Тәрбие әдістері мен тәсілдері жөніндегі түсінік

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

ТӘРБИЕ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ.
Жоспары

1. Тәрбие әдістері мен тәсілдері жөніндегі түсінік.
2. Сана қалыптастыру әдістері.
3. Іс-әрекет ұйымдастыру әдістері.
4. Ынталандыру әдісі.
5. Тәрбиенің құрал жабдықтары және формалары түсінігі.
6. Тәрбиенің негізгі формаларына сипаттама.
7. Тәрбие құралдары мен формаларын таңдау.
8. Қазақстандық және басқада ұлы ойшылдардың ойлары.
9. Оқытуда жаңа технологиялық әдістердің қолданылуы және
нәтижелері.
10. Қортынды.

1. Тәрбие әдістері – бұл тәрбие көздеген мақсатқа жетудегі жолдары,
тәсілдері. Мектеп тәжірибесіне орай әдістердің және бір анықтамасы
қажетті сапаларды қалыптастыру мақсатымен тәрбиелеушілердің
санасына, еркіне, сезіміне және қылық-әрекетіне ықпал жасау
тәсілдері. Әдістер түрі сан-алуан да шексіз көп. Ал оның
нақты көрінуі өз шәкірттердің білімдік күш қуаты мен жалпы
мүмкіндіктерін жете танып, оларды өтілетін материал сипатына
байланыстырып және басқа да көп оқу жағдаяттарын зерделі саралай
білген педагог әрекетіне тәуелді. Қай тұлға, қанша тұлға, араласса
әдіс формасы да сондай әрі сонша бұл заңдылық, әлбетте әдістердің
бәрі бірдей тиімді деп айту қиын. Ол үшін сол әдістің түзілу,
қолдану жағдайларын білу қажет.
Нақты мақсатқа байланысты дайындалған көп әдістің ішінен
біреуі ғана тиімді болуы мүмкін. Тәрбие тәжірибесі алды мен
ежелден кележатқан дәстүрлі әдістерге арқа сүйегенді тәуір
көреді.
Алайда көптеген жағдайда олардыңда тиімсіз болып қалатыны
бар тәрбиелеуші әр қашан тәрбиенің нақты шарттарына сай келер
көздеген мақсатқа үлкен үнем және мол табыс пен жылдам
жеткізетін жаңа әдістерді іздестіруге мәжбүр. Тәрбие әдістерін
құрастыру, таңдау және дұрыс қолданудың педагогиканың шеберлік
шыңы. Тәрбие тәсілі-жалпы әдіс бөлігі, нақты жақсаруға жеткізетін
жеке әрекет. Көркемдеп айтатын болсақ, тәсіл тәрбиешінің
өз шәкірттер мен бірге мақсатқа тезірек жету үшін таптап
өткен соқпағы. Егер осы тәсіл мен басқада тәрбиешілер пайдалана
бастаса, тәсілдер уақыт озуы мен даңғылдан жолға әдістерге
айналады. Әдістер мен тәсілдер байланысы тығыз екені осыдан
көрінеді.
Тәрбие құралдары- бұл әлеуметтік тәжірибенің педагогикалық
тәуелсіз көздері. Ниеттеген мақсатына жету жолындағы субъектіге
тәрбиелік ықпал жасаушы әр қандай заттардың бәрі тәрбие құрал
жабдығы болып есептеледі. Қоршаған болмыстың қалаған нысаны зат
мүлік, дыбыс, аң жануарлар, өсімдіктер, шығармашылық туындылар,
құбылыстар, оқиғалар, өмірлік сәт көріністері және тағы басқа.
Тәрбие елік ықпалға ие. Тәрбие құрал-жабдықтары тәрбиеленушіге
өздігінен әсер етеді. Оларды тәрбиелеуші мақсатты бағытта
пайдалануыда мүмкін.
Әдіс баламалар өте көп. Олар арасынан мақсаттар мен
нақты жағдайларға сай келетіндерін таңдап алу үшін оларды
қандай да бір ретке келтіріп, топтастыру, яғни
классификациялау қажет. Әдістер классификациясы дегеніміз белгі
бойынша бір топқа келтірілген әдістер жүйесі. Осы
классификацияға арқа сүйеп, педагог барша жүйені анық білуімен
бірге оның қажеті мен өзіне тәжірибе сипаттарын тереңірек
түсінеді. Тәрбие әдісі-көп өлшемді құбылыс, оның жүйелесуіне
негіз болар белгілер сан-алуан. Солар арасында аса танымал
болғандарын атап өтейік. Сипаты бойынша әдістер-сендіру,
жаттықтыру, мадақтау және жазалау. Мұндағы сипат мәні-
әдістердің бағыт-бағдарларын, қолдану аймағын, ерекшеліктерін
және тағы басқаларын білдіреді.
2. Сана қалыптастыру әдісі.
Тәрбие процестерінің жалпы құрылымынан байқағанымыздай, дұрыс
ұйымдастырылған тәрбиенің бірінші сатысы-оқушының өзінде
қалыптасуы қажет. Әрекет-қылық нормалары мен ережелерін білу
(түсіну). Ең алдымен қандай да сапаны туындатып, орнықтыру
үшін, сол сапалардың мән-мағыналарын жете түсініп алу міндетті.
Адамның көзқарастардың, ұғымдардың, наным-сенімдерін
кемелдендіруге бағытталған әдістер тұлға санасын қалыптастыру
әдістер атамасын алған. Бұл топ әдістері екінші кезеңді
іске қосылатын сезім, көңіл-күй толғаныстарын қалыптастыруда
аса қажет. Егер оқушы педагогикалық ықпалға бейтараптылық пен
немқұрайлық танытатын болса, тәрбие процесі шабандайды, мақсатқа
жете алмайды.
Егер оқушы қабылданған
идеясын өзін толғантқан жарқын бейнеге айналдыра алса ғана,
бойында ізгі де жарқын сезімдер туады. Өткен жылдар
оқулықтарында бұл әдістер тобы сендіру әдістері деп аталатын,
себебі олардың міндеті тұрақты наным сенімдер қалыптастыру болып
табылады.
Оқушы әрекет қылығына дем беретін оның білімі мен
білігі емес, ең алдымен ол көздеген адами сапалардың қоғамдық
қажеттілігі мен өзіне пайдалылығын танып, оны өз нанымы
негізінде әдет қылыққа айналдыруы, ал бұл сана қалыптасуы мен
бірге жүретін псыхикалық құбылыс. Тәрбие мазмұны мен белгіленген
іс-әрекетке бала белсенді араласуға дайын болған жағдайда ғана
қолдынып өз нәтижесін береді.

Наным-сенімге оқушыны әр қилы әдістер мен жеткізу мүмкін.
Өткен ғасыр басындағы мектептер де бұл үшін тағылым тарихи
өсиеттер, һадистер мен мысалдар кең қолданылған.
Ал қорытынды шығару балалардың өз еркіне берілді.
Өкініштісі, бүгін де біз мұндай аса құнды әдістерді
пайцдаланудан қалғанбыз. Олардың орнына тура, қарапайым, ойға
жетелемейтін уағыздау әдісіне көшкенбіз. Құрғақ уағыз айтып,
шексіз бір жақсы көрсетпе нұсқау беруден түскен өнім шамалы.
Сондықтан ұмыт болған әдістерді жаңғыртып, мұғалімдер өз
сабақтарында ислам һадистерін ақын-жыраулар тағылымдарын, шешен
билердің ұлағатты кеңестерін, ғұлама Абайдың Қара сөздерін
және тағы басқа тағылым-тәрбие көздерін, молынша пайдалануда,
әдептік-имандық тақырыптағы әңгімелер, ұғындыру, түсіндіру,
әдептілік сұхбаттары, насихаттау, сендіру, көрсетпе беру әдістері
де өз қолданымын табуда. Сендірудің аса маңызды әдісі өнеге
үлгі әдістердің әр қайсысы өз ерекшелігі мен қолданымына ие. Сырт
көзге қарапайым көрінгенімен, бұл топ әдістерінің бәрі де жоғары
педагогикалық бірлікті қажет етеді. Әрі жүйелі түрде басқа
әдістер мен қолданды.
Этикалық тақырыптағы әңіме инабаттылық мазмұнға
негізделген деректер мен оқиғалардың үлкен көңіл көтеріңкілігі
мен әсерлі баяндау әдісі. Сезімге ықпал ете отырып, әңгіме
моральдық бағандар мен әдет-қылық нормаларының мәнін түсініп,
ұғуға көмектеседі. Ол адамгершілік ұғым, түсініктердің
мазмұнынашып қоймастан, оқушылардың инабаттылық талаптарына сәйкес
болымды тұлғаның әрекетіне деген ұғымды қатынас өрбітіп, мінез
құлықтарының оңды өзгерісіне ықпал жасайды. Әдептілік әңгімесі
бірнеше қызмет жасайды.
1. білім көзі
2. тұлғалардың адамгершілік сапаларын басқарудың химиялық
қасиеттер мен толықтырады.
3. тәрбиелік ұнамды үлгі өнегені өрнек ретінде ұсынады.
-Әдептілік әңгіме тиімділігі келесі шарттарға байланысты

Ол қысқа, түсінікті, балалар толғаныстарына орай.
-Әңгіме көрнекілік әдісін бірге қолдану арқылы жүргізіледі.
Көркемөнер туындылар, көркем фотосуреттер, халық қолөнер бұйымдары.
Әңгіме мазмұнын қабылдауға ән-күй үлкен жәрдем береді.
-Әдептілік әңгіме өткізу үшін қолайлы үй-жай, жағдай қажет.
Қоршаған жай-жағдайлардың әсемдігі мен ондағы дүние заттары,
олардың адам көңіліне көптеген әсері әңгіме тақырыбы мен
мазмұнына сәйкес болуы қажет шарт.
Педагогикалық құрал жабдықтар қорында қай жағдайда жарасымды
әңгімелер молшылық (шерү алаулары төңірегі, автокөлікті саяхат
барысында, кең дала төсінде не жайлы бөлмеде, үлкен қала
алаңында немесе көктем бағында).
-Әңгімелердің әсері кәсіптік дайындығына байланысты. Ебедейсіз
дөрекі тіді адамнан шешен әңгімеші шықпайды, ондайда бала
құлағы тынып, қашуға мәжбүр болады.
-Әңгіме мазмұнын тыңдаушны еліктіруі шарт. Одан алған әсер көп
уақытқа дейін ұмытылмауы тиіс.
Ұғындыру-тәрбиеленушілерге эмоционал сөздік ықпал жасау
әдісі. Бұл әдістердің қолданылуы сынып ұжымы мен әр баланың
тұлғалық сапаларын танып, білуге көздеген.
Бастауыш мектеп балаларына қарапайым
тәсілдер мен құрал-жарақтарды пайдаланудың өзі жеткілікті. Кіші
жастағы оқушы Осылай істеу керек, Осылай істеп жатыр - деп
ескерткеннің өзінде – ақ, педагог айтқанына ере салады.
Ұғындыру әдісі, егер тәрбиелеуші қандайда талаптардың мәніне
жете алмай жатса жаңа адамгершілік сапа жөніндегі
ақпараттарды ой елігіне түсіріп, қабылдауға қиналса, қалай
болғанда да оның санасы мен сезіміне түрткі салу қажеттілігіне
қолданылады. Ал мектепте қоғамдағы жай, айқында ақиқат
ережелерді ежелеп түсіндіре ұқтырудан аулақ болған жөн, мысалы
партаны созба, тұрпайы сөз айтпа, еденге түкірме және тағы
басқа. Бұл орайда ұғындыру емес, шектеу әдістерін қолданған
дұрыс.
Аталған әдіс негіздері-
а) жаңа моральдық сапа мен әрекет-қылық формасын қалыптастыру
әрі бекіту үшін
б) тәрбиеленүшілердің қандай да қылыққа дұрыс көзқарас қатнастарын
қалптастыру ниетін қолданады.
Қандай да ұғымдардың орнығуы, баланы оған сендіре білүге
байланысты. Сенім кейде мұғәлім сөзін сын-сарапқа сала
алмасуының шалыс қателікті болуы мүмкін. Сенімнің санаға еніп
жатқанын адам сезе бермейді. Осыдан ол ырықсыз себеп түрткілер
жетегінде қалып, тұтастай тұлғалық сапаларын өзгертуіне тура
келеді. Педагог сендіру әдісін оқушыға нақты нұсқау талапты
қабылдату үшін, басқа тәрбие әдістерінің ықпал әсерін күшейту
мақсатында қолданылады.
Тәрбие тәжірибесінде ұғындыру мен сендіруге қоса үгіттеу
әдісін де жүргізуге тура келеді.
3. Үгіттеу әрекеті тәрбиелеуші ұстанған қатынас формасына
түгенлдей тәуелді. Үгіттеу арқылы педагог тәрбиеленуші
тұлғасында ұнамды әдеттерді қалыптастырады. Жақсылық сепімін
ұялатады, жоғары дәрежеге жететініне сендіреді. Үгіттеуден болған
тиімділік тәрбиеші абройына, оның жеке адамгершілік болмысына
тәуелді, өз сөздері мәлім әрекетінің дұрыстығына кепіл бола
алған жағдайда ғана оның үгіті мақсатына жетеді.
Бала
тәрбиесінде ұнамды үлгі өнегеге арқа сүеу, мадақтаудың, өз
қадірін сезіну, ар намысты қолдан бермеу секілді алғы шарттарды
пайдаланып педагог қай күрделі жағдайда да үгіт жұмысының өз
нысанына жетіп, жемісті боларына толық сенуіне болады.
Үгіттеу арқылы кейде оқушны өз қылығынан ұялу, өкіну
сезіміне келтіруге болады. Педагог баланың мұндай сезімдерін
оятып қана қоймастан келеңсіз әрекеттерін түзетудің жолдарын
да көрсетеді.
Әдептілік сұхбаты – екі тарап өкілдері – тәрбиелеуші және
тәрбиеленуші қатысуы мен болған жүйеде бірізді білімдер
талқысы.
Сұхбаттың әңгімелеу мен көрсетпе беруден айырмашылығы
тәрбиеші өз сұхбаттасы тәрбиелеушінің пікірін тыңдайды және
оны мен есептеседі, олар мен болған өз қатынастарын құқық
теңдігі және қызметтік принціптер негізінде түзетуде
әдептілік сұхбаттардың негізгі арқауы адамгершілік, инабаттық,
имандылық проблемалары. Сұхбат мақсаты ізгілік ұғымдарын
нығайту, тұрақтандыру бұл бағыттағы білімдерді қортындылау
және бекіту, адамилық көзқарастар мен сенімдер жүйесін
қалыптастыру.

Әдептілік сұхбаттары тәрбиеленушілерді өздерін толғантқан
барша сұрақтар болса дұрыс баға беріп, пікір жүргізуге
жәрдем береді. Болған жағдай оқиғалар мен әр қандай
қылықтарды талқыға сала отырып, балалар олардың мән-мағнасын
жеңіл түсінуге мүмкіндік алады. Көп жағдайда әдептілік
сұхбаттарды да өткізуге нақты дерек, оқиға, балалардың қылығы
себеп болды.
Әдептілік сұхбаттардың тиімді болуы келесідей маңызды
шарттарға тәуелді.
Сұхбаттың проблемді сипатта болғаны өте маңызды.
Осындай көзқарастар, идеялар, пікір сайыстар өрбиді.

Үлгі өнеге - өте әсерлі тәрбие әдісі. Заңдылығы – көру мен
қабылдауын санада тез ірі жеңіл бекиді, себебі оныойлап
сөзбен таңдап не таңбасын ауыстырып жатудың қажеті жоқ. Үлгі
– бірінші, ал сөз – екінші сигналдың жүйе деңгейінде әсер
етеді. Үлгі еліктеу үшін нақты өрнек беріп, сана, сезім,
сенімді белсенді қалыптастырып, іс-әрекетке қозғау салады.
Уағыз жолы ұзақ, үлгі жолы қысқа - деген байырғы Рим
ғұламасы Сенека. Бала өміріндегі тұнғыш өрнек ата-ана,
тәрбиеші, дос жаран. Әдебиет, фильм кейіпкерлері, тарихи
қайраткерлер, ұлы ғалымдарда үлкен тәрбиелік ықпал жасайды.
Үлгінің психикалық негізі еліктеушілік. Осыған орай бала
әлеуметтік және инабаттылық тәжірибе жинақтайды. Мектеп жасындағы
балалар өзі аса ұнатқан адамдарға еліктейді. Сондықтан, баланың
адамгершілік дамуына қамқорлық жасауда оның өнегелі ортаға
араласуына басты назар аудару қажет.
Іс-әрекетті ұйымдастыру әдісі. Тәрбие көздеген әрекет – қылық
(поведение) типін қалыптастыруы міндетті тұлға тәрбиелігі,
түсінік, ұғымнан көрінбейді, ол адамның нақты іс-әрекеті мен
бағаланады.
Қажетті тұлға сапаларын қалыптастырудың жалпыланған әдісі-
жаттықтыру. Балада қалыптасқан қылық, әрекеттің қай-қайсысы да
жаттықтануға дағдыланудан. Балаға басқалардың қалай жазатынын
әңгімелеп, жазуға атақты күйші өнерін көрсетіп, домбыра тартуға
үйрету мүмкін емес. Жаттықтыру мәні-талап етілген әрекетті
көп мәрте қайталау мен автоматты орындалу дәрежесіне жеткізу.
Жаттығулар нәтижесі-тұлғаның бекіген сапалары-әдеттер мен
дағдылар. Біртұтас жаттығулар жүйесінің біртіндеп күрделеніп
баруы. Кіші сынып оқушыларында мінез-құлық мәдениетін
қалыптастыруда келесідей шамалап түзілген ілгері жаттығулар
жоспарларын ұсынуға болады.
Гуманистік тәрбиеде қатаң әдістер қолданылады. Бірақ
әңгіме оны қалай пайдалануда.
Осындай шешімді әдістің бірі-талап. Тәрбие брысында талап
тәрбиеленуші иәрекетінің ынталылығын көтеруге не оны тежеуге
қажет талаптар тікелей не жанамалы болып келеді.
Тікелей талап-оның дәл, нақты, жанамалы талапта әркетке келген
талаптардың (кеңес, өтініш, сенім, қолдану, құлақ-қағыс және
т.б) талаптан туындайтын психологиялық жағдаяттар- толғаныс,
күйзеліс, мүдде, ұмтылыс.

Жанама талаптар арасында аса көп қолданатындары.
Кеңес талап-бала санасына ықпал жасау мен педагог қойған
талаптың қажеттігін, пайдасын түсіндіреді. Мұндайда кеңестің
қабылдауы не қабылдамауы педагог беделіне, оның оқушы мен
қатынастарына тәуелді.
Ойын талап - әрқандай талаптарды қою үшін тәжірибелі мұғалім
баланың ойынға құштарлығын пайдаланады. Бала ойынды құштарлық
пен орындай жүріп, өзі байқамай талаптарды да қабылдайды.
Бұл талап әдістердің өте ізгілікті және тиімді формасы,
бірақ оны қолдануда аса жоғары педагогикалық шеберлік қажет.
Сенім талап – мұндай әдіс, әдетте, сыйластық жайлаған ортада
іске асады.
Өтініш талап – педагог пен тәрбиеленуші арасында достық,
жолдасчтық, қарым-қатынас болған жағдайда өз тиімділігін
береді.
Үйретіп көндіру – көздеген сапаны жылдам әрі жоғары деңгейде
қалыптастыру үшін қолданады. Кейде бала мұндай талапты
ауырсынады, өжеттік пен қарсы шығады солай болса да, көндіру
баланың өзіне қажет.
Тапсырыс беру – баларды ұнамды қылық әрекеттерге жетелеудің тиімді
жолы. Тапсырыстар түрі әр-қилы – сырқат жолдасынан хабар алып,
оның оқуына жәрдемдесу, қамқорлыққа алынған бала бақшаға
ойыншықтар дайындау, сынып бөлмесін мейрамға безендіру т.б.
Қажетті сапаларды дамыту үшін де тапсырмалар қолданылады. Мысалы
нақтылығы мен ұқыптылығы кем баларға дәл әрі орынды жасау
әрекеті, шыдамсыздарға байсалдылық талап ететін жұмыстарды
тапсырып тәрбиелеуге болады.
Тәрбиелік жағдайлар – арнайы жасалған шарттарға орай
тәрбиеленуші іс-әрекеті мен мінез құлығын қалыптастыру әдісі.
4. Ынталандыру әдісі.
Мадақтау – тарбиеленушілер әрекетіне ұнамды баға беру.
Мадақтау ықпалы оқушының ұнамды көңіл - күй сезімін көтеруге
негізделген. Осындан да мадақтау балада өзіне деген сенім
орнықтыру жұмысқада жағымды көңіл қатынасын оятады,
жауапкершілік арттырады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.