ТЕХНОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА АУЫЛШАРУАШЫЛДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК СҮЙГІШТІК ҚАБІЛЕТТЕРІН АРТТЫРУ
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Жайлаубай Н
ТЕХНОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК СҮЙГІШТІК
ҚАБІЛЕТТЕРІН
АРТТЫРУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 - Кәсіптік оқыту мамандығы
Түркістан 2015
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері
кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а Е.Ауелбеков
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ТЕХНОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА АУЫЛШАРУАШЫЛДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ
ЕҢБЕК СҮЙГІШТІК ҚАБІЛЕТТЕРІН АРТТЫРУ
5В012000- Кәсіптік оқыту
Орындаған:
ӨКО-111 оқу тобы студенті Жайлаубай
Н.
Ғылыми жетекшісі:
П.ғ.к., доцент м.а
Күнпейіс Ж.Қ.
Түркістан 2015
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕККЕ
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жоғары сынып оқушыларын еңбек тәрбиесіне баулудың
психологиялық,педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 11
1.2 Мектеп оқушыларын ауылшаруашылық жұмыстары арқылы еңбек сүйгіштік
қабілеттерін арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Мектеп оқушыларына ауылшаруашылық білім негіздерін оқытудың
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...22
2. МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫНА БАУЛЫП ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Технология пәнінде оқушыларды ауылшаруашылық жұмыстарына баулып
оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..29
2.2 Астық жинайтын камбайнның құрылысын мектеп оқушыларына оқыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
2.3 7-сыныпта технология пәнін оқытуда ауылшаруашылық жұмыстарына баулып
оқытудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... .. 47
2.4 Сабақ жоспарының
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...61
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
- Қазақстан Республикасының Қазақстан – 2030 стратегиялық
бағдарламасы;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080
қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта,
жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу
ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) – тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы.
Технология – деген ұғым грек тілінен аударғанда – іскерлік, шеберлік,
білгірлік деген мағына береді.
Педагогикалық технология – мақсаттар қою, оқу жоспары мен оқу
бағдарламасын үнемі жақсартып отырудың, педагогикалық жүйелердің
тиімділігі.
Ауыл шаруашылығы — материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі.
Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір
түрлерімен қамтамасыз етумен айналысатын саласының бірі.
Іскерлік - бұл адамның алған тәжірибесі негізінде қандай да бір іс-
әрекетті (қызметті) орындай білуге деген қабілеттілігі. Ептілік дағдылармен
тығыз байланысты.
Дағды -меңгерудің ең жоғары өлшемімен сипатталатын әре-кет. Белгілі
бір дағдыны меңгерген адам жедеғабыл істейтін сияқты көрінеді және іс-
әрекеттің орындалу барысында оның сана-сезімін бақылап байқау да аса қиынға
түседі. Сондықтан дағды мен ептіліктің адам өмірінде зор маңызы бар.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
ТОПБ - Технология оқу пәні бағдарламасы
Га-гектар
Ц-центнер
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда өркениетті дамушы елдер қатарына
енуге ұмтылған Қазақстан Республикасы, алдында тұрған әлеуметтік
экономикалық міндеттердің аса күрделілігіне қарамастан, оның егеменді
мемлекет ретінде қалыптасуының сипаты, халықтың рухани байлығы, елінің
экономикалық тұрғыдан өсіп-өркендеуі, ел тұрғындарының толыққанды жұмыспен
қамтылуы мен қатар жастар арасындағы тәлім-тәрбие мен білім беруге
байланысты екендігіне бүгінгі күні толықтай көз жеткізіп отырғандығы ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа арналған Қазақстан-2030 жолдауында
аталып өтілген[1].
Халықтың бар күш жігері елінің экономикасын дамытуға қалай ұмтылса, оның
ішінде экономика саласының басты саласының бірі ауылшаруашылық секторы
болып саналады. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етудің тиімді экономикалық
шараларын жан-жақты дамытуды көздейді. Осы міндеттерді орындау үшін бірінші
кезекте бүгінгі қоғам жастарының білім мен еңбекті қоса ұштастыруды
кеңінен талаптайды. Сондықтан бүгінгі ұрпақ тәрбиесі, оның ішінде білім
беру ісіндегі үдемелі өзгерістер, ғылыми техникалық прогрестің қуатты
дамуымен тікелей байланысты. Оның үстіне бүкіл әлемдік білім беру
кеңістігіне және еуропалық білім беру жүйесіне көшу мақсатында бүгінгі
таңда Қазақстан Республикасы аумағында білім берудің жаңаша жүйесі
құрылған. Оқу-тәрбие үдерісіндегі болып жатқан түрлі өзгерістерге барша
ұстаздар қауымы білім беру қызметінде жаңаша қарауды, қол жеткізген
табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық
әлеуетін дамытуды және мұғалім іс әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды
талап етеді. Өйткені, өнерлі жас ұрпақ тек қана біздің өмірдің тікелей
жалғастырушысы өкілі ғана емес, еліміздің тірегі, мызғымас болашағы. Ал
қоғам қашанда дарынды, қабілетті адамдарға мұқтаж. Бүгінгі таңда кез келген
мамандық атаулының барлығы жоғары біліктілікті, ептілікті, шапшаңдықты
талап ете білетін ерекше ойы ұшқыр ұстаздар қауымына жүктеледі. Ол үшін
бойында жоғары да аталған қабілеттері бар әрбір ұстаз, әрбір оқушының жеке
дара мүмкіндіктеріне орай оқыта білуді қажет етеді. Осы талаптарды
орындаудағы бүгінгі мектеп реформасының өзекті мәселесінің бірі – мектеп
оқушыларының еңбек тәрбиесі мен кәсіби бағдар беру жұмыстарын түбірімен
жаңарту, әрбір мекемеде жұмыс істей білетін жан-жақты да қабілетті мамандар
даярлау ең өзекті мәселе болып табылады. Жалпы мектеп оқушыларының
шығармашылық белсенділігі мен еңбек сүйгіштік қабілетін қалыптастыруда және
оларды жан-жақты үйлесімді дамуында еңбек тәрбиесінің маңызы зор болып
саналады.
Еңбек тәрбиесінің ғылыми-теориялық, ғылыми-әдіснамалық негізіне арнап
еңбектер жазған Б.Момынбаев, К.Өстеміров, Ә.Мүсілімов, О.Сыздықовтар кәсіби
бағдар беру және жоғары оқу орындарындағы еңбек тәрбиесінің мәселесін
қарастырса, О.Сатқанов, С.Қоңыратбаев, Б.Ортаев, Қ.Ақышев, Н.Рахметовалар
оқушыларды еңбекке, оқу жүйесінде тәрбиелеудің мәселесін кеңінен зерттеген
[2].
Ә.Мүсілімов Оқушыларды еңбекке даярлаудың ғылыми-педагогикалық
негіздері (2003ж), С.Қаламқалиев Мектеп оқушыларын еңбекке баулуда
шығармашылығын дамытудың педагогикалық негіздері, Қ.Шалғынбаева Қазақ
халық педагогикасындағы еңбек тәрбиесі (2006ж.) атты ғылыми еңбектерінде
этнопедагогика материалдары мен байланыстырып зерттеген [3].
Аталған бұл ғалымдардан басқа да ғалымдардың соңғы кездерде
Республикамызда еңбек тәрбиесіне қатысты оқу материалдарын оқу-тәрбие
үдерісінде қолдану жөнінде С.Ұзақбаева,Т.Қоңыратбаев,
Р.Төлеубекова,Т.Қоқымбаева, Қ.Болатбаев, С.Қасенов т.б. ғалымдарымыздың
ғылыми диссертациялық еңбектерінде, ұрпақ тәрбиелеудегі халықтың құнды ой-
пікірлеріне талдау беріліп, қалыптасқан дәстүрлерді кеңінен мазмұндап,
ондағы адамгершілік, еңбектік, эстетикалық тәрбие берудегі әдістері мен
жолдары сараланып берілген [4].
Сондай-ақ казіргі қоғамдағы жастарға білім берудегі оқушының тәрбиесі
мен дамуына назар аударылуы, Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңы”
мен Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
бағдарламасы, жалпы орта білім беретін мектептердің құрылымы мен оның
қызметіндегі өзгерістер қазіргі қоғам қажеттілігіне сай сапалы білім беруді
талап етеді. Бағдарламада атап көрсеткендей жан-жақты сауатты жеке адамның
дамуы үшін көптеген мүмкіндіктер берілгендігі атап көрсетілген [5].
Қазақстан Республикасының тұнғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан-2030 атты жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп
кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер
жетеді. Олар өз ұрпағының болашығына жауапты, және олар бар жігерін,
білімін дамыта түсіп, өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады...
деген сенімі жай айтылған сөз емес деп түсіндіреді [6].
Қазақстан Республикасының тұнғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жоғарыда
аталған жолдауында мектеп оқушыларын өз Отанын сүйіп, қорғай білуге дайын
болуы мен бірге әрдайым шығармашылықпен оқуға, олардың ақыл-ойын жан-жақты
дамытуда сапалы білім бере отырып, болашақ жастарды бүгінгі әлеуметтік-
экономикалық, нарықтық қатынастарының талабына сай маман етіп шығару
мүмкіндіктері көзделеді. Демек, бүгінгі таңда еліміздегі білім беру
ісі балалардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік-
мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке
тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін
шешілуі керек.
Мемлекеттің күш-қуаты, ең алдымен өз ісіне аса жауапкершілікпен
қарайтын, ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына
өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың сапасымен
анықталатыны белгілі. Сондықтан да мектеп оқушыларының әр уақытта
қоғамдық санасының, жеке тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі мен
еңбекке құлшыныс қабілеті қалыптасқан адам болып өсуі, өзекті де
көкейтесті мәселе болып отыр. Осы аталған негізгі талаптардың орындалуы
ең бірінші кезекте мектеп оқушыларының өз мамандығына деген қызығушылық
қабілетін дамытуда мектептегі өндірістік білім негіздерімен қаруландыратын
технология пәнінің алатын орны ерекше. Елімізде Кеңестік кезеңде
жүйеленген мектеп оқушыларын еңбекке тәрбиелеу жұмыстары технология пәнінде
жоғары сынып оқушылары қарапайым еңбектің түрінен бастап өндірістік еңбек
негіздерімен танысып, олардың байқағыштығы, ой-өрісі дами түсіп, олар
өндірістік білім негіздерімен қаруланып білім деңгейлері жылдан-жылға артып
отырады.
Сондықтан жоғары сыныптарда өтілетін технология сабақтарында
оқушылардың ауылшаруашылық жұмыстары арқылы еңбек сүйгішітк қасиеттерін
қалыптастырып дамытуда мүмкіндіктер көп. Дегенмен бүгінгі мектеп
оқушыларына жан-жақты білім беруде бүгінге дейін өтіліп келе жатқан
мектептегі технология сабағы өз дәрежесінде өтіліп келе жатқан пәндердің
бірі болғанымен оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру
мақсатында ұсынылған оқушылардың сабаққа деген белсенділіктерін,
еңбексүйгіштік қабілеттерін қалыптастыра түсетін оқу-әдістемелік
құралдардың жоқтың қасы. Біз айтып отырған талаптардың орындалмауынан
бүгінгі күні біршама қарама-қайшылықтар туындайды. Біз жазып отырған
дипломдық жұмыстың тақырыбы осы мәселелердің шешімін табу мақсатында
мектеп оқулықтарының мазмұнын зерделей отырып, пәнге арналған оқу-
әдістемелік құралдарға талдау жасап, өз ұсыныстарымызды жасауға “Технология
пәнін оқытуда ауылшаруашылық жұмыстары арқылы еңбек сүйгіштік қабілеттерін
арттыру “ деп таңдап алдық.
Зерттеу мақсаты – Жоғары сынып оқушыларының еңбек қабілеттерін
зерттей отырып, балалардың бойындағы еңбексүйгіштік қабілеттерін
қалыптастыруда ауылшаруашылық жұмыстарының ықпалдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
а) Жоғары сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктеріне және осы
мәселені зерттеген педагог-психологтардың еңбектеріне талдау жасау.
ә) Жоғары сынып оқушыларының еңбексүйгіштік қабілеттерін дамыту үшін
технология сабақтарында оқытудың ең тиімді әдіс-тәсілдеріне талдау
жасау.
Зерттеу әдістері –талдау, жинақтау, іздену, бақылау, оқушы жұмысын
зерттеу, сауалнама жүргізу,т.б.
Зерттеу нысанасы – жалпы білім беретін орта мектептердің оқу- тәрбие
үдерісі.
Зерттеу пәні - Жоғары сынып оқушыларының еңбексүйгіштік қабілеттерін
технология пәнінде дамыту.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І.ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕККЕ
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жоғары сынып оқушыларын еңбек тәрбиесіне баулудың психологиялық,
педагогикалық ерекшеліктері
Ел экономикасын қарқынды дамыту үшін алдымен бүгінгі жасұрпақты
білімдар ету арқылы еңбекке саналы көзқараспен жан-жақты мамандар даярлап
шығару, ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өзі бастау көтеріп, үкімет алдында
еңбір жауапты мәселе етіп, отырғанын барша қазақстандықтар біледі. Соның
бір айғағы, еліміз егемендікке қол жеткізген күндерден басталған мектеп
реформасынының өзекті мәселесінің бірі – оқушылардың еңбек тәрбиесі мен
кәсіби бағдар беруді түбірімен жаңарту. Оқушыларды еңбекпен байланыстыру,
әрбір мекеме орындарында жұмыс істей білетін жан-жақты да қабілетті
мамандар даярлау болып қойылады. Осы орайда әрбір жас буын ең алдымен өз
білімін өз еңбегімен жеке басына ғана емес, қоғамға да пайда келтіретін
саналы азамат ретінде мектеп қабырғасынан бастау алуы керекті баса аталып
өтілуде[7].
Сондықтан да мектеп қабырғасынан балаға белгілі бір білім беріп
қана қоймай, олардың болашаққа өз ұстанымын дұрыс бағытта дамытуды, олардың
еңбекке белсенділіктерін арттыру арқылы еңбексүйгіштікке қалыптастыру.
Жалпы жоғары сынып оқушыларының шығармашылық белсенділіктерін,
еңбексүйгіштік қабілеттерін дамытуда және оларды жан-жақты үйлесімді
дамуында мектептегі өндірістік білім негіздеріне бағыттайтын еңбек
тәрбиесінің немесе бүгінгі таңдағы технология пәнінің маңызы зор болып
саналады.
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі
болып танылады. Жалпы жасұрпақты еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік
бағдар, мектеп оқушыларының қоғамдық пайдалы өнімді еңбекке тікелей
қатысуы, олардың оқуға деген саналы көзқараста тәрбиелеудің, азамат болып
өсудің жеке адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудық
негізгі көзі деп білеміз. Сондықтан еңбек тәрбиесінің мақсаты еңбекке
даярлау ғана емес, сонымен қатар жас жеткіншектерді, ғылыми біліммен, еңбек
етуге деген іскерлікпен және дағдымен мен қаруландыру.
Психологтардың зерттеуі бойынша мектеп оқышыларының әрбір жас кезеңінде
еңбекке шығармашылық тұрғысынан баулуға өзек болардай өзіндік ерекше
қабілет, бейімділік бар екені дәлелденген. Ал бейімі бар балада еңбекке
сүйіспеншілік міндетті түрде қалыптасып отырады. Дегенмен қабілеттілік -
оқушының жеке психологиялық ерекшелігі. Ол жалаң білім мен дағды емес, соны
тез игеру жолындағы табандылығы. Ол адам бойындағы жақсы қасиеттермен
қабілеттер, олардың жиынтығы. Өзбек ғұламасы Әлішер Науаи өзінің Ғажайып
мәжілістер атты еңбегінде, адам тек рухани қабілеттіліктен туады. Оның
негізі еңбек деп тұжырымдады[8].
Көптеген психологтар оқушылардың жасы өскен сайын жүйке жүйесінің
мүмкіндіктері кеңейіп, қалыптасып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы үшін
ең қажетті, құнды қасиеттерінің біртіндеп жоғалып отыратындығымен түсіндіре
келе, бала қабілетінің дамуы үшін ең қымбатты кезеңді тиімді пайдаланып
қалуға асығу керектігін ескертеді. Мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне
сай қабілет олардың белгілі бір іс-әрекетке бейімділігі арқылы көрінеді.
Балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктің келешектегі олардың
қабілетінің көрсеткіші екенін ескеріп, оқушының бейімділігін дер кезінде
көре біліп, соған сәйкес келетін қабілеттерді дамыту біздің міндетті
борышымыз екенін ұмытпауымыз керек.
Мектеп оқушыларының еңбекке құлшыныс қабілеттерін дамыту жөнінде
И.П.Волковтың айтқан пікірі өте құнды деп санаймыз. Оқушының
шығармашылық қабілеттері олардың өз бетімен меңгерген білімдерін,
іскерліктерін, дағдыларын пайдалана отырып өзіне бұрыннан белгілі жаңадан
бір нәтиже алуы. Баланың жаңа нәтижеге қол жеткізуі жалпы білімдерімен
қатар олардың осы нәтиже алу жолында пайдаланылатын әдіс-тәсілдердің
тиімдісін таңдай алуына, тапқырлықтарына және жеке психологиялық
қабілеттеріне байланысты деп түсіндіреді[9].
Психологтардың зерттеулеріне қарағанда, баланың еңбек әрекетінде
еңбекке сүйіспеншілік тұрғыдан қалыптасуы өздігінен тұйыққа тірелген
процесс емес. Ол тек әлеуметтік орта қоршауымен, адамның өзіндік қызмет
сипатымен ғана емес, жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекеті, танымдық қажеттілігін
оятуға ынталандыратын оқу және тәрбие үрдісі, сондай-ақ өзінің жеке басының
белсенділігімен үндесе жүргізілетін күрделі үрдіс. Бұл мәселе белгілі бір
танымдық іс-әрекетке оларды бағыттайтын, тәрбиелейтін, жұмылдыратын,
ынталандыратын адамдардың әсеріне де тікелей байланысты.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың ойша әрекеттену
қабілеттері әсіресе, бастауыш мектеп, яғни негізгі оқу іс-әрекетті,
дағдылары қалыптасқанда үздіксіз дамиды және сондай-ақ олардың
шығармашылықпен өзін-өзі көрсете білу қажеттігі басым болса, мектептің
жоғары сынып оқушыларының еңбек ету белсенділігі басым болып тұрады. Бұл
оның жеке тұлғасының анықтауына өз қабілетін жүзеге асыруға және оның
қанағаттандырылуы оқушыға әрқашан қуаныш сезімін тудырады деп есептейді.
В.В.Давыдов оқушыларда осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа
сапалық қасиеттерді сипаттай отырып былай дейді: Оқушы, өз әрекетінде
барынша көп қадам жасаған сайын ол тапсырманың түрлі нұсқаларын салыстыра
алады деп түсіндіреді[10].
Адамның жан-жақты дамуының әлеуметтік жағдайларға тәуелді екенін
ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда алғашқы рет байқаған гуманистер, социал-
қиялшылдар Томас Мор және Томмазо Кампанелла. Томас Мор жеке адамды
дамытудың негізі- жалпыға бірдей және міндетті оқу, оқуды ана
тілінде жүргізу, балаларға ғылымның әр түрлі салаларынан теориялық
білім беру, оны еңбекпен ұштастыру болады деп өзінің бұл пікірін
Утопия кітабында сипаттайды. Ал Кампанелла адам баласының дамуы,
жарасымды қалыптасуы, оның бақытты өмір сүруіне байланысты.
Сондықтан баланың ақыл-ойын, қабілетін дамыту үшін игілікті, қажетті
жағдайлар жасау керек деді [11].
ХІХ ғасырдың басында қиялшыл социализмнің ілімін
жасаушылар Ш.Фурье, Роберт Оуэн және Сен-Симон балаларды жан-жақты,
қабілетті дамыту, яғни оларды біліммен қаруландыру, өмірге, еңбекке
даярлау тәрбиеге байланысты деп түсінді. Бала үнемі оқу әрекетінің
нәтижесінде еңбек етуге, ізденушілікке, келешекте арнаулы белгілі бір
мамандықты дұрыс таңдауға қабілетті болып шығадыдеп түсіндіреді[12].
Ф.Энгельс еңбектің тарихи рөлін қарастыра келіп, адамның рухани
дамуының көзі - еңбек. Белгілі жағдайда адамды жаратқан еңбек деген
қорытындыға келді. Олай болса, еңбексіз даму жоқ, еңбексіз кері
кетушілікке ұшырауға болады. Еңбек - адамның көркі, бақыты, қоғам
байлығы. Қоғамда, қабілетіне қарай еңбек ету әрбір адамның әдетіне,
ең бірінші өмірлік қажетіне айналады. Еңбекке жарамды әрбір адам
өзінің өмірі мен қызметіне, қоғамдық әл-ауқатын арттыруға, қажетті
нәрселерді жасауға тиіс.
Ал,педагогикалық тұрғыдан еңбек – баланы жан-жақты дамытып,
қалыптастырудың күшті құралы. Бала жастайынан еңбек етуге талпынады.
Оны еңбек дағдыларына үйрету үшін үйелмен мен мектепте еңбек
тәрбиесі қазіргі заман талаптарына сай ұйымдастырылып жүргізілуі
керек. Мектепте бұл іс-әрекеттің бірнеше түрлері бар. Олар: баланың
өзіне-өзі қызмет етуі, қоғамдық пайдалы еңбек, өнімді еңбек.
Әрекеттің мұндай түрлері оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай іске
асырылады. Сондықтан да еңбек әреті жүйесінде оқушылардың өзіне-өзі
қызмет етуінің мәні зор.
Мектептегі қоғамдық пайдалы еңбек түрі оқу-тәрбие жұмыстарының
мақсаттарына сәйкес жүргізіледі. Оқушылардың өнімді еңбекке қатысуының
үлкен тәрбиелік мәні бар.Олардың өнімді еңбек барысында
жауапкершілігі артады, іскерлік қабілеті дамиды. Сонымен қоғамдық
пайдалы және өнімді еңбекке тікелей қатысу оқушыларды іскерлікке
ғана үйретіп қоймай, олардың дене күштері мен ақыл-ойын дамытуға
ықпал жасайды, сабақта алған білімдерін тереңдетіп жетілдіреді.
Демек, еңбек іс-әрекетін оқумен ұштастырып отырса ғана, баланың
әлеуметтік тәжірибесі молая түседі.
Қашаннан адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші
фактордың бірі болып келеді. Сол себептен халық еңбекті асыл мұрат
деңгейінде қарады. Кез-келген тұлға еңбек дағдыларын меңгеруде зор
жігерліктің қажет екенін жақсы түсінуді қажет етеді. Еркін еңбек
барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Мектептегі оқу арқылы еңбек біліктерін арттырудың басты
міндеттері: біріншіден, еңбексүйгіштік пен еңбек адамдарына құрметпен
қарау; екіншіден, оқушыларды халық шаруашылығының салаларындағы
еңбектің түрлерімен жете таныстыру, еңбек іс-әрекетінің барысында
олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру; үшіншіден, мамандықты
дұрыс таңдауға дайындау.
Бүгінгі таңда балаларды еңбекке психологиялық және практикалық
тұрғыдан дайындау – бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке
даярлығын және еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындауға
үйретуге септігін тигізеді. Бұл өте күрделі процесс- мұнда оқушылардың
әдеті, сезімі қалыптасады.
Еңбек етуге әдеттену- бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық, еңбек
етуге әзірлік, жұмысты істей білу,- деді Н.К.Крупская [13].
Оқыту және тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқушыларды еңбекке
психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау міндеттерін шешуге
бағытталуы тиіс. Сол үшін де еңбек тәрбиесі үшін өте маңызды
мектептегі технология (еңбек ) сабағы. Онда оқушылар еңбек дағдыларына
үйренеді, техникалық білімді игереді. Технолгия сабақтары барысында
оқушылар жалпы және техникалық білімге сүйенеді.
Яғни еңбек сабақтарының процесін жетілдіру оқушылардың еңбекке
сүйіспеншілігін және шығармашылық қатынасын қалыптастырады. Оқушылар
мектепте алған білімдерін дайдаланып, практикалық дағдылар мен
іскерлікті игереді. Осындай еңбекке сүйіспеншілікпен қарайтын жұмыстардың
барысында әр түрлі пәндер бойынша оқушылардың білімі пайымды
тереңдейді, олар мектептен басталатын ғылыми-зерттеу ісіне машықтана
бастайды. Оқу еңбегі бала үшін ойға толы, инемен құдық қазғандай,
ақыл – ойдың кемелденуін талап ететін ең ауыр еңбек екенін
К.Д.Ушинский ескерткен болатын[14].
Оқу іс-әрекетінде қажетті бақылау, өзін-өзі бақылау, сондай-ақ
есептің шешуін ауызша түсіндіруді талап ету, мектеп оқушыларында ішкі
жоспар бойынша әрекеттенуге және ойша жоспар құруға жағдай
туғызады. Мектеп оқушыларының қоғамдық пайдалы еңбекпен басталатын алғы
шарттары оларды еңбек сүйгіштікке жетелейтін еңбек ету қабілеттері,
әсіресе, ойын үстінде еңбек ету әрекеттері дами отырып, еңбек
сабақтарында жаңа бір нәрсені дайындап үйренуге, құрастыруға деген
құлшынысынан көрінеді.
Қазіргі мектепте әлеуметтік тапсырыс: терең ойлай білетін
шығармашылық бағытта әрекет ететін адамды даярлау. Заттық нәрселер
мен іс жүзінде әрекет ету мектеп оқушыларының шынайы болмыстық
сезім арқылы танып білуін қамтамасыз етеді. Мұның өзі заттық
нәрселермен әрекет ету барысында оларды оқушылардың өз қолдарымен
ұстап, сипап көруі, қарап шығуы, тыңдап байқауы арқылы жүзеге
асырылады. Бұл сезімдік таным ақыл-ой үшін нақты ақпарат болып
табылады, яғни айнала қоршаған дүние туралы алғашқы білім
түйсіктерін қалыптастырады. Мұның салдары - ойлау қабілеттерінің
дамуы. Баланың іс жүзінде өзгеріс енгізуші қызметі заттың өзін
және оның бөлшектерін неғұрлым мұқияттылықпен терең зер сала қарап
шығуға бағыт-бағдар береді, яғни заттың неғұрлым мұқият әрі терең
ой жүгірте қарап шығуынң қажет етеді.
Оқуды еңбекпен ұштастыру оқушылардың ынтасын, қызығушылығын
еңбек және адамгершілік тәрбиесін кешенді түрде дамытуда рөлі өте
зор. Еңбек- біліктілікті іске асыруда бірқатар педагогикалық
шарттарды есте ұстаған жөн:
- еңбекке тәрбиелеудің нәтижелі жүруі баланың еңбекке неғұрлым
ертерек қатыстырылуына байланысты:
- балалардың еңбек әрекетінің қоғамдық мағынасы және идеялық-өнегелік
негізі болуы керек:
- еңбек тапсырмасын орындағаннан кейін оның толымды нәтижесі баланың
өз күшіне сенімділігін қуаттайды, қуаныш сезімі артады. Неғұрлым
еңбек нәтижелі болса, соғұрлым оның ықпалы күшті болады:
- еңбек, баланың психикалық және физиологиялық ерекшеліктеріне сай
ұйымдастырылуы қажет. Еңбегінің негізгі түрі ойын болып табылатын
кіші мектеп жасындағы баланың еңбегі ойынмен ұйымдастырылуы керек.
Еңбектегі сияқты ойында да ойға күш салу және жауапкершілікті сезіну
бар:
- еңбек іс-әрекеті барысында оқушылар тек тапсырманы орындап қоймай,
өз еңбегін өз бетімен ұйымдастыруды үйренуі керек.
Оқушының ойлау қызметі оның моторикалық іс жүзіндегі өзгеріс
енгізуші қызметімен ұштасып бір-бірімен қосылған кезінде оңайлана
түседі. Бұл жерде өзгеріс енгізуші қызметі деген ұғымға баса
назар аудару керек. Өйткені, таным дамуының алғашқы кезеңінде
моторикалы, затты қолмен ұстап көру қызметі басым болып келеді.
Егер оқушыларға берілетін тапсырмалар оларға ешқандай қиындық
келтірмейтін болса, онда ойлану қажетсіз деген сөз. Мәселені шешу
барысындағы сәтсіздіктер мен қиындықтар ойланып-толғануды тудырады,
олар психикалық жаңа құрылымдардың қалыптасуына ықпал етеді (жаңа
білімдер, ақылға салып әрекет ету қабілеті, дәлел іздеу,сезіне
орындалатын нысанға деген қабілет түрлері мен қатынас жасау
тәсілдері пайда болады)
Қорыта келгенде, психология ғылымындағы праксиологиялық деген ұғым
оқушының практикалық іс-әрекетке деген қабілеті мен икемділігін
айқындайды. Оның ойдағыдай дамуын жетілдіретіндер: талап, қызығу
және бейімділік сияқты қасиеттер. Адам қабілетінің әр қилы болуын
ұлы физиолог сигнал жүйелерінің өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіреді.
Әдетте ол адамда әр түрлі болып келеді. Кейбір оқушының ойлау
жүйесі мен зерделеу деңгейінің өзгеден жоғарырақ тұратыны шындық.
Бірақ оның барлық пәндерден бірдей үздік болуы екі талай. Яғни, ол
өзі ерекше қадір тұтатын пәніне ғана қабілет-қарымы ашылып, бүкіл
болмысымен жарқырап көрінеді де, өзге пәндерге белсенділігі тежеліп
қалады. Мұндай жағдайда мұғалім оқу-тәрбие жұмысын психологиялық
ерекшеліктер мен педагогикалық ерекшеліктер мен педагогикалық
заңдылықтарды үйлестіре, сабақтастыра атқаруы тиіс. Сонда ғана
жұмыстың нәтижелі болары ақиқат.
1.2 Мектеп оқушыларын ауылшаруашылық жұмыстары арқылы еңбек сүйгіштік
қабілеттерін арттырудың жолдары
Бүгінгі таңда еліміздегі білім беру ісі балалардың жас
ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік - мәдени өзгеруіне
икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы қоғам
талаптарына сай тәрбиеленуді қажет етеді. Мемлекеттің күш-қуаты, ең
алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылымның, техниканың,
өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал
етуге қабілетті адамдардың сапасымен анықталады. Сондықтан да бүгінгі
жас ұрпақтың яғни баланың әр уақытта қоғамдық санасының, жеке
тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі мен еңбексүйгіштік
қабілеттері қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейтесті мәселе
болып отыр.
Жалпы білім беретін орта мектептің жоғары сынып оқушыларының мамандық
таңдауда еңбексүйгіштік қабілетін дамытуда мектепте өтілетін технология
пәнінің алатын орны ерекше. Технология пәнінде жоғары сынып оқушылары
қарапайым еңбектің түрінен бастап өндірістік еңбек негіздерімен танысып,
олардың байқағыштығы, ой-өрісі, олардың еңбекке шығармашылық қабілеттері
артып отырады.
Сондықтан да оқушылардың техникалық шығармашылық қабілеттерін
қалыптастырып дамытуда технология (еңбекке баулу) пәнінің алатын орны
ерекше. Технология пәнінде мектеп оқушылары еңбектің алғашқы әліппесімен
танысып, олардың байқағыштығы, ой - өрісі, сана-сезімдері және олардың
пәнге деген қызығушылықтары арта түсіп техникаға деген шығармашылық
белсенділіктері артып отырады[15].
Мектепте оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің басты міндеттерінің бірі
біріншіден – еңбекке сүйіспеншілік пен және еңбек адамдарына құрметпен
қарау. Екіншіден, оқушыларды қазіргі қоғам дамуындағы жаңашыл (инновациялық
индустрияландыру) бағыттағы өндіріспен халық шаруашылығының әртүрлі
салаларында атқарылатын еңбектің түрлерімен таныстыру, еңбекке тәрбиелеудің
жалпы міндеттерін орындау арқылы іске асырылып отырады. Олар: балаларды
еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан мектеп жасынан даярлау,
оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру, оқушылардың еңбекке ынтасы мен
қабілетін дамыту болып табылады.
Ер баланың үй тұрмысындағы еңбек әрекеті
Демек, жастайынан мектеп оқушыларын еңбекке психологиялық, практикалық
тұрғыдан дайындау – бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын
және талаптануын қалыптастырып тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен
ынталанып орындай білуге үйрету. Бұл өте күрделі процесс – мұнда
оқушылардың әдеті, сезімі қалыптасып отырады.
Баланың отбасындағы еңбек ету әрекеті
Жалпы еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғарғы деңгейі, еңбек процесінде құштарлық
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істей білу деді Н.Крупская[16]. Демек, өз
күшіңді және басқалардың жағдайын есептей білу. Ең бастысы балаларды
еңбекке даярлауды жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш сыныбынан
басталса, ал отбасында балалық шақтан бастау қажет етіледі. Мектеп
оқушыларын еңбекке тәрбиелей отырып, еңбектің адамды қайратты және бақытты
ететіндігіне сенімін күшейтуді, қалыптастыруды ой санасына сіңіре блуіміз
керек.
Мектеп оқушыларының ұжымдық жұмыстар орындау әрекеттері
Халқымыз қашанда еңбектің мәнін, еңбектің рөлін, еңбексіз ешнәрсе
өздігінен істелінбейтіндігі туралы халық мақал-мәтелдері арқылы әрбір сөз
мағынасын тереңінен ұғындыру арқылы тәрбиелеп отырған.
Мыслы: "Ердің атын еңбек шығарар", "Еңбегің қатты болса, татқаның
тәтті болады", "Еңбек етте міндет ет", "Еңбек еткен емеді, еңбексіз не
өнеді", "Жалқауға жан жуымас, жалқауға мал құралмас", "Еңбексіз тапқан мал
есепсіз кетеді", "Ексең егін, ішерсің тегін", "Еріншектің ертеңі бітпес",
"Жалқау жыламсақ келеді", т.б. еңбек туралы мақал-мәтелдер, нақыл сөздер
балаларды еңбекке тәрбиелеуде ерекше орын алатынын педагог ғалым Ж.Күнпейіс
Бастауыш сыныптарда этнопедагогика материалдары арқылы оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру атты еңбегінде атап көрсетеді[17].
Туған жеріне қолқабыс тигізу сәттері
Мектеп оқушылары көбінесе еңбек тапсырмаларын топша түрінде (ұжымдық)
түрінде атқарып үйренеді. Демек, ұжымдық еңбекте еңбек дағдыларын
қалыптастырудың маңызы өте зор деп санаймыз.
Қоғамдық пайдалы еңбекке қатысу
Ұжымдық еңбекте балалардың қабілеттері арта түсіп, дарындылығы толық
ашыла түседі. Ұжымдық еңбекте тәртіп, мінез-құлықтық әдеттері, дағдылары
қалыптасып отырады. Бұндай еңбек ете білуде оқушылардың достық, жолдастық
өзара көмек және жауапкершіліктері нығая түседі. Егер ұжымдық еңбектің
дағдылары оқушылардың бойында дұрыс қалыптасса, ол мектеп бітіргеннен кейін
де ары қарай ұжымдық қатынастың нормаларын өз бойында дамытып, жастайынан
еңбек сүйгіштікке қалыптасып отырады.
Бала бойында еңбек мәдениетін, еңбек дағдыларын, еңбексүйгіштік
қабілеттерін қалыптастыру басты мәселелердің бірі. Еңбек мәдениетінің
көрсеткіші, атқарылатын жұмыстың сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды
пайдалану, еңбек құралдарына, түрлі материалдарға ұқыптылықпен қарау болса,
мектеп қабырғасынан бала бойында еңбекке деген көзқарастарының дұрыс
қалыптасуы арқасында еңбексүйгіштік қасиеттері қалыптасып отырады.
Балалардың ынтасын және қабілетін дамыту, еңбек тәрбиесіндегі жеке
міндеттердің бірі екені дәлелді. Кеңестік кезеңде мектеп бағдарламасы
бойынша жоғары сынып оқушылары жергілікті ауылшаруашылық жұмыс түрлерінде
жүгері жинау, мақта жинау, көкөніс түрлерін жинастыру, картоп, қызылша
жинау т.б. жұмыстарға қатыстырылуы арқылы еңбек етуге ширай түсетінін атап
кетуге болады. Ал көне тарихқа келер болсақ, қазақ халқы ертеде төрт түлік
малды бағып, кәсіп етіп келсе, бүгінгі күні отырықшыл ел ретінде
ауылшаруашылық саласын дамытушы елдер қатарында өсіп-өркендеп келеді. Әрбір
қазақ халқы кешеге дейін ата дәстүрін жалғастырып өзінің жан басын асырап
келсе, кеңестік дәуірде ұйымдастырылған колхоз бен совхоздың мал
шаруашылығында еңбек етіп келді. Мал шаруашылығының кез-келген саласын
жетік меңгерген қазақ халқы ата дәстүрін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп келді.
Бүгінгі күні кез-келген халық шаруашылығында атқарылатын жұмыстардың
көбісі, әсіресе өндіріс орындарында жұмыстарды автоматты түрде (роботтар)
атқару жұмыстары, ол жұмыстардың кәзіргі кезде электроникамен байланысты
екендігі, оның үстіне қазіргі кезде барлық жұмыс салалары компьютерлік
технологиямен автоматтандырылып жатқандығы белгілі. Сондықтан бұл
жұмыстарды орындау үшін барлық мамандардан жоғары техникалық сауаттылықты
талап етеді. Сол себептен кәзіргі кезде жалпы орта білім беретін
мектептерде, оқу орындарында оқыту мен тәрбие жұмысының барысында оқушылар
мен студенттердің ынтасын арттыру, олардың ғылыми техникалық білімді берік
игеруге және тәрбиелеу қажеттігі туып отыр.
Осы бағытта жүргізілген жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-
тәрбие жұмысының сапасы жоғары болып, оқушылардың сабаққа деген ынтасы
артып, қабілеттері күшейеді, олардың ой-өрісінің дамуына мүмкіншілік туады,
жалпы еңбек тәрбиесінің құндылығы артып отырады.
Жалпы білім беретін орта мектептерде өтілетін технология пәні -
жас өспірім оқушылардың еңбекке ынтасын, сабаққа ықыласын арттыруда,
оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда орасан зор негіз болып табылады.
Қазіргі таңда заман талабына қарай мектеп мұғалімдері оқушыларды ізгілікке,
имандылыққа баулумен қатар оқушылардың эстетикалық талғамдарын
қалыптастыру, экономикалық білімдер беру, оқушылардың еңбекке
қызығушылықтарын ояту, оқушылардың мінез- құлықтарын қалыптастыру арқылы
кез–келген кәсіп иесі болу үшін бірінші кезекте еңбек сүйгіштік
қабілеттердің болу міндеттері жүктеледі.
Осындай күрделі талаптардың арқасында мектептің жоғары сыныптарында
өтілетін технология (еңбекке баулу) сабағында оқушылар еңбек етудің алғы
шарттарын үйрену арқылы оқушыны жеке тұлға ретінде тәрбиелеу мақсаты
көзделеді. Адамдардың ең бірінші өмірлік қажеттілігі-еңбек екені, еңбек ету
арқылы өз бойындағы еңбек қабілеттерін дамытып отыратынын, үлкейе келе
өзінің бойындағы асыл қасиеттерінен өмірлік нәр алатындығын мектеп
табалдырығын аттаған жасөспірімдердің бойына ерте бастан дарыта білуіміз
керек.
Педагогика ғылымының негізгі ұстанымдары бойынша мектепте өтілетін
барлық пәндердің ара салмағы бірдей болып саналатындығы белгілі екені
ескерсек те дегенмен, әрбір пәннің өзіндік ерекшеліктері, мүмкіндіктері
әркелкі болып келетінін ғалым Ж.Күнпеиіс Педагогика атты ебегінде атап
кетеді[18].
Технология сабағы - мектеп оқушыларына жай ғана білім беріп қана
қоймай, ең бастысы оқушыларды ізденімпаздылыққа, еңбекқорлыққа баулитын
тәлім сабағы болып келеді. Технология сабақтары арқылы баланың бойында
еңбек қабілеттері мен дүниетанымдары кеңейе түсіп, бұиым немесе
модельдермен макеттерді дайындаудағы құрастырушылық қабілеттері, техникалық
сауаттылықтары арта түседі. Технология пәні баланың ақыл-ой жүйесінің
дамуына септігін тигізіп, оқушылардың еңбек мәдениеті қалыптасып отырады.
Төменгі сынып оқушылары сабақтар барысында (1 - сыныптан бастап) кез
келген нәрсенің бейнесін, бұйымның сызбасын талдай білуді және өлшем
бойынша, өз бетінше қағаздан, табиғи әртүрлі материалдардан бұйымдарды
дайындай білуге үйретілсе, жоғары сынып оқушылары бастауыш сыныптарда
меңгерген еңбек қабілеттерін одан ары қарай дамыта түсіп, техникалық
сауаттылықтары оқушылар бойында қалыптаса бастайды.
Біз айтып отырған мәселелеріміз жүйелі атқарылуы үшін, берілетін
тапсырмалар оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес қарапайым жұмыстардан
бастап біртіндеп күрделене отырылып беріледі. Әрине, бұл кезеңдер алғашқы
кезде оқушыларға оңайға соқпайтыны белгілі. Орындайтын тапсырмалар
оқушыларды жалықтырмайтындай болып қызықты, маңызды тапсырмалармен
қамтылып, тапсырманың оқу мақсаты айқын болуы тиіс. Мысал келтіре кететін
болсақ, еліміздің көп аумағы егіншілікпен, мал шаруашылығы мен айналысуға
қолайлы. Әсіресе, оңтүстік аумақтарда көкөніс түрлері мен бақша
өсімдіктері, жеміс жидек түрлері өсіріледі. Республика аумағында болса да
мал шаруашылығы кеңінен қолға алынған. Аталған аумақтарда мектеп
оқушыларына ауылшаруашылық жұмыстарындағы мал шаруашылығы, егін
шаруашылығы, бақша шаруашылығы туралы мектеп бағдарламасы мен байланыстырып
кеңінен таныстыруға мүмкіндіктер көп. Мектеп оқулықтарында жоспарланған
ауылдық мектеп бағдарламсының талаптары осы мәселерді талаптайды. Мектеп
жасынан ұсақ малдарыды күтіп баптаудың, оларға деген қамқорлықтың болмысын
қалыптастыруда оларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелей керек болса, көкөніс
көшеттерін мектептің ауласында өсіру, оларға күтім жасау, қызылша картоп,
пияз секілді өнімдерді егіп өсіруде оларға ерекше күтім керек екендігін
жете түсінер еді.
Демек, әрбір өңір мектеп мұғалімдерінің өздерінің құзыреттіліктерінде
екендігін бірі білсе, бірі білмей жататыны өкінішті-ақ. Біз айтып отырған
көкейкесті мәселерді өзіміз тұратын аумақтағы мектептердің оқушысы ретінде
етене таныспыз. Әлі де мектепте өтілетін технология пәніне жете көңіл
бөлінбей жататыны жасырын емес. Неге екендігі белгісіз, аптасына бөлінген 2
сағаттың өзі бүгінге дейін жеткіліксіз болып келсе, бігінгі күні аптасына 1
сағат ғана бөлініп отыр. Осындай олқылықтардың кесірінен мектеп
оқушыларының еңбек сабағына деген қызығушылықтарын төмендететіні дәлелді.
Бұндай тапсырмаларды орындау үшін, үйрету үшін мектеп мұғалімдерінің
өзінің біріншіден сабаққа деген құлшыныс жоғары болса, екіншіден техникалық
сауаттылығы мол болуы тиіс екендігін жоғарыда айтылған. Технология
сабақтары арқылы баланың бойында еңбек сүйгіштік қабілеттері дами түсіп,
адамгершілік қасиеттері қалыптаса бастауы және еңбек адамдары туралы
түсініктері кеңейе түседі.
Технология пәнінің ролі жөнінде, даму тарихы жайлы мәліметтерге
сүйенсек, баланы еңбекке тәрбиелеу - адам қоғамымен тығыз байланысты болып
келеді. Тіптен жазу, сызу болмаған тайпалық дәуірдің өзінде де өз ұрпағын
өмірге бейімдеп тәрбиелеу, оларды отбасында еңбекке, қолөнерге, аңшылыққа
үйрету дәстүрі халық өмірінен өзекті орын алғаны белгілі.
Бұндай деректер УІ-УІІІ ғасырда қазақ даласында өмір сүрген жартылай
отырықшыл тайпаларда ұсташылдық, зергерлік, ағаш өңдеу, қыш бұйымдарынан
тұрмыстық бұйымдар жасау, теріден түрлі үй бұйымдарын дайындау, мал жүнінен
киіз басу, текемет басу, сырмақ сыру, кілем, алаша тоқу, мал терілерінен
таспа өру, тілу, қамшы өру, жіп иіру, иірілген жіптерден шекпен тоқу,
тіптен тастан адам бейнесін қашап мүсіндеу өнерінің болғандығы
дәлелденген[19].
Демек, өнердің барлығы баланың бойында ерте бастан өнерге
бейімделуіне ықпалын тигізіп отырған. Халық осындай көне заманнан бері
қалыптасқан тәлім-тәрбиесін, ананың ақ сүтімен қоса беріліп келсе, өнегелі
тәлім тәрбиесін ұл баланы әкесі, қыз баланы шешесі өмірге бейімдеп
тәрбиелеп отырған. Әрбір дәуірде өмір сүрген ойшылдар мен ғалымдар, бері
келе педагог ғалымдар еңбек тәрбиесіне назар аудармай қойған жоқ деп ғалым
-түсіндіреді[20].
1.3 Мектеп оқушыларына ауылшаруашылығы білім негіздерін оқытудың сипаты
Ауыл шаруашылығы еңбегін жалпы білім беретін орта мектептің жоғары
сыныптарында оқытудың мазмұны жүйелі түрде Егемен еліміздің тұсында
түзілген білім берудің жаңадан енгізілген Технология пәні бағдарламасы
бойынша ауылдық мектеп оқушылары үшін өтіледі. Мектеп оқушыларына ауыл
шаруашылық жұмыстарын атқару, агротехникалық жұмыстарды орындаудың жолдары
мен таныс етуге біршама сағатта бөлінген.Мектеп оқушыларын теориялық,
практикалық білімдерін толықтыру мақсатында олардың сабаққа деген
белсенділіктерін арттыруға, ауыл шаруашылық жұмыстарымен толықтай танысуға
бүгінгі күні ақпараттық құралдардың мүмкіндіктері көп. Оның үстіне бүгінгі
күні кез-келген материалды ғаламтор арқылы тауып, оқып білуге, өзіндік
жұмыстарды орындауға қызығушылықтары мол деп айта аламыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі бекіткен
мемлекеттің жалпы білім беру стандартына сәйкес Технология білім
саласының мазмұны білім беретін ауылдық мектептер үшін қарастырылған
бағытта Ауылшаруашылығы техникасы мен технологиясы бөлімі қарастырылады.
Демек, мектеп оқушыларына ауылшаруашылығы жұмыстары туралы көптеген
мағұлматтар берілуі тиіс.
Ауыл шаруашылығы —халық шаруашылығы саласындағы материалдық өндірістің
ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және
өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысатын
саласының бірі. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік
шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Малшаруашылық саласы қазақ
халқы үшін таңсық емес, ата-бабамыздың төрт-түлік малды бағып,өсіру
жұмыстары мен ерте бастан айналысқан шаруашылық негізі болып саналады.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы, оның ішінде мал шаруашылығы ежелден
негізгі өндіріс саласы болып келді. Ол халықты азық-түлікпен (сүт, май, ет,
тоңмай т.б.), жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін шикізатпен қамтамасыз етеді.
20 ғасырдың 90-жылдарына дейін Қазақстан ауыл шаруашылығы құрылымының
негізін Кеңестік шаруашылықтар (кеңшар) мен ұжымдық шаруашылықтар (ұжымшар)
құрады. 1990 жылдан бастап Республиканың агроөнеркәсіп кешенінде кең
ауқымды әлеуметтік-экономикалық өзгерістер болды.
Ал малшаруашылығы туралы тарихи деректерге сүйенер болсақ, қазақстан
жерінде б.з.б. 2-мыңжылдықтан бастап адамдар қолда мал өсіре бастады.
Оларды көбейту үшін жайылымдар іздеп, көшіп қонатын халықтың бірі болды.
Олар көбінесе жылқы, түйе, қой және ешкі өсірді. Сол кезден бастап қазақ
ждерінде адамдар егін салумен де айналыса бастады. Оған дәлел археологиялық
қазбаларыннан табылып жатқан,қыш құмыраларда сақталған арпаның, бидайдың,
тарының дәндері дәлел бола алады. Дегенмен егін егу шаруашылығы мал өсіруге
қарағандла баяу дамыды. Ауыл шаруашылығы — шаруашылық салаларының ішіндегі
ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар
ауыл шаруашылығы — неғұрлым көп тараған сала. Шындығында, дүниежүзінде
халқы ауыл шаруашылығының түрлі салаларымен айналыспайтын бірде-бір ел жоқ.
Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланысты.
Ғалымдар шамамен онын 50-ге жуық түрін бөліп көрсетеді. Қазіргі мәлімет
бойынша дүниежүзінде бұл салада шамамен 1,3 млрд-тан астам адам еңбек
етеді, оған ауыл шаруашылығындағы шаруа отбасыларын қосатын болса, онда ол
көрсеткіш 2,6 млрд адамға жетеді.
Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік
факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды.
Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді
болып келді. Олар: жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі;
топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер.Жер
шарындағы ең құнарлы топырақ қатарына құрамында карашірігі мол қара
топырақ, минералды заттары мол жанартаулық топырақ және тұнба жыныстардан
түзілген өзен анғарлары бойындағы топырақтар жатады. Қазіргі кезде ғылым
мен техниканың озық жетістіктері ауыл шаруашылығында кеңінен колданылып
отырған елерде климаттық жағдайға тәуелділік әлдеқайда төмендеп барады.
Мысалы, Сауд Арабиясы көпшілік бөлігін шөлдер алып жатқанына қарамастан,
соңғы жылдары бидаймен өзін толық қамтамасыз етіп, тіпті оны экспортқа
шығара бастады.
Мектеп оқу бағдарламаларына енгізілген ғылыми пәндер бойынша көптеген
мәліметтерді теориялық тұрғыда беруге,түсіндіруге тура келеді. Сондай
бағытта ұстанылған пәндердің бірі мектепте өтілетін пәннің бірі технология
пәні болып саналады. Біз орындап отырған диплом жұмысының негізгі
міндеттерінің бірі мектеп оқушыларына ауылшаруашылық жұмыстарын оқыту
арқылы олардың сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру. Сондықтан,
оқулықтарда жоспарланған ауылшаруашылық жұмыстарының түрлері және оларды
жергілікті аймақтық жағдаяттарға байланысты өсіру, егу, жинастыру және
технологиялық өңдеу шаралары туралы мағұлматтарды толыққанды білу үшін
диплом жұмысының зерттеу жұмыстарында Оңтүстік Қазақстан облысының Жер және
су ресурстарын пайдалану басқармасының, ОҚО-ның гидрометеорологиялық
орталықтың фондттық мәліметтеріне сүйеніп орындалды.
Ауылшаруашылық жұмыстары, оларды ұтымды пайдалану жолдарын және
агроландшафттар туралы теориялық мәселелерді ХХ ғасырдың екінші жартысында
ғылыми деңгейде дами бастады. Осы мәселелер төңірегінде көптеген ғалымдар
зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сондай ғалымдар қатарында Ресей ғалымдары
Мильков Ф.Н., Исаченко А.Г., қазақстандық ғалымдардан Джаналиева Г.М.,
Чигаркин А.В.,Алибаев И.И., Белгибаев М.Н т.б.
Ауылшаруашылық өндірісінде тұқым деп жоғары сапалы мол өнім алуға
арналған әр турлі тұқымдық материалдар айтылады, ол үшін мыналар
пайдаланылады:
- нағыз тұқымдар ( бұршақ, қырыққабат және зығыр тұқымдастар, мақта
өсімдігі);
- жалаңаш және қабықты жемістер (қоңырбастар тұқымдасының дәндері - бидай,
арпа, сұлы, т.б.; күнбағыс шекілдеуігі, қарақұмық жаңғақшасы, т.б.);
- жеміс шоғыры (қызылшадомалағы, т.б.);
- түйнектер (картоп, жер алмұрты).
Ауылшаруашылық дақылдарының өнімі тұқымнан басталатыны ежелден
белгілі: егер танапқа сапасыз тұқым себілсе, алынатын өнім төмендеп кетеді.
Мұндай жағдайда топырақ өңдеу де, тыңайтқышты қолдану да, егістікке
жасалған күтім жергe, жауын-шашын да құр босқа зая кетеді. Көпжылдық
тәжірибесіне сүйеніп, тұқымның керемет маңызына арнап, халық көптеген аталы
сөздер мен дәл мағыналы мақал-мәтелдер құрастырған: "Не ексен, соны
орасың", "Нашар тұқымнан мол өнім күтпе", т.б. Біздің заманымызда да, ауыл
шаруашылығы күрделі өзгерістерге ұшыраған уақытта да, егіншілік техника
және ғылым жаңалықтарымен қару ланғанда да бұл шаруалардың шындығы өзінің
маңызын жойған емес. Керісінше, өсімдік шаруашылығының қарқынды дамыған
заманында тұқымның маңызы әрқашан да арта түседі.
Тұқым өзінің үш сапасымен ерекшеленеді: себу сапасы - олардың себуге
жарамдылық дәрежесін анықтайтын тұтас тұқымдық қасиеттері; сорттың сапасы
сорттық тазалығына; өнімділік сапасы - нақты жағдайларда бір мөлшерде өнім
беру қабілеті. Бұл аталған тұқым сапасынық көрсеткіштері бір-бірімен тығыз
байланысты.
Көпжылдық тәжірибе көрсеткендей, жоғары сапалы тұқым - басқа
агротехникалық шаралармен қатар, ауыл шаруашылығы, оның ішінде өсімдік
шаруашылығын қарқындандырудың негізгі факторларының бірі. Сонымен қатар
дақылдар өсірудің аймақтық қарқынды технологиясы да тұқым сапасына маңызды
орын береді, өйткені ауылшаруашылық дақылдарының аудандастырылған жақсы
сорттарының жоғары кондициялы тұқымынсыз агротехникалық кешеннің барлық
басқа буындарының тиімділігі күрт төмендеп кетеді деп түсіндіреді[21].
Ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алу үшін танаптарды жоғары
сапалы тұқымдармен сепкен абзал. Өкінішке орай, Қазақстанда соңғы жылдары
бұл мәселеге көңіл аз бөлінді, соның нәтижесінде егістіктерде кондицияға
жеткізілмеген тұқымның үлесі көбейіп кетті.
Шаруашылықтар мен агрономия мамандары бірінші кезекте тұқым сапасының
көрсеткіштерін, олардың егін өніміне әсерін жақсы білуге міндетті. Тұқымның
себу сапасының көрсеткіштері мемлекеттік үлгі қалыппен (мүқ) мөлшерленетін
(тұқымның тазалығы, лабораториялық өнгіштігі, тұқымның ылғалдылығы,
арамшөптер және басқа мәдени өсімдіктер тұқымдарымен ластануы, т.б.) және
мөлшерленбейтін (тұқымның өну энергиясы, 1000 тұқымның массасы, тіршілікке
қабілеттілігі, тұқымның өсу күші, т.б.) болып ажыратылады.
Тұқымның тазалығы – егістік материалдың негізгі сапа көрсеткіштерінің
бірі. Өлі деп аталатын (сабан, топырақ кесектері, тас, т.б.) қоспалар
тұқымдық жадығатта ең әуелі артық балласт болып табылады, әрі қарастырылып
отырған тұқымның тазалық көрсеткішін (пайызын) төмендетеді, әрі сақтау
мүмкіндігін нашарлатады, ал тірі қоспалар (тіршілікке қабілетті арамшөп
және басқа мәдени өсімдіктердің тұқымдары) өсірілетін дақыл егістігін
ластайды және осыған байланысты өнім мен оның сапасы төмендейді.
Біздің елімізде астық тұқымдас өнімдердің ішінен бидайды көптеп
өндіреді, азық түліктің көбісі де бидай өнімдерімен байланысты. Сондықтан
бида туралы көптеген мәліметтерді мектеп оқушылары білуі тиіс. Бидайдың
шыққан жері - алдыңғы Азия, орталығы - қазіргі Иран, т.б. елдер. Бұдан
бидайдың 18 түрі, оның ішінде жұмсақ бидай тараған. Жерорта теңізі
орталығынан (Греция, Италия) қатты бидай шықты. И.С.Сүлейменовтің (1973)
топшылауынша, біздің елімізде Семей маңында бидай суармалы жерлерде 1834
жылдан өсіріле бастады, ХІХ ғасырда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Жайлаубай Н
ТЕХНОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК СҮЙГІШТІК
ҚАБІЛЕТТЕРІН
АРТТЫРУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 - Кәсіптік оқыту мамандығы
Түркістан 2015
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері
кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а Е.Ауелбеков
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ТЕХНОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА АУЫЛШАРУАШЫЛДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ
ЕҢБЕК СҮЙГІШТІК ҚАБІЛЕТТЕРІН АРТТЫРУ
5В012000- Кәсіптік оқыту
Орындаған:
ӨКО-111 оқу тобы студенті Жайлаубай
Н.
Ғылыми жетекшісі:
П.ғ.к., доцент м.а
Күнпейіс Ж.Қ.
Түркістан 2015
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕККЕ
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жоғары сынып оқушыларын еңбек тәрбиесіне баулудың
психологиялық,педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 11
1.2 Мектеп оқушыларын ауылшаруашылық жұмыстары арқылы еңбек сүйгіштік
қабілеттерін арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Мектеп оқушыларына ауылшаруашылық білім негіздерін оқытудың
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...22
2. МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫНА БАУЛЫП ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Технология пәнінде оқушыларды ауылшаруашылық жұмыстарына баулып
оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..29
2.2 Астық жинайтын камбайнның құрылысын мектеп оқушыларына оқыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
2.3 7-сыныпта технология пәнін оқытуда ауылшаруашылық жұмыстарына баулып
оқытудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... .. 47
2.4 Сабақ жоспарының
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...61
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
- Қазақстан Республикасының Қазақстан – 2030 стратегиялық
бағдарламасы;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080
қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта,
жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу
ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) – тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы.
Технология – деген ұғым грек тілінен аударғанда – іскерлік, шеберлік,
білгірлік деген мағына береді.
Педагогикалық технология – мақсаттар қою, оқу жоспары мен оқу
бағдарламасын үнемі жақсартып отырудың, педагогикалық жүйелердің
тиімділігі.
Ауыл шаруашылығы — материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі.
Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір
түрлерімен қамтамасыз етумен айналысатын саласының бірі.
Іскерлік - бұл адамның алған тәжірибесі негізінде қандай да бір іс-
әрекетті (қызметті) орындай білуге деген қабілеттілігі. Ептілік дағдылармен
тығыз байланысты.
Дағды -меңгерудің ең жоғары өлшемімен сипатталатын әре-кет. Белгілі
бір дағдыны меңгерген адам жедеғабыл істейтін сияқты көрінеді және іс-
әрекеттің орындалу барысында оның сана-сезімін бақылап байқау да аса қиынға
түседі. Сондықтан дағды мен ептіліктің адам өмірінде зор маңызы бар.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
ТОПБ - Технология оқу пәні бағдарламасы
Га-гектар
Ц-центнер
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда өркениетті дамушы елдер қатарына
енуге ұмтылған Қазақстан Республикасы, алдында тұрған әлеуметтік
экономикалық міндеттердің аса күрделілігіне қарамастан, оның егеменді
мемлекет ретінде қалыптасуының сипаты, халықтың рухани байлығы, елінің
экономикалық тұрғыдан өсіп-өркендеуі, ел тұрғындарының толыққанды жұмыспен
қамтылуы мен қатар жастар арасындағы тәлім-тәрбие мен білім беруге
байланысты екендігіне бүгінгі күні толықтай көз жеткізіп отырғандығы ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа арналған Қазақстан-2030 жолдауында
аталып өтілген[1].
Халықтың бар күш жігері елінің экономикасын дамытуға қалай ұмтылса, оның
ішінде экономика саласының басты саласының бірі ауылшаруашылық секторы
болып саналады. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етудің тиімді экономикалық
шараларын жан-жақты дамытуды көздейді. Осы міндеттерді орындау үшін бірінші
кезекте бүгінгі қоғам жастарының білім мен еңбекті қоса ұштастыруды
кеңінен талаптайды. Сондықтан бүгінгі ұрпақ тәрбиесі, оның ішінде білім
беру ісіндегі үдемелі өзгерістер, ғылыми техникалық прогрестің қуатты
дамуымен тікелей байланысты. Оның үстіне бүкіл әлемдік білім беру
кеңістігіне және еуропалық білім беру жүйесіне көшу мақсатында бүгінгі
таңда Қазақстан Республикасы аумағында білім берудің жаңаша жүйесі
құрылған. Оқу-тәрбие үдерісіндегі болып жатқан түрлі өзгерістерге барша
ұстаздар қауымы білім беру қызметінде жаңаша қарауды, қол жеткізген
табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық
әлеуетін дамытуды және мұғалім іс әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды
талап етеді. Өйткені, өнерлі жас ұрпақ тек қана біздің өмірдің тікелей
жалғастырушысы өкілі ғана емес, еліміздің тірегі, мызғымас болашағы. Ал
қоғам қашанда дарынды, қабілетті адамдарға мұқтаж. Бүгінгі таңда кез келген
мамандық атаулының барлығы жоғары біліктілікті, ептілікті, шапшаңдықты
талап ете білетін ерекше ойы ұшқыр ұстаздар қауымына жүктеледі. Ол үшін
бойында жоғары да аталған қабілеттері бар әрбір ұстаз, әрбір оқушының жеке
дара мүмкіндіктеріне орай оқыта білуді қажет етеді. Осы талаптарды
орындаудағы бүгінгі мектеп реформасының өзекті мәселесінің бірі – мектеп
оқушыларының еңбек тәрбиесі мен кәсіби бағдар беру жұмыстарын түбірімен
жаңарту, әрбір мекемеде жұмыс істей білетін жан-жақты да қабілетті мамандар
даярлау ең өзекті мәселе болып табылады. Жалпы мектеп оқушыларының
шығармашылық белсенділігі мен еңбек сүйгіштік қабілетін қалыптастыруда және
оларды жан-жақты үйлесімді дамуында еңбек тәрбиесінің маңызы зор болып
саналады.
Еңбек тәрбиесінің ғылыми-теориялық, ғылыми-әдіснамалық негізіне арнап
еңбектер жазған Б.Момынбаев, К.Өстеміров, Ә.Мүсілімов, О.Сыздықовтар кәсіби
бағдар беру және жоғары оқу орындарындағы еңбек тәрбиесінің мәселесін
қарастырса, О.Сатқанов, С.Қоңыратбаев, Б.Ортаев, Қ.Ақышев, Н.Рахметовалар
оқушыларды еңбекке, оқу жүйесінде тәрбиелеудің мәселесін кеңінен зерттеген
[2].
Ә.Мүсілімов Оқушыларды еңбекке даярлаудың ғылыми-педагогикалық
негіздері (2003ж), С.Қаламқалиев Мектеп оқушыларын еңбекке баулуда
шығармашылығын дамытудың педагогикалық негіздері, Қ.Шалғынбаева Қазақ
халық педагогикасындағы еңбек тәрбиесі (2006ж.) атты ғылыми еңбектерінде
этнопедагогика материалдары мен байланыстырып зерттеген [3].
Аталған бұл ғалымдардан басқа да ғалымдардың соңғы кездерде
Республикамызда еңбек тәрбиесіне қатысты оқу материалдарын оқу-тәрбие
үдерісінде қолдану жөнінде С.Ұзақбаева,Т.Қоңыратбаев,
Р.Төлеубекова,Т.Қоқымбаева, Қ.Болатбаев, С.Қасенов т.б. ғалымдарымыздың
ғылыми диссертациялық еңбектерінде, ұрпақ тәрбиелеудегі халықтың құнды ой-
пікірлеріне талдау беріліп, қалыптасқан дәстүрлерді кеңінен мазмұндап,
ондағы адамгершілік, еңбектік, эстетикалық тәрбие берудегі әдістері мен
жолдары сараланып берілген [4].
Сондай-ақ казіргі қоғамдағы жастарға білім берудегі оқушының тәрбиесі
мен дамуына назар аударылуы, Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңы”
мен Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
бағдарламасы, жалпы орта білім беретін мектептердің құрылымы мен оның
қызметіндегі өзгерістер қазіргі қоғам қажеттілігіне сай сапалы білім беруді
талап етеді. Бағдарламада атап көрсеткендей жан-жақты сауатты жеке адамның
дамуы үшін көптеген мүмкіндіктер берілгендігі атап көрсетілген [5].
Қазақстан Республикасының тұнғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан-2030 атты жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп
кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер
жетеді. Олар өз ұрпағының болашығына жауапты, және олар бар жігерін,
білімін дамыта түсіп, өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады...
деген сенімі жай айтылған сөз емес деп түсіндіреді [6].
Қазақстан Республикасының тұнғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жоғарыда
аталған жолдауында мектеп оқушыларын өз Отанын сүйіп, қорғай білуге дайын
болуы мен бірге әрдайым шығармашылықпен оқуға, олардың ақыл-ойын жан-жақты
дамытуда сапалы білім бере отырып, болашақ жастарды бүгінгі әлеуметтік-
экономикалық, нарықтық қатынастарының талабына сай маман етіп шығару
мүмкіндіктері көзделеді. Демек, бүгінгі таңда еліміздегі білім беру
ісі балалардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік-
мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке
тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін
шешілуі керек.
Мемлекеттің күш-қуаты, ең алдымен өз ісіне аса жауапкершілікпен
қарайтын, ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына
өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың сапасымен
анықталатыны белгілі. Сондықтан да мектеп оқушыларының әр уақытта
қоғамдық санасының, жеке тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі мен
еңбекке құлшыныс қабілеті қалыптасқан адам болып өсуі, өзекті де
көкейтесті мәселе болып отыр. Осы аталған негізгі талаптардың орындалуы
ең бірінші кезекте мектеп оқушыларының өз мамандығына деген қызығушылық
қабілетін дамытуда мектептегі өндірістік білім негіздерімен қаруландыратын
технология пәнінің алатын орны ерекше. Елімізде Кеңестік кезеңде
жүйеленген мектеп оқушыларын еңбекке тәрбиелеу жұмыстары технология пәнінде
жоғары сынып оқушылары қарапайым еңбектің түрінен бастап өндірістік еңбек
негіздерімен танысып, олардың байқағыштығы, ой-өрісі дами түсіп, олар
өндірістік білім негіздерімен қаруланып білім деңгейлері жылдан-жылға артып
отырады.
Сондықтан жоғары сыныптарда өтілетін технология сабақтарында
оқушылардың ауылшаруашылық жұмыстары арқылы еңбек сүйгішітк қасиеттерін
қалыптастырып дамытуда мүмкіндіктер көп. Дегенмен бүгінгі мектеп
оқушыларына жан-жақты білім беруде бүгінге дейін өтіліп келе жатқан
мектептегі технология сабағы өз дәрежесінде өтіліп келе жатқан пәндердің
бірі болғанымен оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру
мақсатында ұсынылған оқушылардың сабаққа деген белсенділіктерін,
еңбексүйгіштік қабілеттерін қалыптастыра түсетін оқу-әдістемелік
құралдардың жоқтың қасы. Біз айтып отырған талаптардың орындалмауынан
бүгінгі күні біршама қарама-қайшылықтар туындайды. Біз жазып отырған
дипломдық жұмыстың тақырыбы осы мәселелердің шешімін табу мақсатында
мектеп оқулықтарының мазмұнын зерделей отырып, пәнге арналған оқу-
әдістемелік құралдарға талдау жасап, өз ұсыныстарымызды жасауға “Технология
пәнін оқытуда ауылшаруашылық жұмыстары арқылы еңбек сүйгіштік қабілеттерін
арттыру “ деп таңдап алдық.
Зерттеу мақсаты – Жоғары сынып оқушыларының еңбек қабілеттерін
зерттей отырып, балалардың бойындағы еңбексүйгіштік қабілеттерін
қалыптастыруда ауылшаруашылық жұмыстарының ықпалдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
а) Жоғары сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктеріне және осы
мәселені зерттеген педагог-психологтардың еңбектеріне талдау жасау.
ә) Жоғары сынып оқушыларының еңбексүйгіштік қабілеттерін дамыту үшін
технология сабақтарында оқытудың ең тиімді әдіс-тәсілдеріне талдау
жасау.
Зерттеу әдістері –талдау, жинақтау, іздену, бақылау, оқушы жұмысын
зерттеу, сауалнама жүргізу,т.б.
Зерттеу нысанасы – жалпы білім беретін орта мектептердің оқу- тәрбие
үдерісі.
Зерттеу пәні - Жоғары сынып оқушыларының еңбексүйгіштік қабілеттерін
технология пәнінде дамыту.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І.ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕККЕ
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жоғары сынып оқушыларын еңбек тәрбиесіне баулудың психологиялық,
педагогикалық ерекшеліктері
Ел экономикасын қарқынды дамыту үшін алдымен бүгінгі жасұрпақты
білімдар ету арқылы еңбекке саналы көзқараспен жан-жақты мамандар даярлап
шығару, ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өзі бастау көтеріп, үкімет алдында
еңбір жауапты мәселе етіп, отырғанын барша қазақстандықтар біледі. Соның
бір айғағы, еліміз егемендікке қол жеткізген күндерден басталған мектеп
реформасынының өзекті мәселесінің бірі – оқушылардың еңбек тәрбиесі мен
кәсіби бағдар беруді түбірімен жаңарту. Оқушыларды еңбекпен байланыстыру,
әрбір мекеме орындарында жұмыс істей білетін жан-жақты да қабілетті
мамандар даярлау болып қойылады. Осы орайда әрбір жас буын ең алдымен өз
білімін өз еңбегімен жеке басына ғана емес, қоғамға да пайда келтіретін
саналы азамат ретінде мектеп қабырғасынан бастау алуы керекті баса аталып
өтілуде[7].
Сондықтан да мектеп қабырғасынан балаға белгілі бір білім беріп
қана қоймай, олардың болашаққа өз ұстанымын дұрыс бағытта дамытуды, олардың
еңбекке белсенділіктерін арттыру арқылы еңбексүйгіштікке қалыптастыру.
Жалпы жоғары сынып оқушыларының шығармашылық белсенділіктерін,
еңбексүйгіштік қабілеттерін дамытуда және оларды жан-жақты үйлесімді
дамуында мектептегі өндірістік білім негіздеріне бағыттайтын еңбек
тәрбиесінің немесе бүгінгі таңдағы технология пәнінің маңызы зор болып
саналады.
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі
болып танылады. Жалпы жасұрпақты еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік
бағдар, мектеп оқушыларының қоғамдық пайдалы өнімді еңбекке тікелей
қатысуы, олардың оқуға деген саналы көзқараста тәрбиелеудің, азамат болып
өсудің жеке адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудық
негізгі көзі деп білеміз. Сондықтан еңбек тәрбиесінің мақсаты еңбекке
даярлау ғана емес, сонымен қатар жас жеткіншектерді, ғылыми біліммен, еңбек
етуге деген іскерлікпен және дағдымен мен қаруландыру.
Психологтардың зерттеуі бойынша мектеп оқышыларының әрбір жас кезеңінде
еңбекке шығармашылық тұрғысынан баулуға өзек болардай өзіндік ерекше
қабілет, бейімділік бар екені дәлелденген. Ал бейімі бар балада еңбекке
сүйіспеншілік міндетті түрде қалыптасып отырады. Дегенмен қабілеттілік -
оқушының жеке психологиялық ерекшелігі. Ол жалаң білім мен дағды емес, соны
тез игеру жолындағы табандылығы. Ол адам бойындағы жақсы қасиеттермен
қабілеттер, олардың жиынтығы. Өзбек ғұламасы Әлішер Науаи өзінің Ғажайып
мәжілістер атты еңбегінде, адам тек рухани қабілеттіліктен туады. Оның
негізі еңбек деп тұжырымдады[8].
Көптеген психологтар оқушылардың жасы өскен сайын жүйке жүйесінің
мүмкіндіктері кеңейіп, қалыптасып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы үшін
ең қажетті, құнды қасиеттерінің біртіндеп жоғалып отыратындығымен түсіндіре
келе, бала қабілетінің дамуы үшін ең қымбатты кезеңді тиімді пайдаланып
қалуға асығу керектігін ескертеді. Мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне
сай қабілет олардың белгілі бір іс-әрекетке бейімділігі арқылы көрінеді.
Балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктің келешектегі олардың
қабілетінің көрсеткіші екенін ескеріп, оқушының бейімділігін дер кезінде
көре біліп, соған сәйкес келетін қабілеттерді дамыту біздің міндетті
борышымыз екенін ұмытпауымыз керек.
Мектеп оқушыларының еңбекке құлшыныс қабілеттерін дамыту жөнінде
И.П.Волковтың айтқан пікірі өте құнды деп санаймыз. Оқушының
шығармашылық қабілеттері олардың өз бетімен меңгерген білімдерін,
іскерліктерін, дағдыларын пайдалана отырып өзіне бұрыннан белгілі жаңадан
бір нәтиже алуы. Баланың жаңа нәтижеге қол жеткізуі жалпы білімдерімен
қатар олардың осы нәтиже алу жолында пайдаланылатын әдіс-тәсілдердің
тиімдісін таңдай алуына, тапқырлықтарына және жеке психологиялық
қабілеттеріне байланысты деп түсіндіреді[9].
Психологтардың зерттеулеріне қарағанда, баланың еңбек әрекетінде
еңбекке сүйіспеншілік тұрғыдан қалыптасуы өздігінен тұйыққа тірелген
процесс емес. Ол тек әлеуметтік орта қоршауымен, адамның өзіндік қызмет
сипатымен ғана емес, жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекеті, танымдық қажеттілігін
оятуға ынталандыратын оқу және тәрбие үрдісі, сондай-ақ өзінің жеке басының
белсенділігімен үндесе жүргізілетін күрделі үрдіс. Бұл мәселе белгілі бір
танымдық іс-әрекетке оларды бағыттайтын, тәрбиелейтін, жұмылдыратын,
ынталандыратын адамдардың әсеріне де тікелей байланысты.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың ойша әрекеттену
қабілеттері әсіресе, бастауыш мектеп, яғни негізгі оқу іс-әрекетті,
дағдылары қалыптасқанда үздіксіз дамиды және сондай-ақ олардың
шығармашылықпен өзін-өзі көрсете білу қажеттігі басым болса, мектептің
жоғары сынып оқушыларының еңбек ету белсенділігі басым болып тұрады. Бұл
оның жеке тұлғасының анықтауына өз қабілетін жүзеге асыруға және оның
қанағаттандырылуы оқушыға әрқашан қуаныш сезімін тудырады деп есептейді.
В.В.Давыдов оқушыларда осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа
сапалық қасиеттерді сипаттай отырып былай дейді: Оқушы, өз әрекетінде
барынша көп қадам жасаған сайын ол тапсырманың түрлі нұсқаларын салыстыра
алады деп түсіндіреді[10].
Адамның жан-жақты дамуының әлеуметтік жағдайларға тәуелді екенін
ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда алғашқы рет байқаған гуманистер, социал-
қиялшылдар Томас Мор және Томмазо Кампанелла. Томас Мор жеке адамды
дамытудың негізі- жалпыға бірдей және міндетті оқу, оқуды ана
тілінде жүргізу, балаларға ғылымның әр түрлі салаларынан теориялық
білім беру, оны еңбекпен ұштастыру болады деп өзінің бұл пікірін
Утопия кітабында сипаттайды. Ал Кампанелла адам баласының дамуы,
жарасымды қалыптасуы, оның бақытты өмір сүруіне байланысты.
Сондықтан баланың ақыл-ойын, қабілетін дамыту үшін игілікті, қажетті
жағдайлар жасау керек деді [11].
ХІХ ғасырдың басында қиялшыл социализмнің ілімін
жасаушылар Ш.Фурье, Роберт Оуэн және Сен-Симон балаларды жан-жақты,
қабілетті дамыту, яғни оларды біліммен қаруландыру, өмірге, еңбекке
даярлау тәрбиеге байланысты деп түсінді. Бала үнемі оқу әрекетінің
нәтижесінде еңбек етуге, ізденушілікке, келешекте арнаулы белгілі бір
мамандықты дұрыс таңдауға қабілетті болып шығадыдеп түсіндіреді[12].
Ф.Энгельс еңбектің тарихи рөлін қарастыра келіп, адамның рухани
дамуының көзі - еңбек. Белгілі жағдайда адамды жаратқан еңбек деген
қорытындыға келді. Олай болса, еңбексіз даму жоқ, еңбексіз кері
кетушілікке ұшырауға болады. Еңбек - адамның көркі, бақыты, қоғам
байлығы. Қоғамда, қабілетіне қарай еңбек ету әрбір адамның әдетіне,
ең бірінші өмірлік қажетіне айналады. Еңбекке жарамды әрбір адам
өзінің өмірі мен қызметіне, қоғамдық әл-ауқатын арттыруға, қажетті
нәрселерді жасауға тиіс.
Ал,педагогикалық тұрғыдан еңбек – баланы жан-жақты дамытып,
қалыптастырудың күшті құралы. Бала жастайынан еңбек етуге талпынады.
Оны еңбек дағдыларына үйрету үшін үйелмен мен мектепте еңбек
тәрбиесі қазіргі заман талаптарына сай ұйымдастырылып жүргізілуі
керек. Мектепте бұл іс-әрекеттің бірнеше түрлері бар. Олар: баланың
өзіне-өзі қызмет етуі, қоғамдық пайдалы еңбек, өнімді еңбек.
Әрекеттің мұндай түрлері оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай іске
асырылады. Сондықтан да еңбек әреті жүйесінде оқушылардың өзіне-өзі
қызмет етуінің мәні зор.
Мектептегі қоғамдық пайдалы еңбек түрі оқу-тәрбие жұмыстарының
мақсаттарына сәйкес жүргізіледі. Оқушылардың өнімді еңбекке қатысуының
үлкен тәрбиелік мәні бар.Олардың өнімді еңбек барысында
жауапкершілігі артады, іскерлік қабілеті дамиды. Сонымен қоғамдық
пайдалы және өнімді еңбекке тікелей қатысу оқушыларды іскерлікке
ғана үйретіп қоймай, олардың дене күштері мен ақыл-ойын дамытуға
ықпал жасайды, сабақта алған білімдерін тереңдетіп жетілдіреді.
Демек, еңбек іс-әрекетін оқумен ұштастырып отырса ғана, баланың
әлеуметтік тәжірибесі молая түседі.
Қашаннан адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші
фактордың бірі болып келеді. Сол себептен халық еңбекті асыл мұрат
деңгейінде қарады. Кез-келген тұлға еңбек дағдыларын меңгеруде зор
жігерліктің қажет екенін жақсы түсінуді қажет етеді. Еркін еңбек
барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Мектептегі оқу арқылы еңбек біліктерін арттырудың басты
міндеттері: біріншіден, еңбексүйгіштік пен еңбек адамдарына құрметпен
қарау; екіншіден, оқушыларды халық шаруашылығының салаларындағы
еңбектің түрлерімен жете таныстыру, еңбек іс-әрекетінің барысында
олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру; үшіншіден, мамандықты
дұрыс таңдауға дайындау.
Бүгінгі таңда балаларды еңбекке психологиялық және практикалық
тұрғыдан дайындау – бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке
даярлығын және еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындауға
үйретуге септігін тигізеді. Бұл өте күрделі процесс- мұнда оқушылардың
әдеті, сезімі қалыптасады.
Еңбек етуге әдеттену- бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық, еңбек
етуге әзірлік, жұмысты істей білу,- деді Н.К.Крупская [13].
Оқыту және тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқушыларды еңбекке
психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау міндеттерін шешуге
бағытталуы тиіс. Сол үшін де еңбек тәрбиесі үшін өте маңызды
мектептегі технология (еңбек ) сабағы. Онда оқушылар еңбек дағдыларына
үйренеді, техникалық білімді игереді. Технолгия сабақтары барысында
оқушылар жалпы және техникалық білімге сүйенеді.
Яғни еңбек сабақтарының процесін жетілдіру оқушылардың еңбекке
сүйіспеншілігін және шығармашылық қатынасын қалыптастырады. Оқушылар
мектепте алған білімдерін дайдаланып, практикалық дағдылар мен
іскерлікті игереді. Осындай еңбекке сүйіспеншілікпен қарайтын жұмыстардың
барысында әр түрлі пәндер бойынша оқушылардың білімі пайымды
тереңдейді, олар мектептен басталатын ғылыми-зерттеу ісіне машықтана
бастайды. Оқу еңбегі бала үшін ойға толы, инемен құдық қазғандай,
ақыл – ойдың кемелденуін талап ететін ең ауыр еңбек екенін
К.Д.Ушинский ескерткен болатын[14].
Оқу іс-әрекетінде қажетті бақылау, өзін-өзі бақылау, сондай-ақ
есептің шешуін ауызша түсіндіруді талап ету, мектеп оқушыларында ішкі
жоспар бойынша әрекеттенуге және ойша жоспар құруға жағдай
туғызады. Мектеп оқушыларының қоғамдық пайдалы еңбекпен басталатын алғы
шарттары оларды еңбек сүйгіштікке жетелейтін еңбек ету қабілеттері,
әсіресе, ойын үстінде еңбек ету әрекеттері дами отырып, еңбек
сабақтарында жаңа бір нәрсені дайындап үйренуге, құрастыруға деген
құлшынысынан көрінеді.
Қазіргі мектепте әлеуметтік тапсырыс: терең ойлай білетін
шығармашылық бағытта әрекет ететін адамды даярлау. Заттық нәрселер
мен іс жүзінде әрекет ету мектеп оқушыларының шынайы болмыстық
сезім арқылы танып білуін қамтамасыз етеді. Мұның өзі заттық
нәрселермен әрекет ету барысында оларды оқушылардың өз қолдарымен
ұстап, сипап көруі, қарап шығуы, тыңдап байқауы арқылы жүзеге
асырылады. Бұл сезімдік таным ақыл-ой үшін нақты ақпарат болып
табылады, яғни айнала қоршаған дүние туралы алғашқы білім
түйсіктерін қалыптастырады. Мұның салдары - ойлау қабілеттерінің
дамуы. Баланың іс жүзінде өзгеріс енгізуші қызметі заттың өзін
және оның бөлшектерін неғұрлым мұқияттылықпен терең зер сала қарап
шығуға бағыт-бағдар береді, яғни заттың неғұрлым мұқият әрі терең
ой жүгірте қарап шығуынң қажет етеді.
Оқуды еңбекпен ұштастыру оқушылардың ынтасын, қызығушылығын
еңбек және адамгершілік тәрбиесін кешенді түрде дамытуда рөлі өте
зор. Еңбек- біліктілікті іске асыруда бірқатар педагогикалық
шарттарды есте ұстаған жөн:
- еңбекке тәрбиелеудің нәтижелі жүруі баланың еңбекке неғұрлым
ертерек қатыстырылуына байланысты:
- балалардың еңбек әрекетінің қоғамдық мағынасы және идеялық-өнегелік
негізі болуы керек:
- еңбек тапсырмасын орындағаннан кейін оның толымды нәтижесі баланың
өз күшіне сенімділігін қуаттайды, қуаныш сезімі артады. Неғұрлым
еңбек нәтижелі болса, соғұрлым оның ықпалы күшті болады:
- еңбек, баланың психикалық және физиологиялық ерекшеліктеріне сай
ұйымдастырылуы қажет. Еңбегінің негізгі түрі ойын болып табылатын
кіші мектеп жасындағы баланың еңбегі ойынмен ұйымдастырылуы керек.
Еңбектегі сияқты ойында да ойға күш салу және жауапкершілікті сезіну
бар:
- еңбек іс-әрекеті барысында оқушылар тек тапсырманы орындап қоймай,
өз еңбегін өз бетімен ұйымдастыруды үйренуі керек.
Оқушының ойлау қызметі оның моторикалық іс жүзіндегі өзгеріс
енгізуші қызметімен ұштасып бір-бірімен қосылған кезінде оңайлана
түседі. Бұл жерде өзгеріс енгізуші қызметі деген ұғымға баса
назар аудару керек. Өйткені, таным дамуының алғашқы кезеңінде
моторикалы, затты қолмен ұстап көру қызметі басым болып келеді.
Егер оқушыларға берілетін тапсырмалар оларға ешқандай қиындық
келтірмейтін болса, онда ойлану қажетсіз деген сөз. Мәселені шешу
барысындағы сәтсіздіктер мен қиындықтар ойланып-толғануды тудырады,
олар психикалық жаңа құрылымдардың қалыптасуына ықпал етеді (жаңа
білімдер, ақылға салып әрекет ету қабілеті, дәлел іздеу,сезіне
орындалатын нысанға деген қабілет түрлері мен қатынас жасау
тәсілдері пайда болады)
Қорыта келгенде, психология ғылымындағы праксиологиялық деген ұғым
оқушының практикалық іс-әрекетке деген қабілеті мен икемділігін
айқындайды. Оның ойдағыдай дамуын жетілдіретіндер: талап, қызығу
және бейімділік сияқты қасиеттер. Адам қабілетінің әр қилы болуын
ұлы физиолог сигнал жүйелерінің өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіреді.
Әдетте ол адамда әр түрлі болып келеді. Кейбір оқушының ойлау
жүйесі мен зерделеу деңгейінің өзгеден жоғарырақ тұратыны шындық.
Бірақ оның барлық пәндерден бірдей үздік болуы екі талай. Яғни, ол
өзі ерекше қадір тұтатын пәніне ғана қабілет-қарымы ашылып, бүкіл
болмысымен жарқырап көрінеді де, өзге пәндерге белсенділігі тежеліп
қалады. Мұндай жағдайда мұғалім оқу-тәрбие жұмысын психологиялық
ерекшеліктер мен педагогикалық ерекшеліктер мен педагогикалық
заңдылықтарды үйлестіре, сабақтастыра атқаруы тиіс. Сонда ғана
жұмыстың нәтижелі болары ақиқат.
1.2 Мектеп оқушыларын ауылшаруашылық жұмыстары арқылы еңбек сүйгіштік
қабілеттерін арттырудың жолдары
Бүгінгі таңда еліміздегі білім беру ісі балалардың жас
ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік - мәдени өзгеруіне
икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы қоғам
талаптарына сай тәрбиеленуді қажет етеді. Мемлекеттің күш-қуаты, ең
алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылымның, техниканың,
өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал
етуге қабілетті адамдардың сапасымен анықталады. Сондықтан да бүгінгі
жас ұрпақтың яғни баланың әр уақытта қоғамдық санасының, жеке
тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі мен еңбексүйгіштік
қабілеттері қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейтесті мәселе
болып отыр.
Жалпы білім беретін орта мектептің жоғары сынып оқушыларының мамандық
таңдауда еңбексүйгіштік қабілетін дамытуда мектепте өтілетін технология
пәнінің алатын орны ерекше. Технология пәнінде жоғары сынып оқушылары
қарапайым еңбектің түрінен бастап өндірістік еңбек негіздерімен танысып,
олардың байқағыштығы, ой-өрісі, олардың еңбекке шығармашылық қабілеттері
артып отырады.
Сондықтан да оқушылардың техникалық шығармашылық қабілеттерін
қалыптастырып дамытуда технология (еңбекке баулу) пәнінің алатын орны
ерекше. Технология пәнінде мектеп оқушылары еңбектің алғашқы әліппесімен
танысып, олардың байқағыштығы, ой - өрісі, сана-сезімдері және олардың
пәнге деген қызығушылықтары арта түсіп техникаға деген шығармашылық
белсенділіктері артып отырады[15].
Мектепте оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің басты міндеттерінің бірі
біріншіден – еңбекке сүйіспеншілік пен және еңбек адамдарына құрметпен
қарау. Екіншіден, оқушыларды қазіргі қоғам дамуындағы жаңашыл (инновациялық
индустрияландыру) бағыттағы өндіріспен халық шаруашылығының әртүрлі
салаларында атқарылатын еңбектің түрлерімен таныстыру, еңбекке тәрбиелеудің
жалпы міндеттерін орындау арқылы іске асырылып отырады. Олар: балаларды
еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан мектеп жасынан даярлау,
оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру, оқушылардың еңбекке ынтасы мен
қабілетін дамыту болып табылады.
Ер баланың үй тұрмысындағы еңбек әрекеті
Демек, жастайынан мектеп оқушыларын еңбекке психологиялық, практикалық
тұрғыдан дайындау – бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын
және талаптануын қалыптастырып тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен
ынталанып орындай білуге үйрету. Бұл өте күрделі процесс – мұнда
оқушылардың әдеті, сезімі қалыптасып отырады.
Баланың отбасындағы еңбек ету әрекеті
Жалпы еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғарғы деңгейі, еңбек процесінде құштарлық
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істей білу деді Н.Крупская[16]. Демек, өз
күшіңді және басқалардың жағдайын есептей білу. Ең бастысы балаларды
еңбекке даярлауды жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш сыныбынан
басталса, ал отбасында балалық шақтан бастау қажет етіледі. Мектеп
оқушыларын еңбекке тәрбиелей отырып, еңбектің адамды қайратты және бақытты
ететіндігіне сенімін күшейтуді, қалыптастыруды ой санасына сіңіре блуіміз
керек.
Мектеп оқушыларының ұжымдық жұмыстар орындау әрекеттері
Халқымыз қашанда еңбектің мәнін, еңбектің рөлін, еңбексіз ешнәрсе
өздігінен істелінбейтіндігі туралы халық мақал-мәтелдері арқылы әрбір сөз
мағынасын тереңінен ұғындыру арқылы тәрбиелеп отырған.
Мыслы: "Ердің атын еңбек шығарар", "Еңбегің қатты болса, татқаның
тәтті болады", "Еңбек етте міндет ет", "Еңбек еткен емеді, еңбексіз не
өнеді", "Жалқауға жан жуымас, жалқауға мал құралмас", "Еңбексіз тапқан мал
есепсіз кетеді", "Ексең егін, ішерсің тегін", "Еріншектің ертеңі бітпес",
"Жалқау жыламсақ келеді", т.б. еңбек туралы мақал-мәтелдер, нақыл сөздер
балаларды еңбекке тәрбиелеуде ерекше орын алатынын педагог ғалым Ж.Күнпейіс
Бастауыш сыныптарда этнопедагогика материалдары арқылы оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру атты еңбегінде атап көрсетеді[17].
Туған жеріне қолқабыс тигізу сәттері
Мектеп оқушылары көбінесе еңбек тапсырмаларын топша түрінде (ұжымдық)
түрінде атқарып үйренеді. Демек, ұжымдық еңбекте еңбек дағдыларын
қалыптастырудың маңызы өте зор деп санаймыз.
Қоғамдық пайдалы еңбекке қатысу
Ұжымдық еңбекте балалардың қабілеттері арта түсіп, дарындылығы толық
ашыла түседі. Ұжымдық еңбекте тәртіп, мінез-құлықтық әдеттері, дағдылары
қалыптасып отырады. Бұндай еңбек ете білуде оқушылардың достық, жолдастық
өзара көмек және жауапкершіліктері нығая түседі. Егер ұжымдық еңбектің
дағдылары оқушылардың бойында дұрыс қалыптасса, ол мектеп бітіргеннен кейін
де ары қарай ұжымдық қатынастың нормаларын өз бойында дамытып, жастайынан
еңбек сүйгіштікке қалыптасып отырады.
Бала бойында еңбек мәдениетін, еңбек дағдыларын, еңбексүйгіштік
қабілеттерін қалыптастыру басты мәселелердің бірі. Еңбек мәдениетінің
көрсеткіші, атқарылатын жұмыстың сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды
пайдалану, еңбек құралдарына, түрлі материалдарға ұқыптылықпен қарау болса,
мектеп қабырғасынан бала бойында еңбекке деген көзқарастарының дұрыс
қалыптасуы арқасында еңбексүйгіштік қасиеттері қалыптасып отырады.
Балалардың ынтасын және қабілетін дамыту, еңбек тәрбиесіндегі жеке
міндеттердің бірі екені дәлелді. Кеңестік кезеңде мектеп бағдарламасы
бойынша жоғары сынып оқушылары жергілікті ауылшаруашылық жұмыс түрлерінде
жүгері жинау, мақта жинау, көкөніс түрлерін жинастыру, картоп, қызылша
жинау т.б. жұмыстарға қатыстырылуы арқылы еңбек етуге ширай түсетінін атап
кетуге болады. Ал көне тарихқа келер болсақ, қазақ халқы ертеде төрт түлік
малды бағып, кәсіп етіп келсе, бүгінгі күні отырықшыл ел ретінде
ауылшаруашылық саласын дамытушы елдер қатарында өсіп-өркендеп келеді. Әрбір
қазақ халқы кешеге дейін ата дәстүрін жалғастырып өзінің жан басын асырап
келсе, кеңестік дәуірде ұйымдастырылған колхоз бен совхоздың мал
шаруашылығында еңбек етіп келді. Мал шаруашылығының кез-келген саласын
жетік меңгерген қазақ халқы ата дәстүрін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп келді.
Бүгінгі күні кез-келген халық шаруашылығында атқарылатын жұмыстардың
көбісі, әсіресе өндіріс орындарында жұмыстарды автоматты түрде (роботтар)
атқару жұмыстары, ол жұмыстардың кәзіргі кезде электроникамен байланысты
екендігі, оның үстіне қазіргі кезде барлық жұмыс салалары компьютерлік
технологиямен автоматтандырылып жатқандығы белгілі. Сондықтан бұл
жұмыстарды орындау үшін барлық мамандардан жоғары техникалық сауаттылықты
талап етеді. Сол себептен кәзіргі кезде жалпы орта білім беретін
мектептерде, оқу орындарында оқыту мен тәрбие жұмысының барысында оқушылар
мен студенттердің ынтасын арттыру, олардың ғылыми техникалық білімді берік
игеруге және тәрбиелеу қажеттігі туып отыр.
Осы бағытта жүргізілген жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-
тәрбие жұмысының сапасы жоғары болып, оқушылардың сабаққа деген ынтасы
артып, қабілеттері күшейеді, олардың ой-өрісінің дамуына мүмкіншілік туады,
жалпы еңбек тәрбиесінің құндылығы артып отырады.
Жалпы білім беретін орта мектептерде өтілетін технология пәні -
жас өспірім оқушылардың еңбекке ынтасын, сабаққа ықыласын арттыруда,
оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда орасан зор негіз болып табылады.
Қазіргі таңда заман талабына қарай мектеп мұғалімдері оқушыларды ізгілікке,
имандылыққа баулумен қатар оқушылардың эстетикалық талғамдарын
қалыптастыру, экономикалық білімдер беру, оқушылардың еңбекке
қызығушылықтарын ояту, оқушылардың мінез- құлықтарын қалыптастыру арқылы
кез–келген кәсіп иесі болу үшін бірінші кезекте еңбек сүйгіштік
қабілеттердің болу міндеттері жүктеледі.
Осындай күрделі талаптардың арқасында мектептің жоғары сыныптарында
өтілетін технология (еңбекке баулу) сабағында оқушылар еңбек етудің алғы
шарттарын үйрену арқылы оқушыны жеке тұлға ретінде тәрбиелеу мақсаты
көзделеді. Адамдардың ең бірінші өмірлік қажеттілігі-еңбек екені, еңбек ету
арқылы өз бойындағы еңбек қабілеттерін дамытып отыратынын, үлкейе келе
өзінің бойындағы асыл қасиеттерінен өмірлік нәр алатындығын мектеп
табалдырығын аттаған жасөспірімдердің бойына ерте бастан дарыта білуіміз
керек.
Педагогика ғылымының негізгі ұстанымдары бойынша мектепте өтілетін
барлық пәндердің ара салмағы бірдей болып саналатындығы белгілі екені
ескерсек те дегенмен, әрбір пәннің өзіндік ерекшеліктері, мүмкіндіктері
әркелкі болып келетінін ғалым Ж.Күнпеиіс Педагогика атты ебегінде атап
кетеді[18].
Технология сабағы - мектеп оқушыларына жай ғана білім беріп қана
қоймай, ең бастысы оқушыларды ізденімпаздылыққа, еңбекқорлыққа баулитын
тәлім сабағы болып келеді. Технология сабақтары арқылы баланың бойында
еңбек қабілеттері мен дүниетанымдары кеңейе түсіп, бұиым немесе
модельдермен макеттерді дайындаудағы құрастырушылық қабілеттері, техникалық
сауаттылықтары арта түседі. Технология пәні баланың ақыл-ой жүйесінің
дамуына септігін тигізіп, оқушылардың еңбек мәдениеті қалыптасып отырады.
Төменгі сынып оқушылары сабақтар барысында (1 - сыныптан бастап) кез
келген нәрсенің бейнесін, бұйымның сызбасын талдай білуді және өлшем
бойынша, өз бетінше қағаздан, табиғи әртүрлі материалдардан бұйымдарды
дайындай білуге үйретілсе, жоғары сынып оқушылары бастауыш сыныптарда
меңгерген еңбек қабілеттерін одан ары қарай дамыта түсіп, техникалық
сауаттылықтары оқушылар бойында қалыптаса бастайды.
Біз айтып отырған мәселелеріміз жүйелі атқарылуы үшін, берілетін
тапсырмалар оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес қарапайым жұмыстардан
бастап біртіндеп күрделене отырылып беріледі. Әрине, бұл кезеңдер алғашқы
кезде оқушыларға оңайға соқпайтыны белгілі. Орындайтын тапсырмалар
оқушыларды жалықтырмайтындай болып қызықты, маңызды тапсырмалармен
қамтылып, тапсырманың оқу мақсаты айқын болуы тиіс. Мысал келтіре кететін
болсақ, еліміздің көп аумағы егіншілікпен, мал шаруашылығы мен айналысуға
қолайлы. Әсіресе, оңтүстік аумақтарда көкөніс түрлері мен бақша
өсімдіктері, жеміс жидек түрлері өсіріледі. Республика аумағында болса да
мал шаруашылығы кеңінен қолға алынған. Аталған аумақтарда мектеп
оқушыларына ауылшаруашылық жұмыстарындағы мал шаруашылығы, егін
шаруашылығы, бақша шаруашылығы туралы мектеп бағдарламасы мен байланыстырып
кеңінен таныстыруға мүмкіндіктер көп. Мектеп оқулықтарында жоспарланған
ауылдық мектеп бағдарламсының талаптары осы мәселерді талаптайды. Мектеп
жасынан ұсақ малдарыды күтіп баптаудың, оларға деген қамқорлықтың болмысын
қалыптастыруда оларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелей керек болса, көкөніс
көшеттерін мектептің ауласында өсіру, оларға күтім жасау, қызылша картоп,
пияз секілді өнімдерді егіп өсіруде оларға ерекше күтім керек екендігін
жете түсінер еді.
Демек, әрбір өңір мектеп мұғалімдерінің өздерінің құзыреттіліктерінде
екендігін бірі білсе, бірі білмей жататыны өкінішті-ақ. Біз айтып отырған
көкейкесті мәселерді өзіміз тұратын аумақтағы мектептердің оқушысы ретінде
етене таныспыз. Әлі де мектепте өтілетін технология пәніне жете көңіл
бөлінбей жататыны жасырын емес. Неге екендігі белгісіз, аптасына бөлінген 2
сағаттың өзі бүгінге дейін жеткіліксіз болып келсе, бігінгі күні аптасына 1
сағат ғана бөлініп отыр. Осындай олқылықтардың кесірінен мектеп
оқушыларының еңбек сабағына деген қызығушылықтарын төмендететіні дәлелді.
Бұндай тапсырмаларды орындау үшін, үйрету үшін мектеп мұғалімдерінің
өзінің біріншіден сабаққа деген құлшыныс жоғары болса, екіншіден техникалық
сауаттылығы мол болуы тиіс екендігін жоғарыда айтылған. Технология
сабақтары арқылы баланың бойында еңбек сүйгіштік қабілеттері дами түсіп,
адамгершілік қасиеттері қалыптаса бастауы және еңбек адамдары туралы
түсініктері кеңейе түседі.
Технология пәнінің ролі жөнінде, даму тарихы жайлы мәліметтерге
сүйенсек, баланы еңбекке тәрбиелеу - адам қоғамымен тығыз байланысты болып
келеді. Тіптен жазу, сызу болмаған тайпалық дәуірдің өзінде де өз ұрпағын
өмірге бейімдеп тәрбиелеу, оларды отбасында еңбекке, қолөнерге, аңшылыққа
үйрету дәстүрі халық өмірінен өзекті орын алғаны белгілі.
Бұндай деректер УІ-УІІІ ғасырда қазақ даласында өмір сүрген жартылай
отырықшыл тайпаларда ұсташылдық, зергерлік, ағаш өңдеу, қыш бұйымдарынан
тұрмыстық бұйымдар жасау, теріден түрлі үй бұйымдарын дайындау, мал жүнінен
киіз басу, текемет басу, сырмақ сыру, кілем, алаша тоқу, мал терілерінен
таспа өру, тілу, қамшы өру, жіп иіру, иірілген жіптерден шекпен тоқу,
тіптен тастан адам бейнесін қашап мүсіндеу өнерінің болғандығы
дәлелденген[19].
Демек, өнердің барлығы баланың бойында ерте бастан өнерге
бейімделуіне ықпалын тигізіп отырған. Халық осындай көне заманнан бері
қалыптасқан тәлім-тәрбиесін, ананың ақ сүтімен қоса беріліп келсе, өнегелі
тәлім тәрбиесін ұл баланы әкесі, қыз баланы шешесі өмірге бейімдеп
тәрбиелеп отырған. Әрбір дәуірде өмір сүрген ойшылдар мен ғалымдар, бері
келе педагог ғалымдар еңбек тәрбиесіне назар аудармай қойған жоқ деп ғалым
-түсіндіреді[20].
1.3 Мектеп оқушыларына ауылшаруашылығы білім негіздерін оқытудың сипаты
Ауыл шаруашылығы еңбегін жалпы білім беретін орта мектептің жоғары
сыныптарында оқытудың мазмұны жүйелі түрде Егемен еліміздің тұсында
түзілген білім берудің жаңадан енгізілген Технология пәні бағдарламасы
бойынша ауылдық мектеп оқушылары үшін өтіледі. Мектеп оқушыларына ауыл
шаруашылық жұмыстарын атқару, агротехникалық жұмыстарды орындаудың жолдары
мен таныс етуге біршама сағатта бөлінген.Мектеп оқушыларын теориялық,
практикалық білімдерін толықтыру мақсатында олардың сабаққа деген
белсенділіктерін арттыруға, ауыл шаруашылық жұмыстарымен толықтай танысуға
бүгінгі күні ақпараттық құралдардың мүмкіндіктері көп. Оның үстіне бүгінгі
күні кез-келген материалды ғаламтор арқылы тауып, оқып білуге, өзіндік
жұмыстарды орындауға қызығушылықтары мол деп айта аламыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі бекіткен
мемлекеттің жалпы білім беру стандартына сәйкес Технология білім
саласының мазмұны білім беретін ауылдық мектептер үшін қарастырылған
бағытта Ауылшаруашылығы техникасы мен технологиясы бөлімі қарастырылады.
Демек, мектеп оқушыларына ауылшаруашылығы жұмыстары туралы көптеген
мағұлматтар берілуі тиіс.
Ауыл шаруашылығы —халық шаруашылығы саласындағы материалдық өндірістің
ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және
өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысатын
саласының бірі. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік
шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Малшаруашылық саласы қазақ
халқы үшін таңсық емес, ата-бабамыздың төрт-түлік малды бағып,өсіру
жұмыстары мен ерте бастан айналысқан шаруашылық негізі болып саналады.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы, оның ішінде мал шаруашылығы ежелден
негізгі өндіріс саласы болып келді. Ол халықты азық-түлікпен (сүт, май, ет,
тоңмай т.б.), жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін шикізатпен қамтамасыз етеді.
20 ғасырдың 90-жылдарына дейін Қазақстан ауыл шаруашылығы құрылымының
негізін Кеңестік шаруашылықтар (кеңшар) мен ұжымдық шаруашылықтар (ұжымшар)
құрады. 1990 жылдан бастап Республиканың агроөнеркәсіп кешенінде кең
ауқымды әлеуметтік-экономикалық өзгерістер болды.
Ал малшаруашылығы туралы тарихи деректерге сүйенер болсақ, қазақстан
жерінде б.з.б. 2-мыңжылдықтан бастап адамдар қолда мал өсіре бастады.
Оларды көбейту үшін жайылымдар іздеп, көшіп қонатын халықтың бірі болды.
Олар көбінесе жылқы, түйе, қой және ешкі өсірді. Сол кезден бастап қазақ
ждерінде адамдар егін салумен де айналыса бастады. Оған дәлел археологиялық
қазбаларыннан табылып жатқан,қыш құмыраларда сақталған арпаның, бидайдың,
тарының дәндері дәлел бола алады. Дегенмен егін егу шаруашылығы мал өсіруге
қарағандла баяу дамыды. Ауыл шаруашылығы — шаруашылық салаларының ішіндегі
ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар
ауыл шаруашылығы — неғұрлым көп тараған сала. Шындығында, дүниежүзінде
халқы ауыл шаруашылығының түрлі салаларымен айналыспайтын бірде-бір ел жоқ.
Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланысты.
Ғалымдар шамамен онын 50-ге жуық түрін бөліп көрсетеді. Қазіргі мәлімет
бойынша дүниежүзінде бұл салада шамамен 1,3 млрд-тан астам адам еңбек
етеді, оған ауыл шаруашылығындағы шаруа отбасыларын қосатын болса, онда ол
көрсеткіш 2,6 млрд адамға жетеді.
Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік
факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды.
Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді
болып келді. Олар: жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі;
топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер.Жер
шарындағы ең құнарлы топырақ қатарына құрамында карашірігі мол қара
топырақ, минералды заттары мол жанартаулық топырақ және тұнба жыныстардан
түзілген өзен анғарлары бойындағы топырақтар жатады. Қазіргі кезде ғылым
мен техниканың озық жетістіктері ауыл шаруашылығында кеңінен колданылып
отырған елерде климаттық жағдайға тәуелділік әлдеқайда төмендеп барады.
Мысалы, Сауд Арабиясы көпшілік бөлігін шөлдер алып жатқанына қарамастан,
соңғы жылдары бидаймен өзін толық қамтамасыз етіп, тіпті оны экспортқа
шығара бастады.
Мектеп оқу бағдарламаларына енгізілген ғылыми пәндер бойынша көптеген
мәліметтерді теориялық тұрғыда беруге,түсіндіруге тура келеді. Сондай
бағытта ұстанылған пәндердің бірі мектепте өтілетін пәннің бірі технология
пәні болып саналады. Біз орындап отырған диплом жұмысының негізгі
міндеттерінің бірі мектеп оқушыларына ауылшаруашылық жұмыстарын оқыту
арқылы олардың сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру. Сондықтан,
оқулықтарда жоспарланған ауылшаруашылық жұмыстарының түрлері және оларды
жергілікті аймақтық жағдаяттарға байланысты өсіру, егу, жинастыру және
технологиялық өңдеу шаралары туралы мағұлматтарды толыққанды білу үшін
диплом жұмысының зерттеу жұмыстарында Оңтүстік Қазақстан облысының Жер және
су ресурстарын пайдалану басқармасының, ОҚО-ның гидрометеорологиялық
орталықтың фондттық мәліметтеріне сүйеніп орындалды.
Ауылшаруашылық жұмыстары, оларды ұтымды пайдалану жолдарын және
агроландшафттар туралы теориялық мәселелерді ХХ ғасырдың екінші жартысында
ғылыми деңгейде дами бастады. Осы мәселелер төңірегінде көптеген ғалымдар
зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сондай ғалымдар қатарында Ресей ғалымдары
Мильков Ф.Н., Исаченко А.Г., қазақстандық ғалымдардан Джаналиева Г.М.,
Чигаркин А.В.,Алибаев И.И., Белгибаев М.Н т.б.
Ауылшаруашылық өндірісінде тұқым деп жоғары сапалы мол өнім алуға
арналған әр турлі тұқымдық материалдар айтылады, ол үшін мыналар
пайдаланылады:
- нағыз тұқымдар ( бұршақ, қырыққабат және зығыр тұқымдастар, мақта
өсімдігі);
- жалаңаш және қабықты жемістер (қоңырбастар тұқымдасының дәндері - бидай,
арпа, сұлы, т.б.; күнбағыс шекілдеуігі, қарақұмық жаңғақшасы, т.б.);
- жеміс шоғыры (қызылшадомалағы, т.б.);
- түйнектер (картоп, жер алмұрты).
Ауылшаруашылық дақылдарының өнімі тұқымнан басталатыны ежелден
белгілі: егер танапқа сапасыз тұқым себілсе, алынатын өнім төмендеп кетеді.
Мұндай жағдайда топырақ өңдеу де, тыңайтқышты қолдану да, егістікке
жасалған күтім жергe, жауын-шашын да құр босқа зая кетеді. Көпжылдық
тәжірибесіне сүйеніп, тұқымның керемет маңызына арнап, халық көптеген аталы
сөздер мен дәл мағыналы мақал-мәтелдер құрастырған: "Не ексен, соны
орасың", "Нашар тұқымнан мол өнім күтпе", т.б. Біздің заманымызда да, ауыл
шаруашылығы күрделі өзгерістерге ұшыраған уақытта да, егіншілік техника
және ғылым жаңалықтарымен қару ланғанда да бұл шаруалардың шындығы өзінің
маңызын жойған емес. Керісінше, өсімдік шаруашылығының қарқынды дамыған
заманында тұқымның маңызы әрқашан да арта түседі.
Тұқым өзінің үш сапасымен ерекшеленеді: себу сапасы - олардың себуге
жарамдылық дәрежесін анықтайтын тұтас тұқымдық қасиеттері; сорттың сапасы
сорттық тазалығына; өнімділік сапасы - нақты жағдайларда бір мөлшерде өнім
беру қабілеті. Бұл аталған тұқым сапасынық көрсеткіштері бір-бірімен тығыз
байланысты.
Көпжылдық тәжірибе көрсеткендей, жоғары сапалы тұқым - басқа
агротехникалық шаралармен қатар, ауыл шаруашылығы, оның ішінде өсімдік
шаруашылығын қарқындандырудың негізгі факторларының бірі. Сонымен қатар
дақылдар өсірудің аймақтық қарқынды технологиясы да тұқым сапасына маңызды
орын береді, өйткені ауылшаруашылық дақылдарының аудандастырылған жақсы
сорттарының жоғары кондициялы тұқымынсыз агротехникалық кешеннің барлық
басқа буындарының тиімділігі күрт төмендеп кетеді деп түсіндіреді[21].
Ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алу үшін танаптарды жоғары
сапалы тұқымдармен сепкен абзал. Өкінішке орай, Қазақстанда соңғы жылдары
бұл мәселеге көңіл аз бөлінді, соның нәтижесінде егістіктерде кондицияға
жеткізілмеген тұқымның үлесі көбейіп кетті.
Шаруашылықтар мен агрономия мамандары бірінші кезекте тұқым сапасының
көрсеткіштерін, олардың егін өніміне әсерін жақсы білуге міндетті. Тұқымның
себу сапасының көрсеткіштері мемлекеттік үлгі қалыппен (мүқ) мөлшерленетін
(тұқымның тазалығы, лабораториялық өнгіштігі, тұқымның ылғалдылығы,
арамшөптер және басқа мәдени өсімдіктер тұқымдарымен ластануы, т.б.) және
мөлшерленбейтін (тұқымның өну энергиясы, 1000 тұқымның массасы, тіршілікке
қабілеттілігі, тұқымның өсу күші, т.б.) болып ажыратылады.
Тұқымның тазалығы – егістік материалдың негізгі сапа көрсеткіштерінің
бірі. Өлі деп аталатын (сабан, топырақ кесектері, тас, т.б.) қоспалар
тұқымдық жадығатта ең әуелі артық балласт болып табылады, әрі қарастырылып
отырған тұқымның тазалық көрсеткішін (пайызын) төмендетеді, әрі сақтау
мүмкіндігін нашарлатады, ал тірі қоспалар (тіршілікке қабілетті арамшөп
және басқа мәдени өсімдіктердің тұқымдары) өсірілетін дақыл егістігін
ластайды және осыған байланысты өнім мен оның сапасы төмендейді.
Біздің елімізде астық тұқымдас өнімдердің ішінен бидайды көптеп
өндіреді, азық түліктің көбісі де бидай өнімдерімен байланысты. Сондықтан
бида туралы көптеген мәліметтерді мектеп оқушылары білуі тиіс. Бидайдың
шыққан жері - алдыңғы Азия, орталығы - қазіргі Иран, т.б. елдер. Бұдан
бидайдың 18 түрі, оның ішінде жұмсақ бидай тараған. Жерорта теңізі
орталығынан (Греция, Италия) қатты бидай шықты. И.С.Сүлейменовтің (1973)
топшылауынша, біздің елімізде Семей маңында бидай суармалы жерлерде 1834
жылдан өсіріле бастады, ХІХ ғасырда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz