Төменгі сатыдағы өсімдіктер – Thalloвionta
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
“Сырдария” университеті
“Химия және биология” факультеті
“Биология” кафедрасы
Бекітілді
Факультет оқу - әдістемелік кеңесі
№1 хаттама 1.09.06.
__________________________________
(төраға аты – жөні)
БОТАНИКА ПӘНІНЕН ОБСӨЖ –ДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ.
Лектор б.ғ.к. доцент : С. Е. Келдібеков.
Құрастырғандар: оқытушы Шотаева М., Нұрмағанбетов Н.
Жетісай – 2007 ж
Кіріспе
Курстың мақсаты
Ботаника (Өсімдіктер жүйесі) өсімдіктер әлемі туралы, оның шығу
тегі, дамуы систематикалық (таксономиялық) бірліктері, таралу заңдылықтары,
экологиясы, табиғатта және адам өміріндегі маңызы туралы студенттерге
түсіндіріп беру.
Студенттер төменгі және жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің морфологиялық
белгілеріне негізделіп олардың түр, туыс, тұқымдастарын анықтағыштар
жәрдемінде практикалық сабақтарда анықтай алуы керек.
Курстың міндеті
Ботаника (Өсімдіктер жүйесі) ғылымының алдына қойған міндеттерінің
ең бастыларына өсімдіктер әлемінің систематикалық брліктерге ажырату,
өсімдіктер түріне әсер етуші факторлардың морфологиялық ерекшеліктеріне
әсерін анықтау. Өсімдіктердің таксономиялық бірліктерін толық игеру.
Ботаника (Өсімдіктер жүйесі) өсімдіктер морфологиясы, өсімдіктер экологиясы
ғылымдарымен тығыз байланысты.
Студенттер нені меңгеруі қажет :
- Өсімдіктер әлемінің алуан түрлілігі
- Өсімдіктердің систематикасын (жүйесін) білу
- Төменгі сатыдағы өсімдіктердің морфологиялық ерекшеліктерін білу
- Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің морфологиялық белгілерін
филогенезін игеру
- Өсімдіктер әлемінің таралу заңдылықтарын білу
- Қоршаған ортаның өсімдіктер тіршілігіне әсерін үйрену.
Сабақ № 1
Тақырып : Кіріспе. Төменгі сатыдағы өсімдіктер – Thalloвionta.
Жоспар:
1. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктері.
2. Таксондар (систематикалық бірліктер).
3. Төменгі сатыдағы өсімдіктер таксондарының орналау реттілігі.
4. Дробиянкаларға жалпы сипаттама.
Сабақтың мақсаты : Төменгі сатыдағы өсімдіктердің биологиялық
ерекшеліктері олардың систематикалық бірліктері, (таксондары) орналасу
реттілігімен студенттерді таныстыру.
Сабақтың мазмұны: Төменгі сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік
денесін таллом деп атайды. Таллом бір клеткалы, калониялы, клеткаланбаған
көп клеткалыболады. Олар ұлпаларға және органдарға (мүшелерге) бөлінбейді.
Жыныстық жолмен көбею органдары (мүшелері) – оогонилері және антиридилері
бірклеткалы болады. Түрлер саны көптігінен бірінші орынды иеелеп, кең
таралған.
Төменгі сатыдағы өсімдіктер органикалық және минералды заттармен
қоректенеді. Органикалық заттармен гетеротрофты организмдер (бактериялар,
саңырауқұлақ, кілегейлілер). Минералдық заттармен автотрофты организмдер
(балдыр, қыналар) қоректенеді.
Систематика ғылымы біздің планетамызда кездесетін өсімдіктер түрлерін
сипаттап жазып, оларды туыстық топтарға біріктірумен және осы топтардың
жүздеген миллион жылдарға созылған эволюциясына жауап беретіндей жүйеде
орналастырумен айналысады. Қазіргі кездерде өмір сүретін өсімдіктердің
жалпы саны шамамен 500 мыңдай.
2. Таксондар (систематикалық бірліктер). Өсімдіктерді жекелеген
систематикалық топтарға біріктіру (классификациялау) жалпыға бірдей
қабылданған таксондар деп аталынатын систематикалық бірліктің негізінде
жүзеге асады.
Түр (species) - морфологиялық жағынан ұқсас особьтардың жиынтығы
Туыс (qenus) жақын түрлердің жиынтығы.
Тұқымдас (lamilia) – жақын туыстардың жиынтығы.
Бұл таксондардан басқа қосымша такондарда бар. Олар туыс тармағы,
тұқымдас тармағы т.б. жатады.
3. Өсімдіктер дүниесінің жоғарғы таксондарының орналасу реттілігі.
Төменгі сатыдағы өсімдіктер – Thalloвіоnta
І Өсімдіктер дүниесінің клеткаға дейінгі тармағы – Procytoвіоnta.
ВИРУСТАР Б¤ЛІМІ –Virophyta
¤сімдіктер д‰ниесініњ талломды, ядроѓа дейінгі тармаѓы Thallobionta
procaryota.
1. Дробянкалар бµлімі – Schizophyta
2. Кµк- жасыл балдырлар бµлімі –Cyanophyta
ІІІ. ¤сімдіктер д‰ниесініњ талломды,ядролы,пластид тармаѓы (тµменгі
сатыдаѓы автрофты µсімдіктер) – Thallobionta Eucaryota.
1. Жалтырауыќ сары балдырлар бµлімі - Chrysophyta
2. Сары- жасыл немесе єрт‰рлі талшыќты балдырлар бµлімі – Хаnthophyta
3. Диатомды балдырлар бµлімі – Diatomophyta
4. Пирофитті балдырлар бµлімі – Pirrophyta
5. Эвгленалы балдырлар бµлімі – Enqlenophyta
6. Ќоњыр балдырлар бµлімі – Phaeophyta
7. Ќызыл балдырлар бµлімі – Rhodophyta
8. Жасыл балдырлар бµлімі – Chlorophyta
9. Хара балдырлар бµлімі – Choropyta
10. Қыналар бөлімі – Lichophуta
IV. ¤сімдіктер д‰ниесініњ талломды, ядролы, пластидтері жоќ (тµменгі
сатыдаѓы гетеротрофты µсімдіктер) тармаѓы – Thallobionta aplfstidae
1. Кілегейлілер – Myxophyta
2. Сањырауќ±лаќтар – Mycophyta
Дробянкалар Н.А. Красильниковтыњ (1949) системасы бойынша 5 классќа
бµлінеді : наѓыз бактериялар, (Eubacteria, актиномицетин, (Actinomycetes,
миксобактериялар (Myxobacteria), спирохиттер (Spirochaetal), митоплазма
(Mollicutes) . Б±л организмдердіњ мембранамен ќоршалѓан ядросы болмайды.
ДНК – сы жалѓыз жіпше т‰зеді.Центриолдары жєне митодикалыќ жіпшелері
болмайды. Дробянкаларда пластидтер, митохондрия болмайды. Клетка ќабыќшасы
негізін гликопептид, муреин т‰зеді.
Ќоректенуі автротрофты, гетеротрофты, жыныстыќ процесі осебьтердіњ
бір – бірімен генетикалыќ материалдармен алмасу жаѓдайында ж‰реді.
Бактериялар класы. Бактериялар ќ±рылысы ќарапайым, бірклеткалы
организмдер. Олардыњ ядросы болмайды. Клеткаларыныњ мµлшері 0,2 – 10мкм
аралыѓында болады. Сыртќы пішініне ќарай : шар тєрізді – коккалар,
таяќша тєрізді – бациляалар, иілген – виброндар, спираллалар –спирохетта
тєрізді болып келеді.
Жалпы бактерияларды екі топќа бµлуге болады : грамша бояуѓа оњ
ќарайтын (грамположительные) жєне грамша бояуѓа теріс ќарайтын
(грамотрицательные). Бактериялар клеткаларыныњ кµпшілігініњ сыртын
кілегейлі сауыт ќаптап т±рады. М±ндай сауыттар бактериялардыњ ауру
таратќыштыќ ќабілетін к‰шейте т‰седі.
Бактериялар ќоректену т‰рлеріне ќарай автотрофты жєне гетеротрофты
болып екі топќа бµлінеді.
1. Автотрофты ќоректенетін бактериялар кµп болмайды. Олар органикалыќ
емес заттарды синтездеуіне ќарай фототрофты жєне хемотрофты болып
бµлінеді. Фототрофты – бактерияныњ мањыздысы пурпур бактериясы. М±ндай
бактериялар жасыл µсімдіктерге ±ќсас жарыќтыњ энергиясын пайдаланып,
ауадаѓы кµмірќышќыл газын µзіне сіњіреді, ауаѓа бос оттегі бµліп
шыѓарады да ауадаѓы кµмірќышќыл газынан кµміртегіні алады.
Хемотрофты бактерияларѓа лептотрикс (темір бактериясы) беггиота
(к‰кірт бактериясы) жатады. Олар ауадаѓы кµмірќышќыл газынан кµміртегін
сіњіру ‰шін органикалыќ заттардыњ ыдырауы нєтижесінде, органикалыќ
заттарды тотыќтырѓанда босайтын химиялыќ энергияны пайдаланады.
Гетеротрофты ќоректенетін бактериялар кµп. Олар паразиттік не
сапрофиттік тіршілік етеді. Паразиттері адамныњ, жануарлардыњ жєне
µсімдіктердіњ денесінде тіршілік етеді жєне оларѓа т‰рлі ж±ќпалы
ауруларды таратады. Ал сапрофиттері µлі органикалыќ заттардыњ
µлекселерінде, µсімдіктер ќалдыќтарында мекендеп ќоректенеді.
Бактерияныњ кµбеюі ‰ш т‰рлі жолмен µтеді : вегетативтік, жыныссыз жєне
жынысты. Вегетативтік кµбею бактерияларда клетканыњ жай екіге бµлінуі
арќылы єрбір 20-30 минут сайын ќайтадан ж‰ріп отырады. Б±л процесс
бактерияныњ хромосомы
(ДНК – ныњ ) екі есе артќан жаѓдайда ж‰реді. Аздаѓан т‰р бактериялар
б‰ршіктену арќылы кµбейеді.
Жыныссыз кµбею спора т‰зу арќылы ж‰зеге асады. Кµптеген бактериялар
ќолайсыз жаѓдайда ДНК – ныњ молекуласыныњ айналасында цитоплазманыњ
тыѓыздалуыныњ нєтижесінде ќалыњ ќабыќпен ќапталѓан эндогендік спора
т‰зеді. Бактериялардыњ споралары µте нєзік тµзімді келеді, ±заќ уаќыттар
(20 –30 жыл бойы) µз тіршілігін жоѓалтпайды.
Бактерияларда жаќын уаќыттарѓа дейін жыныстыќ кµбею белгісіз болып
келеді. Соњѓы кездегі зерттеулер нєтижесінде олардыњ жыныстыќ кµбеюі
болатыны аныќталды. Ол екі клетканыњ бір – бірімен тікелей т‰йісуініњ
нєтижесінде ж‰реді. М±ндай клеткалардыњ бірінен (аталыќтыњ ќызметін
атќаратын донор клеткасынан) арнайы µсінді (кµпірше) пайда болады. Ол
арќылы аталыќ клетканыњ материалы (ДНК), реципиенті – клеткасына (аналыќтыњ
ќызметін атќаратын клеткаѓа) µтіп ќ±йылады. М±ны капуляциялыќ процесс деп
атайды.
Бақылау сұрақтары :
1. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің талломы
2. Жыныстық жолмен көбею органдары
3. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің қоректенуі
4. Таксондар систематикалық бірліктер
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Төменгі сатыдағы өсімдіктердің классификациясы және биологиялық
ерекшеліктері
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник
М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с
520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с
111.
4. Абдрахманов О. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы Алматы мектеп
1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания
М. Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Тест сұрақтары
1.Ұрық тамыршасынан пайда болған тамырды қалай атайды?
А)негізгі тамыр
Б)жанама тамыр
С)қосалқы тамыр
Д)кіндік тамыр
Е)тамыр түктері
2.Тамырдың қай аймағында митоздық бөліну жүреді?
А)бөліну аймағында
В)сору аймағында
С)өткізу аймағында
Д)созылу аймағында
Е)тамыр оймақшасында
3.Суда еріген минералды заттар сабақтың қандай ұлпалары арқылы жылжиды?
А) түтікшелер
Б)сүзгілі түтіктер
В) талшықтар
Д)камбий
Е)өзек
4.Органикалық заттар сабақтың қай ұлпасымен жылжиды?
А) сүзгілі түтіктер
Б) өзек
В)түтікшелер
Д)камбий
Е) талшықтар
Сабақ № 2
Таќырып : Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядроға дейінгі
тармағы – Thallobionta procaryota.
Жоспар:
1. Бактериялар класы
2. Көк – жасыл балдырлар - Cyanophyta.
Сабақтың мақсаты : студенттерді бактериялар және көк – жасыл
балдырлардың құрылысы, жүйесі,таралуымен таныстыру.
Сабақтың мазмұны Бактериялар класы. Бактериялар ќ±рылысы
ќарапайым, бірклеткалы организмдер. Олардыњ ядросы болмайды.
Клеткаларыныњ мµлшері 0,2 – 10мкм аралыѓында болады. Сыртќы пішініне
ќарай : шар тєрізді – коккалар, таяќша тєрізді – бациляалар, иілген –
виброндар, спираллалар –спирохетта тєрізді болып келеді.
Жалпы бактерияларды екі топќа бµлуге болады : грамша бояуѓа оњ
ќарайтын (грамположительные) жєне грамша бояуѓа теріс ќарайтын
(грамотрицательные). Бактериялар клеткаларыныњ кµпшілігініњ сыртын
кілегейлі сауыт ќаптап т±рады. М±ндай сауыттар бактериялардыњ ауру
таратќыштыќ ќабілетін к‰шейте т‰седі.
Бактериялар ќоректену т‰рлеріне ќарай автотрофты жєне гетеротрофты
болып екі топќа бµлінеді.
1. Автотрофты ќоректенетін бактериялар кµп болмайды. Олар органикалыќ
емес заттарды синтездеуіне ќарай фототрофты жєне хемотрофты болып
бµлінеді. Фототрофты – бактерияныњ мањыздысы пурпур бактериясы. М±ндай
бактериялар жасыл µсімдіктерге ±ќсас жарыќтыњ энергиясын пайдаланып,
ауадаѓы кµмірќышќыл газын µзіне сіњіреді, ауаѓа бос оттегі бµліп
шыѓарады да ауадаѓы кµмірќышќыл газынан кµміртегіні алады.
Хемотрофты бактерияларѓа лептотрикс (темір бактериясы) беггиота
(к‰кірт бактериясы) жатады. Олар ауадаѓы кµмірќышќыл газынан кµміртегін
сіњіру ‰шін органикалыќ заттардыњ ыдырауы нєтижесінде, органикалыќ
заттарды тотыќтырѓанда босайтын химиялыќ энергияны пайдаланады.
Гетеротрофты ќоректенетін бактериялар кµп. Олар паразиттік не
сапрофиттік тіршілік етеді. Паразиттері адамныњ, жануарлардыњ жєне
µсімдіктердіњ денесінде тіршілік етеді жєне оларѓа т‰рлі ж±ќпалы
ауруларды таратады. Ал сапрофиттері µлі органикалыќ заттардыњ
µлекселерінде, µсімдіктер ќалдыќтарында мекендеп ќоректенеді.
Бактерияныњ кµбеюі ‰ш т‰рлі жолмен µтеді : вегетативтік, жыныссыз жєне
жынысты. Вегетативтік кµбею бактерияларда клетканыњ жай екіге бµлінуі
арќылы єрбір 20-30 минут сайын ќайтадан ж‰ріп отырады. Б±л процесс
бактерияныњ хромосомы
(ДНК – ныњ ) екі есе артќан жаѓдайда ж‰реді. Аздаѓан т‰р бактериялар
б‰ршіктену арќылы кµбейеді.
Жыныссыз кµбею спора т‰зу арќылы ж‰зеге асады. Кµптеген бактериялар
ќолайсыз жаѓдайда ДНК – ныњ молекуласыныњ айналасында цитоплазманыњ
тыѓыздалуыныњ нєтижесінде ќалыњ ќабыќпен ќапталѓан эндогендік спора
т‰зеді. Бактериялардыњ споралары µте нєзік тµзімді келеді, ±заќ уаќыттар
(20 –30 жыл бойы) µз тіршілігін жоѓалтпайды.
Бактерияларда жаќын уаќыттарѓа дейін жыныстыќ кµбею белгісіз болып
келеді. Соњѓы кездегі зерттеулер нєтижесінде олардыњ жыныстыќ кµбеюі
болатыны аныќталды. Ол екі клетканыњ бір – бірімен тікелей т‰йісуініњ
нєтижесінде ж‰реді. М±ндай клеткалардыњ бірінен (аталыќтыњ ќызметін
атќаратын донор клеткасынан) арнайы µсінді (кµпірше) пайда болады. Ол
арќылы аталыќ клетканыњ материалы (ДНК), реципиенті – клеткасына (аналыќтыњ
ќызметін атќаратын клеткаѓа) µтіп ќ±йылады. М±ны капуляциялыќ процесс деп
атайды.
Көк – жасыл балдырлар өте ертеде пайда болған өсімдіктер түрлерінің
жалпы саны 14 мың.
Клетка құрылысы –бұлар негізінен колониялы және көп клеткалы, сиректеу бір
клеткалы, түсі алуан түрлі (көк-жасыл, сарғыш, жасыл). Олардың түсі
клеткада әртүрлі мөлшерде болатын әртүрлі пигменттердің көк – жасыл түсті
фикоцианның, хлорофиллдың, каротиноидтардың және қызыл түсті фикоцианның,
хлорофилдің, каротиноидтардың және қызыл түсті фикоэритриннің орайласып
келуімен тікелей байланысты. Көк-жасыл балдырлардың клеткаларында
қалыптасқан ядросы, хромотофорасы және клетка шырынына толы вакуольдері
болмайды. Клетка қабықшасы негізінен пектинді заттардан тұрады : клетка
қуысы цитоплазмамен толтырылған, ол екі қабаттан тұрады : қатты клетка
қабықшасына жақын жатқан,мембраналар мен пигменттерден тұратын көк-жасыл
түске боялған қабат хроматоплазмадан және ДНК – Дан тұратын, түссіз ортаңғы
бөлік центроплазмадан тұрады.
Көп клеткалы көк-жасыл балдырлар жіп тәрізді болып келеді. Жіптерінің
ұзындыққа өсуі клеткалардың жай екіге бөлінуі арқылы жүзеге асады. Жіп
түзетін біртектес клеткалардың ішінде гетеро циста деп. Аталынатын үлкен,
қабықшалары қалың, клетканың ішіндегі тірі заттарынан айырылған сарғыш-
қоңыр түсті дөңгелек өлі клеткалар болады.Көп жағдайда бір клеткалы және
жіп тәрізді көк-жасыл балдырлар өз бойынан шырышты заттар бөліп шығарады
және бірігіп біршама үлкен колония түзеді.
Қоректенуі. Көк –жасыл балдырлар автотрофты жолмен қоректенеді. Кейбір
жағдайларда олардың көпшілігі шіріген қалдықтары мол ластанған суларда өмір
сүруіне байланысты миксотрофты (аралас) қоректенуге қабілетті болып келеді.
Яғни фотосинтезбен бірге, органикалық заттарды өз бойына сіңіре алады.
Артық қор заттары ретінде гликопротеид, валютин (белок) немесе көк-жасыл
балдырларға тән цианофицин (лапопротеид) түзеді.
Көбеюі. Көк – жасыл балдырлар негізінен вегетативтік жолмен көбейеді.
Бір клеткалы организмдер клетканың бірнеше ұсақ бөлшектерге бөлініп
кетуінің ал көп клеткалыларының жіпше-гетероциста немесе маманданбаған өлі
клеткалар арқылы үзіліп кетуінің нәтижесінде жүзеге асады. Жіпшенің
вегетативні көбеюге қажетті участогі гармогония деп аталынады.
Арнайы маманданған көбею органдары болмайды. Жыныстық көбею жоқ.
Қолайсыз жағдайларда клеткалардан қабықшалары қалың споралар түзіледі.
Классификациясы. Көк-жасыл балдырлар үш класқа бөлінеді : хрококкалар,
(Chroococcophyceal),хамесифондылар (Сhamaesiphonophycal), гормогиялылар
(Hormoqoniophyceal).
Хрококкалар класына (Chroococcophyceal), глеокапса, (Coleocapsa)
микроцистис (Mierocystis), мерисмопедия (Merismopedia), хамесифондылар
(Chamesiphonophycal), демокарпа (Democarpa), паширенема (Pasherinema),
хамесифон (Chamecsiphon), гармониялар класына (Hormoqonophyceal), -
осцилатория (Oscillatoria), спирулина (Spirulina), Лингвия (Lynqlya),
анабенка (Anabena), носток (Nostoc), толипотрикс (Tolipotrix), ривулярия
(Rivularia), глеотрикия (Gloetrichia).
Көк – жасыл балдырлар өте өзгергіш, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына
тез бейімделеді. Олар тұщы және теңіз суларында, топырақ беттерінде,
тастарда, бұлақтар суларында өмір сүреді.Ластанған суларда планктон түрінде
судың көкшіл түске боялуына (цветение) әкеліп соқтырады.
Бақылау сұрақтары :
1. Бактериялардың құрылысы
2. Бактериялардың қоректенуі
3. Бактериялардың классификациясы
4. Көк – жасыл балдырлардың құрылысы
5. Көк – жасыл балдырлардың қоректенуі
6. Көк – жасыл балдырлардың классификациясы
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Бактериялар және көк – жасыл балдырлардың таксономиялық бірліктері
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник
М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с
520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с
111.
4. Абдрахманов О. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы Алматы мектеп
1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания М.
Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Тест сұрақтары
1.Өркен неден дамиды?
А)тұқымның ұрық бүршігінен
Б)бүйірлік бүршіктен
С)ттөбе бүршіктен
Д)қосалқы бүршіктен
Е)гүл бүршігінен
2.Қандай өсімдіктер сабағында жылдық сақиналар тән?
А)сүректі (ағаш)
Б)шөптесін
С)даражарнақтылар
Д)астық тұқымдастар
Е)лала гүлді тұқымдастар
3.Сүрек қандай элементтерден тұрады?
А)түтікшелерден
Б)қабық өңінен
С)тоздан
Д)сүзгілі түтіктен
Е)камбий
Сабақ № 3
Тақырып : Жасыл ,сары-жасыл балдырлар бөлімі
Жоспар:
1. Жасыл балдырлардың жалпы сипаттамасы
2. Жасыл балдырлардың классификатциясы
3. Сары-жасыл балдырлардың классификатциясы
4. Классификатциясы
Сабақтың мақсаты : Жасыл және сары жасыл балдырлардың биологиялық
айырмашылығы, таксономиялық бірліктері. Негізгі өкілдерінің сипаттамасымен
студенттерді таныстыру.
Сабақтың мазмұны 1. Түрлерінің жалпы саны 15 мыңдай. Негізінде тұщы
суларды, теңіздерде, ылғалды топырақтарда, ағаштар діндерінде, дуалдарда
кең таралған өсімдіктер. Клеткалары бір ядролы, көп ядролы болуы да мүмкін.
Пигменттеріне хлорофилл, каротиноидтар жатады. Артық қор заттарына крахмал
және шыны майы жатады. Вегетативті, жыныссыз, жыныстық жолдармен көбейеді.
2. Классификациясы. Бес топқа бөлінеді: вольвоксты балдырлар класы
(Volvocophyceal), протококты балдырлар класы (Рrotococcophyceay),
улотриксті балдырлар класы (Ulotrichophyceal), сифонды балдырлар класы
(Siphonophyceale) тіркеспелі немесе конъюгациялы балдырлар класы.
(Conjiuqatophyceal).
Вольвоксты балдырлар класы – Volvocophyceae. Балдырлар класына жасыл
балдырлардыңең қарапайым өкілдері жатады. Вольвоксты балдырлардың басым
көпшілігі бір клеткалы организмдер, сонымен бірге колониялы формалары да
болады. Шалшық сулардың немесе кішілеу көлшіктердің беттері жасыл бояуға
боялған кездерде мұнда ең жиі кездесетін хламидомонада болады екен.
“Хламидомонада” деген сөзді грек тілінен аударар болсақ, сыртқы қабықшамен
қапталғант қарапайым организм деген ұғымды білдіреді. Хламидомонада тек
микроскоппен қарағанда ғана анық байқалатын бір клеткалы жасыл балдыр. Ол
жасыл түсті, құрамында бүткіл клеткаға жасыл өң беретін хлорофилл бар.
Клетка қабықшасы арқылы хломидомонада судан минералды заттар мен
көмірқышқыл газын бойына сіңіреді. Суды зиянды қоспалардан тазартады.
Хламидомонада жыныссыз жолмен көбеюі оның жазда қолайлы жағдайларда бөлінуі
арқылы жүзеге асырылады. Жыныстық жолмен көбейгенде клеткасынан мөлшері
жағынан бірдей бірнеше зооспораға ұқсас ұсақ гаметалар пайда болады.
Гаметалар суға шығып, екі – екеуден қосылады. Бұл жағдайда зигота түзіледі.
Протококты балдырлар класы – Protococcophyceae.
Протококты балдырлар класына негізінен бір клеткалы, сиректеу колониялы
организмдер жатады. Тек қарапайым жіп тәрізді және пластинкалы формалары
ғана көп клеткалы болып келеді. Біл клеткалы жасыл балдырлардың ішінде кең
тарағандарының бірі хлорелла (Chlorella) . Ол тұщы суларда және топырақта
көптеп кездеседі. Хлорелланың клеткалары ұсақ, шар тәрізді, тек
микроскоппен қарағанда ғана жақсы көрінеді.Хлорелланың клеткасының сыртын
жылтыр қабықша қаптап тұрады, оның астында цитоплазмасы мен ядросы
орналасқан, ал цитоплазмасының –жасыл хроматофоры болады.
Хлорелла қозғалмайтын автоспоралары арқылы өте тез көбейеді және өзін
қоршаған ортадан органикалық заттарды белсенді түрде сорып отырады.
Сондықтан да оны лас суларды биологиялық жолмен тазартуға жиі пайдаланады.
Космос корабльдеріндегі және сүңгуір қайықтардағы ауаның тұрақты және
қажетт құрамын сақтап тұруға аса қажет. Соңғы кезде хлорелланың өндірістік
мақсатта өсіруге бағытталған тәжірибе жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Улотриксты балдырлар Ulothrichophyceae.
Улотриксты балдырлар клсына талломның құрылысы жіп тәрізді немесе
пластинкалы болып келетін жасыл балдырлар жатады. Ағын сулы өзендердің
астындағы тастарда және шіріген ағаштардың қалдықтарында жабысып тұрған
ашық көк түсті жіптердің жиынтығын көруге болады. Ол көп клеткалы жасыл
балдыр улотрикстың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде жіптер ұзарып өсіп
отырады. Улотриксте фотосинтез процессінің нәтижесінде қоректік,
органикалық заттарды өзі синтездейді және судан органикалық заттарды сорып
қабылдайды. Жыныссыз көбеюі сопақша болып келген төрт талшықты зооспоралар
арқылы жүзеге асады. Қолайлы жағдайда зигота бөлініп, одан төрт
қозғалмайтын клетка спора түзіледі. Олардың әрқайсысы су астына шөгіп, жаңа
жіп тәрізді балдыр улотриксқа айналады.
Сифонды балдырлар класы –Siphonophyceace.
Бұл класқа жататын балдырлардың басқа жасыл балдырлардан айырмашылығы
сол, олардың клеткалық құрылысы болмайды. Сифонды балдырлар өте ертеде
жасыл балдырлардың көбінен бұрын пайда болған. Олардың қазіргі кезде өмір
сүретін түрлерінің саны көп емес 400-500 түрден аспайды. Сифонды
балдырлардың 90% теңізде өседі. Негізгі өкілдерінің бірі каулерпа туысы.
Бұл Жерорта теңізінде жиі кездесетін талломының ұзындығы 1м жететін балдыр.
Нағыз жыныссыз көбеюі жоқ, кейде талломының бөліктері арқылы вегетативтік
жолмен көбейеді. Жыныстық процессі изогамиялы.
Тіркеспелі балдырлар класы – Conjugatophyceae.
Тіркеспелі бюалдырлар класына негізінен микроскопиялық жасыл балдырлар
жатады. Түрлерінің жалпы саны 4700 – дей болады. Олардың көбісін
десмидиялылар қатары түзеді. Талломы көп клеткалы жіп тәрізді немесе бір
клеткалы талшықсыз болып келеді. Жыныстық процесі тіркесу арқылы жүреді.
Зооспоралары мен гаметалары болмайды.
Негізгі өкілдерінің бірі ткөп клеткалы жіп тәрізді балдыр спирогира
туысы (Spiroqira). Ол сыртқы кілегеймен қапталған ашық көк түсті матасқан
жіптердің жиынтығы түрінде ақпайтын немесе жай ағатын сулардың қабаттарында
жүзіп жүреді, немесе судың түбінде салынды түзеді. Спирогираның клеткалары
ұзынша созылған цилиндр пішінді болып келеді. Клетка қабықшасы қалың және
ол целлюлозадан тұрады. Клетканың ішінде спирал тәрізді бұралған аситаға
ұқсас хромотофоры болады. Вегетативті көбею жіптердің үзілуі арқылы жүзеге
асады. Жасыл балдырлдардың табиғатта маңызы зор. Олар фотосинтез
процессінің негізінде органикалық заттар түзіп судан өз бойына көмір қышқыл
газын сіңіреді және оттегін бөліп шығарады. Онымен суда мекендейтін
жануарлдар тыныс алады. Жасыл балдырлар шамадан тыс көбейіп кетсе,
шаруашылыққа зиян келтіруі мүмкін. Сондықтан каналдарды және көлшіктерді
балдырлардан тазалап тұру қажет.
Хара балдырлар бөлімі – Charophyta.
Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша хара балдырларының 300 – дей түрі
сиптталып жазылған. Талломы күрделі тарамдалған болып келетін үлкен
балдырлар. Олар көп жағдайда тұщы суларда кездеседі. Су астында ну болып
жиі өседі. Жыныссыз жолмен көбеймейді. Вегетативтік көбеюі ризоидтарында
пайда болатын түйнектері немесе талломының төменгі бөліктері арқылы жүзеге
асады. Жыныстық көбею органдары оогоний мен антеридийелері көп
клеткалы.Хара балдырлары жасыл балдырлардың ішіндегі ең жақсы
жетілгендіріне жатады. Пісіп жетілген қызғыш – сары түске боялады.
Ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан зигота түзіледі өмірлік циклы гаплоидты
фазада өтеді. Зигота ғана диплоидта.
3. Бұл бөлімге 25 мыңдай түр жатады. Олардың тамомы көп клеткалы жіп
тәрізді, клеткаланбаған. Сары – жасыл балдырлар негізінен тұщы суларды,
сиректеу тұзды суларда мекендейді. Олар планктондар, бентостардың маңызды
компоненттерінің бірі болып табылады. Сонымен қатар сары – жасыл балдырлар
топырақта және тастық бетінде де өседі. Олардың клеткаларының қабықшалары
протопектинді, целлюлозасы аз болады. Ядросы көп жағдайда біреу,
клеткаланбаған түрлерінің ядросы көп болады. Хромотофорында хлорофилден
басқа талломға сары – жасыл түс беретін каротиноидтар болады. Пиренойдтары
болмайды. Артық қор заттары ретінде шыны майы, кейде лейказиннің және
валютиннің түйіршіктері жиналады.
Вегетативтік көбеюі клетканың екіге бөлінуі арқылы немесе талломдардың
бөлшектері арқылы жүзеге асады. Жыныстық процессі негізінен изогамиялы.
Сиректеу оогамиялы болып келеді. Зооспоралары мен сперматозоидтарының
ұзындықтары әртүрлі, екі талшығы болады : біреуі қысқа түзу, жылтыр, ал
екіншісі ұзын және қауырсынды болып келеді.
4.Классификациясы. Бұл бөлім мынадай 6 кластан тұрады :
ксантомонадалылар класы (Xanthomonodap hyceal), ксантоподалалылар класы
(Хanthopodophyceal) kcantokan салылар класы (Хаnthocapsophyceal),
ксантококкалылар класы (Хanthococcophyceal), ксантококкалылар класы
(Xanthotrichophyceal), ксантотрихалылар класы (Xanthotrichophyceal), kcanto
сифондылар класы (Хanthosiphonophyceal) осы 6 кластың ең үлкені және
теориялық тұрғыдан маңыздысы ксантосифондылар класы.
Ксантосифондылар класы – Xanthosiphonophyceal.
Бұл класқа сифонды құрылысты яғни талломы леткаланбаған сары – жасыл
балдырлар жатады. Негізгі туысының бірі Вошерия (Vaucheria). Вошерия туысы
пигменттерінің құрамына және ассимиляциясының өнімдеріне қарай
систематиктер бұл туысты жасыл емес бұрынғыдай сары – жасыл балдырларға
жатқызды. Табиғи жағдайда бұл түр ақпайтын тұщы және ағын суларда, сонымен
бірге суы тартыла бастаған су қоймаларының жағалауларында қара – көк түсті,
жіп тәрізді талломдардың жиынтығын түзеді. Топыраққа ризоидтары арқылы
бекініп тұрады.
Талломы клеткаланбаған, тармақталған, көп ядролы диск тәрізді көптеген
ұсақ хромотофоралары болады. Жыныссыз көбейгенде жіпшесінің жоғарғы ұшында
зооспорангий түзіледі. Оның ішінде көптеген екеу – екеуден жұптасқан
талшықтары бар бір ғана зооспора жетіледі. Зооспора біраз уақыт суда жүзіп
жүреді, содан соң талшықтарын тастап, тоқтайды да өсіп жаңа талломға
айналады. Жыныстық процесі оогамиялы. Актеридни мен оогонийт бір клеткалы
болады. Біраз тыныштық кезеңінен соң зигота редукциялық жолмен бөлінеді де
өсіп жаңа особьқа айналады.
Бақылау сұрақтары :
1. Түрлерінің жалпы саны,өмір сүру орталары
2. Клетка құрылыстары
3. Классификациялары
4. Негізгі кластары, өкілдері
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Ксантосифондылардың биологиялық еркшеліктері, классификациясы
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник
М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с
520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с
111.
4. Абдрахманов О. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы Алматы мектеп
1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания М.
Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Тест сұрақтары
1.Өсімдіктердің қай мүшесінде мынадай ұлпалар кездеседі:
қабықша,бағаналы,кеуек,өткізгіш,леп тесік?
А)жапырақта
Б)тамырда
С)сабақта
Д)гүлде
Е)аталықтарында
2.Жапырақтың жұмсақ бөлігін құрайтын бағаналы және борпылдақ ұлпасы
ұлпалардың қай тобына жатады?
А) өткізгіш ұлпасы
Б) негізгі
С)жабын
Д)механикалық
Е)түзуші
3.Сабақтың өзегі ұлпаның қай тобына жатады?
А)қор жинаушы
Б)жасаушы
С)жабынды
Д)ассимиляциялық
Е)қоректенуші
4.Қандай жасушалардың бөлінуінің есебінен сабақ ұшынан ұзарып өседі?
А)өсу конусының жасушалары
Б)камбий жасушалары
С)буынаралықтар негізін құрайтын жасушалар
Д)сүрек жасушалары
Е)өзек жасушалары
Сабақ № 4.
Тақырып : Диатомды, қоңыр балдырлар бөлімі – Diatomophyta.
Жоспар:
1. Диатомды балдырлардың жалпы сипаттамасы
2. Көбеюі
3. Классификациясы
4. Қоңыр балдырлардың жалпы сипаттамасы
Сабақтың мақсаты : Студенттерді диатомды, қоңыр балдырлардың
биологиялық ерекшеліктері мен классификациясы және географиялық белдеулерде
таралуымен таныстыру.
Сабақтың мазмұны 1.Түрлердің жалпы саны 6 мың шамасында болады. Бұлар
бір клеткалы, колониялы организмдер. Диатомды балдырлар барлық жерлерде
кездседі. Олар ащы және тұщы суларда, ылғалды топырақтарда, жар тастарда,
ағаштардың діндерінің қабықтарында және т.б. жерлерде өседі. Судың
түбіндегі ұйық батпақтарда олар өте көп кездеседі. Диатомды балдырлардың
клеткасының пектинді қабықшасына, сырт жағынан кремнезем (SiO2) cіңеді.
Қорғаныш қызмет атқаратын “сауыт” түзеді. Ол бір біріне тығыз болып
киілген екі бөлектен сыртқы эпитека және астыңғы гипотекадан тұрады. Бұл
бөліктің әрқайсысы екі жақтаудан тұрады. Эпитеканың белдеуі гипотеканың
белдеуіне қарай тығыз болып жылжиды. Жақтауларында оларды тұтас тесіп
өтетін тесіктері – поралары және бос қуыстары болады. Жақтауларының
құрылысы алуан түрлі болып келеді және оның систематикалық тұрғыдан
қарағанда маңызы зор. Клетканың ішінде протопластпен вакуольдері
орналасады. Ядросы біреу. Хромотофорасының түсі қоңыр, өйткені оның
хлорофиллі қоңыр пигменттермен, кароминоидтармен және диатоминмен жабылып
көрінбей тұрады. Артық қор заттары шыны майы, сонымен бірге валютин және
лейкозин түрінде де жиналады.
2. Вегетативтік көбеюі протопластың методикалық жолмен бөлінуінің
нәтижесінде жүзеге асады. Осыдан кейін клеткалар бір бірінен ажырайды да
әрбір протопласт жаңа гипотеканы өздері түзеді. Бұл жағдайда аналық
клеткадан қалған гипотека жас клетканың эпитекасына айналады. Осындай
бірінен соң бірі келетін бөліністердің сериясынан кейін особьтар біртіндеп
ұсақтанады. Осындай особьтардың одан әрі ұсақтануына жыныстық процесс шек
қояды. Бұл жағдай особьтардың санының айтуына емес, олардың бұрынғы
мөлшерінің қайтадан қалпына келуіне мүмкіндік береді. Жыныстық көбеюінің
формасы алуан түрлі : ұсақтанған особьтар бір – бірімен жақындасады да
жақтауларын тастап, шырышты сұйықтың ішіне енеді. Осындағы клетканың
әрқайсысы редукциялық жолмен бөлінеді, нәтижесінде олардан төрт гаплоидты
клетка – тетрада пайда болады. Әртүрлі тетрадалардың екі клеткасы бір –
бірімен қосылады, қалған клеткалар жойылады. Зиготаны өсу спорасы
(ауксоспора) деп атайды. Одан мөлшері қалыпты жағдайдағыдай жаңа особь
пайда болады.Диатомды балдырлардың өмірлік циклы диплоидты фазада өтеді.
Диатомды балдырлардың шіріген қалдықтарынан диатомит және трепел пайда
болған. Оларды жарылғыш заттар жасау өндірісінде динамиттер жасауға
пайдаланады.
3. Классификациясы. Диатомды балдырлар бөлімі екі кластан тұрады :
пенатталылар класы (Pennatophyceal) центрикалылар класы (Centrophyceal).
Бөлімнің негізгі туысының бірі пиннулярия (Pinnularia). Ол пенаттылар
класына жатады. Бұл судың түбіндегі ұйықта көп мөлшерде кездесетін,
клеткасының формасы салақтау, эллипс тәрізді, ұштары дөңгелектеніп келген,
ортаңғы бөлігі жалпақтау, бір клеткалы балдыр. Клетканы бойлай тігіс (щель)
өтеді, оның ұшында және ортасында түйін деп аталынатын, үш қалыңдаған
төмпешік болады. Пинулярияның жақтауларында көптеген көлденең жолақтары
болады, олар клетканың сыртындағы кремнеземнің бірыңғай тегіс болып
жиналмауының нәтижесінде түзілген. Клеткасында ядро вакуоль және екі
пластинка тәрізді қоңыр түсті хромотофорасы болады.
4. Түрлерінің жалпы саны 1.5 мыңдай болады. Қоңыр балдырлар бентостың
маңызды компоненттердің бірі болып табылады.Қоңыр балдырлардың таломының
бояуы сарғыштан қара-қоңыр, тіптен қара-қышқыл түске дейін болады. Қоңыр
балдырлардың талломы көп клеткалы болады. Олардан эволюцияның дамуын ұсақ
организмдерден бастап, аса үлкен 60-100м жетеді.Қарапайым түрлерінің
талломы жіп тәрізді болып келеді және бір қатар клеткалардың тізбегінен
тұрады. Жақсы жетілгендерінің клеткалары әртүрлі бағытта бөлінеді және көп
жағдайда дифференцияланып, ассимиляциялық, қорлық арқаулық және механикалық
өткізгіштік ұлпаларға ұқсас клеткалардың дараланған комплекстерін түзеді.
Мұндай дифференциация талломның әртүрлі қызмет атқаратын участоктерге
ризоидтарға өстік бөлікке (сабаққа) және филлоидтарға (жапырақтарға)
бөлінуіне байланысты болса керек.
Қоңыр балдырлардың клеткалары бір ядролы. Хромотофоры көп жағдайда диска
тәрізді, көп болады. Артық қор заттары ламинарын (полисахарид), маннит
(сахароспирт) және шыны май тамшылары түрінде жиналады. Пектинді –
целююлозды клетка қабықшасы оңай шырыштанады. Талломы төбелік немесе
қысытырма меристемасы арқылы өседі. Өмірінің ұзақтығы бірнеше бөліктерге
үзілуі арқылы жүзеге асады.Жыныссыз көбеюі көптеген екі талшықты
зооспоралары немесе қозғалмайтын тетроспоралар арқылы жүзеге асады.
Зооспоралары бір клеткалы сиректеу көп клеткалы зооспораларда, ал
тетраспоралары тетраспорангияларда пайда болады.
Жыныстық процесі изогамиялы, гетерогамиялы, оогамиялы болып келеді. Изо
және гетерогаметалары көп клеткалы гаметангияларда пайда болады, оонийлері
мен антеридийлері – бір клеткалы. Қоңыр балдырлардың фикуста басқаларында
өмірлік циклінде ұрпақ алмасуы айқын байқалады. Мейоз зооспорангияларда
немесе тетраспораларда жүреді. Зооспоралары немесе гаметофитке бастама
береді. Гаметофиттері қос жынысты немесе дара жынысты қос жынысты немесе
дара жынысты болады. Зигота тыныштық кезеңіне көшпей-ақ спорофитке (2п)
айналады. Әртүрлі түрлерінде ұрпақ алмасу әртүрлі болады.Біреулерінің
спорофиті мен гаметофиті сырт қарағанда бірдей болады, ал екіншісілерінің
спорофиті гаметофитіне қарағанда біршама үлкен болады. Қоңыр балдырлар
теңіздердің түбінде орман немесе шалғын түзеді. Кейбір қоңыр балдырлардың
талломының ұзындығы 60-100м.
Классификациясы. Үш кластан тұрады : изогенераттылар класы
(isoqeneratae), гетерогенераттылар класы (Нeteroqeneratal) және
циклоспоралар класы (Cyclosporeal).
Бақылау сұрақтары :
1. Диатомды балдырлардың тіршілік ету орталары
2. Көбею жолдары
3. Классификациясы
4. Қоңыр балдырлардың биологиялық ерекшеліктері
5. Қоңыр балдырлардың клетка құрылыстары
6. Қоңыр балдырлардың көбею жолдары
7. Қоңыр балдырлардың классификациясы
8. Гетерогенераттылар класының биологиялық ерекшеліктері
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Гетерогенаттылардың биологиялық ерекшеліктері
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник
М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с
520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с
111.
4. Абдрахманов О. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы Алматы мектеп
1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания
М.Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Тест сұрақтары
1.Қандай жасушалардың бөлінуі есебінен сабақ жуандап өседі?
А) камбий жасушалары
Б) өсу конусының жасушалары
С)буынаралықтар негізін құрайтын жасушалар
Д)сүрек жасушалары
Е)өзек жасушалры
2.Қосалқы тамырлар жүйесі қандай құрылысты болады?
А)дұрыс жаабы жоқ
Б)кіндікті
С)шашақты
Д)тамырлар түйнекті
Е)тамыр жемісті
3.Фотосинтез кезінде қандай процесс жүреді?
А)көмірсуларды синтездеу
Б)суды буландыру
С)белоктарды синтездеу
Д)майлардың пайда болуы
Е)ДНК- ң пайда болуы
Сабақ № 5
Тақырып: Пирафитті, эвглена, қызыл балдырлары.
Жоспар:
1. Пирафитті балдырларға жалпы сипаттама
2.Эвглена балдырлардың жалпы сипаты
3.Қызыл балдырларға жалпы сипаттама
Сабақтың мақсаты : Студенттерді пирофитті және эвгленалы балдырлардың
биологиялық ерекшеліктерімен таныстыру.
Сабақтың мазмұны Бұл бөлімге тиісті балдырлар микроскопиялық, негізінен
бір клеткалы, көбінше екі талшықты, суда еркін жүзеді.Клеткасы
дорзовентраль түзілген.Олардың сыртында бойына және еніне қарай жайғасқан
бір – бірімен қосылған жерінде түрлі ұзындықта 2-ден талшық шығады.
Клеткасы қабықсыз немесе целюзолалы көпшілігі құмтаспен оралған.
Хромотофоры клетканың шетінде жайласқан, құрамындағы хлорофилл, каротин
және ксантофил пигменттері клеткаға ақ, қоңыр, қоңыр, кейде сарғыш, қызғыш
түс береді. Қор заттары ретінде крахмал, май пайда етеді, жай бөліну
жолымен көбейеді.Пиррофит балдырларда жыныссыз көбеюде кездесіп тұрады.
Мұнда екі талшықты зооспора немесе қозғалмайтын аплоноспора пайда болады.
Ыңғайсыз жағдайда цистаға айналады.Жыныстық көбею кездеспейді. Парофитт
балдырлардан судың биологиялық анализыда оның ластанулық дәрежесін
анықтауда пайдаланады.Пиррофит балдырлардың 1100 – ден артық түрді өз ішіне
алады.
2 класқа бөлінеді : крифтофиттер және динофиттерге бөлінеді.
Пиррофит балдырлардың динофиттер класынан церацкумва перидиумды атап
өтеміз.
Церацкум – Ceratium hirundinella. Клеткасы бойына ұзыншақ түзілген
балдыр. Клетканың кең бөлімінде көлденең каналша болып, оны екі бөлімге
бөледі. Алдыңғы ұзын өсіндіні апикал жағы, екі немесе үш әртүрлі
ұзындықтағы қайрылған өсінділі бөліміні апика бетт деп аталады. Екі
талшықтан бірі алдыңға қарай бағытталып, екіншісі денені каналша бойлап
орап алады.
Көбеюі. Клетканың қарапайым жолмен екіге бөліну арқылы өтеді.
Перидиум – Peridinium. Клеткасы шар, немесе жұмыртқа тәрізді көрініске ие.
Клетка қабықтары құм заттары мен тойынған қалқан көрініске ие. Протопласта
бір ядросы бар. Хромотофоры қоңыр реңді пиреноидтары жоқ. Фотосинтез
нәтижесінде крахмал және май тамшылары пайда болады.Клеткаларының тең екі
бөлімге жай бөлінуі жолымен көбейеді.Су қоймаларында планитонда өмір
сүреді.
2. Эвгленалар бір клеткалы, бір ұзын талшығы жәрдемінде таза жасыл
хромотофоралары арқылы актив әрекеттенеді.Клеткасының пішіні көбінше
элиппс, ұзын болып келеді. Оларда целлюлозалы қабық болмайды. Оның қызметін
целлюлозаның сыртқы қабығы қалыңдауы нәтижесінде пайда болатын перипласт
немесе пеликула деп аталатын үстіңгі қабат атқарады. Пелликула иілуші
болғандығы себепті клетка өз денесін, пішінін өзгертіріп тұрады.
Цитоплазмада бір немесе бірнеше хромотосфорлар болады, онда жоғары
өсімдіктер хлорапластындағы сияқты хлорофилл а және б каротин және
ксантофиллі бар.Кейбір эвгленаларда қызыл реңді астаксантинде кездеседі.
Фотосинтез нәтижесінде крахмал жиналмайды оған ұқсас парамилон пайда
болады. Парамилон жалтырақ дәндерге ұқсас көріністе хромотофорда немесе
оның төңірегінде жиналады. Хромотофор көбінше жұлдыз, лента ірі пластинка
және диска тәрізді болып, клетка қабығы жанында жайласқан. Хромотофор
пиреноидты және пиреноидсыз болады. Эвгленалар клеткасының алдыңғы
бөлімінде ворониа тәрізді сайлық болып олардан бір немесе екі талшық шығып
тұрады. Тірі эвглена клеткасының алдыңғы бөлімінде қызыл нүкте стигма
жайласып ол орототаксис жарықтықтан әсерлену ерекшеліктеріне ие.
Көбеюі.Клетканың бойына қарай екіге бөліну жолымен амалға асады. Бөліну
алдынан талшықтарына тастайды ядро, стигма және хромотофорлар бөлінгеннен
соң, клетканың алдыңғы бөлімінде саңлау пайда болады. Ол үлкейіп екі клетка
пайда болады. Талшықтар пайда болған соң актив әрекеттене бастайды.
Эвгленалар табиғатта ақпайтын түрлі экологиялық жағдайдағы су қоймаларында
кездесуі мүмкін. Эвгленалар миксотроф және сапрофит қоректенуіне байланысты
ластанған су қоймаларында биологиялық тазалануында үлкен роль ойнайды.
Эвгленалардың табиғатта 400-ге жақын түрі кездеседі олар екі қатарға
бірігеді негізгі өкілдері эвглена және трахемонас.
Эвглена – Euqlena viridis. Клеткасы ұршық бір талшықты цитоплазматикалық
перипласт қабығымен оралған клетканың алдыңғы бөлімінде воронка тәрізді
бума болып, ол цитоплазмадағы қысқарушы вакуола мен байланысады. Буынның
жан бөлімінде қызыл гематохроль пигменті мен толған көзі жайласқан.
Цитоплазмада бір ядро және жасыл реңді жұлдыз тәрізді даналы, лента тәрізді
пиреноидсыз хромотофоралары болады. Қор зат ретінде көмірсулар,
парамилондар пайда болады. Эвглена денесі ұзынына жай бөліну жолымен
көбейеді. Көл мен суларды азотты органикалық заттарға бай кіші су
қоймаларында кездесіп, олардың гүлдеуіне себепші болады. Трахеломонас –
Trachelomonac. Оның бір талшықты әрекетшең клеткасы домалаң немесе эллипс
тәрізді үйшіктің ішінде жайласқан. Бір талшығы сыртқа шығып тұрады.Темір
бірікпесері не бай кіші су қоймаларында кездеседі. Эвгленалылар бір
клеткалы формалары ішінде цитоплазманың ішінде крахмал орнына парамилон
пайда етуімен басқа балдырлардан айырмашылығы бар. Эвгленалылар басқа бөлім
балдырлардан ешқандай туысқандық байланыстары жоқ.
3. Қызыл балдырлардың түрлерінің жалпы саны 4 мыңдай болады. Олар
тропикалық және субтропикалық елдердің теңіздерінде климаты қоңыржай болып
келетін облыстарда да көптеп кездеседі. Тек аздаған түрлері ғана суы тұщы
бассейндер мен топырақта өседі.
Қызыл балырлардың талломы ұзындығы 2м – ге жететін көптеген
бұтақтанған жіпшелерден, сиректеу пластинка немесе жапырақ тәрізді
құрылымнан тұрады. Ұлпаларға дифференциациялану байқалады. Талломының өсуі
диффузды немесе төбелік клеткалары арқылы жүзеге асады. Ең қарапайым
түрлерінің талломы бір клеткалы немесе колониялы болып келеді. Өмірлік
циклында қозғалмалы талшықты формалары болмайды. Хромотофоралары көп
жағдайда диск тәрізді келеді, Сондықтан да мұндай балдырларды агар алуға
қажетті шикі зат ретінде пайдаланады.
Екінші бір түрлерінің клетка қабықшаларының сыртын известь қаптап тұрады,
әртүрлі өрнек түзеді. Мұндай түрлер коралырифтердің түзілуіне қатысады.
Қызыл балдырлардың клеткаларында хлорофилл, каротин, ксантофил,қызыл
фикоэритрин, көк фикоциан пигменттері болады. Осыларға байланысты қызыл
балдырлардың талломасы ашық – қызылдан, көкшілдеу – күлгін түске дейін
боялады.
Көбеюі. Қызыл балдырлар вегетативті, жыныссыз және жыныстық жолдармен
көбейеді. Вегетативті көбеюі сиректеу үзілген талломдарында арнайы өсу
бүршіктері пайда болады. Олардан жаңа особьтар жетіледі.
Жыныссыз көбеюі споралар арқылы жүзеге асады. Споралары спорангияның ішінде
бір – бірден немесе төртеуден (тетраспоралар) пайда болады. Споралар
спорангияның қабықшасының жыртылуының нәтижесінде босап сыртқа шығады да
қабыққа оранады соң судың түбіне шөгіп өсе келе жаңа таллом (гаметофит)
береді. Жыныстық көбеюі оогамиялық жолмен жүзеге асады. Аналық жыныс органы
карпоген қысқа бұтақтардың қолтығында бір – бірден өседі. Карпогон – колба
пішінді, ол кеңейген түпкі бөлімнен және жоғарғы жіңішке түтік тәрізді
мойны трихогинадан тұрады. Қарапайым түрлерінің трихогинасы болмайды.
Антеридий және карпогон сыртқы құрылысы жағынан айырмашылығы жоқ әр
особьтарда дамиды.Антеридиден босаған аталық гамета (спермация) судың
ағынымен карпогонға келіп трихогинаға жабысады да, қабықпен қапталады, соң
трихогина арқылы карпогонның кеңейген бөліміне өтіп жұмыртқа клеткасын
ұрықтандырады.
Ұрықтанғаннан соң трихогина жойылып кетеді. Карпогонның кеңейген бөлімі
ұлғайып, өсе келе көп клеткаға айналады оны цистокарпий деп атайды.
Цистокарпийден карпоспора дамиды, олар судың ағынымен таралады да жаңа
талломға айналады. (спорофитке).
Классификациясы. Бөлім екі класқа бөлінеді:бангиевалылар класы
(Вanqiophyceal), флоридеялылар класы. (Florideophyceal) олардың
әрқайсысында 6- дан қатар бар. Бангиевалылар класында 20туыс, 70 түрі бар.
Көп тараған туыстарына порфира (рorhyra) комсопогон (Comsopoqon) т.б
жатады. Флоридеялылар класында 49 тұқымдас бар.Бұл класқа леманеа
(Lemanea), батрахосперум (Ваtrachospermum), полисифон (Polysiponia) т.б
туыстар өкілдері жатады. Қызыл балдырлар кондитер, басқа өнеркәсіптерде
пайдаланады.
Бақылау сұрақтары :
1. Пирофитті балдырлардың клетка құрылысы
2. Пирофитті балдырлардың көбею ерекшеліктері
3. Пирофитті балдырлардың таралуы
4. Эвгленалы балдырлардың биологиялық ерекшеліктері
5. Эвгленалы балдырлардың таралуы, көбею жолдары
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Пирофитті және эвгленалы балдырлардың негізгі өкілдері
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник
М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с
520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с
111.
4. Абдрахманов О. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы Алматы мектеп
1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания
М.Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Тест сұрақтары
1.Жапырақтың қай ұлпаларында лептесіктер кездеседі?
А)эпидермада
Б)бағанада
С)кеуекте
Д)өткізгіште
Е)механикалық
2.Күзгі жапырақтардың қызаруы және сарғаюы қандай пластидтердің болуына
байланысты?
А)хромопластардың
Б)хлоропластардың
С)лейкопластардың
Д)аминопластардың
е)хлорапластардың
3.Түрі өзгерген өркеннің қайсынының сыртқы құрылысы тамырға ұқсас?
А)тамырсабақ
Б)түйнек
С)мұртшасы
Д)пиязшық
Е)столон
4.Картоп түйнегі түрі өзгерген қай мүше?
А)тамыр
Б)сабақ
С)жапырақ
Д)гүл
Е)буынаралығы
Сабақ № 6.
Тақырып : Қыналар, кілегейлілер бөлімдері.
Жоспар:
1. Қыналар бөліміне жалпы сипаттама
2. Шаруашылықтағы маңызы
3. Классификациясы
4. Кілегейлілер бөліміне жалпы сипаттама
Сабақтың мақсаты : Студенттерді қыналар, кілегейлілер бөлімдерінің
өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері, классификациясы және
шаруашылықтары маңыздары туралы түсініктер беру.
Сабақтың мазмұны Қыналардың 20 мыңнан астам түрлері белгілі.
Құрылысы. Бұл комплексті симбиотикалық организмдер. Олар екі компоненттен
тұрады : балдырдан және саңырауқұлақтан. Балдырлар организмінің өміріне
қажетті углеводтарды синтездейді, олар талломда лихенин түрінде
жинақталады. Ал сңырауқұлақтың гифалары организмге қажетті суды өз бойына
сіңіреді және тұрақтандырады.
Қыналардың талломы саңырауқұлақтың матасқан гифаларынан және олардың
арасында орналасқан жасыл немесе көк – жасыл балдырлардан тұрады. Талломның
екі түрі болады : гомомерлі және гетеромерлі.
Талломның бір жерінде балдырлар басым болса, екінші жерінде
саңырауқұлақтың гифалары басым болады. Талломның балдырлар басым болып
келетін қабатын гонидиалды қабат деп атайды. Қыналардың өзін құрайтын
компоненттерінде биологиялық ерекшеліктері болады. Мысалы, қыналар
балдырлар мен саңырауқұлақтар өспейтін жерде өсе алады. Сонымен қатар жар
тастардан, топырақтың бетінен, ағаштың діңдерінен кездестіруге
болады.Әсіресе тундрада олар көптеген территорияны алып жатады.Қыналар ұзақ
уақыттар бойы сусыз өмір сүре алады.Талломдарының формаксына қарай
қыналарды үш морфологиялық типке
бөледі : қаспақты,жапырақты, бұталы.
Көбеюі. Қыналар тек вегетативтік жолмен көбейеді. Жыныстық және жыныссыз
көбеюлері қыналардың компоненттерінің тек біреуінде саңырауқұлақтарда ғана
болады.
Шаруашылықтағы маңызы. Қыналардың халық шаруашылығында маңызы зор. Олар
солтүстік бұғыларының азығы. Классификациясы.Қыналар төрт класқа бөледі :
фиколихенес класы, қалталы қыналар класы, базидиалды қыналар класы,
дейтеролихенес класы.
Бөлімнің құрамында 500 –дей түр бар.Талломы клеткаларға
дифференциаланбаған және тұрақты формасы болмайтын көп ядролы,цитоплазмалық
маса плазмодий түрінде болады. Оның мөлшері үлкен диаметрі бірнеше ондаған
сантиметрге жетеді.
Кілегейлілер гетеротрофты өсімдіктер, сапрофиттер,сиректеу паразиттері
де кездеседі.Сапрофиттерінің плазмодиі көп жағдайда сары,қызғыштау және
түссіз болып келеді.Кілегейлілер секундына 0,4мм жылдамдылықпен
қозғалады.Қор заттары жиналған сайын плазмодийі ашық құрғақ жерге жылжып
шығады да,көптеген споренгийлер береді. Оның барлығына ортақ қатты
қабықшасы болады. Көптеген түрлерінің цитоплазмалық массасынан капилиций
деп аталатын жіпшелер түзеді. Бұл жіпшелер бойына суды көп жинайды және
спорангилердің қабықшалары жарылған соң споралардың шашылуын қамтамасыз
етеді.Споралары қолайлы жағдай туғанда өседі. Көп жағдайда әр спорадан
бірден төртке дейін зооспора түзіледі және олар бөлінуге қабілетті болып
келеді.
Зооспоралар талшықтарын тастап миксамебаларға айналады.Миксамебаларда
көбеюге қабілетті болып келеді.Жыныстық процесі миксамебалардың, кейде
зооспоралардың қосылуы арқылы жүзеге асады. Нәтижесінде олардан диплоидты
плазмодийлер түзіледі. Паразит миксомицеттердің спарангилері
болмайды.Споралары миксомицеттердің осы тобының иесі болып табылатын
өсімдіктердің клеткаларында жиналады.
Классификациясы. Кілегейлілер бөлімі мынадай кластардан тұрады :
протостелділер класы, миксогастралар немесе нағыз кілегейлілер класы,
акразиалар немесе клеткалы кілегейлілер класы, плазмодиофоралар класы.
Осылардың ішіндегі ең кең тарағаны плазмодиофоралар класы.
Бақылау сұрақтары :
1. Қыналардың табиғаттағы түрлер саны
2. Қыналар талломының құрылысы
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Сырдария” университеті
“Химия және биология” факультеті
“Биология” кафедрасы
Бекітілді
Факультет оқу - әдістемелік кеңесі
№1 хаттама 1.09.06.
__________________________________
(төраға аты – жөні)
БОТАНИКА ПӘНІНЕН ОБСӨЖ –ДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ.
Лектор б.ғ.к. доцент : С. Е. Келдібеков.
Құрастырғандар: оқытушы Шотаева М., Нұрмағанбетов Н.
Жетісай – 2007 ж
Кіріспе
Курстың мақсаты
Ботаника (Өсімдіктер жүйесі) өсімдіктер әлемі туралы, оның шығу
тегі, дамуы систематикалық (таксономиялық) бірліктері, таралу заңдылықтары,
экологиясы, табиғатта және адам өміріндегі маңызы туралы студенттерге
түсіндіріп беру.
Студенттер төменгі және жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің морфологиялық
белгілеріне негізделіп олардың түр, туыс, тұқымдастарын анықтағыштар
жәрдемінде практикалық сабақтарда анықтай алуы керек.
Курстың міндеті
Ботаника (Өсімдіктер жүйесі) ғылымының алдына қойған міндеттерінің
ең бастыларына өсімдіктер әлемінің систематикалық брліктерге ажырату,
өсімдіктер түріне әсер етуші факторлардың морфологиялық ерекшеліктеріне
әсерін анықтау. Өсімдіктердің таксономиялық бірліктерін толық игеру.
Ботаника (Өсімдіктер жүйесі) өсімдіктер морфологиясы, өсімдіктер экологиясы
ғылымдарымен тығыз байланысты.
Студенттер нені меңгеруі қажет :
- Өсімдіктер әлемінің алуан түрлілігі
- Өсімдіктердің систематикасын (жүйесін) білу
- Төменгі сатыдағы өсімдіктердің морфологиялық ерекшеліктерін білу
- Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің морфологиялық белгілерін
филогенезін игеру
- Өсімдіктер әлемінің таралу заңдылықтарын білу
- Қоршаған ортаның өсімдіктер тіршілігіне әсерін үйрену.
Сабақ № 1
Тақырып : Кіріспе. Төменгі сатыдағы өсімдіктер – Thalloвionta.
Жоспар:
1. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктері.
2. Таксондар (систематикалық бірліктер).
3. Төменгі сатыдағы өсімдіктер таксондарының орналау реттілігі.
4. Дробиянкаларға жалпы сипаттама.
Сабақтың мақсаты : Төменгі сатыдағы өсімдіктердің биологиялық
ерекшеліктері олардың систематикалық бірліктері, (таксондары) орналасу
реттілігімен студенттерді таныстыру.
Сабақтың мазмұны: Төменгі сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік
денесін таллом деп атайды. Таллом бір клеткалы, калониялы, клеткаланбаған
көп клеткалыболады. Олар ұлпаларға және органдарға (мүшелерге) бөлінбейді.
Жыныстық жолмен көбею органдары (мүшелері) – оогонилері және антиридилері
бірклеткалы болады. Түрлер саны көптігінен бірінші орынды иеелеп, кең
таралған.
Төменгі сатыдағы өсімдіктер органикалық және минералды заттармен
қоректенеді. Органикалық заттармен гетеротрофты организмдер (бактериялар,
саңырауқұлақ, кілегейлілер). Минералдық заттармен автотрофты организмдер
(балдыр, қыналар) қоректенеді.
Систематика ғылымы біздің планетамызда кездесетін өсімдіктер түрлерін
сипаттап жазып, оларды туыстық топтарға біріктірумен және осы топтардың
жүздеген миллион жылдарға созылған эволюциясына жауап беретіндей жүйеде
орналастырумен айналысады. Қазіргі кездерде өмір сүретін өсімдіктердің
жалпы саны шамамен 500 мыңдай.
2. Таксондар (систематикалық бірліктер). Өсімдіктерді жекелеген
систематикалық топтарға біріктіру (классификациялау) жалпыға бірдей
қабылданған таксондар деп аталынатын систематикалық бірліктің негізінде
жүзеге асады.
Түр (species) - морфологиялық жағынан ұқсас особьтардың жиынтығы
Туыс (qenus) жақын түрлердің жиынтығы.
Тұқымдас (lamilia) – жақын туыстардың жиынтығы.
Бұл таксондардан басқа қосымша такондарда бар. Олар туыс тармағы,
тұқымдас тармағы т.б. жатады.
3. Өсімдіктер дүниесінің жоғарғы таксондарының орналасу реттілігі.
Төменгі сатыдағы өсімдіктер – Thalloвіоnta
І Өсімдіктер дүниесінің клеткаға дейінгі тармағы – Procytoвіоnta.
ВИРУСТАР Б¤ЛІМІ –Virophyta
¤сімдіктер д‰ниесініњ талломды, ядроѓа дейінгі тармаѓы Thallobionta
procaryota.
1. Дробянкалар бµлімі – Schizophyta
2. Кµк- жасыл балдырлар бµлімі –Cyanophyta
ІІІ. ¤сімдіктер д‰ниесініњ талломды,ядролы,пластид тармаѓы (тµменгі
сатыдаѓы автрофты µсімдіктер) – Thallobionta Eucaryota.
1. Жалтырауыќ сары балдырлар бµлімі - Chrysophyta
2. Сары- жасыл немесе єрт‰рлі талшыќты балдырлар бµлімі – Хаnthophyta
3. Диатомды балдырлар бµлімі – Diatomophyta
4. Пирофитті балдырлар бµлімі – Pirrophyta
5. Эвгленалы балдырлар бµлімі – Enqlenophyta
6. Ќоњыр балдырлар бµлімі – Phaeophyta
7. Ќызыл балдырлар бµлімі – Rhodophyta
8. Жасыл балдырлар бµлімі – Chlorophyta
9. Хара балдырлар бµлімі – Choropyta
10. Қыналар бөлімі – Lichophуta
IV. ¤сімдіктер д‰ниесініњ талломды, ядролы, пластидтері жоќ (тµменгі
сатыдаѓы гетеротрофты µсімдіктер) тармаѓы – Thallobionta aplfstidae
1. Кілегейлілер – Myxophyta
2. Сањырауќ±лаќтар – Mycophyta
Дробянкалар Н.А. Красильниковтыњ (1949) системасы бойынша 5 классќа
бµлінеді : наѓыз бактериялар, (Eubacteria, актиномицетин, (Actinomycetes,
миксобактериялар (Myxobacteria), спирохиттер (Spirochaetal), митоплазма
(Mollicutes) . Б±л организмдердіњ мембранамен ќоршалѓан ядросы болмайды.
ДНК – сы жалѓыз жіпше т‰зеді.Центриолдары жєне митодикалыќ жіпшелері
болмайды. Дробянкаларда пластидтер, митохондрия болмайды. Клетка ќабыќшасы
негізін гликопептид, муреин т‰зеді.
Ќоректенуі автротрофты, гетеротрофты, жыныстыќ процесі осебьтердіњ
бір – бірімен генетикалыќ материалдармен алмасу жаѓдайында ж‰реді.
Бактериялар класы. Бактериялар ќ±рылысы ќарапайым, бірклеткалы
организмдер. Олардыњ ядросы болмайды. Клеткаларыныњ мµлшері 0,2 – 10мкм
аралыѓында болады. Сыртќы пішініне ќарай : шар тєрізді – коккалар,
таяќша тєрізді – бациляалар, иілген – виброндар, спираллалар –спирохетта
тєрізді болып келеді.
Жалпы бактерияларды екі топќа бµлуге болады : грамша бояуѓа оњ
ќарайтын (грамположительные) жєне грамша бояуѓа теріс ќарайтын
(грамотрицательные). Бактериялар клеткаларыныњ кµпшілігініњ сыртын
кілегейлі сауыт ќаптап т±рады. М±ндай сауыттар бактериялардыњ ауру
таратќыштыќ ќабілетін к‰шейте т‰седі.
Бактериялар ќоректену т‰рлеріне ќарай автотрофты жєне гетеротрофты
болып екі топќа бµлінеді.
1. Автотрофты ќоректенетін бактериялар кµп болмайды. Олар органикалыќ
емес заттарды синтездеуіне ќарай фототрофты жєне хемотрофты болып
бµлінеді. Фототрофты – бактерияныњ мањыздысы пурпур бактериясы. М±ндай
бактериялар жасыл µсімдіктерге ±ќсас жарыќтыњ энергиясын пайдаланып,
ауадаѓы кµмірќышќыл газын µзіне сіњіреді, ауаѓа бос оттегі бµліп
шыѓарады да ауадаѓы кµмірќышќыл газынан кµміртегіні алады.
Хемотрофты бактерияларѓа лептотрикс (темір бактериясы) беггиота
(к‰кірт бактериясы) жатады. Олар ауадаѓы кµмірќышќыл газынан кµміртегін
сіњіру ‰шін органикалыќ заттардыњ ыдырауы нєтижесінде, органикалыќ
заттарды тотыќтырѓанда босайтын химиялыќ энергияны пайдаланады.
Гетеротрофты ќоректенетін бактериялар кµп. Олар паразиттік не
сапрофиттік тіршілік етеді. Паразиттері адамныњ, жануарлардыњ жєне
µсімдіктердіњ денесінде тіршілік етеді жєне оларѓа т‰рлі ж±ќпалы
ауруларды таратады. Ал сапрофиттері µлі органикалыќ заттардыњ
µлекселерінде, µсімдіктер ќалдыќтарында мекендеп ќоректенеді.
Бактерияныњ кµбеюі ‰ш т‰рлі жолмен µтеді : вегетативтік, жыныссыз жєне
жынысты. Вегетативтік кµбею бактерияларда клетканыњ жай екіге бµлінуі
арќылы єрбір 20-30 минут сайын ќайтадан ж‰ріп отырады. Б±л процесс
бактерияныњ хромосомы
(ДНК – ныњ ) екі есе артќан жаѓдайда ж‰реді. Аздаѓан т‰р бактериялар
б‰ршіктену арќылы кµбейеді.
Жыныссыз кµбею спора т‰зу арќылы ж‰зеге асады. Кµптеген бактериялар
ќолайсыз жаѓдайда ДНК – ныњ молекуласыныњ айналасында цитоплазманыњ
тыѓыздалуыныњ нєтижесінде ќалыњ ќабыќпен ќапталѓан эндогендік спора
т‰зеді. Бактериялардыњ споралары µте нєзік тµзімді келеді, ±заќ уаќыттар
(20 –30 жыл бойы) µз тіршілігін жоѓалтпайды.
Бактерияларда жаќын уаќыттарѓа дейін жыныстыќ кµбею белгісіз болып
келеді. Соњѓы кездегі зерттеулер нєтижесінде олардыњ жыныстыќ кµбеюі
болатыны аныќталды. Ол екі клетканыњ бір – бірімен тікелей т‰йісуініњ
нєтижесінде ж‰реді. М±ндай клеткалардыњ бірінен (аталыќтыњ ќызметін
атќаратын донор клеткасынан) арнайы µсінді (кµпірше) пайда болады. Ол
арќылы аталыќ клетканыњ материалы (ДНК), реципиенті – клеткасына (аналыќтыњ
ќызметін атќаратын клеткаѓа) µтіп ќ±йылады. М±ны капуляциялыќ процесс деп
атайды.
Бақылау сұрақтары :
1. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің талломы
2. Жыныстық жолмен көбею органдары
3. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің қоректенуі
4. Таксондар систематикалық бірліктер
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Төменгі сатыдағы өсімдіктердің классификациясы және биологиялық
ерекшеліктері
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник
М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с
520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с
111.
4. Абдрахманов О. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы Алматы мектеп
1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания
М. Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Тест сұрақтары
1.Ұрық тамыршасынан пайда болған тамырды қалай атайды?
А)негізгі тамыр
Б)жанама тамыр
С)қосалқы тамыр
Д)кіндік тамыр
Е)тамыр түктері
2.Тамырдың қай аймағында митоздық бөліну жүреді?
А)бөліну аймағында
В)сору аймағында
С)өткізу аймағында
Д)созылу аймағында
Е)тамыр оймақшасында
3.Суда еріген минералды заттар сабақтың қандай ұлпалары арқылы жылжиды?
А) түтікшелер
Б)сүзгілі түтіктер
В) талшықтар
Д)камбий
Е)өзек
4.Органикалық заттар сабақтың қай ұлпасымен жылжиды?
А) сүзгілі түтіктер
Б) өзек
В)түтікшелер
Д)камбий
Е) талшықтар
Сабақ № 2
Таќырып : Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядроға дейінгі
тармағы – Thallobionta procaryota.
Жоспар:
1. Бактериялар класы
2. Көк – жасыл балдырлар - Cyanophyta.
Сабақтың мақсаты : студенттерді бактериялар және көк – жасыл
балдырлардың құрылысы, жүйесі,таралуымен таныстыру.
Сабақтың мазмұны Бактериялар класы. Бактериялар ќ±рылысы
ќарапайым, бірклеткалы организмдер. Олардыњ ядросы болмайды.
Клеткаларыныњ мµлшері 0,2 – 10мкм аралыѓында болады. Сыртќы пішініне
ќарай : шар тєрізді – коккалар, таяќша тєрізді – бациляалар, иілген –
виброндар, спираллалар –спирохетта тєрізді болып келеді.
Жалпы бактерияларды екі топќа бµлуге болады : грамша бояуѓа оњ
ќарайтын (грамположительные) жєне грамша бояуѓа теріс ќарайтын
(грамотрицательные). Бактериялар клеткаларыныњ кµпшілігініњ сыртын
кілегейлі сауыт ќаптап т±рады. М±ндай сауыттар бактериялардыњ ауру
таратќыштыќ ќабілетін к‰шейте т‰седі.
Бактериялар ќоректену т‰рлеріне ќарай автотрофты жєне гетеротрофты
болып екі топќа бµлінеді.
1. Автотрофты ќоректенетін бактериялар кµп болмайды. Олар органикалыќ
емес заттарды синтездеуіне ќарай фототрофты жєне хемотрофты болып
бµлінеді. Фототрофты – бактерияныњ мањыздысы пурпур бактериясы. М±ндай
бактериялар жасыл µсімдіктерге ±ќсас жарыќтыњ энергиясын пайдаланып,
ауадаѓы кµмірќышќыл газын µзіне сіњіреді, ауаѓа бос оттегі бµліп
шыѓарады да ауадаѓы кµмірќышќыл газынан кµміртегіні алады.
Хемотрофты бактерияларѓа лептотрикс (темір бактериясы) беггиота
(к‰кірт бактериясы) жатады. Олар ауадаѓы кµмірќышќыл газынан кµміртегін
сіњіру ‰шін органикалыќ заттардыњ ыдырауы нєтижесінде, органикалыќ
заттарды тотыќтырѓанда босайтын химиялыќ энергияны пайдаланады.
Гетеротрофты ќоректенетін бактериялар кµп. Олар паразиттік не
сапрофиттік тіршілік етеді. Паразиттері адамныњ, жануарлардыњ жєне
µсімдіктердіњ денесінде тіршілік етеді жєне оларѓа т‰рлі ж±ќпалы
ауруларды таратады. Ал сапрофиттері µлі органикалыќ заттардыњ
µлекселерінде, µсімдіктер ќалдыќтарында мекендеп ќоректенеді.
Бактерияныњ кµбеюі ‰ш т‰рлі жолмен µтеді : вегетативтік, жыныссыз жєне
жынысты. Вегетативтік кµбею бактерияларда клетканыњ жай екіге бµлінуі
арќылы єрбір 20-30 минут сайын ќайтадан ж‰ріп отырады. Б±л процесс
бактерияныњ хромосомы
(ДНК – ныњ ) екі есе артќан жаѓдайда ж‰реді. Аздаѓан т‰р бактериялар
б‰ршіктену арќылы кµбейеді.
Жыныссыз кµбею спора т‰зу арќылы ж‰зеге асады. Кµптеген бактериялар
ќолайсыз жаѓдайда ДНК – ныњ молекуласыныњ айналасында цитоплазманыњ
тыѓыздалуыныњ нєтижесінде ќалыњ ќабыќпен ќапталѓан эндогендік спора
т‰зеді. Бактериялардыњ споралары µте нєзік тµзімді келеді, ±заќ уаќыттар
(20 –30 жыл бойы) µз тіршілігін жоѓалтпайды.
Бактерияларда жаќын уаќыттарѓа дейін жыныстыќ кµбею белгісіз болып
келеді. Соњѓы кездегі зерттеулер нєтижесінде олардыњ жыныстыќ кµбеюі
болатыны аныќталды. Ол екі клетканыњ бір – бірімен тікелей т‰йісуініњ
нєтижесінде ж‰реді. М±ндай клеткалардыњ бірінен (аталыќтыњ ќызметін
атќаратын донор клеткасынан) арнайы µсінді (кµпірше) пайда болады. Ол
арќылы аталыќ клетканыњ материалы (ДНК), реципиенті – клеткасына (аналыќтыњ
ќызметін атќаратын клеткаѓа) µтіп ќ±йылады. М±ны капуляциялыќ процесс деп
атайды.
Көк – жасыл балдырлар өте ертеде пайда болған өсімдіктер түрлерінің
жалпы саны 14 мың.
Клетка құрылысы –бұлар негізінен колониялы және көп клеткалы, сиректеу бір
клеткалы, түсі алуан түрлі (көк-жасыл, сарғыш, жасыл). Олардың түсі
клеткада әртүрлі мөлшерде болатын әртүрлі пигменттердің көк – жасыл түсті
фикоцианның, хлорофиллдың, каротиноидтардың және қызыл түсті фикоцианның,
хлорофилдің, каротиноидтардың және қызыл түсті фикоэритриннің орайласып
келуімен тікелей байланысты. Көк-жасыл балдырлардың клеткаларында
қалыптасқан ядросы, хромотофорасы және клетка шырынына толы вакуольдері
болмайды. Клетка қабықшасы негізінен пектинді заттардан тұрады : клетка
қуысы цитоплазмамен толтырылған, ол екі қабаттан тұрады : қатты клетка
қабықшасына жақын жатқан,мембраналар мен пигменттерден тұратын көк-жасыл
түске боялған қабат хроматоплазмадан және ДНК – Дан тұратын, түссіз ортаңғы
бөлік центроплазмадан тұрады.
Көп клеткалы көк-жасыл балдырлар жіп тәрізді болып келеді. Жіптерінің
ұзындыққа өсуі клеткалардың жай екіге бөлінуі арқылы жүзеге асады. Жіп
түзетін біртектес клеткалардың ішінде гетеро циста деп. Аталынатын үлкен,
қабықшалары қалың, клетканың ішіндегі тірі заттарынан айырылған сарғыш-
қоңыр түсті дөңгелек өлі клеткалар болады.Көп жағдайда бір клеткалы және
жіп тәрізді көк-жасыл балдырлар өз бойынан шырышты заттар бөліп шығарады
және бірігіп біршама үлкен колония түзеді.
Қоректенуі. Көк –жасыл балдырлар автотрофты жолмен қоректенеді. Кейбір
жағдайларда олардың көпшілігі шіріген қалдықтары мол ластанған суларда өмір
сүруіне байланысты миксотрофты (аралас) қоректенуге қабілетті болып келеді.
Яғни фотосинтезбен бірге, органикалық заттарды өз бойына сіңіре алады.
Артық қор заттары ретінде гликопротеид, валютин (белок) немесе көк-жасыл
балдырларға тән цианофицин (лапопротеид) түзеді.
Көбеюі. Көк – жасыл балдырлар негізінен вегетативтік жолмен көбейеді.
Бір клеткалы организмдер клетканың бірнеше ұсақ бөлшектерге бөлініп
кетуінің ал көп клеткалыларының жіпше-гетероциста немесе маманданбаған өлі
клеткалар арқылы үзіліп кетуінің нәтижесінде жүзеге асады. Жіпшенің
вегетативні көбеюге қажетті участогі гармогония деп аталынады.
Арнайы маманданған көбею органдары болмайды. Жыныстық көбею жоқ.
Қолайсыз жағдайларда клеткалардан қабықшалары қалың споралар түзіледі.
Классификациясы. Көк-жасыл балдырлар үш класқа бөлінеді : хрококкалар,
(Chroococcophyceal),хамесифондылар (Сhamaesiphonophycal), гормогиялылар
(Hormoqoniophyceal).
Хрококкалар класына (Chroococcophyceal), глеокапса, (Coleocapsa)
микроцистис (Mierocystis), мерисмопедия (Merismopedia), хамесифондылар
(Chamesiphonophycal), демокарпа (Democarpa), паширенема (Pasherinema),
хамесифон (Chamecsiphon), гармониялар класына (Hormoqonophyceal), -
осцилатория (Oscillatoria), спирулина (Spirulina), Лингвия (Lynqlya),
анабенка (Anabena), носток (Nostoc), толипотрикс (Tolipotrix), ривулярия
(Rivularia), глеотрикия (Gloetrichia).
Көк – жасыл балдырлар өте өзгергіш, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына
тез бейімделеді. Олар тұщы және теңіз суларында, топырақ беттерінде,
тастарда, бұлақтар суларында өмір сүреді.Ластанған суларда планктон түрінде
судың көкшіл түске боялуына (цветение) әкеліп соқтырады.
Бақылау сұрақтары :
1. Бактериялардың құрылысы
2. Бактериялардың қоректенуі
3. Бактериялардың классификациясы
4. Көк – жасыл балдырлардың құрылысы
5. Көк – жасыл балдырлардың қоректенуі
6. Көк – жасыл балдырлардың классификациясы
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Бактериялар және көк – жасыл балдырлардың таксономиялық бірліктері
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник
М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с
520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с
111.
4. Абдрахманов О. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы Алматы мектеп
1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания М.
Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Тест сұрақтары
1.Өркен неден дамиды?
А)тұқымның ұрық бүршігінен
Б)бүйірлік бүршіктен
С)ттөбе бүршіктен
Д)қосалқы бүршіктен
Е)гүл бүршігінен
2.Қандай өсімдіктер сабағында жылдық сақиналар тән?
А)сүректі (ағаш)
Б)шөптесін
С)даражарнақтылар
Д)астық тұқымдастар
Е)лала гүлді тұқымдастар
3.Сүрек қандай элементтерден тұрады?
А)түтікшелерден
Б)қабық өңінен
С)тоздан
Д)сүзгілі түтіктен
Е)камбий
Сабақ № 3
Тақырып : Жасыл ,сары-жасыл балдырлар бөлімі
Жоспар:
1. Жасыл балдырлардың жалпы сипаттамасы
2. Жасыл балдырлардың классификатциясы
3. Сары-жасыл балдырлардың классификатциясы
4. Классификатциясы
Сабақтың мақсаты : Жасыл және сары жасыл балдырлардың биологиялық
айырмашылығы, таксономиялық бірліктері. Негізгі өкілдерінің сипаттамасымен
студенттерді таныстыру.
Сабақтың мазмұны 1. Түрлерінің жалпы саны 15 мыңдай. Негізінде тұщы
суларды, теңіздерде, ылғалды топырақтарда, ағаштар діндерінде, дуалдарда
кең таралған өсімдіктер. Клеткалары бір ядролы, көп ядролы болуы да мүмкін.
Пигменттеріне хлорофилл, каротиноидтар жатады. Артық қор заттарына крахмал
және шыны майы жатады. Вегетативті, жыныссыз, жыныстық жолдармен көбейеді.
2. Классификациясы. Бес топқа бөлінеді: вольвоксты балдырлар класы
(Volvocophyceal), протококты балдырлар класы (Рrotococcophyceay),
улотриксті балдырлар класы (Ulotrichophyceal), сифонды балдырлар класы
(Siphonophyceale) тіркеспелі немесе конъюгациялы балдырлар класы.
(Conjiuqatophyceal).
Вольвоксты балдырлар класы – Volvocophyceae. Балдырлар класына жасыл
балдырлардыңең қарапайым өкілдері жатады. Вольвоксты балдырлардың басым
көпшілігі бір клеткалы организмдер, сонымен бірге колониялы формалары да
болады. Шалшық сулардың немесе кішілеу көлшіктердің беттері жасыл бояуға
боялған кездерде мұнда ең жиі кездесетін хламидомонада болады екен.
“Хламидомонада” деген сөзді грек тілінен аударар болсақ, сыртқы қабықшамен
қапталғант қарапайым организм деген ұғымды білдіреді. Хламидомонада тек
микроскоппен қарағанда ғана анық байқалатын бір клеткалы жасыл балдыр. Ол
жасыл түсті, құрамында бүткіл клеткаға жасыл өң беретін хлорофилл бар.
Клетка қабықшасы арқылы хломидомонада судан минералды заттар мен
көмірқышқыл газын бойына сіңіреді. Суды зиянды қоспалардан тазартады.
Хламидомонада жыныссыз жолмен көбеюі оның жазда қолайлы жағдайларда бөлінуі
арқылы жүзеге асырылады. Жыныстық жолмен көбейгенде клеткасынан мөлшері
жағынан бірдей бірнеше зооспораға ұқсас ұсақ гаметалар пайда болады.
Гаметалар суға шығып, екі – екеуден қосылады. Бұл жағдайда зигота түзіледі.
Протококты балдырлар класы – Protococcophyceae.
Протококты балдырлар класына негізінен бір клеткалы, сиректеу колониялы
организмдер жатады. Тек қарапайым жіп тәрізді және пластинкалы формалары
ғана көп клеткалы болып келеді. Біл клеткалы жасыл балдырлардың ішінде кең
тарағандарының бірі хлорелла (Chlorella) . Ол тұщы суларда және топырақта
көптеп кездеседі. Хлорелланың клеткалары ұсақ, шар тәрізді, тек
микроскоппен қарағанда ғана жақсы көрінеді.Хлорелланың клеткасының сыртын
жылтыр қабықша қаптап тұрады, оның астында цитоплазмасы мен ядросы
орналасқан, ал цитоплазмасының –жасыл хроматофоры болады.
Хлорелла қозғалмайтын автоспоралары арқылы өте тез көбейеді және өзін
қоршаған ортадан органикалық заттарды белсенді түрде сорып отырады.
Сондықтан да оны лас суларды биологиялық жолмен тазартуға жиі пайдаланады.
Космос корабльдеріндегі және сүңгуір қайықтардағы ауаның тұрақты және
қажетт құрамын сақтап тұруға аса қажет. Соңғы кезде хлорелланың өндірістік
мақсатта өсіруге бағытталған тәжірибе жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Улотриксты балдырлар Ulothrichophyceae.
Улотриксты балдырлар клсына талломның құрылысы жіп тәрізді немесе
пластинкалы болып келетін жасыл балдырлар жатады. Ағын сулы өзендердің
астындағы тастарда және шіріген ағаштардың қалдықтарында жабысып тұрған
ашық көк түсті жіптердің жиынтығын көруге болады. Ол көп клеткалы жасыл
балдыр улотрикстың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде жіптер ұзарып өсіп
отырады. Улотриксте фотосинтез процессінің нәтижесінде қоректік,
органикалық заттарды өзі синтездейді және судан органикалық заттарды сорып
қабылдайды. Жыныссыз көбеюі сопақша болып келген төрт талшықты зооспоралар
арқылы жүзеге асады. Қолайлы жағдайда зигота бөлініп, одан төрт
қозғалмайтын клетка спора түзіледі. Олардың әрқайсысы су астына шөгіп, жаңа
жіп тәрізді балдыр улотриксқа айналады.
Сифонды балдырлар класы –Siphonophyceace.
Бұл класқа жататын балдырлардың басқа жасыл балдырлардан айырмашылығы
сол, олардың клеткалық құрылысы болмайды. Сифонды балдырлар өте ертеде
жасыл балдырлардың көбінен бұрын пайда болған. Олардың қазіргі кезде өмір
сүретін түрлерінің саны көп емес 400-500 түрден аспайды. Сифонды
балдырлардың 90% теңізде өседі. Негізгі өкілдерінің бірі каулерпа туысы.
Бұл Жерорта теңізінде жиі кездесетін талломының ұзындығы 1м жететін балдыр.
Нағыз жыныссыз көбеюі жоқ, кейде талломының бөліктері арқылы вегетативтік
жолмен көбейеді. Жыныстық процессі изогамиялы.
Тіркеспелі балдырлар класы – Conjugatophyceae.
Тіркеспелі бюалдырлар класына негізінен микроскопиялық жасыл балдырлар
жатады. Түрлерінің жалпы саны 4700 – дей болады. Олардың көбісін
десмидиялылар қатары түзеді. Талломы көп клеткалы жіп тәрізді немесе бір
клеткалы талшықсыз болып келеді. Жыныстық процесі тіркесу арқылы жүреді.
Зооспоралары мен гаметалары болмайды.
Негізгі өкілдерінің бірі ткөп клеткалы жіп тәрізді балдыр спирогира
туысы (Spiroqira). Ол сыртқы кілегеймен қапталған ашық көк түсті матасқан
жіптердің жиынтығы түрінде ақпайтын немесе жай ағатын сулардың қабаттарында
жүзіп жүреді, немесе судың түбінде салынды түзеді. Спирогираның клеткалары
ұзынша созылған цилиндр пішінді болып келеді. Клетка қабықшасы қалың және
ол целлюлозадан тұрады. Клетканың ішінде спирал тәрізді бұралған аситаға
ұқсас хромотофоры болады. Вегетативті көбею жіптердің үзілуі арқылы жүзеге
асады. Жасыл балдырлдардың табиғатта маңызы зор. Олар фотосинтез
процессінің негізінде органикалық заттар түзіп судан өз бойына көмір қышқыл
газын сіңіреді және оттегін бөліп шығарады. Онымен суда мекендейтін
жануарлдар тыныс алады. Жасыл балдырлар шамадан тыс көбейіп кетсе,
шаруашылыққа зиян келтіруі мүмкін. Сондықтан каналдарды және көлшіктерді
балдырлардан тазалап тұру қажет.
Хара балдырлар бөлімі – Charophyta.
Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша хара балдырларының 300 – дей түрі
сиптталып жазылған. Талломы күрделі тарамдалған болып келетін үлкен
балдырлар. Олар көп жағдайда тұщы суларда кездеседі. Су астында ну болып
жиі өседі. Жыныссыз жолмен көбеймейді. Вегетативтік көбеюі ризоидтарында
пайда болатын түйнектері немесе талломының төменгі бөліктері арқылы жүзеге
асады. Жыныстық көбею органдары оогоний мен антеридийелері көп
клеткалы.Хара балдырлары жасыл балдырлардың ішіндегі ең жақсы
жетілгендіріне жатады. Пісіп жетілген қызғыш – сары түске боялады.
Ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан зигота түзіледі өмірлік циклы гаплоидты
фазада өтеді. Зигота ғана диплоидта.
3. Бұл бөлімге 25 мыңдай түр жатады. Олардың тамомы көп клеткалы жіп
тәрізді, клеткаланбаған. Сары – жасыл балдырлар негізінен тұщы суларды,
сиректеу тұзды суларда мекендейді. Олар планктондар, бентостардың маңызды
компоненттерінің бірі болып табылады. Сонымен қатар сары – жасыл балдырлар
топырақта және тастық бетінде де өседі. Олардың клеткаларының қабықшалары
протопектинді, целлюлозасы аз болады. Ядросы көп жағдайда біреу,
клеткаланбаған түрлерінің ядросы көп болады. Хромотофорында хлорофилден
басқа талломға сары – жасыл түс беретін каротиноидтар болады. Пиренойдтары
болмайды. Артық қор заттары ретінде шыны майы, кейде лейказиннің және
валютиннің түйіршіктері жиналады.
Вегетативтік көбеюі клетканың екіге бөлінуі арқылы немесе талломдардың
бөлшектері арқылы жүзеге асады. Жыныстық процессі негізінен изогамиялы.
Сиректеу оогамиялы болып келеді. Зооспоралары мен сперматозоидтарының
ұзындықтары әртүрлі, екі талшығы болады : біреуі қысқа түзу, жылтыр, ал
екіншісі ұзын және қауырсынды болып келеді.
4.Классификациясы. Бұл бөлім мынадай 6 кластан тұрады :
ксантомонадалылар класы (Xanthomonodap hyceal), ксантоподалалылар класы
(Хanthopodophyceal) kcantokan салылар класы (Хаnthocapsophyceal),
ксантококкалылар класы (Хanthococcophyceal), ксантококкалылар класы
(Xanthotrichophyceal), ксантотрихалылар класы (Xanthotrichophyceal), kcanto
сифондылар класы (Хanthosiphonophyceal) осы 6 кластың ең үлкені және
теориялық тұрғыдан маңыздысы ксантосифондылар класы.
Ксантосифондылар класы – Xanthosiphonophyceal.
Бұл класқа сифонды құрылысты яғни талломы леткаланбаған сары – жасыл
балдырлар жатады. Негізгі туысының бірі Вошерия (Vaucheria). Вошерия туысы
пигменттерінің құрамына және ассимиляциясының өнімдеріне қарай
систематиктер бұл туысты жасыл емес бұрынғыдай сары – жасыл балдырларға
жатқызды. Табиғи жағдайда бұл түр ақпайтын тұщы және ағын суларда, сонымен
бірге суы тартыла бастаған су қоймаларының жағалауларында қара – көк түсті,
жіп тәрізді талломдардың жиынтығын түзеді. Топыраққа ризоидтары арқылы
бекініп тұрады.
Талломы клеткаланбаған, тармақталған, көп ядролы диск тәрізді көптеген
ұсақ хромотофоралары болады. Жыныссыз көбейгенде жіпшесінің жоғарғы ұшында
зооспорангий түзіледі. Оның ішінде көптеген екеу – екеуден жұптасқан
талшықтары бар бір ғана зооспора жетіледі. Зооспора біраз уақыт суда жүзіп
жүреді, содан соң талшықтарын тастап, тоқтайды да өсіп жаңа талломға
айналады. Жыныстық процесі оогамиялы. Актеридни мен оогонийт бір клеткалы
болады. Біраз тыныштық кезеңінен соң зигота редукциялық жолмен бөлінеді де
өсіп жаңа особьқа айналады.
Бақылау сұрақтары :
1. Түрлерінің жалпы саны,өмір сүру орталары
2. Клетка құрылыстары
3. Классификациялары
4. Негізгі кластары, өкілдері
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Ксантосифондылардың биологиялық еркшеліктері, классификациясы
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник
М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с
520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с
111.
4. Абдрахманов О. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы Алматы мектеп
1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания М.
Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Тест сұрақтары
1.Өсімдіктердің қай мүшесінде мынадай ұлпалар кездеседі:
қабықша,бағаналы,кеуек,өткізгіш,леп тесік?
А)жапырақта
Б)тамырда
С)сабақта
Д)гүлде
Е)аталықтарында
2.Жапырақтың жұмсақ бөлігін құрайтын бағаналы және борпылдақ ұлпасы
ұлпалардың қай тобына жатады?
А) өткізгіш ұлпасы
Б) негізгі
С)жабын
Д)механикалық
Е)түзуші
3.Сабақтың өзегі ұлпаның қай тобына жатады?
А)қор жинаушы
Б)жасаушы
С)жабынды
Д)ассимиляциялық
Е)қоректенуші
4.Қандай жасушалардың бөлінуінің есебінен сабақ ұшынан ұзарып өседі?
А)өсу конусының жасушалары
Б)камбий жасушалары
С)буынаралықтар негізін құрайтын жасушалар
Д)сүрек жасушалары
Е)өзек жасушалары
Сабақ № 4.
Тақырып : Диатомды, қоңыр балдырлар бөлімі – Diatomophyta.
Жоспар:
1. Диатомды балдырлардың жалпы сипаттамасы
2. Көбеюі
3. Классификациясы
4. Қоңыр балдырлардың жалпы сипаттамасы
Сабақтың мақсаты : Студенттерді диатомды, қоңыр балдырлардың
биологиялық ерекшеліктері мен классификациясы және географиялық белдеулерде
таралуымен таныстыру.
Сабақтың мазмұны 1.Түрлердің жалпы саны 6 мың шамасында болады. Бұлар
бір клеткалы, колониялы организмдер. Диатомды балдырлар барлық жерлерде
кездседі. Олар ащы және тұщы суларда, ылғалды топырақтарда, жар тастарда,
ағаштардың діндерінің қабықтарында және т.б. жерлерде өседі. Судың
түбіндегі ұйық батпақтарда олар өте көп кездеседі. Диатомды балдырлардың
клеткасының пектинді қабықшасына, сырт жағынан кремнезем (SiO2) cіңеді.
Қорғаныш қызмет атқаратын “сауыт” түзеді. Ол бір біріне тығыз болып
киілген екі бөлектен сыртқы эпитека және астыңғы гипотекадан тұрады. Бұл
бөліктің әрқайсысы екі жақтаудан тұрады. Эпитеканың белдеуі гипотеканың
белдеуіне қарай тығыз болып жылжиды. Жақтауларында оларды тұтас тесіп
өтетін тесіктері – поралары және бос қуыстары болады. Жақтауларының
құрылысы алуан түрлі болып келеді және оның систематикалық тұрғыдан
қарағанда маңызы зор. Клетканың ішінде протопластпен вакуольдері
орналасады. Ядросы біреу. Хромотофорасының түсі қоңыр, өйткені оның
хлорофиллі қоңыр пигменттермен, кароминоидтармен және диатоминмен жабылып
көрінбей тұрады. Артық қор заттары шыны майы, сонымен бірге валютин және
лейкозин түрінде де жиналады.
2. Вегетативтік көбеюі протопластың методикалық жолмен бөлінуінің
нәтижесінде жүзеге асады. Осыдан кейін клеткалар бір бірінен ажырайды да
әрбір протопласт жаңа гипотеканы өздері түзеді. Бұл жағдайда аналық
клеткадан қалған гипотека жас клетканың эпитекасына айналады. Осындай
бірінен соң бірі келетін бөліністердің сериясынан кейін особьтар біртіндеп
ұсақтанады. Осындай особьтардың одан әрі ұсақтануына жыныстық процесс шек
қояды. Бұл жағдай особьтардың санының айтуына емес, олардың бұрынғы
мөлшерінің қайтадан қалпына келуіне мүмкіндік береді. Жыныстық көбеюінің
формасы алуан түрлі : ұсақтанған особьтар бір – бірімен жақындасады да
жақтауларын тастап, шырышты сұйықтың ішіне енеді. Осындағы клетканың
әрқайсысы редукциялық жолмен бөлінеді, нәтижесінде олардан төрт гаплоидты
клетка – тетрада пайда болады. Әртүрлі тетрадалардың екі клеткасы бір –
бірімен қосылады, қалған клеткалар жойылады. Зиготаны өсу спорасы
(ауксоспора) деп атайды. Одан мөлшері қалыпты жағдайдағыдай жаңа особь
пайда болады.Диатомды балдырлардың өмірлік циклы диплоидты фазада өтеді.
Диатомды балдырлардың шіріген қалдықтарынан диатомит және трепел пайда
болған. Оларды жарылғыш заттар жасау өндірісінде динамиттер жасауға
пайдаланады.
3. Классификациясы. Диатомды балдырлар бөлімі екі кластан тұрады :
пенатталылар класы (Pennatophyceal) центрикалылар класы (Centrophyceal).
Бөлімнің негізгі туысының бірі пиннулярия (Pinnularia). Ол пенаттылар
класына жатады. Бұл судың түбіндегі ұйықта көп мөлшерде кездесетін,
клеткасының формасы салақтау, эллипс тәрізді, ұштары дөңгелектеніп келген,
ортаңғы бөлігі жалпақтау, бір клеткалы балдыр. Клетканы бойлай тігіс (щель)
өтеді, оның ұшында және ортасында түйін деп аталынатын, үш қалыңдаған
төмпешік болады. Пинулярияның жақтауларында көптеген көлденең жолақтары
болады, олар клетканың сыртындағы кремнеземнің бірыңғай тегіс болып
жиналмауының нәтижесінде түзілген. Клеткасында ядро вакуоль және екі
пластинка тәрізді қоңыр түсті хромотофорасы болады.
4. Түрлерінің жалпы саны 1.5 мыңдай болады. Қоңыр балдырлар бентостың
маңызды компоненттердің бірі болып табылады.Қоңыр балдырлардың таломының
бояуы сарғыштан қара-қоңыр, тіптен қара-қышқыл түске дейін болады. Қоңыр
балдырлардың талломы көп клеткалы болады. Олардан эволюцияның дамуын ұсақ
организмдерден бастап, аса үлкен 60-100м жетеді.Қарапайым түрлерінің
талломы жіп тәрізді болып келеді және бір қатар клеткалардың тізбегінен
тұрады. Жақсы жетілгендерінің клеткалары әртүрлі бағытта бөлінеді және көп
жағдайда дифференцияланып, ассимиляциялық, қорлық арқаулық және механикалық
өткізгіштік ұлпаларға ұқсас клеткалардың дараланған комплекстерін түзеді.
Мұндай дифференциация талломның әртүрлі қызмет атқаратын участоктерге
ризоидтарға өстік бөлікке (сабаққа) және филлоидтарға (жапырақтарға)
бөлінуіне байланысты болса керек.
Қоңыр балдырлардың клеткалары бір ядролы. Хромотофоры көп жағдайда диска
тәрізді, көп болады. Артық қор заттары ламинарын (полисахарид), маннит
(сахароспирт) және шыны май тамшылары түрінде жиналады. Пектинді –
целююлозды клетка қабықшасы оңай шырыштанады. Талломы төбелік немесе
қысытырма меристемасы арқылы өседі. Өмірінің ұзақтығы бірнеше бөліктерге
үзілуі арқылы жүзеге асады.Жыныссыз көбеюі көптеген екі талшықты
зооспоралары немесе қозғалмайтын тетроспоралар арқылы жүзеге асады.
Зооспоралары бір клеткалы сиректеу көп клеткалы зооспораларда, ал
тетраспоралары тетраспорангияларда пайда болады.
Жыныстық процесі изогамиялы, гетерогамиялы, оогамиялы болып келеді. Изо
және гетерогаметалары көп клеткалы гаметангияларда пайда болады, оонийлері
мен антеридийлері – бір клеткалы. Қоңыр балдырлардың фикуста басқаларында
өмірлік циклінде ұрпақ алмасуы айқын байқалады. Мейоз зооспорангияларда
немесе тетраспораларда жүреді. Зооспоралары немесе гаметофитке бастама
береді. Гаметофиттері қос жынысты немесе дара жынысты қос жынысты немесе
дара жынысты болады. Зигота тыныштық кезеңіне көшпей-ақ спорофитке (2п)
айналады. Әртүрлі түрлерінде ұрпақ алмасу әртүрлі болады.Біреулерінің
спорофиті мен гаметофиті сырт қарағанда бірдей болады, ал екіншісілерінің
спорофиті гаметофитіне қарағанда біршама үлкен болады. Қоңыр балдырлар
теңіздердің түбінде орман немесе шалғын түзеді. Кейбір қоңыр балдырлардың
талломының ұзындығы 60-100м.
Классификациясы. Үш кластан тұрады : изогенераттылар класы
(isoqeneratae), гетерогенераттылар класы (Нeteroqeneratal) және
циклоспоралар класы (Cyclosporeal).
Бақылау сұрақтары :
1. Диатомды балдырлардың тіршілік ету орталары
2. Көбею жолдары
3. Классификациясы
4. Қоңыр балдырлардың биологиялық ерекшеліктері
5. Қоңыр балдырлардың клетка құрылыстары
6. Қоңыр балдырлардың көбею жолдары
7. Қоңыр балдырлардың классификациясы
8. Гетерогенераттылар класының биологиялық ерекшеліктері
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Гетерогенаттылардың биологиялық ерекшеліктері
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник
М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с
520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с
111.
4. Абдрахманов О. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы Алматы мектеп
1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания
М.Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Тест сұрақтары
1.Қандай жасушалардың бөлінуі есебінен сабақ жуандап өседі?
А) камбий жасушалары
Б) өсу конусының жасушалары
С)буынаралықтар негізін құрайтын жасушалар
Д)сүрек жасушалары
Е)өзек жасушалры
2.Қосалқы тамырлар жүйесі қандай құрылысты болады?
А)дұрыс жаабы жоқ
Б)кіндікті
С)шашақты
Д)тамырлар түйнекті
Е)тамыр жемісті
3.Фотосинтез кезінде қандай процесс жүреді?
А)көмірсуларды синтездеу
Б)суды буландыру
С)белоктарды синтездеу
Д)майлардың пайда болуы
Е)ДНК- ң пайда болуы
Сабақ № 5
Тақырып: Пирафитті, эвглена, қызыл балдырлары.
Жоспар:
1. Пирафитті балдырларға жалпы сипаттама
2.Эвглена балдырлардың жалпы сипаты
3.Қызыл балдырларға жалпы сипаттама
Сабақтың мақсаты : Студенттерді пирофитті және эвгленалы балдырлардың
биологиялық ерекшеліктерімен таныстыру.
Сабақтың мазмұны Бұл бөлімге тиісті балдырлар микроскопиялық, негізінен
бір клеткалы, көбінше екі талшықты, суда еркін жүзеді.Клеткасы
дорзовентраль түзілген.Олардың сыртында бойына және еніне қарай жайғасқан
бір – бірімен қосылған жерінде түрлі ұзындықта 2-ден талшық шығады.
Клеткасы қабықсыз немесе целюзолалы көпшілігі құмтаспен оралған.
Хромотофоры клетканың шетінде жайласқан, құрамындағы хлорофилл, каротин
және ксантофил пигменттері клеткаға ақ, қоңыр, қоңыр, кейде сарғыш, қызғыш
түс береді. Қор заттары ретінде крахмал, май пайда етеді, жай бөліну
жолымен көбейеді.Пиррофит балдырларда жыныссыз көбеюде кездесіп тұрады.
Мұнда екі талшықты зооспора немесе қозғалмайтын аплоноспора пайда болады.
Ыңғайсыз жағдайда цистаға айналады.Жыныстық көбею кездеспейді. Парофитт
балдырлардан судың биологиялық анализыда оның ластанулық дәрежесін
анықтауда пайдаланады.Пиррофит балдырлардың 1100 – ден артық түрді өз ішіне
алады.
2 класқа бөлінеді : крифтофиттер және динофиттерге бөлінеді.
Пиррофит балдырлардың динофиттер класынан церацкумва перидиумды атап
өтеміз.
Церацкум – Ceratium hirundinella. Клеткасы бойына ұзыншақ түзілген
балдыр. Клетканың кең бөлімінде көлденең каналша болып, оны екі бөлімге
бөледі. Алдыңғы ұзын өсіндіні апикал жағы, екі немесе үш әртүрлі
ұзындықтағы қайрылған өсінділі бөліміні апика бетт деп аталады. Екі
талшықтан бірі алдыңға қарай бағытталып, екіншісі денені каналша бойлап
орап алады.
Көбеюі. Клетканың қарапайым жолмен екіге бөліну арқылы өтеді.
Перидиум – Peridinium. Клеткасы шар, немесе жұмыртқа тәрізді көрініске ие.
Клетка қабықтары құм заттары мен тойынған қалқан көрініске ие. Протопласта
бір ядросы бар. Хромотофоры қоңыр реңді пиреноидтары жоқ. Фотосинтез
нәтижесінде крахмал және май тамшылары пайда болады.Клеткаларының тең екі
бөлімге жай бөлінуі жолымен көбейеді.Су қоймаларында планитонда өмір
сүреді.
2. Эвгленалар бір клеткалы, бір ұзын талшығы жәрдемінде таза жасыл
хромотофоралары арқылы актив әрекеттенеді.Клеткасының пішіні көбінше
элиппс, ұзын болып келеді. Оларда целлюлозалы қабық болмайды. Оның қызметін
целлюлозаның сыртқы қабығы қалыңдауы нәтижесінде пайда болатын перипласт
немесе пеликула деп аталатын үстіңгі қабат атқарады. Пелликула иілуші
болғандығы себепті клетка өз денесін, пішінін өзгертіріп тұрады.
Цитоплазмада бір немесе бірнеше хромотосфорлар болады, онда жоғары
өсімдіктер хлорапластындағы сияқты хлорофилл а және б каротин және
ксантофиллі бар.Кейбір эвгленаларда қызыл реңді астаксантинде кездеседі.
Фотосинтез нәтижесінде крахмал жиналмайды оған ұқсас парамилон пайда
болады. Парамилон жалтырақ дәндерге ұқсас көріністе хромотофорда немесе
оның төңірегінде жиналады. Хромотофор көбінше жұлдыз, лента ірі пластинка
және диска тәрізді болып, клетка қабығы жанында жайласқан. Хромотофор
пиреноидты және пиреноидсыз болады. Эвгленалар клеткасының алдыңғы
бөлімінде ворониа тәрізді сайлық болып олардан бір немесе екі талшық шығып
тұрады. Тірі эвглена клеткасының алдыңғы бөлімінде қызыл нүкте стигма
жайласып ол орототаксис жарықтықтан әсерлену ерекшеліктеріне ие.
Көбеюі.Клетканың бойына қарай екіге бөліну жолымен амалға асады. Бөліну
алдынан талшықтарына тастайды ядро, стигма және хромотофорлар бөлінгеннен
соң, клетканың алдыңғы бөлімінде саңлау пайда болады. Ол үлкейіп екі клетка
пайда болады. Талшықтар пайда болған соң актив әрекеттене бастайды.
Эвгленалар табиғатта ақпайтын түрлі экологиялық жағдайдағы су қоймаларында
кездесуі мүмкін. Эвгленалар миксотроф және сапрофит қоректенуіне байланысты
ластанған су қоймаларында биологиялық тазалануында үлкен роль ойнайды.
Эвгленалардың табиғатта 400-ге жақын түрі кездеседі олар екі қатарға
бірігеді негізгі өкілдері эвглена және трахемонас.
Эвглена – Euqlena viridis. Клеткасы ұршық бір талшықты цитоплазматикалық
перипласт қабығымен оралған клетканың алдыңғы бөлімінде воронка тәрізді
бума болып, ол цитоплазмадағы қысқарушы вакуола мен байланысады. Буынның
жан бөлімінде қызыл гематохроль пигменті мен толған көзі жайласқан.
Цитоплазмада бір ядро және жасыл реңді жұлдыз тәрізді даналы, лента тәрізді
пиреноидсыз хромотофоралары болады. Қор зат ретінде көмірсулар,
парамилондар пайда болады. Эвглена денесі ұзынына жай бөліну жолымен
көбейеді. Көл мен суларды азотты органикалық заттарға бай кіші су
қоймаларында кездесіп, олардың гүлдеуіне себепші болады. Трахеломонас –
Trachelomonac. Оның бір талшықты әрекетшең клеткасы домалаң немесе эллипс
тәрізді үйшіктің ішінде жайласқан. Бір талшығы сыртқа шығып тұрады.Темір
бірікпесері не бай кіші су қоймаларында кездеседі. Эвгленалылар бір
клеткалы формалары ішінде цитоплазманың ішінде крахмал орнына парамилон
пайда етуімен басқа балдырлардан айырмашылығы бар. Эвгленалылар басқа бөлім
балдырлардан ешқандай туысқандық байланыстары жоқ.
3. Қызыл балдырлардың түрлерінің жалпы саны 4 мыңдай болады. Олар
тропикалық және субтропикалық елдердің теңіздерінде климаты қоңыржай болып
келетін облыстарда да көптеп кездеседі. Тек аздаған түрлері ғана суы тұщы
бассейндер мен топырақта өседі.
Қызыл балырлардың талломы ұзындығы 2м – ге жететін көптеген
бұтақтанған жіпшелерден, сиректеу пластинка немесе жапырақ тәрізді
құрылымнан тұрады. Ұлпаларға дифференциациялану байқалады. Талломының өсуі
диффузды немесе төбелік клеткалары арқылы жүзеге асады. Ең қарапайым
түрлерінің талломы бір клеткалы немесе колониялы болып келеді. Өмірлік
циклында қозғалмалы талшықты формалары болмайды. Хромотофоралары көп
жағдайда диск тәрізді келеді, Сондықтан да мұндай балдырларды агар алуға
қажетті шикі зат ретінде пайдаланады.
Екінші бір түрлерінің клетка қабықшаларының сыртын известь қаптап тұрады,
әртүрлі өрнек түзеді. Мұндай түрлер коралырифтердің түзілуіне қатысады.
Қызыл балдырлардың клеткаларында хлорофилл, каротин, ксантофил,қызыл
фикоэритрин, көк фикоциан пигменттері болады. Осыларға байланысты қызыл
балдырлардың талломасы ашық – қызылдан, көкшілдеу – күлгін түске дейін
боялады.
Көбеюі. Қызыл балдырлар вегетативті, жыныссыз және жыныстық жолдармен
көбейеді. Вегетативті көбеюі сиректеу үзілген талломдарында арнайы өсу
бүршіктері пайда болады. Олардан жаңа особьтар жетіледі.
Жыныссыз көбеюі споралар арқылы жүзеге асады. Споралары спорангияның ішінде
бір – бірден немесе төртеуден (тетраспоралар) пайда болады. Споралар
спорангияның қабықшасының жыртылуының нәтижесінде босап сыртқа шығады да
қабыққа оранады соң судың түбіне шөгіп өсе келе жаңа таллом (гаметофит)
береді. Жыныстық көбеюі оогамиялық жолмен жүзеге асады. Аналық жыныс органы
карпоген қысқа бұтақтардың қолтығында бір – бірден өседі. Карпогон – колба
пішінді, ол кеңейген түпкі бөлімнен және жоғарғы жіңішке түтік тәрізді
мойны трихогинадан тұрады. Қарапайым түрлерінің трихогинасы болмайды.
Антеридий және карпогон сыртқы құрылысы жағынан айырмашылығы жоқ әр
особьтарда дамиды.Антеридиден босаған аталық гамета (спермация) судың
ағынымен карпогонға келіп трихогинаға жабысады да, қабықпен қапталады, соң
трихогина арқылы карпогонның кеңейген бөліміне өтіп жұмыртқа клеткасын
ұрықтандырады.
Ұрықтанғаннан соң трихогина жойылып кетеді. Карпогонның кеңейген бөлімі
ұлғайып, өсе келе көп клеткаға айналады оны цистокарпий деп атайды.
Цистокарпийден карпоспора дамиды, олар судың ағынымен таралады да жаңа
талломға айналады. (спорофитке).
Классификациясы. Бөлім екі класқа бөлінеді:бангиевалылар класы
(Вanqiophyceal), флоридеялылар класы. (Florideophyceal) олардың
әрқайсысында 6- дан қатар бар. Бангиевалылар класында 20туыс, 70 түрі бар.
Көп тараған туыстарына порфира (рorhyra) комсопогон (Comsopoqon) т.б
жатады. Флоридеялылар класында 49 тұқымдас бар.Бұл класқа леманеа
(Lemanea), батрахосперум (Ваtrachospermum), полисифон (Polysiponia) т.б
туыстар өкілдері жатады. Қызыл балдырлар кондитер, басқа өнеркәсіптерде
пайдаланады.
Бақылау сұрақтары :
1. Пирофитті балдырлардың клетка құрылысы
2. Пирофитті балдырлардың көбею ерекшеліктері
3. Пирофитті балдырлардың таралуы
4. Эвгленалы балдырлардың биологиялық ерекшеліктері
5. Эвгленалы балдырлардың таралуы, көбею жолдары
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Пирофитті және эвгленалы балдырлардың негізгі өкілдері
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник
М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с
520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с
111.
4. Абдрахманов О. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы Алматы мектеп
1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания
М.Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Тест сұрақтары
1.Жапырақтың қай ұлпаларында лептесіктер кездеседі?
А)эпидермада
Б)бағанада
С)кеуекте
Д)өткізгіште
Е)механикалық
2.Күзгі жапырақтардың қызаруы және сарғаюы қандай пластидтердің болуына
байланысты?
А)хромопластардың
Б)хлоропластардың
С)лейкопластардың
Д)аминопластардың
е)хлорапластардың
3.Түрі өзгерген өркеннің қайсынының сыртқы құрылысы тамырға ұқсас?
А)тамырсабақ
Б)түйнек
С)мұртшасы
Д)пиязшық
Е)столон
4.Картоп түйнегі түрі өзгерген қай мүше?
А)тамыр
Б)сабақ
С)жапырақ
Д)гүл
Е)буынаралығы
Сабақ № 6.
Тақырып : Қыналар, кілегейлілер бөлімдері.
Жоспар:
1. Қыналар бөліміне жалпы сипаттама
2. Шаруашылықтағы маңызы
3. Классификациясы
4. Кілегейлілер бөліміне жалпы сипаттама
Сабақтың мақсаты : Студенттерді қыналар, кілегейлілер бөлімдерінің
өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктері, классификациясы және
шаруашылықтары маңыздары туралы түсініктер беру.
Сабақтың мазмұны Қыналардың 20 мыңнан астам түрлері белгілі.
Құрылысы. Бұл комплексті симбиотикалық организмдер. Олар екі компоненттен
тұрады : балдырдан және саңырауқұлақтан. Балдырлар организмінің өміріне
қажетті углеводтарды синтездейді, олар талломда лихенин түрінде
жинақталады. Ал сңырауқұлақтың гифалары организмге қажетті суды өз бойына
сіңіреді және тұрақтандырады.
Қыналардың талломы саңырауқұлақтың матасқан гифаларынан және олардың
арасында орналасқан жасыл немесе көк – жасыл балдырлардан тұрады. Талломның
екі түрі болады : гомомерлі және гетеромерлі.
Талломның бір жерінде балдырлар басым болса, екінші жерінде
саңырауқұлақтың гифалары басым болады. Талломның балдырлар басым болып
келетін қабатын гонидиалды қабат деп атайды. Қыналардың өзін құрайтын
компоненттерінде биологиялық ерекшеліктері болады. Мысалы, қыналар
балдырлар мен саңырауқұлақтар өспейтін жерде өсе алады. Сонымен қатар жар
тастардан, топырақтың бетінен, ағаштың діңдерінен кездестіруге
болады.Әсіресе тундрада олар көптеген территорияны алып жатады.Қыналар ұзақ
уақыттар бойы сусыз өмір сүре алады.Талломдарының формаксына қарай
қыналарды үш морфологиялық типке
бөледі : қаспақты,жапырақты, бұталы.
Көбеюі. Қыналар тек вегетативтік жолмен көбейеді. Жыныстық және жыныссыз
көбеюлері қыналардың компоненттерінің тек біреуінде саңырауқұлақтарда ғана
болады.
Шаруашылықтағы маңызы. Қыналардың халық шаруашылығында маңызы зор. Олар
солтүстік бұғыларының азығы. Классификациясы.Қыналар төрт класқа бөледі :
фиколихенес класы, қалталы қыналар класы, базидиалды қыналар класы,
дейтеролихенес класы.
Бөлімнің құрамында 500 –дей түр бар.Талломы клеткаларға
дифференциаланбаған және тұрақты формасы болмайтын көп ядролы,цитоплазмалық
маса плазмодий түрінде болады. Оның мөлшері үлкен диаметрі бірнеше ондаған
сантиметрге жетеді.
Кілегейлілер гетеротрофты өсімдіктер, сапрофиттер,сиректеу паразиттері
де кездеседі.Сапрофиттерінің плазмодиі көп жағдайда сары,қызғыштау және
түссіз болып келеді.Кілегейлілер секундына 0,4мм жылдамдылықпен
қозғалады.Қор заттары жиналған сайын плазмодийі ашық құрғақ жерге жылжып
шығады да,көптеген споренгийлер береді. Оның барлығына ортақ қатты
қабықшасы болады. Көптеген түрлерінің цитоплазмалық массасынан капилиций
деп аталатын жіпшелер түзеді. Бұл жіпшелер бойына суды көп жинайды және
спорангилердің қабықшалары жарылған соң споралардың шашылуын қамтамасыз
етеді.Споралары қолайлы жағдай туғанда өседі. Көп жағдайда әр спорадан
бірден төртке дейін зооспора түзіледі және олар бөлінуге қабілетті болып
келеді.
Зооспоралар талшықтарын тастап миксамебаларға айналады.Миксамебаларда
көбеюге қабілетті болып келеді.Жыныстық процесі миксамебалардың, кейде
зооспоралардың қосылуы арқылы жүзеге асады. Нәтижесінде олардан диплоидты
плазмодийлер түзіледі. Паразит миксомицеттердің спарангилері
болмайды.Споралары миксомицеттердің осы тобының иесі болып табылатын
өсімдіктердің клеткаларында жиналады.
Классификациясы. Кілегейлілер бөлімі мынадай кластардан тұрады :
протостелділер класы, миксогастралар немесе нағыз кілегейлілер класы,
акразиалар немесе клеткалы кілегейлілер класы, плазмодиофоралар класы.
Осылардың ішіндегі ең кең тарағаны плазмодиофоралар класы.
Бақылау сұрақтары :
1. Қыналардың табиғаттағы түрлер саны
2. Қыналар талломының құрылысы
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz