қорлардың күні мен мөлшерін жазған соң,
лимитте қалған қалдығы шығарылады. Қоймашының лимиттік-жинақтама картасын
цех өкілі, ал цехтың лимиттік-жинақтама картасына қоймашы қол қояды.
Бастапқы құжаттардың санын мүмкіндігінше азайту мақсатында материалдарды
босатудың материалдық есеп картотекасында көрсеткен дұрыс. Бұл жағдайда
қорларды босатудың шығын құжаттары жасалмайды, лимиттік-жинақтама картасы
жүргізіледі. Лимиттік босатуды карточканың өзінде көрсетуге болады. Цех
өкілі қорларды алу кезінде тікелей материалдар есебінің картотекасына қол
қояды, ал қоймашы лимиттік-жинақтама картаға қол қояды. Лимитті-жинақтама
карта бойынша өндірісте пайдаланбаған қорлардың есебі де жүреді. Бұл кезде
ешқандай қосымша құжаттар жасалмайды. Лимиттен тыс босатулар немесе
қорлардың бір түрін екіншісімен алмастыру тек субьект басшысының немесе
осыған өкілетті адамдардың рұқсат етуімен жүзеге асырылады. Өндіріске
лимиттен артық жіберу және қорларды ауыстыру арнайы актімен рәсімделеді.
Лимитті өзгертуді тек сондай құқық берілген тұлғалар ғана жүзеге асыра
алады. Материалдық қорларды босату тек лимиттік жинақтама картасында
көрсетілген қоймалардан босатылады. Қоймашы лимиттік жинақтау картасына
жіберілген қорлардың күні мен мөлшерін белгілеп, әрбір наменклатуралық
нөмір бойынша лимиттің қалдығын анықтап отырады. Лимит пайдаланылып
болған соң, лимиттік-жинақтама картасын қоймашы бухгалтерияға өткізеді.
Ішінара толтырылған реквизиттері мен лимиттік-жинақтама картасының
мәліметтері компьютерлік техниканың көмегімен де өңделеді.
Материалды айырбастауға арналған талап-актісі.Бұл құжат қорлардың
белгіленген лимиттен артық босатылуын немесе олардың ауыстырылуын есепке
алу үшін қолданылады, сондай-ақ қоймадан қорларды шығаруға негіз болып
табылады.Ол екі дана етіп дайындалады: бірі алушыға, екіншісі - қоймаға.
Қоймашы актінің екі данасына да босатылған қорлардың күні мен мөлшерін
белгілеп, содан соң қалдығын шығарады. Алушысының актісіне қойма
меңгерушісі, ал қойма актісіне - алушының өкілі қол қояды. Талап-актілерді
бухгалтерияға немесе компьютерлік техникаға өңдеуге берместен бұрын талап
етілген босалқылар түгелдей алынуы керек. Материалдық босалқыларды лимиттен
босату және басқалармен айырбастау тек қана субьект басшысының немесе
өклетті тұлғалардың рұқсатымен субьектінің тиісті бөлімдерімен
келісілгеннен соң ғана жүзеге асырылады.
Материалдарды босатуға арналған талап накладнойы. Босалқыларды
субьектінің өз ішіндегі қозғалысына және олардың кәсіпорын аумағынан тыс
жердегі шаруашылықтарына, сондай-ақ басқа мекемелерге босатуды есепке
алғанда пайдаланылады. Ол екі данада дайындалады. Материалдарды өз
кәсіпорынның шаруашылыұтарына босатқанда бір данасын алушыға береді,
екіншісін - қоймаға, кейінірек бухгалтерияға өткізеді. Бір данасы қоймаға,
ал екіншісі цехқа құндылықтарды кіріске алуға негіз бола алады.
Кәсіпорын аумағынан тыс жерде орналасқан өз шаруашылықтарына немесе
басқа мекемелерге материалдық құндылықтарды босатқан кезде талап-
накладной келісімдердің, нарядтардың және басқа тиісті құжаттар негізінде
дайындалады. Бірінші данасы қоймаға материалдарды босатуға негіз болады, ал
екіншісі материалды қабылдап алушыға беріледі. Материалдарды босатқан
кезде өзі алып кететін жағдай туса, алушы қол қойған талап-накладнойды,
сондай-ақ қорлар кейін төленетін болып босатылып жатса, қоймашы есеп
айырысу төлемдік құжаттарын толтыруға бухгалтерияға жібереді.
Үйлер мен ғимараттарды өңдеу және бөлшектеу кезінде алынған
материалдық құндылықтарды кіріске алу туралы актісі. Үйлер мен ғимараттарды
өңдеу және бөлшектеу кезінде алынған жұмыстарды жүргізуде пайдалануға
жарамды материалды кіріске алуда қолданылатын құжат. Құрамында тапсырыс
беруші мен мердігер өкілдері бар комиссия актіні үш дана етіп жасайды.
Бірінші және екінші данасы тапсырыс берушіде, үшіншісі - мердігерде болады.
Тапсырыс беруші бірінші данасын мердігердің төлейтін шот-фактурасына
тіркейді.
1.3 Материалдық қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі
Қоймалардағы материалдық босалқыларды есепке алуды материалдық жауапты
адамдар немесе олардың келісімімен жұмысын атқаратын есепшілер
материалдарды есепке алу үшін арналған карточкаларында жүргізеді.
Босалқылардың әрбір номенклатуралық нөміріне жекелеген карточкалар ашады,
содан соң ол бухгалтериядан қоймаға жартылай толтырылған күйінде
беріледі.Алған карточкаларда қоймашы материалдардың сақталатын орнын
сипаттайтын реквизиттерді толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттардың
негізінде жазылады.
Егер қоймадағы материалдық қорлардың қалдықтары қорлардың белгіленген
нормасынан жоғары немесе тең болса, онда қойма меңгерушісі бұл туралы
жабдықтау бөліміне хабарлауы тиіс. Бұл мақсатта қорлардың белгіленген
нормаларынан нақты қалдық қорының ауытқушылығы туралы дабыл анықтамасы
қоданылады. Ол нақты қалдық қордың белгіленген қалдықтарынан ауытқушылығын
бақылау үшін және қозғалыссыз жатқан қалдыққа бақылау жасау үшін
қолданылады. Анықтаманы бір дана етіп қойма меңгерушісі материалдарды
есепке алу карточкасының деректері бойынша жасайды. Анықтамаға деректерді
енгізудің өлшемдерін субьектінің материалдық-техникалық бөлімі белгілейді.
Бухгалтерияға берер алдында жазбалардың дұрыстығы және карточкадағы
қалдықтардың шығарылуы қойманың өзінде тікелей теклеріледі. Материалдық
құндылықтардың қозғалысын ресімдейтін құжаттарды бухгалтер қоймадағы
Құжаттарды қабылдау-өткізу тізімінің негізінде қабылдайды.
Жетіспеушіліктер мен материалдық жағынан жауапты адамдардың
қызметіндегі тәртіп бұзушылықтар туралы, сондай-ақ іріктеп тексерулер мен
өткізілген нұсқамалардың нәтижелері туралы бухгалтерияның қызметкері бас
бухгалтерге хабарлауы тиіс.
Айдың аяғында қоймадан материалдардың қалдықтарын есепке алатын
кітәбін қоймашыға береді, оған қойма меңгерушісі материалдарды есепке алу
карточкасындағы қалдықтарын өшіріп жазады. Содан кейін деректерді
салыстырып тексеру үшін материалдық босалқы қорлардың есептік топтары
бойынша және бүтіндей алғанда кітап бойынша жиынын бухгалтерияға
қайтарады. Сөйтіп, қойма меңгерушісі материалдарды есепке алуға, олардың
карточкаларын жүргізуге, құжаттардың тізімін жасауға және қойма есеп
кітабының қалдықтарын шығаруға міндетті.
Қоймалардан түскен құжаттар жік-жігімен жинақталып, жөнелту
қағаздарымен жинақталады, содан соң олардың деректерін бухгалтериядағы
мәліметтермен салыстырады. Құжаттардың даналары кейінгі есептік өңдеуге
дайындалады, ал екінші даналары - материалдар сақталатын орындарда қалады,
олар құндылықтар топтары және номенклатуралық нөмірлері бойынша орналасады.
Олар анықтамалық мақсаттарда және қоймалар бухгалтериядағы есеп деректерін
салыстырып тексеру үшін пайдаланады.
Салыстырудан кейін құжаттардың деректері кәсіпорында белгіленген есеп
топтары бойынша материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы
тізімдемесінде топтастырылады, ол тауарлы-материалдық қорлар кірісі мен
шығысы бойынша 20 Материалдар бөлімшесінің жинақтаушы шоттары және
материалдар топтары бойынша жүргізіледі. Бұл тізімдемеде материалдардың
әрбір тобы бойынша өткен айдағы тізімдемеден келесі айдың басындағы
қалдығы, ағымдағы құжаттарындағы өткізу тізімдерінің топтары бойынша
материалдардың кірісі мен шығысы сомалық сипаттамасы көрсетіледі және
айдың аяғындағы әрбір жинақтаушы шоты мен материалдар тобы бойынша қалдығы
шығарылады.
Жинақтаушы ведомосы қойма мен бухгалтерлік есеп мәліметтерін
салыстыру үшін пайдаланылады, ол материалдар есебінің Карточкасы мен
материалдардың қалдық Кітабы бойынша жүргізіледі. Материалдардың
қалдықтарының кітабы бір ай бойы бухгалтерияда сақталады және оны
материалдардың қалдықтары туралы мәліметтерді алу үшін пайдаланады. Айдың
аяғында кітап бухгалтериадан қоймаға беріледі, қойма меңгерушісі есепті
жылдың аяғындағы материалдық құндылықтардың қалдықтарын оған түсіріп, өз
қолын қойып оны растайды. Материал қалдықтарынннннның кітабы есепті айдан
кейінгі, айдың 1-3 күні бухгалтерияға тексеруге және топтар мен тауарлы-
материалдық қорларды есепке алу жөніндегі шоттар бойынша жинақталған есебі
беріледі.
Айдың аяғында материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы
тізімдемесіндегі қалдықтар туралы әрбір есептік топ бойынша сомалық түрдегі
деректер материал қалдықтарының кітабындағы топтарының жиынтығымен
салыстырылады.
Бухгалтерияда материалдың жинақтама есебінің жинақтама
тізімдемесінің негізінде немесе материалдық жағынан жауапты адамдардың
материалдық құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы есеп
берулерінде Материалдардың ақша түрідегі қозғалысы деген тізімдемесі
жасалады. Бұл тізімдемеде материалдық құндылықтардық қоймадағы немесе
материалды жауапты адамдар арасындағы қозғалысы көрсетіліп, нақты өзіндік
құнымен есептік бағалары бойынша бір айдағы материалдық құндылықтардың
қалдықтары мен кірісі туралы деректері шығарылады. Олардың негізінде
материалдардың сомалық және пайыздық ауытқулары анықталады. Табылған
процент бойынша жұмсалған материалдық құндылықтардың нақты құны
шығарылады. Тізімдеме екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде кәсіпорынға
түскен материалдардың нақты өзіндік құны мен есептік баға арасындағы
ауытқулары анықталады.
Тізімдеменің екінші бөлімі Материалдардың синтетикалық есебінің
жинақтаушы ведомосы немесе Материалдыққ құндылықтардың қозғалысы мен
қалдығы туралы есепберуі мәліметтерінің жасалады. Бұл бөлімнің деректері
20 Материалдар мен 22 Тауарлар бөлімдердің шоттары жөніндегі мәліметтер
Бас кітаппен салыстырылады.
Бухгалтерияда материалдың шығысына арналған құжаттардың бірінші
даналарының негізінде Материалдардың шығысын бөлу деген әзірлеме кесте
жасалады, онда цехтар мен шоттар тұтынушылар, тапсырыстар, жұмсау баптары
және есепке алу мен калькуляцияның басқа да обьектілері мен есептік бағасы
бойынша материалдардың жұмсалуы көрсетіледі. Бухгалтеряда, алғашқы
құжаттардың негізінде материалдың шығысына Материалдар шығысын тарату
кестесі жасалады. Сол кестенің негізінде Цехтар шығыстарының ведомосына
тиісті жазбалары жазылады.
Құндылықтардың сақталуына жүйелі бақылауды жүзеге асыру үшін
бухгалтерия материалдардың жекелеген түрлерінің қалдықтарына заттық
қалпында іріктеме-бақылау жүргізеді. Материалдардың өндірісте пайдалануына
бақылауды ұйымдастыру да бухгалтерияның маңызды міндеі болып табылады.
Цехтарда айдың аяғында пайдаланбай қалған материалдар өндіріс
шоттарынан материалдардың тиісті шоттарына, олардың түгелдеу мен бағалау
деректері бойынша тиісті шоттарда есептен шығарылады. Жаңа айдың бірінші
күні бұл материалдардың қалдықтары бухгалтерлік жазба арқылы өндіріс
шоттарынан есептен шығарылады.
Өндірісте материалдардың пайдалануына бақылау жасау үшін мынадай
әдістер қолданады: нормадан ауытқушылықтарды құжатпен рәсімдеу, партиялар
бойынша ашып-санап-өлшеп көру есебі, түгелдеу.
Бір материалды екіншісімен ауыстырғанда нормадан ауытқуларын құжатпен
рәсімдейді, сондай-ақ материалдардың нормадан тыс босатылғандарын да
Материалды ауыстыруға арналған талап-актісімен рәсімдейді.
Ашып-санаған материалдардың әрбір партиясы бойынша ауытқуларын
анықтау үшін партиялар бойынша ашып-санап-өлшеп көру әдісі пайдаланылады.
Бұл есепті өндірістегі бөлуші-шеберлер, жоспарлау-диспетчерлік бюросы, яғни
ашып-санап көруге құқысы бар адамдар материалдардың әрбір партиясына
арнайы ашылатын есептік карталарында жүргізіледі. Есептік партияларда
ашып-санап-өлшеп көрудің технологиялық карталарына сүйене отырып, осы
партияны ашып-санап-өлшеп көру нәтижесінде қандай көлемде әне қайда
дайындалғанын , сондай-ақ қалдық санын анықтап, қаншасы алынуға тиіс екені,
сондай-ақ қалдықтары көрсетіледі. Бұған қоса, карточкаларға жұмыс орнына
берілген материалдардың саны, осы партияның нақты жасалған, дайындалған
саны, сондай-ақ қалдықтардың нақты саны да енгізіледі.
Ашып-санап-өлшеп көрудің кмегімен нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика факультеті.
Қаржы –несие және бухгалтерлік есеп кафедрасы.
Дипломдық жұмыс
Тауарлы-материалдық қорлардың есебін және аудитін ұйымдастыру
Орындаған: ЭБХ-115 тобының студенті Тілеуова С.
Жетекші: э.ғ.к Бегжанова Т.
Жоспар
Кіріспе
1-бөлім. Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлардың есебін жүргізу.
1.1 Материалдық қорлар және оларды жіктеу мен бағалау.
1.2 Материалдардың қозғалысын құжаттау.
1.3 Материалдық қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі.
1.4 Тауарлы-материалдық қорларды есепке алу және түгелдеу жұмыстары.
2-бөлім. Тауарлы-материалдық қорлардың аудитін ұйымдастыру.
2.1 Материалдардың аудиті.
2.2 Аяқталмаған өндірістің аудиті.
2.3 Дайын өнімнің аудиті.
3-бөлім. Туркуаз компаниясындағы тауарлы-материалдық қорлардың талдауын
жүргізу.
3.1 Кәсіпорынның материалды ресурстармен қамтамасыз етілу деңгейін талдау.
3.2 Материалдарды қолдану эффективтілігін талдау.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты кәсіпорындағы тауарлы-
материалдық құндылықтардың есебі мен аудитін жүргізуді ұйымдастыру болып
табылады.Сонымен бірге кәсіпорындағы тауарлы-материалдық құндылықтарға
талдау жүргізуге де көп көңіл бөлінуі керек. Ал бұл жұмыстың міндеті
тауарлы-материалдық құндылықтарға қатысты маңызды мәселелерін шешу болып
табылады.
Тауарды жеткізіп беруде және өндірістің бір қалыпсыз жағдайында
сауданың үздіксіз жүргізуін қамтамасыз ету үшін және тауар айналымын
жоғарылату үшін сауда ұйымдары мен кәсіпорындар тауар запастарымен
қамтамасыздандырылған болуы керек.
Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес 7 Тауарлы-материалдық қорлар
саудадағы тауарлы-материалдық қорлар – бұл дайын өнім, тауарлар түріндегі
кәсіпорын қызметіндегі сатуға арналған активтер.
Тауарлы запастар ақырғы тұтынушыға сатылғанға дейін нарықта болатын
қоғамдық өнімнің бір түрі болып табылады.
Тауарлы запастардың негізгі міндеті болып өндірістің үздіксіздігімен
және реализацияның үзіліссіз болуын қамтамасыз ету. Тауарлы запастардың
өндірістік запастарға қарағанда тез шығындалуымен сипатталады.
Тауарлы-материалдық қорлар келесідей активтер түрінде болады: өндірісте
пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған шикізаттар,
материалдар, сатылып алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы
бұйымдар, отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер және
басқа материалдар; аяқталмаған өндіріс; субьект қызметі барысында сатуға
шығарылған дайын өнім, тауарлар.
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай өзара
айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың
ең басты мәселесі оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау
болып табылады. Өздерінің ерекшеліктерімен өнім дайындауда атқаратын
міндеттеріне қарай материалдар шикізаттар, материалдар мен көмекші
материалдар, жартылай фабрикат және тағы басқалар болып бөлінеді.Негізгі
материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп, оның
материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп – бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп және ауылшаруашылығы өнімдері
(мұнай, руда, мақта, жүн, тері және ағаш, тағы басқалар) жатады.
Негізгі материалдардың құрамына өңдеуші өнеркәсіп өнімдері (ұн, мата,
кірпіш және тағы басқа) жатады. Шикізаттар мен материалдар өндірілген
өнімнің негізін құрайды.
Өндірістік процесінің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді
қажет ететін материалдар – жартылай фабрикаттар деп аталады. Материалдардың
бұл түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың
аяқталмаған өнімнен айырмашылығы оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай
жағдайда жартылай фабрикатты сатып алған шаруашылық субьектісі оны ары
қарай өңдейді. Сондықтан да әрі қарай өңдеуге арналаған шаруашылық
субьектісінің өзінің өндірген немесе басқалардан сатып алған заттары еңбек
заттарының қатарында есептеледі. Жартылай фабрикаттар қатарына құрылыс
ұйымдарында – бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда – шойын мен болатты
жатқызуға болады.
Көмекші материалдарға - әртүрлі химикаттар мен майлайтын, сүртіп және
жөндеуге керекті басқа да материалар жатқызылады. Көмекші материалдардың
негізгі материалдардан өзгелішігі олар өнімнің материалдық негізін құрайды.
Олар өндіріс процесінде қолданылуы барысында негізгі материалдарға өзінің
қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі материалдардың түсін және тағы
басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың бұл түріне бояуларды, әктерді
жатқызуға болады.
Материалдық құндылықтар ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және
ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары, тағы басқалар
есептелінеді. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруг, үй-
жайларды жылытуға пайдаланылатын материалдардың барлық түрі жатқызылады.
Материалдардың есебін дұрыс ұйымастыру үшін матеиалдардың
номенклатуралық тізімі мен баға көрсеткішін дайындаған дұрыс.
Материалдардың номенклатурасы – деп өндірісте пайдаланатын материалдардың
белгілі бір түрлеріне олардың аты, сапасы, мөлшерлері және тағы да басқа
көрсеткіштері бойынша жасалынған жіктеу тізімін айтады. Номенклатуралық
тізіме әр материалдың дұрыс аты, оған берілген номенклатуралық номірімен
өлшем бірлігі көрсетіледі. Сонымен қатар номенклатуралық тізімде әрбір
материалдың бухгалтерлік есепте есептелінген бағасы болуы тиіс. Сондықтан
номенклатуралық тізімді – номенклатуралық баға көрсеткіші деп те атайды.
1-бөлім. Тауарлы-материалдық қорлардың есебін жүргізу
1.1 Материалдық қорлар және оларды жіктеу мен бағалау
Өндіріс процесінде еңбек құралдарымен қатар өндірістік босалқы қорлары
еңбек заттары ретінде қатысады. Еңбек құралдарынан айырмашылығы еңбек
заттары өндіріс процесіне бір-ақ рет қатысады және олардың құны өндірілетін
өнімнің материалдық негізін құрай отырып, өнімнің өзіндік құнын құрайды.
Тауарлы-материлды қорлар келесідей активтер түрінде болады: өндірісте
пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған шикізаттар,
материалдар, сатылып алынған жартылай шикізаттар, және құрастырушы
бұйымдар, отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер және басқа
материалдар; аяқталмаған өндіріс; субьект қызметі барысында сатуға
шығарылған дайын өнім, тауарлар.
Материалды құндылықтарды есепке алудың алдында мынадай негізгі
міндеттер тұрады: босалқыларды кіріске дер кезінде және толық есепке алу,
сақтау орындарындағы жағдайын қадағалау,босалқылардың қозғалысы бойынша
барлық операцияларды толық және дер кезінде құжаттау; көліктік- дайындау
шығындары мен дайындалған құндылықтардың өзіндік құнын өз уақтында және
толық анықтау; көліктік-даындау шығындарын өндірістің шығындарына жазудың
біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында
субьектіге қажет емес материалдық босалқыларды сату,сақталатын орындардағы
құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді алу.
Өндіріс барысындағы функционалдық ролі мен мақсаты бойынша барлық
материалдық құндылықтар негізгі және көмекші болып бөлінеді:
Негізгі материалдар деп өнімнің негізін құрайтын жәнеөндіріс
процесіне бір-ақ рет қатысып, өзінің құнын бірден өнімге
(жұмыстарға,қызметтерге) ауыстыратын өнімді дайындау үшін қалданылатын
өндірістің заттық элементтері.
Көмекші материалдар деп өзінің заттық түрімен өнімге (жұмыстарға,
қызметтерге) кірмейтін, бірақ жабдықтардың жұмыс істеуін технологиялық
жағынан қамтамасыз ету үшін және осыған ұқсас басқа да мақсаттар
үшін,өндіріс процесінде қолданылатын өндірістің заттық элементтері.
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін есепке алу үшін 20
Материалдар негізгі,активті мүліктік шоттары пайдаланады. Бұл бөлімше
құрамына төмендегі синтетикалық шоттар кіреді:
201 Шикізаттар мен материалдар, онда өнімнің негізін құрай отырып , немесе
оларды дайындау кезінде қажетті құрамдас бөлік болып табылатын, өндірілетін
өнім құрамына кіретін шикізат пен негізгі материалдардың (құрылыс
материалдарын қоса отырып); өнім өндіруге қатысатын немесе жалпы әкімшілік
мақсаттар үшін, сондай-ақ өткізу процесі; техника мақсаты,өндіріс процесіне
әсер ету үшін жұмсалған көмекші материалдардың; қайта өңдеу үшін
дайындалған ауылшаруашылық өнімдерінің ,тағы басқаларының қолда барымен
және қозғалысымен байланысты операциялар көрсетіледі.
Шикізат деп әрі қарай өнеркәсіптік қайта өңдеу үшін шығарылған немесе
өндірілген заттық элементтерді айтамыз.
202Сатылып алынатын жартылай фабрикаттар және құрастырушы
бұйымдар,конструкциялар мен бөлшектер, онда өңдеу немесе жинау жөніндегі
шығындарды талап ететін шығарылатын өнімді (құрылысты) жинақтау үшін
өндірістік кооперация тәртібімен сатып алынатын дайын жинақтаушы өнімдердің
(оның ішіндеқұрылыс конструкциялары мен бөлшектері), сатылып алынатын
жартылай фабрикаттардың қолда бары мен қозғалысына байланысты операциялар
көрсетіледі.
Құны өндірілетін өнімнің өзіндік құнына енгізілмейтін компиктіде сату
үшін сатып алынған өнімдер сатып алынған тауарлар шотында ескеріледі.
Белгілі бір ғылыми - зерттеу немесе конструкторлық тақырып бойынша
ғылыми жұмыстарды жүргізу үшін жинақтаушы өнімдер ретінде қажетті арнайы
жабдықты,құралдарды,құрылғылар мен басқа приборларды сатып алушы ғылыми
зерттеу және конструкторлық ұйымдар бұл құндылықтарды 202Сатылып алынатын
жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен
бөлшектер шотында ескереді. Жалпы қолданыстағы жабдықтар мен приборлар
негізгі құралдар құрамында көрсетіледі.
203Отын, онда көлік құралдарын пайдалану , өндірістің технолгиялық
мұқтаждары, энергия өндіру мен ғимараттарды жылытуға арналған мұнай
өнімдерінің (мұнай, дизель отыны, керосин, бензин, және т.б), қатты
(көмір,торф,ағаш және т.б) және газ тәрізді отынның қолда бары мен
қозғалысына байланысты операциялар көрсетіледі.Мұнай өнмдеріне арналған
талондарды пайдалану кезінде оларды есепке алу да 203 Отын шотында
жүргізіледі.
204 Ыдыс және ыдыстық материалдар,онда ыдыстың барлық түрлерінің
(шаруашылық инвентарь ретінде қолданылатын және 125 Басқа да негізгі
құралдар шотында есепке алынатын негізгі құралдардың белгілері бар
ыдыстарды қоспағанда), сондай-ақ ыдысты дайындау мен жөндеуге арналған
материалдар мен бөлшектердің қолда бары мен қозғалысына байланысты
операциялар көрсетіледі.Жөнелтілетін өнімнің сақталуын қамтамасыз ету
мақсатында вагондарды, баржаларды, кемелерді қосымша жабдықтауға арналған
заттар 201 Шикізаттар мен материалдар шотында есепке алынады.
205 Босалқы бөлшектер , онда босалқы бөлшектердің негізгі қызметінің
мұқтажы үшін сатып алынған немесе дайындалған, жөндеу жүргізу, машиналардың
тозған бөліктерін, жабдықтар, көлік құралдары мен басқалар,сондай-ақ
запастағы және айналымдағы автомобиль шиналарын ауыстыруға арналған босалқы
бөлшектердің бар жоғы мен қозғалысына байланысты операциялар көрсетіледі.
206 Басқа да материалдар,онда өндіріс қалдықтарының және басқалар ретінде
пайдалануы мүмкін емес негізгі құралдарды істен шығарудан алынған
материалдың қолда бары мен қозғалысы есепке алынады.Өндіріс қалдықтары және
қатты отын ретінде пайдалынатын қосымша материалдар 203 Отын шотында
есепке алынады.
207 Қайта өңдеуге берілген материалдар, онда сыртқы қайта өңдеуге
берілген және кейіннен олардан алынған өнімдердің өзіндік құнына
енгізілетін материалдардың қолда бары мен қозғалысы есепке алынады.
208 Құрылыс материалдары және басқалар, бұл шотты құрылысшы ұйымдар
пайдаланады. Онда құрылыс және монтаждау жұмыстары процесінде, құрылыс
бөлшектерін дайындау үшін, ғимараттар мен құрылыс-жайларының
конструкциялары мен бөліктерін тұрғызу және өңдеу үшін тікелей пайдаланатын
материалдардың, құрылыс конструкциялары мен бөліктерінің, сондай-ақ
құрылыс мұқтажы үшін қажетті басқа тауарлы-материалды босалқылардың қолда
бары мен қозғалысы есепке алынады.
Әрбір шаруашылық жүргізуші субьектілер қажеттігінше әрбір шоттар бойынша
субшоттар және материалдық есебі бойынша аналитикалық шоттар аша
алады.Сонымен қоса, кәсіпорын өзіне жатпайтын материалдарды, баланстан тыс
шоттарда есепке алады (002;003).
Материалдардың есебін ұйымдастырудың басты алғы шарты:оларды дұрыс
бағалау болып табылады.Тауарлы-материалды қорларды бағалау кезінде неғұрлым
арзан өзіндік құнымен, не таза өзіндік құнымен бағаланады. Қолда бар
тауарлы-материалды қорлардың бүлінуі немесе олардың жекелей, әлде толықтай
ескіруі немесе олардың бағасының төмендеуі, яғни бір сөзбен айтқанда,
өзіндік құнының деңгейіне келтіру мүмкіндігі болмаған жағдайда, өзіндік
құнының орнына сату бағасы пайдалануы мүмкін.
Шикізаттар, материалдар, сатылып алынған жартылай шикізаттар, отын,
қосалқы бөлшектер және басқа босалқы материалдар кәсіпорын балансында
өздерінің нақты өзіндік құнымен көрсетіледі.Осы баға бойынша құндылықтар
синтетикалық есепте де көрсетіледі, талдамалы есепте-тұрақты есеп
бағасымен көрсетіледі.Егер субьект материалды құндылықтарды келісімді
бағасымен есепке алса, онда олардың нақты өзіндік құнына көліктік дайындау
шығындары (КДШ) қосылуы мүмкін.КДШ құрамына теміржол тарифі, суфрахты,
автомобиль, ұшақтар және басқа да көлік түрлері арқылы тасымалдау түрінде
жарналардың барлық түрлері кіреді; жабдықтаушылардың теміржол және басқа
көлік мекемелерінің қоймаларынан материалды жеткізу; қорларды алу және
дайындауға байланысты іс-сапарлардың шығындары, қоймалардағы тұрақты қойма
жұмыскерлерінің еңбек ақысынан басқа тиеу, түсіру және қаттау
шығындары;жабдықтаушы, делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар
және басқа босалқыларды алумен тікелей байланысты басқа шығындар жатады.
Сауда шегерімдері, артық төлемдер және басқа да түзетулер алынған
шығындарды анықтаған кезде шегеріледі.Тауарлы-материалды құндылықтардың
таза сату құнын шығару үшін олардың жай шаруашылық қызметінің барысында
сатылатын бағасынан сату мен комплектацияға кеткен шығынын алып тастағанға
тең.
Өзіндік құн мынадай себептер бойынша қалпына келтіруі мүмкін, онда
тауарлы-материалды қорлардың таза сату құны пайдаланады:
- осы тауарлы-материалды құндылықтар біршама бүлінген;
- олар тұтастай немесе ішінара ескірген;
- олардың сату құны төмендеген
Алынған материалдар нақты өзіндік құны бойынша бухгалтерлік есепке
кірістеледі.Содан соң олар сатуға немесе өндіріске босатуға не нақты
өзіндік құны бойынша, не сатылатын таза құны бойынша босатылуы мүмкін.
Әдетте, өнеркәсіп өндірістерінде материалдың запастары өзінің өзіндік
құнынан төмен есептен шығарылмайды, егер де шығарылатын дайын өнімнің
бағасы оның өзіндік құнына тең немесе жоғары бағаға сатылады деп күтілетін
болса.
Егер де ондай мүмкіндігі болмаса материал қоры сатылатын таза құнына
немесе одан да төмен бағаға сатылуы мүмкін.Сатылатын таза құнын да, өнімнің
өзіндік құннан да төмен бағасы бойынша анықтау үшін тауарлы-материалды
қорларға мына төмендегідей әдістерді қолдануы мүмкін:
-баптық әдісі - әрбір тауарлы-материалды қорлар түрлерінің баланстық және
сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады;
-негізгі материалдар тобының әдісі - тауарлы-материалды қорлар топтарының
баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады;
-жалпы запастар деңгейінің әдісі - барлық тауарлы-материалды қорлардың
баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады.
Материалдардың бір ғана түрінің алу бағасы есепті кезең барысында
әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан оларды дұрыс анықтау үшін, 7-БЕС
қарастырылған төрт әдістің бірін қолданамыз.Қорларды бағалаудың ЛИФО, ФИФО
әдістері - шикізат пен материалдар қорлары шығындарды өнімдердің өзіндік
құнына көшіруге байланысты әр түрлі баға алуы мүмкін. Тауарлы-материалды
құндылықтар бухгалтерлік баланс активтерінің елеулі бабы болып
табылады.Бұлардан компания болашақта экономикалық пайдалар алуды
күтеді.Бухгалтерлік есепке алуда қорларды көрсету тәртібі 7- Тауарлы-
материалды қорларды еспке алу БЕС-ында реттеледі. Бұл стандарттың негізгі
мақсаты актив түрінде танылуға жататын шығындар шамасын және есепті
кезеңдегі шығыстар ретінде танылатын шығындар шамасын айқындауға саяды.
Сонымен өткізуге дайын тауарлы-материалды қорлар құнынан өткізілген
тауарлардың өзіндік құны есепті кезең соңындағы тауарлы-материалды қорлар
қандай мөлшерде болатынын айқындау қажет.Бұл міндетті шешу үшін 7-БЕС
тауарлы-материалды қорларын бағалаудың : орташа өлшемді құн, ФИФО, ЛИФО,
арнайы сәйкестендру сияқты 4 әдісін көздейді.
Орташа өлшемді құн әдісі - бұл тауарлардың қозғалысы тауардың есепті кезең
басындағы құны мен кезең ішінде сатып алынған таурлардың құны сомасын
кезеңнің басында тауардың заттай көрінісіндегі санына бөлу, кезең ішінде
сатып алынған тауарлардың заттай көрінісіндегі санына қосу арқылы есептен
шығарылатын орташа өлшенген құны бойынша ескеріледі. Орташа өлшенген құн
тауардың әрбір түрі бойынша бөлек есептеледі.Тауар бірлігінің орташа
өлшенген құнын есептегеннен кейін осы тауардың есепті кезең соңындағы
санына көбейтеді және оның кезең соңындағы құнын алады.
ФИФО әдісі (алғашқы сатып алу бағалары бойынша ) жұмсалған (шығарылған)
қорлар құны бірінші топ кіріске-бірінші болып шығысқа деген қағидат
боиынша түскен кезде тіркелген құнына тең болатынын шамалайды.
ЛИФО әдісі - запастарды соңғы сатып алынғандардың бағасы бойынша бағалау
әдісі. Соңғы алынған қорлардың өзіндік құны бірінші кезекте
жұмсалғандардың құнын анықтау үшін қолданады, ал кезең соңындағы қорлардың
өзіндік құны бірінші сатып алынған қорлардың өзіндік құнымен есптеледі
деген тұжырымға негізделген әдіс.
Арнайы сәйкестендіру әдісі әдетте өзара алмастыру болып табылмайтын және
нақты тапсырыстар үшін арналған қорлардың өзіндік құны есеп-қисабын
шамалайды.
Бағалаудың қолданылатын әдісі:бірінші кезекте- оларды бухгалтерлік
балансқа қосу үшін еспті кезең аяғында тауарлы-материалды қорлардың
өлшенуін; екінші кезекте өткізілген қорлардың өзіндік құнының өлшенуін
шешеді. Әрбір әдістің орын алуы белгілі бір есептік кезеңге қатысты
кірістер мен шығыстардың сәйкестілік проблемасын шешуге ұмтылыс жасаумен
түсіндіріледі. Қағидатқа сәйкес шығыстарды есептеу кірістер мен шығыстар
туралы есеп беруде жұмсалған шығындар мен кірістердің тиісті баптар
арасында тікелей салыстыру негізінде танылады.Ұсынылған әдістердің
әрқайсысының артықшылығы мен кемшілігі де бар. Арнайы сәйкестендіру әдісі
бағалаудың басқа әдістері арасында оқшау орын алады. Бұл әдіс топтар
бойынша қорлардың есебін дәлме-дәл ұйымдастыруға мүмкіндік болған
жағдайларда қолданылады. Тауарлы-материалды қорларын сатып алу нақтылы
тапсырыстарды орындау үшін жүгізілетіндіктен, компания қаржылық нәтижесіне
ықпал ете алмайды, өйткені оның қандай болатыны шын мәнісінде алдын ала
белгіленіп қойған. Нақ осы себеп бойынша басқа үш әдіске неғұрлым егжей-
тегжейлі тоқталмақпыз.Бұларда қолданылатын әдіс туралы шешімді компания
басшылығы алдын ала талдаудан кейін және белгіленген мақсатқа орай сапалы
түрде қабылдайды.
• Орташа өлшенген құн әдісінің артықшылығы есептемелердің қарапайымдылығы
болып табылады. Әдістің кемшілігі сол - өткізілген тауарлы-материалды
қорлардың өзіндік құны да, кезең соңындағы тауарлы-материалды қорлар да
нақты мәндерінен өзгеше болып келеді.Алайда бағаның төмендеүі мен өсүі
кезеңінде бұл әдіс экоомикалық процестердің компания қызметіне әсерін
икемдейді.
• ФИФО әдісінің артықшылығы болып табылатын факті - инфляция кезеңінде
таза табыыстың мүмкін болатын деңгейінен неғұрлым жоғарғысын береді.
Бұл мынаған байланысты: инфляция кезеңінде компанияда өз өнімдерін
өткізу бағаларын көтереді, бұл ретте қорлар бағалардың өсуі кезіне дейін
сатып алынуы ықтимал. Тиісінше, бағаның төмендеу таза табыстың шамасы
ең төменгі болса, мұның өзі әдістің кемшілігі болса керек.
ЛИФО әдісінің ФИФО әдісінен айырмашылығы сол - дефляциялық процестер
кезеңінде таза табыстың неғұрлым жоғары деңгейіне және инфляция кезеңінде
таза пайданың өте аз деңгейіне әкеледі. Бұл әдістің кемшілігі сол - есепті
кезеңнің соңындағы қорлар құны нақты мәнінен алшақтау болады.
Нарықта экономикалық жағдай тұрақты болған кезде әрбір әдіс
қорлардыңөзіндік есептеп шығару әдістемесінде қарастырылған айтарлықтай
нәтиже береді. Практика жүзінде компаниялар бағалау әдісін таңдаған кезде
есептемелердің қарапайым болатынын басшылыққа алып, бұл ретте орташа
өлшенген құн әдісін таңдайды, әдістің қаржы есептелігіне әсерін талдамайды.
Меніңше, бұл мәселені шешетін уақыт жетті және мұқият талдаудан кейін
компанияның операциялық циклінің ерекшілігіне және Қазақстандағы нақты
экономикалық жағдайға сәйкес келетін әдістердің біріне артықшылық беру
керек.Әрбір әдістің компанияның қаржы есептілігіне әсерін мысалмен
қарастырайық.
Мысал: Туркуаз компаниясының 2003 жылдардағы тауарлы-материалды қорлар
сатып алу туралы деректер.(кесте №1)
Кесте №1
Сатып алу Бірлік саны Бірлік бағасы, Құны, теңге
теңге
Бірінші сатып алу 1580
100 158000
Екінші сатып алу 1600
150 240000
Үшінші сатып алу 1650
185 305250
Төртінші сатып алу 1675
180 301500
ЖИЫНЫ
615 1004750
31.12.2003ж.түгендеу нәтижелері бойынша қорлар 120 бірлік болды. Компания
арнайы сәйкестендіру әдісін қолданған кезде, айталық, 40 бірлік - төртінші
сатып алудан, 80 бірлік - екінші сатып алудан болған.
Әрбір әдістің компанияның жалпы табысына және, тиісінше, таза табысына
әсерін кестеде көрсетелік:(кесте №2)
Кесте №2
Көрсеткіштер Орташа өлшемді ЛИФО әдісі ФИФО Арнайы
Құн әдісі әдісі сәйкестендіру
әдісі
Өткізуден 900000 900000 900000
алынған табыс
Кезең ішінде 1004750 1004750 1004750 1004750
түскен ТМҚ
Кезең соңына 1004750:615=1633.7100*1580=158000 120*1675 80*1600=128000
ТМҚ 4 20*1600=32000 =201000 40*1675=67000
1633.74*120=196049190000 195000
Өткізілген 808701 814750 803750 809750
өнімдердің
өзідік құны
Жалпы табыс 91299 85250 96250 90250
Жалпы табыстың ең деңгейі жоғары ФИФО әдісін пайдаланған кезде
қалыптасқанын байқау қиын емес. Тиісінше, жалпы табыстың ең төменгі деңгейі
- ЛИФО әдісі кезінде болды. Рыноктағы эканомикалық жағдайға қарай есептеу
нәтижелері өзгеше болуы мүмкін еді.
7-БЕС-ына сәйкес компания Тауарлы-материалдық құндылықтарды бағалауды
ұсынылған әдістердің бірімен жүргізуге тиіс.Таңдап алынған әдіс есеп
саясатында тіркеліп, барлық Тауарлы-материалдық құндылықтарды бағалау үшін
қолданылуға тиіс болатын. Тауарлы-материалдық ққұндылықтарды бағалау әдісі
жөнінде есеп саясаты өзгерген кезде қаржы есептілігі жасалғанда ақпарат
ашылуға жатады. Егер компанияның қаржы жағдайы және қызметінің нәтижелері
туралы неғұрлым сенімді ақпарат табыс етілсе, Тауарлы-материалдық қорлар
бағалау әдісін өзгерту орынды деп танылады.
31- Есепті кезеңдегі таза табыс (шығын), елеулі қателер мен есеп
саясатындағы өзгерістер деп аталатын БЕС-ына сәйкес өткендегі немесе
келешегі бар әдістер қолданылады. Өткендегі байлам (негізгі байлам) жаңа
есеп саясатында әрдайым пайдаланылатындай етіп қолдануға саяды.Келешегі бар
байлам(жол берілетін баламалы байлам) жаңа есеп саясатының өзгерген
күннен кейінгі мәмілелер мен уақиғаларға қолданылатынын білдіреді.
Негізгі байлам өткен кезеңдерге қатысты кез келген жиынды түзету сомасы
жеткілікті дәрежеде анықтауға келетін болғанда қолданылады.Мұндай түзету
есепті кезеңнің басында бөлінбеген табыс сальдосын түзету ретінде
көрсетіледі.Сондай-ақ бұл практикада жүзеге асырылатындай болса,
салыстыру ақпараты қайта саналады.
Жол берілетін баламалы байламды пайдаланғанда кез келген түзету сомасы
есепті кезеңдегі табысты немесе шығынды анықтауға қосылады.
Жоғарыда аталған Туркуаз компаниясының мысалында тауарлы-материалдық
қорларын бағалау әдісінің өзгеруін қарастырайық. Айталық, 2003 жылы
компания орташа өлшенген құн әдісін қолданды және 2004 жылдың 1 қаңтарынан
бастап ФИФО әдісін пайдалану туралы шешім қабылдады. Бұл жағдайда 2003
жылдың соңына тауарлы-материалдық қорлар сальдосы компания 2003 жылы ФИФО
әдісін қолданғандай етіп қайта есептелуге тиіс. Кестедегі есептемелерді
пайдаланайық . Онда біз қаржы нәтижесіне тигізетін әсерін зерделеу үшін
компанияның тауарлы-материалдық қорларды бағалаудың әр түрлі әдістерін
қолдануын жорамалдауды негізге алғанбыз. Мәселен, 2003 жылдың соңында
тауарлы-материалдық қорлар Туркуаз компаниясында мынадай: орташа өлшемді
құн әдісі бойынша - 196049 теңге; ФИФО әдісі бойынша 201000 теңге болды.
Бағалау әдістеріндегі айырмаға 4951 теңге сомасына түзету жасалуы
тиіс. Салық кодексінің 91-бабындағы 2-тармағына сәйкес активтерді
бағалаудың салық төлеуші осының алдындағы салық кезеңінде қолданған
әдісінен өзге әдіске ауысқан кезде салық төлеушінің жылдық жиынтық табысы
бағалаудың жаңа әдісін қолдану нәтижесінде алынған оң айырма сомасына
ұлғайтылуға және теріс айырма сомасына азайтылуға тиіс.
Активтерді бағалаудың өзге әдісіне ауысуды салық төлеуші салық органына
хабарлап, салық кезеңнің басынан бастап жүргізеді.
Қорытындысында атап көрсетейік, 7-БЕС төрт әдістің әрқайсысын тең
тұрғыда қарастырғанда 2- Қорлар деп аталатын ХҚЕС-на сәйкес негізгі
байлам - ФИФО немесе орташа өлшемді құн әдісін, баламалы байлам ЛИФО әдісін
қолдану болып табылады. Егер компанияда бүгінгі күні тауарлы-материалдық
қорлар бағалау әдісін өзгерту қажеттілігі туса, бұған назар аударған жөн,
өйткені Қазақстан кәсіпорындарының ХҚЕС-на көшуі жақындап қалды.
1. Материалдардың қозғалысын құжаттау
Өндіріс запастарының шығысы мен түсімі бойынша жасалатын алғашқы
құжаттар материалдық есепті ұйымдастырудың негізі болып табылады. Тікелей
алғашқы құжаттардың көмегімен тауарлы-материалдық запастардың тиімді
пайдалануын және сақталуын, қозғалысын алдын ала, ағымдағы және
келешектегі бақылануын жүзеге асырады. Есепті тиімді ұйымдастыру ісінде
қорлардың сақталуы мен есепке алынуына қатысы бар барлық тұлғаларға баға
көрсеткішінің номенклатурасын жасап , таратудың маңызы зор. Онда
субьектінің қолында барлық материалдық қорлар белгілі бір белгілері
бойынша әзірленеді.
Әрбір атаулары, сорттары бойынша шартты сандық белгілері -
номенклатуралық номірі (коды) беріледі, содан соң барлық құжаттарда тауарлы-
материалдық қорлардың бары мен қозғалысы бойынша берілген номірі қойылады.
Номенклатуралық нөмірі: баланс шоттарының нөмірі немесе материалдардың
қатар нөмірі бойынша берілуі мүмкін. Материалдардың номенклатурасында
есептелінетін материалдардың бірлік бағасы көрсетіледі, яғни ол баға-
номенклатурасы деп аталады. Ол жүйеленген материалдар тізімі бойынша
жасалады және оны кәсіпорынның барлық бөлімшесі (материалды-техникалық
жабдықтау, бухгалтерия, қаржы бөлімдері) анықтама ретінде пайдаланады.
Тауарлы-материалдық қорлардың түсуін құжатпен рәсімдеу. Тауарлы-
материалдық қорларды кәсіпорын әртүрлі жағдайда алуы мүмкін: жабдықтаушының
қоймасынан, темір жол станциясынан, айлақтардан, аэропорттан, материалды
жауапты тұлғалар арқылы өз қоймаларынан.
Жабдықтаушылардың ( жіберушілердің ) қоймаларынан тауарлы-материалдық
қорларды алған кезде алушы - кәсіпорын өздерінің жауапты тұлғалары арқылы
жүзеге асырады.
Материалдардың қозғалысын есепке алған кезде мынадай типтік құжаттар
пайдаланады.
Жабдықтаушылардың қоймасынан тауарларды алу үшін материалды жауапты
тұлғаға сенімхаты беріледі.Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын
қойғызып, қолхат алу арқылы береді. № М-2а типтік ведомосы аралық нысаны,
алдын ала нөмірленген және түптелген Журналға (ү. № М-3) тіркеледі.Беріген
сенімхатты есептеу Журналы, сенімхатты тіркеуге және беруге жауапты
тұлғада сақталады.
Сенімхатты беру үшін лауазымды ұлғамен келісім шарт жасалады, ондай
келісім шарты жоқ болған жағдайда бір жолғы сенімхаттар беріледі. Берілген
сенімхатта шаруашылық жүргізуші субьектілер оның мерзімін көрсетеді.
Сенімхатқа кәсіпорын басшысы, бас бухгалтері қол қойып, мөр басады. Сол
сенімхатта алынатын тауарлардың тізімі сенімхаттың артқы жағында жазылады.
Егер де алынатын тауарлардың саны жағынан көп болмаса және түрлері де
біртектес болып келсе, онда олардың жалпы саны мен сомасы бір жолға
жазылады.
Бір қоймаға жататын тауарлы-материалдық қорлар алынған жағдайда оған
бірнеше накладной керек болса, сенім беруші сенімді тұлғаға бір сенімхатын
беруіне болады, бірақ онда берілген барлық накладнойдың нөмірі, күні
көрсетілуі тиіс. Егер де бір ғана сенімді тұлғаның бірнеше қоймадан тауар
алуына тура келсе, онда оған әрбір қоймаға ұсыну үшін жеке сенімхат
беріледі.
Сенімхат, әрекет ететін мерзіміне қарамастан, тауарлы-материалдық
құндылықтарды алған кезінен бастап беріледі. Мерзімі өткен сенімхаттары
бойынша есеп бермеген лауазымды тұлғаға жаңа сенімхаттар берілмейді.
Тауарлы-материалдық қорларды ала салысымен мтериалды жауапты тұлға
тапсырманы орындағаны туралы құжаттарды бухгалтерияға беріп, тауарды-
материалдық қорларды қоймаға өткізу керек, олардың сол құндылықтарды
қуаттайтын сенімхаты толық болмаса да.
Егер де тауарлы-материалдық қорларды алу құқы жойылса , онда одан
сенімхаты қайтып алынады, ал жіберушілерге басқа сенімхат беріледі.
Пайдаланбаған сенімхаттар мерзімі өткеннен кейін келесі күні сенім
білдірушілерге қайтарылады. Пайдаланбаған сенімхатты қайтарған кезде оны
Сенімхаттарды есепке алу журналына тіркейді және оның түбіршегіне
пайдаланбаған деген белгісін жасайды. Осындай сенімхаттар есеп беру
кезеңнің соңына дейін сақталады, сосын есепті кезеңнің соңында жойылады.
Жабдықтаушылар(жіберушілер) тауарлы-материалдық қорларды босатқан
кезде, әрбір жіберілген бөлігіне үш данада накладной жазып, онда
сенімхаттың нөмірі, күні көрсетіледі. Оның біріншісі тауарлы-матералдық
қорлар алушыда, екіншісі жіберушінің өзінде қалады, оны ол алдағы кезеңде
жіберілетін тауарлы-материалдық қорларды бақылау жасау үшін пайдаланады.
Ал үшіншісі бухгалтерияға беріледі. Таурлы-материалдық қорларды босатып
біткен соң, ең соңғы партиясының құжаттарымен бірге сенімхатын да
бухгалтерияға тапсырады. Тауарлы-материалдық қорларды мынадай жағдайларда
сенімхат бойынша босатына болмайды:
- сенімхаттың барлық реквизиттері толық толтырылмаса, жөнделген немесе
өшірілген болса;
- көрсетілген сенімхаттағы құжаттары болмаса;
- сенімхаттың мерзімі біткен болса;
- субьектіден берілген сенімхаттың жойылғаны туралы хабар болса;
- сенімхат берген субьекті өз қызметін тоқтатса (жойылса, қайта құрылымдық
өзгерістер жасаса ).
Жабдықтаушылар сатып алушының қоймасына автотранспортпен Тауарлы-
материалдық қорларды жеткізіп берген кезде сатып алушылардың материалды
жауапты тұлғасы (қойма меңгерушісі ) жабдықтаушылардың экспедиторынан алған
тауарлы-материалдық қорлардыңсанын және брутто салмағын, тауарлы-
транспорттық (көліктік) накладной мәліметімен салыстырады, олар екі данада
жазылады.Егер олардың мәліметінде айырмашылық болмаса, онда оның бір
данасына қол қойып және штамп басып, тауарлы-материалдық қорлар қабылданды
деп жазады.Накладнойдың бір экземпляры материалды жауапты тұлғада қалады.
Ал егер айырмашылық болса, онда оның саны мен сомасына Акті жасалады. Ол
екі дана етіп толтырылады және оған екі жақтың да жауапты тұлғалары қол
қояды. Оның біреуін жабдықтаушыға жібереді, ал екіншісі тауарлы-материалдық
қорлар қабылдаған жауапты тұлғада қалады, одан әрі ол бухгалтеряға
беріледі. Акты жабдықтаушыға талап-тілек қоюға негіз бола алады.
Тауарлы-материалдық қорларды теміржол транспорымен жеткізіп берген
кезде тауарлы-материалдық қорлар қабылдау вагондардан, контейнерден,
цистернадан түсірген жерінде немесе теміржол қоймаларынан қабылданады.
Тауарлы-материалдық қорлар алушы өкілі олармен қоса келген
құжаттардың (жүкті тасымалдауға берілген накладной) негізінде қабылдап
алады және қабылдау прцесіне тасымалдаушының өкілі де, Сауда өнеркәсіп
палатасынан келген тәуелсіз бақылаушы да қатысады.
Егер жүк қосарлана жүретін құжаттарынсыз келсе, онда тауарлы-материалдық
қорлары актімен рәсімделеді, сол актіде нақты тауарлы-материалдық
қорлардың саны мен бағасы көрсетіледі Бұл жағдайда жабдықтаушылардың өкілі
қатысқаны жөн, егер де олар болмаса тәуелсіз бақылаушылар қатысады. Актіні
жасаудың барлық ережесі сақталса, онда ол заңды құжат болып табылады және
жабдықтаушыға талап тілек қоюға негіз бола алады. Тауарлы-материалдық
қорларды қабылдау кезінде жүзеге асырылатын операциялардың барлығы
автомобильмен, сумен, авиациямен әкелінетін жүктердің операциясына ұқсас
болып келеді.
Жоғарыда аталғандардан басқа тауарлы-материалдық қорлар халықтан да
сатылып алынуы мүмкін. Бұл кезде материалды жауапты тұлға сатып алынған
тауарлы-материалдық қорларға акті жасайды, онда: сатушының аты-жөні, СТН,
тауарлы-материалдық қорлардың аты, алынған бағасы, жалпы құны көрсетіледі.
Осы актіде патенттің нөмірі және әрекет ететін мерзімі, қызмет түрі немесе
басқа да құжаттары көрсетіледі. Егер де аталған құжаттар болмаса кәсіпорын
бюджетке төленетін жеке табыс салығын өзі төлейді.
Тауарлы-материалдық қорларды кірістеуге мына құжаттар болып саналады:
- шот-фактура, ондақатар нөмірі мен күні, атауы және жабдықтау мен тауарлы-
материалдық құндылықтарды сатып алушының СТН, ҚҚС-ын есепке қою туралы
куәлік нөмірі , әкелінген тауарлы-материалдық құндылықтар атаулары мен
саны, құны, акцизделетін тауарлы-материалдық құндылықтар сомасы т.б.;
- тауарлы-транспорттық накладной;
- тауарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның жазған накладнойы мен
құжаттары , атап айтқанда:
Кіріс ордері. Жабдықтаушылардан немесе өңдеуден түскен запастарды
есепке алу үшін пайдаланылады. Ол бір ғана данада жазылады және ол жауапты
тұлғадан материалдар қоймаға келіп түскен кезде толтырылады.
Материалдарды қабылдау туралы акті. Жабдықтаушылардың ілеспе
құжаттарындағы мәліметтерді сандық және сапалық айырмаылықтары бар
босалқыларды қабылдау кезінде қолданады; сондай-ақ құжаттарынсыз түскен
материалдарды қабылдаған кезде де.Қабылдау комиссиясы сіндетті түрде
материалды жауапты тұлғаның, жіберуші (жабдықтаушы) өкілінің немесе мүдделі
емес мекеме өкілінің қатысуымен актіні екі дана етіп жасайды.
Құндылықтарды қабылданғаннан кейін құжаттармен қоса актілердің бір данасы
материалдық қорлардың қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, екіншісі -
жабдықтаушыға талап хатын жазу үшін, жабдықтау бөліміне немесе олардың
бухгалтериясына жіберіледі.
Материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және сақталған
кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы актісі. Табиғи шығын
нормалары айқындалмаған материалдық қорларын дайындау, сақтау немесе
өндіру процесінде орын алған жоғалтуды анықтау үшін қолданады. Қорлардың
сақталуына жауапты бөлімдердің балансынан шығаруға және кінәлі адамдардан
өндіріп алуға аталған құжат негіз бола алады.
Бұл құжат материалды қабылдау жөніндегі АКТ-ге тіркеледі. Екі данасы
толтырылып, комиссия мүшелері мен кінәлі тұлғалар қол қояды.Бірінші данасы
бухгалтерияға жіберіледі, ал екіншісі - бөлімшеде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы
актісі. Субьектінің қоймасына жабдықташылардан келіп түскен кезде табиғи
шығын нормаларына сай қорлардың кемігені анықталса немесе өңделгеннен
кейін оларға табиғи шығын нормалары қойылған болса , осы акты жасалады.
Қорларды қабылдауды жүргізген кезде жасалынған актіге кіріс ордері
қосымша қызмет атқарады. Комиссия екі дана етіп жасап қолқойып, бірінші
данасын бухгалтерияға өткізеді, ал қорлардың жоғалуына материалды жауапты
тұлғалар ол сол адамдардың есебіне есептен шығаруға негіз бола алады, ал
оның екінші данасы қоймада қалады.
Материалдардың бүлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі. Кәсіпорында
бүлінудің, сынудың, қираудың нәтижесінде арзандатуға және қорларды есептен
шығару үшін пайдаланады. Ол екі дана етіп жасалынады. Бірінші дана
бухгалтерияға жіберіліп, қорлардың жоғалуына себепші болған материалды
жауапты тұлғаларға есептен шығаруға негіз болады, екінші данасы бөлімшеде
қалады.
Тауарлы-материалдық қорды босатқанда рәсімделетін құжаттар. Кәсіпорын
қоймасынан материалдар өнімді әзірлеуге және басқа да шаруашылық
қажеттілігі үшін цехтарға, сондай-ақ сыртқы өңдеуге немесе артығын сатуға
босатқан кезде пайдаланады.
Тауарлы-материалдық қорлар цехтан цехқа берілсе, онда оны өндірістің
ішіндегі қозғалысы деп санайды, ал егер де орталық қоймадан цех қоймасына
берілсе, онда ол өндіріс шығыны ретінде танылады.
Материалдардың шығысы мынадай құжаттар бойынша рәсімделеді:
Лимиттік-жинақтама картасы - өнімді дайындауда үздіксіз пайдаланылатын
құндылықтарды босату, сондай-ақ өндіріс қажеттілігіне керек құндылықтарды
босатудың белгіленген лимиттерін сақтауға, ағымдағы және қоймадағы
материалдық қорларды бақылауға және оларды есептен шығаруға негіз бола
алатын құжат. Лимиттік-жинақтама карталары жабдықтау бөлімі немесе
жоспарлау бөлімі материалдардың бір түріне екі дана етіп дайындалады. Бір
данасы ай басталғанша цехқа - қорды пайдаланушыға, екіншісі - қоймаға
немесе цехтың қоймасына беріледі. өндіріске қорлар қоймалардың, цех
өкілдерінің лимиттік-жинақтама картасы ұсынған кезде ғана босатылады.
Қоймашы екі данаға да босатылған қорлардың күні мен мөлшерін жазған соң,
лимитте қалған қалдығы шығарылады. Қоймашының лимиттік-жинақтама картасын
цех өкілі, ал цехтың лимиттік-жинақтама картасына қоймашы қол қояды.
Бастапқы құжаттардың санын мүмкіндігінше азайту мақсатында материалдарды
босатудың материалдық есеп картотекасында көрсеткен дұрыс. Бұл жағдайда
қорларды босатудың шығын құжаттары жасалмайды, лимиттік-жинақтама картасы
жүргізіледі. Лимиттік босатуды карточканың өзінде көрсетуге болады. Цех
өкілі қорларды алу кезінде тікелей материалдар есебінің картотекасына қол
қояды, ал қоймашы лимиттік-жинақтама картаға қол қояды. Лимитті-жинақтама
карта бойынша өндірісте пайдаланбаған қорлардың есебі де жүреді. Бұл кезде
ешқандай қосымша құжаттар жасалмайды. Лимиттен тыс босатулар немесе
қорлардың бір түрін екіншісімен алмастыру тек субьект басшысының немесе
осыған өкілетті адамдардың рұқсат етуімен жүзеге асырылады. Өндіріске
лимиттен артық жіберу және қорларды ауыстыру арнайы актімен рәсімделеді.
Лимитті өзгертуді тек сондай құқық берілген тұлғалар ғана жүзеге асыра
алады. Материалдық қорларды босату тек лимиттік жинақтама картасында
көрсетілген қоймалардан босатылады. Қоймашы лимиттік жинақтау картасына
жіберілген қорлардың күні мен мөлшерін белгілеп, әрбір наменклатуралық
нөмір бойынша лимиттің қалдығын анықтап отырады. Лимит пайдаланылып
болған соң, лимиттік-жинақтама картасын қоймашы бухгалтерияға өткізеді.
Ішінара толтырылған реквизиттері мен лимиттік-жинақтама картасының
мәліметтері компьютерлік техниканың көмегімен де өңделеді.
Материалды айырбастауға арналған талап-актісі.Бұл құжат қорлардың
белгіленген лимиттен артық босатылуын немесе олардың ауыстырылуын есепке
алу үшін қолданылады, сондай-ақ қоймадан қорларды шығаруға негіз болып
табылады.Ол екі дана етіп дайындалады: бірі алушыға, екіншісі - қоймаға.
Қоймашы актінің екі данасына да босатылған қорлардың күні мен мөлшерін
белгілеп, содан соң қалдығын шығарады. Алушысының актісіне қойма
меңгерушісі, ал қойма актісіне - алушының өкілі қол қояды. Талап-актілерді
бухгалтерияға немесе компьютерлік техникаға өңдеуге берместен бұрын талап
етілген босалқылар түгелдей алынуы керек. Материалдық босалқыларды лимиттен
босату және басқалармен айырбастау тек қана субьект басшысының немесе
өклетті тұлғалардың рұқсатымен субьектінің тиісті бөлімдерімен
келісілгеннен соң ғана жүзеге асырылады.
Материалдарды босатуға арналған талап накладнойы. Босалқыларды
субьектінің өз ішіндегі қозғалысына және олардың кәсіпорын аумағынан тыс
жердегі шаруашылықтарына, сондай-ақ басқа мекемелерге босатуды есепке
алғанда пайдаланылады. Ол екі данада дайындалады. Материалдарды өз
кәсіпорынның шаруашылыұтарына босатқанда бір данасын алушыға береді,
екіншісін - қоймаға, кейінірек бухгалтерияға өткізеді. Бір данасы қоймаға,
ал екіншісі цехқа құндылықтарды кіріске алуға негіз бола алады.
Кәсіпорын аумағынан тыс жерде орналасқан өз шаруашылықтарына немесе
басқа мекемелерге материалдық құндылықтарды босатқан кезде талап-
накладной келісімдердің, нарядтардың және басқа тиісті құжаттар негізінде
дайындалады. Бірінші данасы қоймаға материалдарды босатуға негіз болады, ал
екіншісі материалды қабылдап алушыға беріледі. Материалдарды босатқан
кезде өзі алып кететін жағдай туса, алушы қол қойған талап-накладнойды,
сондай-ақ қорлар кейін төленетін болып босатылып жатса, қоймашы есеп
айырысу төлемдік құжаттарын толтыруға бухгалтерияға жібереді.
Үйлер мен ғимараттарды өңдеу және бөлшектеу кезінде алынған
материалдық құндылықтарды кіріске алу туралы актісі. Үйлер мен ғимараттарды
өңдеу және бөлшектеу кезінде алынған жұмыстарды жүргізуде пайдалануға
жарамды материалды кіріске алуда қолданылатын құжат. Құрамында тапсырыс
беруші мен мердігер өкілдері бар комиссия актіні үш дана етіп жасайды.
Бірінші және екінші данасы тапсырыс берушіде, үшіншісі - мердігерде болады.
Тапсырыс беруші бірінші данасын мердігердің төлейтін шот-фактурасына
тіркейді.
1.3 Материалдық қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі
Қоймалардағы материалдық босалқыларды есепке алуды материалдық жауапты
адамдар немесе олардың келісімімен жұмысын атқаратын есепшілер
материалдарды есепке алу үшін арналған карточкаларында жүргізеді.
Босалқылардың әрбір номенклатуралық нөміріне жекелеген карточкалар ашады,
содан соң ол бухгалтериядан қоймаға жартылай толтырылған күйінде
беріледі.Алған карточкаларда қоймашы материалдардың сақталатын орнын
сипаттайтын реквизиттерді толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттардың
негізінде жазылады.
Егер қоймадағы материалдық қорлардың қалдықтары қорлардың белгіленген
нормасынан жоғары немесе тең болса, онда қойма меңгерушісі бұл туралы
жабдықтау бөліміне хабарлауы тиіс. Бұл мақсатта қорлардың белгіленген
нормаларынан нақты қалдық қорының ауытқушылығы туралы дабыл анықтамасы
қоданылады. Ол нақты қалдық қордың белгіленген қалдықтарынан ауытқушылығын
бақылау үшін және қозғалыссыз жатқан қалдыққа бақылау жасау үшін
қолданылады. Анықтаманы бір дана етіп қойма меңгерушісі материалдарды
есепке алу карточкасының деректері бойынша жасайды. Анықтамаға деректерді
енгізудің өлшемдерін субьектінің материалдық-техникалық бөлімі белгілейді.
Бухгалтерияға берер алдында жазбалардың дұрыстығы және карточкадағы
қалдықтардың шығарылуы қойманың өзінде тікелей теклеріледі. Материалдық
құндылықтардың қозғалысын ресімдейтін құжаттарды бухгалтер қоймадағы
Құжаттарды қабылдау-өткізу тізімінің негізінде қабылдайды.
Жетіспеушіліктер мен материалдық жағынан жауапты адамдардың
қызметіндегі тәртіп бұзушылықтар туралы, сондай-ақ іріктеп тексерулер мен
өткізілген нұсқамалардың нәтижелері туралы бухгалтерияның қызметкері бас
бухгалтерге хабарлауы тиіс.
Айдың аяғында қоймадан материалдардың қалдықтарын есепке алатын
кітәбін қоймашыға береді, оған қойма меңгерушісі материалдарды есепке алу
карточкасындағы қалдықтарын өшіріп жазады. Содан кейін деректерді
салыстырып тексеру үшін материалдық босалқы қорлардың есептік топтары
бойынша және бүтіндей алғанда кітап бойынша жиынын бухгалтерияға
қайтарады. Сөйтіп, қойма меңгерушісі материалдарды есепке алуға, олардың
карточкаларын жүргізуге, құжаттардың тізімін жасауға және қойма есеп
кітабының қалдықтарын шығаруға міндетті.
Қоймалардан түскен құжаттар жік-жігімен жинақталып, жөнелту
қағаздарымен жинақталады, содан соң олардың деректерін бухгалтериядағы
мәліметтермен салыстырады. Құжаттардың даналары кейінгі есептік өңдеуге
дайындалады, ал екінші даналары - материалдар сақталатын орындарда қалады,
олар құндылықтар топтары және номенклатуралық нөмірлері бойынша орналасады.
Олар анықтамалық мақсаттарда және қоймалар бухгалтериядағы есеп деректерін
салыстырып тексеру үшін пайдаланады.
Салыстырудан кейін құжаттардың деректері кәсіпорында белгіленген есеп
топтары бойынша материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы
тізімдемесінде топтастырылады, ол тауарлы-материалдық қорлар кірісі мен
шығысы бойынша 20 Материалдар бөлімшесінің жинақтаушы шоттары және
материалдар топтары бойынша жүргізіледі. Бұл тізімдемеде материалдардың
әрбір тобы бойынша өткен айдағы тізімдемеден келесі айдың басындағы
қалдығы, ағымдағы құжаттарындағы өткізу тізімдерінің топтары бойынша
материалдардың кірісі мен шығысы сомалық сипаттамасы көрсетіледі және
айдың аяғындағы әрбір жинақтаушы шоты мен материалдар тобы бойынша қалдығы
шығарылады.
Жинақтаушы ведомосы қойма мен бухгалтерлік есеп мәліметтерін
салыстыру үшін пайдаланылады, ол материалдар есебінің Карточкасы мен
материалдардың қалдық Кітабы бойынша жүргізіледі. Материалдардың
қалдықтарының кітабы бір ай бойы бухгалтерияда сақталады және оны
материалдардың қалдықтары туралы мәліметтерді алу үшін пайдаланады. Айдың
аяғында кітап бухгалтериадан қоймаға беріледі, қойма меңгерушісі есепті
жылдың аяғындағы материалдық құндылықтардың қалдықтарын оған түсіріп, өз
қолын қойып оны растайды. Материал қалдықтарынннннның кітабы есепті айдан
кейінгі, айдың 1-3 күні бухгалтерияға тексеруге және топтар мен тауарлы-
материалдық қорларды есепке алу жөніндегі шоттар бойынша жинақталған есебі
беріледі.
Айдың аяғында материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы
тізімдемесіндегі қалдықтар туралы әрбір есептік топ бойынша сомалық түрдегі
деректер материал қалдықтарының кітабындағы топтарының жиынтығымен
салыстырылады.
Бухгалтерияда материалдың жинақтама есебінің жинақтама
тізімдемесінің негізінде немесе материалдық жағынан жауапты адамдардың
материалдық құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы есеп
берулерінде Материалдардың ақша түрідегі қозғалысы деген тізімдемесі
жасалады. Бұл тізімдемеде материалдық құндылықтардық қоймадағы немесе
материалды жауапты адамдар арасындағы қозғалысы көрсетіліп, нақты өзіндік
құнымен есептік бағалары бойынша бір айдағы материалдық құндылықтардың
қалдықтары мен кірісі туралы деректері шығарылады. Олардың негізінде
материалдардың сомалық және пайыздық ауытқулары анықталады. Табылған
процент бойынша жұмсалған материалдық құндылықтардың нақты құны
шығарылады. Тізімдеме екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде кәсіпорынға
түскен материалдардың нақты өзіндік құны мен есептік баға арасындағы
ауытқулары анықталады.
Тізімдеменің екінші бөлімі Материалдардың синтетикалық есебінің
жинақтаушы ведомосы немесе Материалдыққ құндылықтардың қозғалысы мен
қалдығы туралы есепберуі мәліметтерінің жасалады. Бұл бөлімнің деректері
20 Материалдар мен 22 Тауарлар бөлімдердің шоттары жөніндегі мәліметтер
Бас кітаппен салыстырылады.
Бухгалтерияда материалдың шығысына арналған құжаттардың бірінші
даналарының негізінде Материалдардың шығысын бөлу деген әзірлеме кесте
жасалады, онда цехтар мен шоттар тұтынушылар, тапсырыстар, жұмсау баптары
және есепке алу мен калькуляцияның басқа да обьектілері мен есептік бағасы
бойынша материалдардың жұмсалуы көрсетіледі. Бухгалтеряда, алғашқы
құжаттардың негізінде материалдың шығысына Материалдар шығысын тарату
кестесі жасалады. Сол кестенің негізінде Цехтар шығыстарының ведомосына
тиісті жазбалары жазылады.
Құндылықтардың сақталуына жүйелі бақылауды жүзеге асыру үшін
бухгалтерия материалдардың жекелеген түрлерінің қалдықтарына заттық
қалпында іріктеме-бақылау жүргізеді. Материалдардың өндірісте пайдалануына
бақылауды ұйымдастыру да бухгалтерияның маңызды міндеі болып табылады.
Цехтарда айдың аяғында пайдаланбай қалған материалдар өндіріс
шоттарынан материалдардың тиісті шоттарына, олардың түгелдеу мен бағалау
деректері бойынша тиісті шоттарда есептен шығарылады. Жаңа айдың бірінші
күні бұл материалдардың қалдықтары бухгалтерлік жазба арқылы өндіріс
шоттарынан есептен шығарылады.
Өндірісте материалдардың пайдалануына бақылау жасау үшін мынадай
әдістер қолданады: нормадан ауытқушылықтарды құжатпен рәсімдеу, партиялар
бойынша ашып-санап-өлшеп көру есебі, түгелдеу.
Бір материалды екіншісімен ауыстырғанда нормадан ауытқуларын құжатпен
рәсімдейді, сондай-ақ материалдардың нормадан тыс босатылғандарын да
Материалды ауыстыруға арналған талап-актісімен рәсімдейді.
Ашып-санаған материалдардың әрбір партиясы бойынша ауытқуларын
анықтау үшін партиялар бойынша ашып-санап-өлшеп көру әдісі пайдаланылады.
Бұл есепті өндірістегі бөлуші-шеберлер, жоспарлау-диспетчерлік бюросы, яғни
ашып-санап көруге құқысы бар адамдар материалдардың әрбір партиясына
арнайы ашылатын есептік карталарында жүргізіледі. Есептік партияларда
ашып-санап-өлшеп көрудің технологиялық карталарына сүйене отырып, осы
партияны ашып-санап-өлшеп көру нәтижесінде қандай көлемде әне қайда
дайындалғанын , сондай-ақ қалдық санын анықтап, қаншасы алынуға тиіс екені,
сондай-ақ қалдықтары көрсетіледі. Бұған қоса, карточкаларға жұмыс орнына
берілген материалдардың саны, осы партияның нақты жасалған, дайындалған
саны, сондай-ақ қалдықтардың нақты саны да енгізіледі.
Ашып-санап-өлшеп көрудің кмегімен нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz