Термин сөздерді оқыту

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Термин сөздерді оқыту

Термин сөздерді үйрете отырып, балалардың тілін дамыту пайдалы, тиімді жұмыстардың бірі. Оқушының сөздік қорын байытуда, дамытуда тіліміздегі термин сөздерді үйретіп, оны жазбаша, ауыз екі сөйлеу тілінде қолдану, активті сөздігіне ендіру мақсат етіледі.

Мұғалім бұл сабақта кез келген термин сөздерді беталды түсіндірмеуі тиіс. Балалардың ана тілі, әдебие, тарих, география пәндерінен кездестірген сөздерін топтап, жинап, олардың қай кезде, қалай шыққанын үйрету қажет. Сондай-ақ ғылымның соңғы табыстары арқылы пайда болған термин сөздерді де одардың активті сөздігіне ендіру жағын ойластыру қажет.

Мұғалімнің термин сөздерді мынадай бағытта түсіндіргені жөн. Ең алдымен, балаларға термин деген ұғымның не екенін ұқтыру қажет. «Тіл - тілдің лексикасында ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларында қолданылатын арнаулы сөздер бар. Олар терминдер деп аталады. Басқа сөздермен салыстырғанда терминдерге тән басты қасиет неде? Күнделікті өмірде барлық салада жалпылама қолданыла берілетін сөздер ыңғайына қарай түрлі-түрлі мағынада жұмсалып, көп мағыналы болып келсе, терминдердің басым көпшілігі дара мағынасында жұмсалады. Демек, дара мағыналы болу - терминдерге тән, басты қасиет» ¹ - мысалы, грамматика, аффикс деген сөздер әрдайым әрқайсысы өзіне тән негізгі бір ғана мағынасында қолданылады. Бұл сөздер термин болып, тілімізде әбден қалыптасып кеткен сөздер, яғни белгілі бір салада қолданылатын, айрықша қызметі бар сөздер. Терминдер тілімізде әр түрлі жолдармен жасалады:

а) «әдеби тілде бұрыннан бар кейбір төл сөздер терминдік мағына альш, белгілі бір саланың терминологиясына телінеді де, сонда әбден орнығып қадыптасады» ¹ . Яғни, тіл біліміне байланысты үстеу, зат есім, сан есім, бастауыш, баянлауыш, жұрнақ, аффикс деген терминдер калыптасса; география, жаратылыстану, ғылымына байланысты география, атмосфера, радиозонд, стратостат, метеорология, гидротехника, жер қыртысы, ойпат, арал, түбек, бұғаз, арна, атырау, жазық, аймақ, шығанақ деген термин сөздер туса; тарих, экономика ғылымының соңғы табыстарына байланысты айналым, өңдіріс, ендіргіш күштер, қосымша құн, қозғалыс, күрес, бейбітшілік, соғыс, жеңіс, ғарыш, зымыран, жер серігі, ғарыш айлағы деген сөздер туды;

ә) «ғылым мен техниканың түрлі салаларына қатысты терминдердің ішінде дүние жүзіндегі тілдердің бәріне бірдей ортақ» ² терминдер болатынын айтып, мысал келтіруге болады, Мұғалім термин сөздер туралы осылай қысқаша мәлімет бере отырып, әр сөз табын оқыту тұсында термин сөздердің шығу этимологаясына көңіл бөлгені жөн. Сондықтан мұғалім мына термин сөздердің этимологиясына түсінік беруіне болады.

Синоним - мағынасы бір-біріне жуық сөздер.

Омоним - тұлғасы бір болғанымен, мағынасы басқа сөздер. Грек тілінің «бірдей, біркелкі» деген мағынадағы «homos» деген сөзі мен «ат, атау» дегең мағынаны білдіретін «опута» деген сөздерінен жасалған термин. Сонда «омоним» «бірдей, біркелкі ат, атау» деген сөз.

Антоним мағынасы мағынасы қарама-қарсы сөздер. Грек тілінің от» - «қарсы» және «опута»- «ат, атау» деген сөздерінен жасалғаң, яғни қарсы ат, атау деген сөз.

Алтын емел - Алматы облысындағы жер аты. Бұл атаудың алтын деген белшегі түсінікті де, емел деген екінші сыңары түсініксіз. Емел (эмээл) дегең сөз монғол тілінде - ер тоқым, бел, асу деген мағынаны білдіреді. Сонда бұл алтын ер, тоқым, алтын асу, алтын бел деген сөз.

Орал - таудың аты. Жайық бойындағы үлкен өндіріс орталығы, қала. Орал деген сөз -- ханты сөзі - урр - тау тізбегі, немесе түрікше арал- тау деген сөздерден шыкқан. Ертеректе таудың оңтүстік бөлігі Арал-тау деп аталған. Орал (Жайық) езені де таудың атымен аталады.

Балаларға ай аттарының қаңдай мағына беретінін де айтқан жөн.

Август - ай аты, ескі славян тілінен алынған. Бұл славян тіліңде «ардақты, кадірлі» дегең мағынаны білдіреді ⁵ . Казақ тіліндегі ескіше аты - тамыз. Апрель - ескі славян тілінен
алынған. Бұл славян тілінде «жылы, күншуақ» деген мағынаны
білдіреді екен. Қазақ тіліндегі ескіше аты - сәуір. Архаизм -
бұл сөз бірінші рет XIX ғ. бірінші жартысында Францияда пайда болған. Франциядан грек тіліне ауысады. Бұл - ескі, ғасырлар бойы, көне деген мағынаны білдіреді. Агитатор -бұл сөз неміс тілінен алынған екен. XIX ғ. бас кезінде шыққан, «қозғау, ояту, бір нәрсені қозғалысқа келтіру, үгіттеу, насихаттау» деген мағынаны білдіреді.

Телефон - грек тілінің «tеlе»-алыс және «рhоnе»- дыбыс деген сөзі, яғни алысқа естілетін дыбыс дегең cөз.

Пионер - деген сөз ерте кезде-ақ пайда болған, «жаңалық ашушы», «тұңғыш ғалым», «тұңғыш бастаушы» деген мағынада қолданылған болатын. 1922 жылы бұл сөз жаңа мағынаға ие болды, яғни коммунистік балалар ұйымының бір мүшесін «пионер» деп атады. 1924 жылы 24 қаңтарда коммунистік балалар ұйымы В. И. Лениннің есімімен аталды.

Айға қону - бұл сөз 1953 жылы қыркүйекте пайда болды. Бұл күні қеңес зымыраны айға қонып, өзінің «СССР» деген белгісін қалдырды.

Ғарышкер-ұшқыш деген сөз 1961 жылы 12 сәуірде пайда
болды. Бұл күні дүние жүзінде бірішні рет «Восток» кемесімен аспан әлеміне адам ұшырылды. Ол - ғарышкер-ұшқыш Юрий
Гагарин еді.

Мұғалім ғылымның түрлі саласыңдағы термин сөздермен
осылай таныстыра отырып, Казан теңкерісіниен кейінгі туған
сөздерді атауына болады. Мысалы, балалар кеңес, колхоз, совхоз,
бесжылдық, комсомол, ғарыш айлағы, зымыран деген сөздерді
атауы мүмкін. Осы сөздерді пайдаланып, сөйлем құрауды
тапсыруға болады. Балалардың құрастырған сөйлемдері сыныпта
талданады.

Ауызша тіл дамыту мақсатында балаларға мұғалім мынадай термин сөздердің қандай мағына беретінін әңгімелеп беруіне болады. Мысалы, бухгалтер неміс сөзі, «кітап ұстаушы» деген мағынаны білдіреді (Dаs Вuсh -кітап, Наltеr- ұстағыш) .

Бутылка. - поляк сөзі. Полякша «бочка, ыдыс» деген мағынаны білдіреді. Боран - түрік сөзі, «борау, ұйытып соғу, түтеу» деген мағынаны білдіреді. Ботинка - француз сөзі, «қысқа етік, аяққа киетін киім» дсген мағынаны білдіреді. Алгебра - поляк сөзі, «құрастырамын, жинақтаймын» деген мағынаны білдіреді. Аттестат - неміс сөзі, куәлік деген мағынаны білдіреді. Астрономия - грек сөзі, астро - жұлдыз, nоmоs - заң деген сөз, «жұлдыздар зандылығы» деген сөз. Бомба - француз сөзі, «шу, ызыңдау» деген сөз. Асфальт - француз тілінде «тау шайыры» деген сөз. Кейінгі кездегі мағынасы «жабыстырамын, бекітемін» деген сөз.

Міне осындай термин сөздердің мағынасын әрі қай тілден ауысқанын айтып, түсіндіру қажет.

Мұғалім бұл сөздерді балалардың сөздік дәптеріне жаздырады. Термин сөздерді үйрету осымен тоқтап қалмай кейін зат есімді окыту тұсында оларға айрықша тоқталып, талданады.

Архаизм мен неологазмді оқыту

Тіліміздегі ескірген және жаңадан пайда болған сөздерді балалардың активті сөздігіне енгізіп, олардың тілін дамытуға болады.

Мұғалім архаизм тақырыбын оқыта отырып, оны тусіндіруі кажет. Егер бала архаизмді дұрыс түсініп меңгерсе, келесі оқылатын грамматикалық жаттығуларда, мәтіндерде әдебиеттік оқу материалдарында кездесетін көнерген сөздерді жинап, оларды білуге ынтасы артады. Соңдықтан бұл тақырыты өту барысында тіліміздегі бір қатар архаизм сөздерді түсіндіріп, олардын мағынасына талдау жасаған жөн.

Мұғалім V сыныптың әдебиеттік оқу кітабыңдағы архаизм сөздерді балалардың сөздік дәптеріне жаздырып, олардың мағынасын түсіндіруіне болады. Мысалы: сөз - арабтың «ғазиз» деген сөзінің өзгерген түрі, қадірлеу, сыйлау деген мағынаны білдіреді. Мысалы, әзтұтуға, сыйлауға, Қалмады жан бір татыр (Абай) . Балгер бал ашатын адам. Мысалы: Сенің балгерлік пен бақсылықты қоятын уакытың жетті ғой. Қорамсақ-садақтың оғын салатын қорап. Мысалы: Қорамсаққа қол салды, Бір салғанда мол салды (Қобыланды батыр) . Бекзада - ақсүйек, бек тұкымы деген мағынаны білдіреді. Кейде асыл, жақсы дегенді де аңғартады. Мысалы:

Сабыр қылсаң жайыңды,

Білер ме екен бекзатым

(Абай),

Би - дау-жанжалға билік айту үшін үстем таптың қолдауымен сайланған өкіл.

Мысалы:

Би болған, болыс болған өнер емес,

Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған

(Абай) .

Бұдан кейін неологизм сөздерді түсіндіру қажет. Мұғалім неологизм сөздер деп жана ұғымдарға байланысты пайда болған тын сөздерді атайтынын түсіндіруі кажет. Мысалы, кеңес, комсомол, пионер, зауыт, фабрика, Кеңес Одағының Батыры, Социалистік Еңбек Ері, ғарышкер, ғарыш айлағы, зымыран, жер серігі, айға ұшу, айға қону, т. б.

Мұғалімнің балаларға осы сөздерді кірістіріп сөйлем құрастыруына болады.

Тұрақты сөз тіркеетерін окыту

Балалардың жазбаша және ауызша сөйлеу тілін дамытуда сөз тіркестерін үйретудің маңызы зор. Ең алдымен мұғалім балаларға жай сөз тіркестері және тұрақты сөз тіркестері болатынын түсіңдіруі қажет. Ол үшін мына кестедегі сөйлемдерді салыстыра түсіндіру кажет.

Жай сөз тіркестері

Тұрақты сөз тіркестері

Жай сөз тіркестері:

Әкесі ат үстінен кішкентай Айбекті көтеріп алды.
Асан қойдың аузынан шөпті жұлып алды

Тұрақты сөз тіркестері:

1. Жұмысқа ат үсті қарауға болмайды.

2. Ержан қой аузынан шөп алмайтын бала.

Бұл төрт сөйлем де бір-бірімен тіркесіп тұр, яғни бірінші сөйлемде әкесі көтеріп алды, Айбекті көтеріп алды, кішкентай Айбекті ат үстінен деген сөздер бір-бірімен тіркесіп тұр. Бұл сөздерді осылай, даралап, тізбектеп айтуға болады, даралағанда сөздердің мағынасы бұзылмайтынын ұқтырамыз. Ал жұмысқа ат үсті қарауға болмайды деген сөздер де бір-бірімен тіркесіп тұр. Дегенмен, бұл сөйлемдегі әрбір сөзді жеке даралауға келмейді. Жұмысқа деген сөзді іске, мәселеге деп айтуға болады, ат үсті деген тіркестің орнына машина үсті қарау деуге болмайды. Сондыктан ат үсті қарау деген тіркес дараланбай, бөлшектенбей, тұтас бір ұғымды білдіреді, яғни жұмысқа қалай болса солай, жеңіл қарауға болмайды дегенді аңғарамыз. Сондыктан тіліміздегі бірнеше сөз тізбектеліп, бір ұғымды білдіретін сөздерді тұрақты сөз тіркестері деп атаймыз деп түсіндіру кажет. Бірінші сөйлемдегі сөздер (Айбекті ат үстінен көтеріп алды) жай сөз тіркестері болатыкын айту қажет.

Мұғалім мынадай тұрақты сөз тіркестерін балалардың сөздік дәптеріне жаздырып, олардың мағынасын түсіндіруі тиіс: қабырғамен кеңес - ойлан, ақылға жүгірт; тонның ішкі бауындай - тату, дос, өте жақын; көзді ашып-жұмғанша - лезде, тез, шапшаң; ит өлген жер - алыс, тым қашық; сойылын соғу -жақтау, қамкор болу; қолы қолына жұқпай - тез, - шапшаң; көз жүгірту - байқау, назарын аудару, қадау; көзі кіртию - ілмию, кішірею, ұйқысы келу деген мағынаны білдіретінін айту қажет.

Бұдан соң мұғалім мынадай сөздерді тақтаға жазып, сөйлем құрастыруы тиіс: қолы тимеу, қолы жетпеу, колынан келу; ауыз тию, ауыз-аузына жұкпау, қырғи кабақ болу, қабақ шыту, жүрегі айну, жүрегі жарылу; үріп ауызға салғандай, мұртын балта шаппау, т. б.

Ауызша тіл дамыту мақсатында оқулықтағы 80-жаттығуды ауызша талдатып, мағынасын анықтау қажет.

Мұғалім тұрақты сөз тіркестерінің жазба және сөйлеу тілінде алатын орны зор екенін айтуы қажет.

Қос сөздерді оқыту

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.