Жастарға білім беру және тәрбиелеу саласында тарихи кезеңнің ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгін мемлекетіміз қиын тұғырықтан шығып,
экономикалық тәуелсіздік, демократия, тұрақтылық, қоғам өміріндегі сапалы
өзгерістер кезеңінде өмір сүріп жатыр деп айтуымызға толық негіз бар.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев бұл жағдайда уақыт
озуына қызмет ететін жастарға сүйенуіміз керек деп атап көрсетті [1].
Дайындық кезеңінен өткен Қазақстан саяси, экономикалық білім берудің
әлемдік қоғамдастығына кіруге дайын [2].
Жастарға білім беру және тәрбиелеу саласында тарихи кезеңнің
ерекшеліктеріне, қазіргі қоғамды гуманизациялау міндеттеріне байланысты
анықталған мақсаттары бар. Әр адамның даму тенденциясы тәрбие үрдісіне жаңа
тұрғыдан келу қажеттілігін айтады. Шығармашылық ойлау қабілеті бар, ұлттық
сана-сезімі дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға, жалпы адами құндылықтарды
меңгеру дағдылары қалыптасқан, айналадағы өмірдің өзгерген жағдайына тез
бейімделетін көп мәдениетті тұлға тәрбиелеу тәрбиенің стратегиялық бағыты
болып табылады [3].
Бұл ойлар Мектеп және мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу
тұжырымдамасында1995 ж. [4], Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат
тұжырымдамасында1996 ж. [5] Қазақстан Республикасында этно-мәдени
білім беру концепциясында1996 ж. [6], Білім туралы Заңда 2007 ж.
[7], Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде тәрбиенің кешенді
бағдарламасында2000ж. [3], Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2011-2020 ж.ж. арналған мемлекеттік бағдарламасы 2010 ж. [8],
мектептен тыс және сабақтан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастыру жөніндегі
Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігінің құжаттарында орын
алды.
Жеке тұлға тәрбиесі уақыт талабына сәйкес өзгерістерге ұшырай отырып
жүзеге асырылады. Әр адамның тәрбиесінің деңгейі сол заманның мәдениетінің
деңгейін анықтайды.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында педагогика ғылымының жоғары
интеллекті жастар тәрбиелеу міндетін шешуде жетекші роль атқаратын бірден-
бір ғылым екендігіне ерекше тоқталған[3]. Әсіресе, гуманистік
педагогикасының тәрбиенің еркін табиғи сәйкестілік идеясына негізделген
тәрбиенің ізгі мұраттарына назар аударудың басымдылығын көрсеткен болатын.
Мұндағы басты шарт – баланың өз белсенділігі. Тәрбие ең алдымен әртүрлі
міндеттерді атқаруға бағытталған дидактикалық материалдарды тәжірибеде
қолдану тәсіліне сүйенеді. Сонымен бірге, оқу мен тәрбиені жеке даралап
жүргізуге, тұлғалық ерекшеліктерді ескеруге үлкен мән беріледі.
Қазақстанда қазіргі уақытта тәрбие жұмысын жаңа арнаға түсіру, оның
тұлғалық-бағдарлы мазмұнын қатамасыз ету тетігін айқындау барысында біршама
жұмыстар атқарылуда. Сонымен бірге, алыс және шетел педагогикасының озат
тәжірибелері талқыланып, олардың Қазақстан жағдайында тиімділігі
зерттелінуде. Френе, Вальдорф ұсынған Батыс педагогикасының ерекшеліктері
зерттелініп, дәріптелінді. Бұл тәрбие ағымдары әрбір баланың даму
ерекшелігін ажырата отырып, оның даралығын, яғни ойлау, мінез, ерік, ес,
және т. б. психикалық қасиеттерін түсінуді басты қажеттілік ретінде
қабылдап, осы негізде даралап тәрбиелеудің әдістері мен формаларын ұсынды.
Баланың іс-әрекеті оның көңіл-күйі мен ой-өрісімен ажыралмас тұтастыққа
келтірілетіні насихатталды.
Қазіргі қоғам жалпыадами және ұлттық құндылықтардың қабылдануына қайта
өрлеуіне мұқтаж болып отыр. Жас ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің өзара
байланысты проблемаларын түсініп, аша білу керек,өйткені оқытудың қорытынды
мақсаты-адамның өзін-өзі жетілдіруі. Тәжірибе көптеген жастардың азаматтық
парыз, жауапкершілік, қоғамдық қызмет сияқты құбылыстарға немқұрайлы
қарайтынын көрсетеді. Олар білімді өмірлік құндылық деп қарастырмайды.
Сонымен қатар халықтың білімді бөлігінің өзінде мәдениеттіліктің және
тәрбиеліліктің жетіспеушілігі орын алды[9].
Қоғамдағы мәдениеттіліктің төмендеуі қоғамның тәрбиелеу институты
мектептің мәдени деңгейінің төмендеуіне ықпалын тигізбей қоймады.Мектеп
өмірінде жауапкершіліксіздік, қарым-қатынаста және іс-әрекеттерге салақтық,
мінез-құлық сапаларының төмендігі, сөйлеу мәдәниетінің төмендігі фактілері
орын алды. Білім беру мекемелерінің тәрбие жұмыстарында формализм, жеке
тұлғаның тәрбиесін жетілдіруде белгісіздік, тәрбие жұмысын агитацияға
айналдыру, тәрбиеленушілермен жүргізілетін жұмыстардың сандық есебі
(жиналыс,үйірме,сынып сағаттары, көрме, жарыстар), тәрбие жұмыстарының сырт
формаларына қызығушылық, тәрбие әдістерін қолдануда жеке, дара
ерекшеліктеріне көңіл бөлмеуі қарым-қатынаста әкімшілік-бұйрық стилі орын
алды. Осының бәрі тәрбие үрдісінде жеке тұлғаның бойында негативтік
сапалардың қалыптасуына әкелді. Тәрбие жұмысы екінші деңгейдегі сипатқа ие
болды,оның басты себебі тәрбие мен оқытуға екі әр түрлі үрдіс ретінде қарау
орын алғаны белгілі болып отыр.
Өйткені, балалардың жас ерекшелік психологиясындағы, қабілеттері мен
қызығуларындағы әр түрлілік міндетті түрде ескеру; олардың интеллектуал
және көңіл-күй белсенділігін мақсатты түрде ынталандыру; барша оқу
кезеңдерін қоғамдық пайдалы еңбекпен байланыстыру; мектептің өзіндік
басқару жүйесінің тиімділігін көтеру; жоғары моральдық және азаматтық
мұраттар рухында тәрбиелеу мәселелері жетекші тәрбие бағдарлары ретінде
негізге алынбауы байқалып отыр.
Қазақстан Республикасында білім беру саласында жүргізілген реформалар
жоғарыда қарастырылған шетелдік тәрбие жүйелерінің еліміздің қоғамдық-
әлеуметтік даму ерекшеліктеріне толық жауап бере алмайтынын, жаңа қоғамдық
формацияның мүмкіндігі толық есепке алынбайтындығын көрсетті.
Сондықтан Қазақстанның тәуелсіздігінің 20-жылдығы қарсаңында жас
ұрпақтың тәрбиесіне жаңаша мазмұн беру, білім беру мазмұнын
гуманитарландыру мәселесі жалпы адамзаттық құндылықтар мен ұлттық
құндылықтар мазмұнында шешілуі тиіс деп танылып, бүгінгі БАҚ насихатталу
жұмыстары жүргізілуде.
Тәрбие проблемасы педагогика тарихында әрқашан маңызды орын алып
отырған, көптеген ғалымдар мен педагогтар оны адамзат және жекелеген
халықтардың дамуы мен өркендеуінің негізгі жағдайының бірі деп зерттеген
(К.Д.Ушинский [12], Ы.Алтынсарин [13], А. Құнанбаев [14], Ж. Аймауытов
[15] , А. Байтұрсынов [16], М.Жұмабаев [17], Н.К. Крупская [18], А.С.
Макаренко [19], В.В. Сухомлинский [20], В.З. Смирнов [21] , Л.И. Рувинский
[22], Г.Г. Ақмамбетов [23], М.Г. Тайчинова [24], Н.Ф. Талызина [25], Р.Б.
Байназаров [26], А.В. Мудрик [27], Х.Қ. Арғынов [28], Н.Н. Полетаева [29],
Ш.А. Амонашвилли [30] , Г.А. Победоносцев [31] және басқалар).
Қазіргі ғылымның жетістіктері,сонымен қатар отандық педагогтар мен
психологтардың еңбектері болашақ педагогтардың кәсіптік дайындығы қазіргі
қоғамның негізгі міндеттерінің бірі екендігін дәлелдейді. Болашақ
мамандардың өз қызметінің мазмұны мен мақсатын өз бетінше саналы түрде
қабылдауы аталған үрдістің нәтижелілігінің негізгі жағдайы болып табылады.
Онда: Ізгіліктік – тарихи алмасатын адами көзқарастар жүйесі, рухани
құндылықтарды жеке тұлға ретінде мойындаушы, оның бостандыққа, бақытқа,
дамуы мен өзіндік қабілетті көрсету құқығы, адам игілігі әлеуметтік
институттардың қызметтік бағалау белгісімен есептелетін, ал теңдік,
әділеттілек, адамгершілік принциптері адамдар арасындағы көңілдің
тілектелген нормасы болып табылады – деп айтылған тұжырымның өміршеңдігін
зерттеу маңызды педагогикалық мәселе екендігі бүгінгі күні есепке алынған.
Елімізде білім саласындағы ресми мемлекеттік құжаттарда ізгіліктік
тәрбиенің негізгі және оның тәлім-тәрбиелік маңызы туралы құнды ой-
пікірлерде білім беру мекемелерінің жұмыстарының қажеттілігі, олардың
болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сияқты қасиеттерге
тәрбиелеудегі орны жоғары бағаланып отыр. Онда жас ұрпақ тәрбиесі туралы
қазақстандық педагогтардың еңбектеріне шолу және талдау жасау, олардың
тәрбиелілік потенциалын пайдалану қажеттігі расталған. Бүгінгі таңда
қазақстандық педагогтардың тәрбие жұмыстары зерттеу жұмыстары мен ғылыми
ізденістері көп болғанымен, олардың мазмұнына жүйелі талдау және сараптау
жұмыстары жеткіліксіз деңгейде жүргізілуде.
Әлемдік және Ресей педагогикалық ғылымдар жүйесінде жас ұрпақты
тәрбиелеу жұмыстары бойынша зерттеу жұмыстары жеткілікті талданған және
олардың пайдалы әсер коэффициенттері айқындалған. Қазақстанда сол
мемлекеттерде қабылданған тәрбие бағыттарын қолдану әлі күнге дейін
жалғасын табуда. Сондықтан Елбасы айтқандай: ... тәуелсіз елде ұлттық
мұраттар бағытында отанын сүйетін, отанына адал қызмет ететін ізгі ниетті
азаматтар тәрбиеленуі тиіс және олар ұлттық дәстүрді берік сақтау бағдарын
көздеуі қажет [5].
Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларының тәрбие жүйесін жаңа бағытта
жетілдірудің ең басты шарттарының бірі – тәрбие жүйесінің мазмұндық
идеологиясын дұрыс бағдарлау. Ғарыштану заманында, ғылыми-техникалық
прогрестің технократиялық зияндылықтарын бастан кешіру кезеңінде жас
ұрпақты ата-баба мұраларына адал етіп тәрбиелеу аса маңызды міндеттердің
бірі.
Міне, осы күрделі мәселелерді шешуде қазақстандық педагогтарда өз
үлестерін қосуда. Олар жас ұрпақ тәрбиесінің аса тиімді мазмұнын ізгіліктік
педагогикасынан іздейді жөн деп санап отыр. Көптеген ғылыми-зерттеу
жұмыстары орындалып, ізденістер жүргізілуде. Г.К. Ахметова [40], В.П.
Беспалько [41], С.Т.Каргин [42], К.Ж. Кожахметова [43], С.А. Ұзақбаева
[43], А.А. Молдажанов [44], К.С. Мусин [45], А.Н. Нысанбаев [46], В.А.
Сластенин [47], А.Ш. Ыстыбаева [48], Н.Д. Хмель [49, 50],
М.Н.Сарыбеков[21], Қ.Бөлеев[18], Н.М.Көшеров[31], т. б. еңбектері жас
ұрпақтың тәрбиесі проблемасына арналған.
Алайда, олардың тақырыптық жіктелуі мен сарапталуы жеткілікті көңіл
аударылмай келе жатқан мәселелердің бірі. Осы мақсатта біздің зерттеу
тақырыбымыз бүгінгі күнге дейін республика көлемінде өз деңгейінде ғылыми
тұрғыдан толықтай, қарастырылмай келе жатқан мәселелерінің бірі, бастауыш
мектеп оқушыларының тәрбие жүйесін ұйымдастырудың жаңа формалары мен
мазмұнына қатысты алывнып отыр. Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінің бағыт
бағдарын айқындауға арналған зерттеу жұмыстарына талдау жасау парыз. Тәрбие
мазмұны мен оның құралдары туралы көрнекті ғалым – психолог Л.М. Божович
[37], А.Г. Ковалев [38], Н.А. Рубинштейн [39], С.А., Қ.Б. жарықбаев [40],
А.А.Бейсенбаева [41], С. Қалиев [42], С.А. Ұзақбаева [36], Х.А. Өтешова
[43], т.б. өздерінің зерттеулерінде ізгілікті қарым-қатынастардың тәрбие
жүйесіндегі орны мен қалыптасып дамуы, олардың заңдылықтары мен қалыптасу
әдістемелеріне арналған жұмыстарын атауға болады.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына сапалы тәрбие беру проблемасын
зерттеуде Ш.А. Амонашвили, В.Н. шацкий [30], Н.Л. Грозденская, Д.Б.
Кобалевский, Н.А. Ветлугина, т.б. ауқымды үлес қосса, қазақстандықтардан
Н.Д. Хмель [32], М.Н. Сарыбеков [31], Р.К. Дүйсенбинова [33], Ш.С.
Ахымбекова [34], Б. Махметова [35], т.б. оқу-тәрбие процесін гуманизациялау
туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Оқушыларда ізгілікті қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А Бейсенбаеваның
[41], мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы,
Х.Т.Наубаеваның [45] балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру
мәселесі, Қ.Т.Әтемованың [42] оқушыларда гумандық қасиеттерін
қалыптастыруда мектеппен отбасының бірлескен жұмысының маңыздылығы туралы
келелі мәселелер көтерілген.
С.А. Ұзақбаеваның [36] халықтық педагогика арқылы гумандық қарым-
қатынастарын қалыптастыру, Г.А.Уманов [46], Л.К. Керімовтердің [47] қиын
балаларды қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру,
Н.Н. Ханның [48] тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың
педагогикалық қарым-қатынастарын тәрбиелеудің келелі мәселелерін зерттеген.
Сонымен бірше, жоғарыда қарастырылған жұмыстарда бастауыш сынып
оқушыларының жас ерекшелігіне сәйкес олардың тәрбие жүйесін жетілдіру
мәселесінің зерттелмегені айқындалды. Яғни жас ұрпақтың тәрбиесі жүйесінің
мазмұны мен оны ұйымдастырудың тиімді формаларын анықтау мәселесінің
өзектілігі мен оның жас ұрпақтың жас ерекшеліктері арасындағы байланыстың
толық қанағаттандырылмайтыны белгілі бір педагогикалық қайшылықты тудырып
отыр.
Сондықтан бастауыш мектепте тәрбие жүйесін ұйымдастырудың басты өлшемі
ретінде технологиялық қатынасты есепке алудың қажеттігі күн тәртібіне
қойылып отыр. Осы тұрғыдан Қазақстанда соңғы жылдары тәрбие жүйесінде
орындалған жұмыстардағы жетекші ой-пікірлер жан-жақты талданылуы керек,
оның мазмұнындағы тәрбиенің мазмұн құраушы элементтері мен олардың өзара
байланысын ұйымдастыру жұмыстары арасында нақты қайшылықтардың бар екендігі
айқындалып отыр.
Аталған қайшылықтарды шешу үшін біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын
Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру технологиясы деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың
тиімді жүйелері мен қатыстарын айқындау
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісі
Зерттеу пәні: Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың
технологиялық қатыстары
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру мәселесі туралы ғылыми-зерттеу жұмыстарын талдау және олардағы
оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлерін сараптау нәтижелері
оқушылардың тұлғалық-бағдарлы сапаларын дамытуға мүмкіндік беретін болса,
онда жас ұрпақтың тәрбие жүйесін ұйымдастырудың технологиялық сипатының бар
екендігін негіздеуге толық мүмкіндік болады, яғни тәрбие жұмысын
ұйымдастырудың тиімді әрекеттік жүйесін қалыптастыруға жағдай жасалынады.
Бұл мәселе арнайы ұйымдастырылған педагогикалық шарттар ретінде бастауыш
мектеп оқушысының тәрбие мазмұнын мақсатты-жоспарлы түрде анықтауға және
оны оқу-тәрбие үдерісінде тиімді пайдаланудың әдістемелік кешенін дұрыс
таңдауға негіз бола алады. Осы негізде талдауға алынған ғылыми ұстанымдар
мен озат тәжірибелерді сараптау нәтижесінде ізгіліктік тәрбиесінің
ізгіліктік мазмұны тұжырымдалады. Яғни, бастауыш мектеп оқушысының тұлғалық
тәрбиесінің қалыптасуы аталған процесті басқару қызметінің ерекшелігіне
тәуелді болатыны және оның бірнеше кезеңді қамтитындығын, жеке тұлғаның
әрекеттерінің рухани құндылықтық мазмұнын тәрбие мақсатымен сәйкестендіре
алатындығымен байланыстылығы расталады. Оқушы тәрбиесін ұйымдастырудың
тиімді технологиялық қатысқа негізделуі тәрбие жұмыстарының нәтижелілігінің
жетекші күші екендігін көрсетуге мүмкіндік береді.
Зертеудің міндеттері:
1) Зерттеу тақырыбы бойынша бастауыш мектеп оқушыларының
тәрбиесі және оны қалыптастырудағы әлемдік және Қазақстандық
зерттеу жұмыстары мен тәжірибелерге сараптау жұмыстарын
жүргізу;
2) Зерттеу тақырыбы бойынша тәрбие жұмыстары, тәрбие
жұмыстарының мазмұны, тәрбие технологиясы, тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру технологиясы ұғымдарына ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негізделген анықтамалар беру;
3) Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мазмұнының
жетекші бағыт-бағдарын анықтау;
4) Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісінде тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың технологиялық қатыстарының тиімділігін көрсету.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық және ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық талдау-сараптау,
салыстыру жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Қазақстанда бастауыш мектеп оқушыларының тәрбиесі жүйесі және оны
ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен
тәжірибелерінің нәтижелері сарапталды;
2. Тәрбие жұмыстары, тәрбие жұмыстарының мазмұны, тәрбие
технологиясы, тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру технологиясы ұғымдарына
ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негізделген анықтамалар берілді;
3. Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мазмұнының жетекші
бағыт-бағдары анықталды;
4. Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісінде тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың технологиялық қатыстарының тиімділігі көрсетілді.
Зерттеу орны: Тараз қаласы, №20 қазақ орта мектебі
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде Қазақстанда жас ұрпақты тәрбиелеу жұмыстарын
ұйымдастырудың дәстүрлі формалары мен мазмұндарына, сонымен бірге
қазақстандық ғалым-педагогтардың тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруды жетілдіру
туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен еңбектеріне талдау жасалынды..
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша тәрбие жұмыстары, тәрбие
жұмыстарының мазмұны, тәрбие технологиясы, тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру технологиясы ұғымдарына ғылыми-педагогикалық тұрғыдан
негізделген анықтамалар берілді, яғни зерттеудің ғылыми аппараты ғылыми-
теориялық тұрғыдан негізделді.
Үшінші кезеңде бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру
мазмұнының жетекші бағыт-бағдарлары анықталып, оқу-тәрбие үдерісінде тәрбие
жұмыстарын ұйымдастырудың технологиялық қатысты қолданудың тиімділігі
көрсетілді.
Зерттеудің мазмұны: Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі анықталған. Осы
проблема бойынша зерттелген ғылыми-педагогикалық еңбектерге шолу және
талдау жасалынған. Зерттеудің ғылыми аппараты әзірленіп, зерттеу мақсаты,
міндеттері, зерттеудің ғылыми болжамы анықталған.
1-ші бөлімде зерттеу тақырыбы бойынша тәрбие жұмыстары, тәрбие
жұмыстарының мазмұны, тәрбие технологиясы, тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру технологиясы ұғымдарына ғылыми-педагогикалық тұрғыдан
негізделген анықтамалар берілді, яғни зерттеудің ғылыми аппараты ғылыми-
теориялық тұрғыдан негізделді.
2-ші бөлімде бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мазмұнының
жетекші бағыт-бағдарлары анықталып, оқу-тәрбие үдерісінде тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың технологиялық қатысты қолданудың тиімділігі көрсетілді.
Қорытындыда бастауыш мектеп оқушыларының тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың нәтижелілігін қамтамасыз ету мақсатында дәстүрлі тәрбие
қатыстарымен қатар технологиялық қатысты пайдаланудың тиімділігі мен тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру жұмыстарын жетілдіру жолдары тұжырымдалған.
Қорғауға ұсынылады:
1. Қазақстанда жас ұрпақты тәрбиелеу жұмыстарын ұйымдастырудың дәстүрлі
формалары мен мазмұндарына, сонымен бірге қазақстандық ғалым-педагогтардың
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруды жетілдіру туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары
мен еңбектеріне талдау нәтижелері.
2. Тәрбие жұмыстары, тәрбие жұмыстарының мазмұны, тәрбие
технологиясы, тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру технологиясы ұғымдары
негізінде әзірленген зерттеудің ғылыми аппараты;
3. Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мазмұнының жетекші
бағыт-бағдарлары мен оқу-тәрбие үдерісінде тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудағы технологиялық қатыстың тиімділігі.
.
1. ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстандағы тәрбие жүйесінің мазмұны мен тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру формалары
Тәрбие жүйесін түбегейлі өзгерту қажеттілігі халықтың тәрбиесінің,
мәдениеттілігінің, руханияттылығының деңгейіне байланысты проблемалар-дың
шиеленісуінен туындайды. Жеке адамға деген қатынасты, адамның болмысын
өзгертіп, оның қоғамдық өмірдегі рөлін арттыру қажет. Тұжырымдама
әлеуметтік педагогикалық проблемаларды шешудің алғашқы бағыттаушысы болды.
Тәрбиенің негізгі мақсаты болып ғасырлардың тереңінен келе жатқан жан-
жақты дамыған тұлға идеясы қалады. Өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесінің
негізгі бағыттары халықтың мәдениетінің, салт-дәстүрлерінің ықпалының, көп
мәдениеттің өзара байланысуының, ұлттық және аймақтық ерекшеліктердің
негізінде жетілуі тиіс.
Әлеуметтік институттар өздерінің күш-жігерін келесі міндеттерді
шешуге жұмсауы тиіс:
- жастар санасына гуманизм және демократизм зарядтарын беретін алдыңғы
қатарлы қоғамдық мораль мен жалпы адамзаттық құндылықтарға тәрбиені қайта
бағыттау, бұл істе қоғамдық, гуманитарлық пәндердің алатын орнын анықтау,
оларды адамгершілік тәрбиесінің, жас ұрпақтың тұлға ретінде азаматтық
қалыптасуының негізгі тірегіне айналдыру;
- жеке тұлға ретінде адамның құқығының әлеуметтік, рухани қауіпсіздігін
қорғау;
- қоғаммен, басқа адамдармен, өз-өзімен келісімді өмір сүруге қажетті
баланың жеке тұлға ретінде дамуының негізі болатын дарындылығын,
адамгершілігін, ақыл-ойын, денесін дамыту, денсаулығын нығайту;
- өзін-өзі, адамдардың құқығы мен негізгі бостандығын, олардың ұлттық-
мәдени болмысын сыйлау сезімін тәрбиелеу;
- жас ұрпақтың бойында психологиялық ғылымның, халық тәжірибесінің
негізінде диалектикалық дүниетанымды қалыптастыру;
- халықтың дәстүрлі мерекелерін, салтанатты кештерін даярлап, өткізуге
оқушыларды белсенді қатыстыру;
- жаңа мазмұнды шығармашылық, танымдық клубтардың қызметін ұйымдастыру;
- мектеп оқушыларының шығармашылық жұмыстарының конкурстарын, көрмелерін
үнемі өткізіп отыру;
- жас суырып салма ақын, халық аңыздарын, поэмаларын оқитындардың
сыныптарын ашу;
- оқушылардың ғылыми қоғамын құру, тарихи-этнографиялық материалдарды,
тарихи ескерткіштерді, сауда жолдарды, ата-бабамыздың жауынгерлік
жолдарының тарихын зерттейтін клубтар (Ұлы Жібек Жолы, Жоңғар қақпасы
т.б.) зерттеу экспедицияларын, саяхаттар ұйымдастыру және өткізу;
- киноклубтар жұмысын жетілдіру, кино өнерінің болашағы мен өткенін
зерттейтін инициативті топтар құру, оқушыларды кино ерекшеліктерін, оны
мақсатты мазмұнды қабылдауын үйрету;
- ұлттық ойын және спорт түрлерінен жарыстар ұйымдастыру;
- ішкі істер органдарымен және басқа да құқық қорғау мекемелерімен оқушы
жастар арасында түсіндіру, алдын алу жұмыстарын ұйымдастыру (әңгіме,
кездесу, дөңгелек стол, сұрақ-жауап кештері. Тақырыптары Қылмыс және
құқық бұзушылық Адам және заң Абыройды ерте бастан және басқалар);
- Халық педагогикасы университеті арқылы тәрбие үрдісінің бірлігі мен
нәтижелілігін ата-ана мен қоғам үшін қамтамасыз ету, өзін тәжірибеде ұтымды
етіп көрсеткен әлеуметтік-педагогикалық комплекстердің қызметін жетілдіру,
Ашық есік күндерін, атам, әжем, әкем, анам және мен – спорттық жанұя,
Әжелер мектебі Аналар мектебі т.б. мерекелерді өткізуді дәстүрге
айналдыру [4].
Балалар интернаттарында тәрбие үрдісін ұймдастырған кезде, ол жерде
тұратын балалар ата-анасынан алыс тәрбиеленіп жатқанын, олармен үнемі қарым-
қатынаста болу мүмкіндігінің жоқ екенін ескеру керек. Бұл жағдайда
балаланың жеке басының қалыптасуына жанұяның ықпалы төмендейді. Балалар
өз жанұясында тәрбиеленуі үшін шағын комплектілі мектептердің жүйесін құру
маңызды. Әр мектептің жетістігі болып, ұжымды біріктіретін, өзінің
қайталанбайтын тәрбие жүйесін құру болып табылады. Ол ұжымда дәстүрлер мен
рухани байлықтар орын алып, оқушылар мен педагогтар өздерін қорғауда екенін
сезінуі тиіс.
Жалпы тұжырымдама жаңа сапалы ғылыми-педагогикалық ойдың дамуына
бағытталып, келесі жағдайларды қарастырады: психологиялық-педагогикалық
зертеулердің ұсыныстарын тәжірибеде нәтижелі қолдану, тәрбие жұмысын ұлттық
аймақтық әлеуметтік ерекшеліктерді, микроорта мүмкіндіктерін ескере отырып,
құру, жеке тұлғаның қалыптастыру жолдары және оған педагогикалық ықпалдың
қандай әсер ететіні педагогқа, оның дайындығына байланысты [4].
Қазақстан Республика Президенті қаулысымен қабылданған Қазақстан
Республикасының этномәдени білім беруінің тұжырымдамасы (15 шілде 1996 жыл
№3058) мемлекетте тәрбиені ұйымдастырудың негізгі жаңа аспектісін
белгіледі. Этномәдени білім берудің стратегиясы екі мақсаттың жүзеге
асырылуымен анықталады: білім беру жүйесі арқылы нәтижелі қамтамасыз
етілетін этникалық идентификация мен мемлекеттік интеграция. Білім беру
ұлттық сана-сезімді қалыптастыру, мәдени, тілдік қызығушылықты жүзеге асыру
құралы ретінде төрт негізгі функцияларды атқару тиіс:
▪ трансляциялық (этноұлттық қоғамдастықтардың бірлігін қамтамасыз
ету);
▪ дамытушылық (ұлттық сананың қалыптасуы мен дамуы);
▪ дифференциалдық (адамның ұлттық мәдени қажеттіліктерін анықтау);
▪ интеграциялық (мәдениеттердің өзара байланысын, бірін-бірі байытуын
қамтамасыз ету, жеке тұлғаның әлемдік ұлттық мәдениетте
интеграцилауын);
Аталған функцялардың орындалуы мұғалімге жүктеледі., оған ол жоғары
оқу орнында оқып жүрген кезден дайын болуы керек [6].
Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде тәрбиелеудің
комлекстік бағдарламасында (УК №2124 17 маусым 2000 жыл) тәрбие
стратегиясының нақты позициялары белгіленді. Мұғалім жүзеге асыруға
қабілетті мектептегі тәрбиені ұйымдастыру принциптері қалыптасады:
▪ педагог оқушыға өз дамуының жауапты субъектісі ретінде қарайтын,
тәрбиенің гуманистік бағыттылық принципі;
▪ табиғат пен әлеуметтік мәдени үрдістерді ғылыми тұрғыдан
түсіндіретін, тәрбиенің табиғатпен үйлесімділік принципі.
▪ Ұлттық тәрбиенің нормаларына сәйкес жалпы адамзаттық құндылыққа
негізделген тәрбиені қамтамасыз ететін мәдени үйлесімділік
принципі.
▪ Әлеуметтік бейімделу дағдыларын қамтамасыз ететін әлеуметтік
өзара байланыстың нәтижелік принципі.
▪ Тәрбиені жеке тұлғаның әлеуметтік және мәдени жан-жақтылығын
дамыту принципі [3].
Мектептегі тәрбиені ұйымдастыру принциптерінің негізінде жоғары
мектептің позициясы да анықталады. Жоғары білім беру жүйесінде
педагогикалық білім беруге ерекше көңіл бөлінеді, өйткені білімгер тек
арнаулы пәннен білімді меңгеріп қана қоймай, мектептің тәрбие стратегиясын
жүзеге асыруға да дайындалады. Қабылданған құжаттардың өміршеңдігі мен
дәлдігі Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына
жолдауында қолдау тауып отыр. Н.А. Назарбаев өткізіліп отырған реформаның
нәтижесінің бірі – жаңа формация педагогының қалыптасуы деп анықтайды, және
болашақта мұғалім мамандығы ең жоғары бағаланатын, сұранысқа ие
мамандықтарының бірі болмақ, ал мұғалім заман талабына сай болуы тиіс –
дейді [9]. Бір сөзбен айтқанда елімізде мемлекеттің тәрбие саясатының нақты
стратегиясы құрылды, мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс жасалды. Педагогика
ғылымы сол тапсырысты орындауы тиіс. Ғылымның әлеуметтік өзгерістерге дер
кезінде көңіл бөлу қабілеті – оның дамуының көрсеткіші. Сол себептен
болашақ педагогтарды өздерінің тәрбиелік функцияларын орындауға даярлау
маңызды болып табылады. Оның нәтижелі болуы білімгерлерге, олардың
тәрбиелік потенциалына байланысты. Оның мәні мен мазмұнын біз одан әрі
қарастырамыз.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы бүгінгі күнгі
тенденциялары және оның әр-түрлі сатысының алдында тұрған мақсаттары жалпы
үздіксіз білім беру жүйесінде жоғарғы білім берудің орны мен функциясын,
ролін қайта қарастыру қажеттілігін туындатады. Ол төрт сатыдан тұрады:
1. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту;
2. Орта (жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік);
3. Жоғары кәсіптік білім беру;
4. Жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беру.
Жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш буынында оқушылардың
адамгершілік тәрбиесі педагогикалық процестің адами құндылықтар мазмұнымен
қаншалықты берілуіне тікелей байланысты екендігі ертеректен белгілі. Орыс
педагогы П.Ф.Каптерев антикалық дәуірдегі афоризмдердің тәрбиенің
адамгершілік компоненттерінің ролін көрсете келіп, Кім ғылымда
жетілгенімен, адамгершілікте соншалықты қалып қалса, ол көп ұтылғандар
қатарына жататынын көрсетеді. Оның айтуынша, балалардың эстетикалық
сезімдері олардың ақыл-ой және адамгершілік тәрбиесімен тікелей байланысты,
яғни тәрбиеленушінің қоршаған ортаға ақылды, ойлы қатынасы қалыптасады,
табиғат сұлулығы мен өнерге сүйіспеншілігі саналы түрде дамиды делінген.
Жоғарыдағы түсініктемелер туралы талдауларды қорыта келе педагогикалық
процесте адамгершілік-эстетикалық тәрбие ұғымын қалып-тастырудың оңтайлы
формасын айқындау арнайы зерттеуді қажет етеді және бұл тұрғыда
синергетикалық қатынасты пайдалану адамгершілік-эстетикалық тәрбиені
қалыптастырудың интегративті сипатын ашады деп санаймыз.
Бастауыш мектепте оқушылардың адамгершілік-эстетикалық тәрбиесі оқу-
тәрбие мазмұнын гуманитарландыру арқылы жүзеге асырылады деп саналғанымен
мектепте оқытылатын пәндерді интеграциялау да белгілі бір шектеулер бар.
Сондықтан Г.Выготскийдің дамудың жақын зонасы теориясына сәйкес
балалардың танымдық қабілеттері арнайы шарттар мен жағдайлар тудырылғанда
ғана нәтижелі болады. Сол себепті бастауыш мектеп оқушыларының адамгершілік-
эстетикалық тәрбиесі сыртқы ықпалдан гөрі ішкі ықпалға көп тәуелді болады.
Өйткені, Я.Гальпериннің баланың ақыл-ой әрекетін сатылы қалыптастыру туралы
теориясын естен шығаруға болмайды. Ал оқушының адамгершілік-эстетикалық
тәрбиесі оның ақыл-ой әрекетінің қалыптасу дәрежесіне тура
пропорционалдығын үнемі есте сақтауымыз керек.
Педагогика ғылымында адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру құралдарына
жеткілікті көңіл бөлінгенімен, бастауыш мектеп оқушыларының адамгершілік-
эстетикалық тәрбиесі бір контексте қарастырылмаған. Сондықтан бала
тәрбиесіне күшті ықпал етуші оның өмір тәжірибесі мен сырттан берілетін
эмпирикалық білімдердің бірлігін қамтамасыз ету принципі аса маңызды.
Аталған принцип бала өскен ортада қалыптасқан дәстүр, салт, әдет-
ғұрыптармен жүзеге асырылады. Бұл тұрғыда халық педагогикасының тәрбие
жүйесі өзінше орынға ие. Қазақ халқының тәрбие дәстүрлерін оқу-тәрбие
процесіне енгізу арқылы оқу-тәрбие мазмұнын гуманитарландыру аталған
мәселені шешуде нақты бір қызмет атқарады. Қазақ этнопедагогикасының бай
мұралары баланың рухани дүниесін байыту, оның адамгершілік және эстетикалық
сезімдері мен көзқарастарын тұрақтандыру арқылы азамат деңгейіне
көтерілуіне жағдай тудырады.
Қазақ этнопедагогикасы бойынша зерттелінген ғылыми жұмыстарға
жасалынған талдау бүгінгі күнге дейін қазақ этнопедагогикасында
адамгершілік және эстетикалық тәрбиелер тек жеке түрде зерттелініп
келгенін, оларды жеке адамның тұтас мәнді қасиеті ретінде ешкім
қарастырмағанын байқатты. Қазақ халқының ауыз әдебиетінде, мәдениетінде,
түрлі қолданбалы өнерінде және дүниетанымдық ой-пікірлерінде осы қос
түсінікті қатар алу мысалдары жиі кездеседі. Сегіз қырлы - бір сырлы,
Көркіне заты сай, Тәні сұлудың жаны сұлу, т.с.с. мақал-мәтелдер мен
қанатты сөздер қазақ халқында азамат тәрбиесінің тұтастығын қамтамасыз ету
жүйесінің бар екендігінен хабардар етеді. Сондықтан қазақ халқының бай
рухани мұрасын бастауыш мектепте оқушылардың адамгершілік-эстетикалық
тәрбиесін қалыптастыруда зор мүмкіндігі бар екендігін айтқымыз келеді.
Адамгершілік құндылықтарға бай және жоғары сезімтал сырты қандай сұлу
болса, іші де сондай көркем жеткіншек ертеңгі күні ел қамын жейтін ел
ағасы болатынын бала бойына сіңіру сабақ процесі болсын, өзге де
педагогикалық іс-шаралар өткізу кезінде болсын бір сәтте ұмытылмауы керек.
Ал енді осы көзге көрінбейтін, өте нәзік сезімді, аса құнды қасиеттерді
жүректен жүрекке үзбей жеткізу тек шебер тәлімгердің, ұлағатты ұстаздың
ғана қолынан келеді.
Демек бүгінгі күнгі мұғалімнің басты мақсаты - өзіндік адамгершілік
құндылықтарын бала бойына дарыта отырып, оның жүрек түкпіріндегі рухани
қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ретінде жетілдіру үшін
оның бойындағы бар құндылықтарын дамыту.
Адамгершілік мұраттың эстетикалық тұрғыдан бейнеленуі адам тіршілігінң
саналалығын айқындауға мүмкіндік беретін бұлтартпас белгілерінң бірі – оның
болымысқа эстетикалық қарым – қатынасы. Адам бойындағы табиғи сезімдердің
баршысы осы қарым-қатынас барысында туындайтын алуан ықпалдарға байланысты
көрініп, түрлі реңк алатыны, әдебиет пен өнер шығармасында соған сәйкес
өзіндік көрінісн табатыны мәлім. Рухани кемелдену осынау процестің
қаншалықты жүйелі, жемісті жүргізілуіне, саяси, тарихи қоғамдық -
әлеуметтік факторлардың сол процеске қаншалықты қолайлы жағдай жасалуына
тәуелді. Міне, осы ретте рухани кемелденуге бастайтын рухани қажеттілкті –
адамгершілік мурат мәселесі ешуақытта күн тәртібіне түсіруге болмайтын
мәңгілік көкейкесті проблемалардың бірі екені ескеру қажет. Өйткені
адамгершілік қасиеттің азып - тозуы емес керісінше соның нығаюуына әсер
ететін мұрат бұғып жатқан рухани күштердің оянуына, дұрыс гуманистік бағыт
түзеп қажетті, биік азаматтық нысана таңдай білуіне тиісінше жәрдем
етпекші. Қоғамдық - әлеуметтік қыруар мен қайшылықтар келеңсіздіктер
адамгершілік мұраттан алыстауға қаншама итермелегенімен адамзаттың туабітті
табиғи қажеттілігі әрі табиғи қасиеті іспетті адамгершілік идеалдан
мәңгілік ажыратуы еш мүмкін емес. Эстон ғалымы П.Тульвисте әр түрлі
этникалық топтарды зерттей келе “Батыс” цивилизациясына араласпаған түрлі
этникалық топтарда ойлаудың осы формасы мектепте оқымаған балаларда ғана
емес, үлкендердеде жеткіліксіз дамығанын анықтаған” [12]
Ал оқу білім бұл оқулықтардың орнын толтыра алады. Алайда көркем
әдебиет шығармаларынсыз ешқандай шын мәніндегі толық қанды тәрбие жүргізу
адамды рухани кемелдендіру мүмкін емес. Өйткені әдебиет “Көңілге” сипат
жағының көркемдігімен мағына жағынның күштілігімен жағады” сол арқылы түсік
пен қабылдауға , түсінік пен толғанысқа ойлау мен түлеуге өзіндік ықпал
жасамақшы. Олай десек, адамгершілік мұраттардың обьективті гуманистік сыр
сипаты адамның рухани өрлеуімен таныма талғамының тереңдеуі мен жалпы
болымыс пен гармониалық қарым – қатынас жасауымен, адамзат прогерсіне
қызмет ететін мүдделерге үйлесуі мен де сабақтас екенін көңілге түйген жөн.
Адамгершілік мұраттарды өмірге етене жақын бейнелеуге құдіретті реализімнің
әлем әдебиетіндегі жетекші әдіске айналуының негізгі сырларының бірі – оның
өмірді шынайы бейнелеуге икемдігі мен көркемдік – эстетикалық идеалдардың,
категориялардың прогресшілдігінде екенін баса айту керек. Сол сияқты рухани
даму процесі де күрделі , қиын. Әсіресе балалардың әдебиетте белгілі бір
идеалық көркемдік нысаналар тұрғысынан бейнеленуі олардың рухани
қажеттілігін қанағаттандыру арқылы әрі эстетикалық, әрі тәрбиелік қызмет
атқарады.
Адамгершілік тәрбиесі біртұтастық оқу-тәрбие процесінің негізгі болып
табылады. Адамгершілік мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады.
“Мораль (латыншасы моранис, қазақшасы - әдет-ғұрып) - әлеуметтік
шындықтың эстетикалық сапаларын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттілік,
мінез-құлық, әдет-ғұрып т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі. Мораль
дегеніміз адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-
қатынастарын анықтайтын қауымдық өмір сүру ережелерінің, адамдардың мінез-
құлықтары нормаларының жиынтығы. Моральдың сипаты экономикалық және
қоғамдық құрылыспен анықталады, өйткені оның нормаларынан белгілі бір
таптың, әлеуметтік топтың, халықтың мүдделері байқалады. Ал қоғамда әр
түрлі көзқарас болғандықтан, мүделер де қарама-қарсы болады, әртүрлі
моральдар қатар өмір сүреді”.
Бүгінгі жағдайда бұрыңғы Кеңестік моральдың кейбір түрлері өзгереді.
Мораль барлық қоғамда өмірдің саласында еңбекте, тұрмыста, саясатта,
ғылымда, жанұяда, әр түрлі қатынаста адамның мінезін, іс-әрекетін,
қатынасын, санасын реттейді. Мораль этикамен байланысты. Этика – бұл
философиялық ғылым, қоғамдық сананың формасы, қоғамдық қатынастардың түрі.
Этикаға нормативті этика және мораль туралы, оның шығуымен дамуының
туралы, адамның өмір сүру салтының аса мәнді жақтарының бірі болып
табылатын адамгершіліктің әр түрлі қоғамдық құрмыстағы сан алуан формалары
туралы ілімдер жүйесі. Эстетикалық норма – адамдардың ұқсас қылық-
мінездерін жалпы ерекшеліктері бойынша немесе тиым салу арқылы реттеліп
отыратын адамгершілік қағидалар формасы. “Эстетикалық норма – ешкімнің
жарлығы мен немесе өкімет шешімі мен болмайды, дәстүр қоғамдық пікір
негізінде стихиялы түрде қалыптасатын құбылыс”. Эстетикалық норма жалпы
адамзаттың, таптың сипатта болады. Бұл қоғамдық - экономикалық формацияның
ауысу кезінде ескі эстетикалық норма жаңа эстетикалыө нормамен күреске
түседі. Қаракетшіл моральдын екі жағы бар: өзім үшін, ұжым үшін, әрбір
өнегелі азамат қоғам өміріне қайшы жағымсыз құбылыстар мен мансапқорлық,
алдау, сөзінде тұрмау, кертартпалық, әділетсіздік т.б. тікелей күресіп,
жағымсыз қылықтарға тосқауыл қоюы керек.
Гуманистік моралы шынайы адамгершілік қарым-қатынастарды,
ынтымақтастықты, ізеттілікті, адалдықты, кішіпейілдікті, қарапайымдылықты,
қайырымдылықты қуаттап уағыздайды.
Ұжымдық мораль. Моральдың бұл түрі бүгінгі кішігірім ұйым, қоғам,
серіктестік және қожалық т.б. кездеседі. Шынайы ұжымдық моральдың ұраны “У
жесең де руыңмен же”, немесе “Біріміз бәріміз үшін, бәріміз біріміз үшін”.
Мұндай принцип өзімшілдікпен, менмендікпен және пайда күнемдікпен
сыйыспайды, жалпы халықтың және мүдделерді ұштастырады.
Бүкіл адам баласына әр қоғамда ұзақ уақыт өзгермейтін моральдық
этиканың нормалары бар. Осылар ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады, жастарға
үлкен әсер етеді, ықпал жасайды. Мораль адамның - мінез құлқын, сана-
сезімін рететйді, қарым-қатынас мәдениетін жасайды. Бірақ өмірде моральды
бұзушылар жеткілікті. Әсіресе мына заманда: нашақорлық, жезөкшелік, алдау,
сөзге тұрмау, жауыздыққа бару т.б.
Мораль - қоғамдық сананың бір түрі. Ол адамдардың ара-қатынасынан
туындайды; адамгершілікке жататын, немесе адамгершілікке жатпайтын қылықтар
арқылы белгіленеді. Біз мұны өнегелі, өнегесіз қылықтар дейміз.
Адамгершілік, өнегеліліктің өзі өнегелі саналы идеял деп бөлінеді.
“Өнегелі немесе адамгершілікті сана – адамның қарым-қатынасынан, оның
эмоциялдық іс-әрекетінен, мінез-құлқынан көрінеді. Өнегелілік баланың жас
күнінен бастап, атаананың үлгісінен басталып ағайын туыстың, жора-жолдастың
ықпалымен, мектептің тікелей басшылығымен қалыптасады. Өнеге – адамдардың
бір-біріне, қоғамға деген міндеттері мен қарым-қатынастарын анықтағанда
көрінетін, олардың тәлім-тәрбиелілігі, үлгілі саналылығы, ерекшеліктерінің
жиынтығы.
Өнегелілік – сезімнен, ұлттан, ардан басталады. Сезімі, ар-ұятты бар
адам адамгершілігін жоғалтпайды, қашанда өнегелі болуға тырысады, жақсы
адамға еліктейді. Ол үшін сезім, ар-ұяттан басқа адамда жігер, ерік болуы
керек. Сол ерікті, жігерді дұрыс басқара (сезім арқылы) білуі қажет.
Өнегесіздікке жігерсіздік, еріксіздік, өзін-өзі ұстай алмайтын, басқара
алмайтын адам барады. Өнегелі сананы, мінез-құлықты қалыптастыру үшін, ар-
ұят, ерік, жігерден басқа өнегелі дағды керек, өнегелілікке дағдылану
керек.
“Адамгершілік тәрбиесі – тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моральдық
сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді
дамытудың сара жолы. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал
арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда
мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі
өлең, сурет, әңгімелер пайдаланады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде
этикалық қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік сананылығын (гуманизм,
ұлтжандылық, отан сүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани
байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір
сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиет кеңінен
пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады.
Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты жеке адамды дамытудың негізгі бөлігі
Ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін,
белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу, іс-әрекетін ұйымдастыру осы адамгершілік
тәрбиесінен басталады. Ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын,
кішіпейілділігін, ілтипаттылығын, орындағыштығын, жауапкершілігін
қалыптастырады. Әр қоғамда, барлық өмірде, еңбекте, тұрмыста, жанұяда,
тапаралық, халықаралық қатынастарда мораль адамның сана сезімін реттеді,
қалыптастырады. Мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, олардың өзара
қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді немесе керісінше өмір талаптарына
байланысты олардың өзгеруін талап етеді.
Адамгершілік асыл мұраттарды нығайтуға ұмтылған әдебиетте өмір
шындығын көркемдік шындыққ айландыру немес бейнелеу принциптері және
балалар әдебиеті деген көкейкесті мәселенің қашанда күн тәртібінен түспеуі
заңды. Бір қаорағнда, бұл іске жастардың белсене араласып кетуге мүмкіндігі
мол сияқты. Бірақ социологиялық зерттеулер жағдай іс – жүзінде олай емес
екенін көрсетеді. Жастарға творчествалық белсенділік құлшыныс жетіспейді.
Өйткені оларға алдыңғы буындардың ықыласы құрмет кеңесі мәселелерді
жастардың өздері шешуіне мүмкіндік аз болған. Сол себепті “Жастардың басым
көпшілігіне ойлаудың комфорымды сипаты т ән мұндай ойлау сипат ына
мойынсұмидарған жауапты немесе басшы қызметтен бойын аулақ салу, біреуден
озбай көптің бірі” болып жүруге көңіл қойған. Балаларды биік адамгершілік
мұраттарға талпындыру жұмылдыру қоғамнның қайратты азаматтар етіп
қалыптастыру ісінде балалар әдебиеті әрі рухани – психологиялық әрі белгілі
бір деңгейде әлеуметтік рол атқарады.
Жас жеткіншектер кез-келген шығарманы әсерленіп, қабылдай бермейді. 8-
10 жастағы балалар кейпкерлердің жан дүниесіне баурп әкетуге мүмкндік
беретін адамгершілік әрекет айқын көрінген кітаптарды көбірек қызығып
оқиды. Әдебиет шығармасы ең алдымен творчествалық тұлғаның (жазушының) әр
алуан өмір құбылысына қатынасын, сол туралы ой толғаныстар мен
тәжірибесінің көзқарасымен интелектуалдық күш қуатын белгілі бір дәрежеде
бейнелейтіндіктен баланың сана-сезіміне, сол арқылы қбілетіне де әсер
етпекші.
Рухани эстетикалық тәрбие беретін шығармаларды оқыту мектептің оқу
процесімен қатар сыныптан тыс, мектептен тыс жұмыстар негізінде жүргізілуі
тиіс. Өйткені қабылдаудың психологиялық негізі бойынша баланың эстетикалық
тәрбиесі сензитивті деңгейде жүзеге асырылады. Сондықтан тыс оқыту арқылы
бала қабылдайтын эстетикалық әсерді, оның рухани мазмұнын қызықты етіп
тәрбиелеуге болады. Яғни сыныптан тыс оқытуда жүйелі түрде арнайы
бағдарламаларға сәйкес ұйымдастыру арқылы (кездесу, әңгімелесу, сырласу,
пікір айту, дискуссия, т.б. жандандыруға болады. Біздің зерртеу
жұмысымыздың келесі бөлімінде сыныптан тыс арқылы оқушылардың рухани
эстетикалық тәрбиесін ұйымдастыру мазмұны мен әдіс тәсілдері, формалары
қарастырылады.
1.2 Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мазмұнына ғылыми-
педагогикалық негіздеме
Педагогика ғылымы бүгінгі күні көптеген жалпы ғылымилық, әлеуметтік-
философиялық, әлеуметтік-мәдени және адамгершіліктік-эстетикалық
процестердің тоғысуына тап келіп отыр, өйткені қоғамдық өмірдің күрделі
талаптарына сәйкес тәрбиенің құндылық сипаттарын қайта анықтау өзекті
мәселе ретінде қарастырылуда. Ал оның алғы шарты ретінде ізгілікті мазмұнды
гуманистік құндылықтарды дамыту, яғни жеке тұлға ретінде тұлға бойында
қайырымдылықты, шыншылдықты, әділдікті, еркіндікті қалыптастыру қажеттілігі
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында жетекші ұстанымдарының бірі болып
қарастырылған. Әсіресе, олардың тәрбие практикасында бүгінгі күні
жалпыадамзаттық негізгі құндылықтарды анықтау, бекіту үшін аса қажеттігі
көрсетілген болатын [2].
Оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру оқушыларға бүкіладамзаттық
құндылықтарды дарыту арқылы, әрбір оқушының тек білімі, біліктілігі және
дағдысын ғана емес адамгершілік сипатын анықтайтын өзіндік рухани
байлықтарының санасын арттыру жүзеге асырылады. Сондықтан білім, іскерлік
пен дағды оқушының тек тұлғалық ерекшелігін қалыптастырудың элементарлы
негізі ғана бола алады, ал қабілеттері мен құндылық бағдарларының жан-жақты
дамуы жоғары және өнімді қалыптасу деңгейі болып саналады, яғни тәрбиелілік
мәдениеттің жоғарылауының, бүкіладамзаттық құндылықтарды меңгеру арқылы
ізгіліктік көзқарасының тұрақталуының көрсеткіші болып алады. Оқушылардың
жалпыадамзаттық құндылықтар туралы білімдері мен ізгіліктік тәрбиені
қалыптастырудың ең тиімді, мүмкін болатын құралы – берілетін білімдерге
адами және рухани сипат беру болып табылады [78,257].
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір
сүрген барлық ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда тәрбие теориясы мен
практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырады. Ол: құндылықтық, мақсаттылық,
мазмұндық, технологиялық, нәтижелілік деңгейлердің барлығында да көрініс
тапты. Неміс философы К.Н.Шварцманның Философия және тәрбие атты
кітабында батыс елдеріндегі кездескен мәселелер біздің ХХІ ғ.
педагогикасының өзекті мәселелері болып алдымыздан шықты [79]. Өкінішке
орай, алғаш рет адамзаттың мыңдаған жылдар бойы жас ұрпақ бойына сіңіруге
бағытталған гуманистік, ізгіліктік принциптері қажетсіз болып қалды.
Нарықтық экономика әлемінде Ноосфералық ақыл-ой дәуірі мен этикаға жауап
беруге қабілетті тұлғалардың бүкіладамзаттың қажеттіліктері мен қазіргі
қоғамда үстемдік етуші және халықтың өзіне бүкпесіз бағыну саясатын
насихаттаушы, өзімшіл, әлеуметтік-рулықты басты мақсат етуші адамдардың
арасында тұрақты қарама-қайшылық қажеттіліктері қалыптасты. Күрделі
әлеуметтік және рухани қарым-қатынастарда өмір сүре алу үшін жас ұрпақ
үнемі өзгерісте болатын өндірісте, бизнесте, қоғамдық-саяси өмірде, түрлі
қатынастарда бағдарлана және соған лайықты әрекет ете алуы тиіс. Ол үшін
оған өзінің табиғилығын, имандылық бастауларын, өзін құрметтеу және
басқаларды сыйлау негіздерін жоғалтпауы керек, өзін-өзі тани білу мен үнемі
жетілу қабілеттерін дамытуы тиіс.
Міне, сондықтан педагогика ғылымы бүгінгі күні жас ұрпақ тәрбиесінің
шешуші бағыттары мен мазмұнына қайта қарау қажеттігін көкейкесті мәселе
ретінде қарап отыр. Сол себепті педагогика ғылымы тәрбие жұмыстары,
тәрбие жұмыстарының мазмұны, тәрбие технологиясы, тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру технологиясы ұғымдары мен түсініктеріне жаңаша мән беру арқылы
оқушылардың тәрбие жүйесін жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр.
Классикалық педагогикада тәрбие ұғымына үш түрлі түсініктер берілген
және олардың зерттеу нысанасына қатысты салыстырмалығы айтылған [80].
Әлеуметтік өлшем бойынша тәрбие жас ұрпақтың мәдениеті мен оның түрлерін
меңгеру үшін арнайы ұйымдастырылған, мақсатты – бағытты процесс. Бұл
жүйенің педагогикалық ықпалы халықтың ірі әлеуметтік топтарына, олардың жас
және әлеуметтік ерекшеліктеріне қатысты қоғамдық институттарға бағытталған.
Бұл түсінік бойынша тәрбие процесінің үздіксіздігі, олардың құрылымдық
тұтастығы жүйе элементтері ретінде жанұяда, мектепке дейінгі мекемелерде,
мектепте, жоғары оқу орындарында, қоғамдық ұйымдарда қамтамасыз етілуі
тиіс.
Тәрбиені педагогикалық процесс деп түсіндіретін деңгейде тәрбие-
адамның ішкі дүниесіне әсер ететін барлық педагогикалық ықпалдардың
кірігуі (интеграциялану), яғни адам бүкіл өмірінде өзіне қатысты тәрбиелік
функцияларды атқарушы адамдар арасында болады және олардың ықпалын
тиімділік дәрежесі бойынша қабылдауы - деп тұжырымдауға болады [81,158].
Тәрбие жүйесінің әрбір звеносы тәрбиеленуші үшін өзіндік тәрбие ықпалын
тигізеді. Тәрбиені кәсіби қызмет ретінде түсіндіретін үшінші анықтамада
педагог-тәрбиеші қызметі тәрбие субьектісі ретінде алынады және түрлі
тәрбие звеноларында нақты әрекеттер жүйесімен қызмет етеді.
Тәрбие ұғымының түрлі анықтамалары мен түсініктерін қазіргі тәрбие
көріністері контексімен салыстыра отырып, Б.Т.Лихачев тәрбиені адамның
сапалық қасиеттерімен бағалау арқылы жаңа гуманистік анықтамасын берген жөн
деп санайды [82]. Аталған логика бойынша тәрбие – адамның сапалық деңгейін
мәндендіруші, оның тұрмысының мән-мағынасы мен өмір сүру әдістерінің өзгеру
динамикасынан туындайтын педагогикалық өзара әсерлесу нәтижесі деп
түсіндіруге болады.
Тәрбиеге гуманистік сипат беру мақсатында біраз ғалымдар оны
әлеуметтендіру жеткілікті, яғни бағытталған әрекет арқылы индивидке саналы
түрде қажетті қасиеттер мен белгілерді сіңіруге болады (И.С.Кон) десе [83],
біразы (Изотов М.З, Фромм Э) жеке тұлғаның қажеттіліктерін қалыптастыру мен
оларды қанағаттандырудың мүмкін болатын әлеуметтік тәсілдерін анықтау
жеткілікті [84], [85], ал Г.С.Батишев - адамға өзін-өзі танып білу мен өз
қажеттіліктерін анықтау мүмкіндігін беру қажет, сонда ғана тәрбиеде
гуманистік мазмұн бола алады деген [86]. Дәстүрлі түсініктерде
(Я.А.Коменский, В.Зенковский) тәрбие ұстап отыру механизмі немесе мінез-
құлықтық шектеу делініп [4], [87], этностық, туыстық қарым-қатынастар
жүйесінде өмірдің талабы мен ережелерінің, мәңгіліктік заңдарымен байланыс
тәсілі ретінде бағаланады, ал Р.Тагордың еңбектерінде адамзаттың
данышпандығының шексіз ішкі бастауларын сыртқа шығарушы деген тамаша
анықтама беріледі [88].
Жоғарыда келтірілген анықтамалар мен түсініктерге жасалынған талдау,
тәрбиенің атадан ұрпаққа біржақты берілетін тәжірибе мен бағалау
тұжырымдары деп қабылданбай, адамдардың бірге өмір сүруінің қарым-
қатынастық және әрекеттік әсерлесуі ретінде түсіндірілуі дұрыс деп
санаймыз.
Тәрбиені осылай түсіну тәрбиеленушіде өз өміріне қажетті мәселелерді
имандылық жолмен таңдау іскерлігін қалыптастырады, яғни өзінің ішкі
табиғатына, жан қуатының бастауларына сүйенуді міндеттейді. Бүл жағдайда
тәрбие мақсаты тәрбиеленушінің басқа адамдардың өмірімен салыстыра отырып
өз өміріне қатысты пайымдаушылық, шығармашылық, ізгілік қарым-қатынас
қалыптастыруға бағытталған. Орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің пікірі бойынша
осы мақсатты: Өмірдің барлық кездейсоқтарының соққыларына төтеп бере
алуға мүмкіндік беретін білім адамды зиянды, әрі оны бұзақы әрекеттерден
құтқарушы және барлық қарым-қатынастардан қайырымды, жағымды нәтижелер ала
алатын мүмкіндікке жетелейді- деп өрнектеуге болады [89].
Осындай түрде келтірілген мақсат педагог-тәрбиеші үшін басқа мазмұнға
сәйкес сенімді болуы мүмкін, өйткені ол нақты сипаттамалармен мінез-құлық
нормаларының тиісті жиынтығынан бас тарту немесе басқаша сапалық мазмұнға
ұмтылатын өзіндік тәрбиелік стандарт болып өрнектеледі.
Бұл жағдайда сөз талап етілетін қасиеттер мен сипаттамалардың
стандартты жиынтығы туралы емес, адамда тәрбие жұмысының педагогикалық
ықпалы көмегімен қалыптасатын тұрмыстық басымдылықтар (доминанттар) туралы,
яғни мағынасы мен мазмұны адамның басты тұрмыстық ұстанымдарын таңдауды
қамтамасыз ететін педагогикалық әсер ету туралы болады. Аталған
таңдаулардың тізбегі адам санасының өзектілену динамикасын әрбір жекеленген
жағдайларда анықтап бере алады.
Тәрбие мақсатында осындай көзқарас ХХІ ғасырдағы адам тұлғасының
ғарыштық мәселе екендігін негіздейді. Бұл мәселеге қатысты әлдеқайда үлкен
еркіндік дәрежесі мен адамдардың түрлі көріністері талап етіледі. Тек қана
еркіндік шартына сәйкес адамда - өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгін мемлекетіміз қиын тұғырықтан шығып,
экономикалық тәуелсіздік, демократия, тұрақтылық, қоғам өміріндегі сапалы
өзгерістер кезеңінде өмір сүріп жатыр деп айтуымызға толық негіз бар.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев бұл жағдайда уақыт
озуына қызмет ететін жастарға сүйенуіміз керек деп атап көрсетті [1].
Дайындық кезеңінен өткен Қазақстан саяси, экономикалық білім берудің
әлемдік қоғамдастығына кіруге дайын [2].
Жастарға білім беру және тәрбиелеу саласында тарихи кезеңнің
ерекшеліктеріне, қазіргі қоғамды гуманизациялау міндеттеріне байланысты
анықталған мақсаттары бар. Әр адамның даму тенденциясы тәрбие үрдісіне жаңа
тұрғыдан келу қажеттілігін айтады. Шығармашылық ойлау қабілеті бар, ұлттық
сана-сезімі дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға, жалпы адами құндылықтарды
меңгеру дағдылары қалыптасқан, айналадағы өмірдің өзгерген жағдайына тез
бейімделетін көп мәдениетті тұлға тәрбиелеу тәрбиенің стратегиялық бағыты
болып табылады [3].
Бұл ойлар Мектеп және мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу
тұжырымдамасында1995 ж. [4], Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат
тұжырымдамасында1996 ж. [5] Қазақстан Республикасында этно-мәдени
білім беру концепциясында1996 ж. [6], Білім туралы Заңда 2007 ж.
[7], Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде тәрбиенің кешенді
бағдарламасында2000ж. [3], Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2011-2020 ж.ж. арналған мемлекеттік бағдарламасы 2010 ж. [8],
мектептен тыс және сабақтан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастыру жөніндегі
Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігінің құжаттарында орын
алды.
Жеке тұлға тәрбиесі уақыт талабына сәйкес өзгерістерге ұшырай отырып
жүзеге асырылады. Әр адамның тәрбиесінің деңгейі сол заманның мәдениетінің
деңгейін анықтайды.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында педагогика ғылымының жоғары
интеллекті жастар тәрбиелеу міндетін шешуде жетекші роль атқаратын бірден-
бір ғылым екендігіне ерекше тоқталған[3]. Әсіресе, гуманистік
педагогикасының тәрбиенің еркін табиғи сәйкестілік идеясына негізделген
тәрбиенің ізгі мұраттарына назар аударудың басымдылығын көрсеткен болатын.
Мұндағы басты шарт – баланың өз белсенділігі. Тәрбие ең алдымен әртүрлі
міндеттерді атқаруға бағытталған дидактикалық материалдарды тәжірибеде
қолдану тәсіліне сүйенеді. Сонымен бірге, оқу мен тәрбиені жеке даралап
жүргізуге, тұлғалық ерекшеліктерді ескеруге үлкен мән беріледі.
Қазақстанда қазіргі уақытта тәрбие жұмысын жаңа арнаға түсіру, оның
тұлғалық-бағдарлы мазмұнын қатамасыз ету тетігін айқындау барысында біршама
жұмыстар атқарылуда. Сонымен бірге, алыс және шетел педагогикасының озат
тәжірибелері талқыланып, олардың Қазақстан жағдайында тиімділігі
зерттелінуде. Френе, Вальдорф ұсынған Батыс педагогикасының ерекшеліктері
зерттелініп, дәріптелінді. Бұл тәрбие ағымдары әрбір баланың даму
ерекшелігін ажырата отырып, оның даралығын, яғни ойлау, мінез, ерік, ес,
және т. б. психикалық қасиеттерін түсінуді басты қажеттілік ретінде
қабылдап, осы негізде даралап тәрбиелеудің әдістері мен формаларын ұсынды.
Баланың іс-әрекеті оның көңіл-күйі мен ой-өрісімен ажыралмас тұтастыққа
келтірілетіні насихатталды.
Қазіргі қоғам жалпыадами және ұлттық құндылықтардың қабылдануына қайта
өрлеуіне мұқтаж болып отыр. Жас ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің өзара
байланысты проблемаларын түсініп, аша білу керек,өйткені оқытудың қорытынды
мақсаты-адамның өзін-өзі жетілдіруі. Тәжірибе көптеген жастардың азаматтық
парыз, жауапкершілік, қоғамдық қызмет сияқты құбылыстарға немқұрайлы
қарайтынын көрсетеді. Олар білімді өмірлік құндылық деп қарастырмайды.
Сонымен қатар халықтың білімді бөлігінің өзінде мәдениеттіліктің және
тәрбиеліліктің жетіспеушілігі орын алды[9].
Қоғамдағы мәдениеттіліктің төмендеуі қоғамның тәрбиелеу институты
мектептің мәдени деңгейінің төмендеуіне ықпалын тигізбей қоймады.Мектеп
өмірінде жауапкершіліксіздік, қарым-қатынаста және іс-әрекеттерге салақтық,
мінез-құлық сапаларының төмендігі, сөйлеу мәдәниетінің төмендігі фактілері
орын алды. Білім беру мекемелерінің тәрбие жұмыстарында формализм, жеке
тұлғаның тәрбиесін жетілдіруде белгісіздік, тәрбие жұмысын агитацияға
айналдыру, тәрбиеленушілермен жүргізілетін жұмыстардың сандық есебі
(жиналыс,үйірме,сынып сағаттары, көрме, жарыстар), тәрбие жұмыстарының сырт
формаларына қызығушылық, тәрбие әдістерін қолдануда жеке, дара
ерекшеліктеріне көңіл бөлмеуі қарым-қатынаста әкімшілік-бұйрық стилі орын
алды. Осының бәрі тәрбие үрдісінде жеке тұлғаның бойында негативтік
сапалардың қалыптасуына әкелді. Тәрбие жұмысы екінші деңгейдегі сипатқа ие
болды,оның басты себебі тәрбие мен оқытуға екі әр түрлі үрдіс ретінде қарау
орын алғаны белгілі болып отыр.
Өйткені, балалардың жас ерекшелік психологиясындағы, қабілеттері мен
қызығуларындағы әр түрлілік міндетті түрде ескеру; олардың интеллектуал
және көңіл-күй белсенділігін мақсатты түрде ынталандыру; барша оқу
кезеңдерін қоғамдық пайдалы еңбекпен байланыстыру; мектептің өзіндік
басқару жүйесінің тиімділігін көтеру; жоғары моральдық және азаматтық
мұраттар рухында тәрбиелеу мәселелері жетекші тәрбие бағдарлары ретінде
негізге алынбауы байқалып отыр.
Қазақстан Республикасында білім беру саласында жүргізілген реформалар
жоғарыда қарастырылған шетелдік тәрбие жүйелерінің еліміздің қоғамдық-
әлеуметтік даму ерекшеліктеріне толық жауап бере алмайтынын, жаңа қоғамдық
формацияның мүмкіндігі толық есепке алынбайтындығын көрсетті.
Сондықтан Қазақстанның тәуелсіздігінің 20-жылдығы қарсаңында жас
ұрпақтың тәрбиесіне жаңаша мазмұн беру, білім беру мазмұнын
гуманитарландыру мәселесі жалпы адамзаттық құндылықтар мен ұлттық
құндылықтар мазмұнында шешілуі тиіс деп танылып, бүгінгі БАҚ насихатталу
жұмыстары жүргізілуде.
Тәрбие проблемасы педагогика тарихында әрқашан маңызды орын алып
отырған, көптеген ғалымдар мен педагогтар оны адамзат және жекелеген
халықтардың дамуы мен өркендеуінің негізгі жағдайының бірі деп зерттеген
(К.Д.Ушинский [12], Ы.Алтынсарин [13], А. Құнанбаев [14], Ж. Аймауытов
[15] , А. Байтұрсынов [16], М.Жұмабаев [17], Н.К. Крупская [18], А.С.
Макаренко [19], В.В. Сухомлинский [20], В.З. Смирнов [21] , Л.И. Рувинский
[22], Г.Г. Ақмамбетов [23], М.Г. Тайчинова [24], Н.Ф. Талызина [25], Р.Б.
Байназаров [26], А.В. Мудрик [27], Х.Қ. Арғынов [28], Н.Н. Полетаева [29],
Ш.А. Амонашвилли [30] , Г.А. Победоносцев [31] және басқалар).
Қазіргі ғылымның жетістіктері,сонымен қатар отандық педагогтар мен
психологтардың еңбектері болашақ педагогтардың кәсіптік дайындығы қазіргі
қоғамның негізгі міндеттерінің бірі екендігін дәлелдейді. Болашақ
мамандардың өз қызметінің мазмұны мен мақсатын өз бетінше саналы түрде
қабылдауы аталған үрдістің нәтижелілігінің негізгі жағдайы болып табылады.
Онда: Ізгіліктік – тарихи алмасатын адами көзқарастар жүйесі, рухани
құндылықтарды жеке тұлға ретінде мойындаушы, оның бостандыққа, бақытқа,
дамуы мен өзіндік қабілетті көрсету құқығы, адам игілігі әлеуметтік
институттардың қызметтік бағалау белгісімен есептелетін, ал теңдік,
әділеттілек, адамгершілік принциптері адамдар арасындағы көңілдің
тілектелген нормасы болып табылады – деп айтылған тұжырымның өміршеңдігін
зерттеу маңызды педагогикалық мәселе екендігі бүгінгі күні есепке алынған.
Елімізде білім саласындағы ресми мемлекеттік құжаттарда ізгіліктік
тәрбиенің негізгі және оның тәлім-тәрбиелік маңызы туралы құнды ой-
пікірлерде білім беру мекемелерінің жұмыстарының қажеттілігі, олардың
болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сияқты қасиеттерге
тәрбиелеудегі орны жоғары бағаланып отыр. Онда жас ұрпақ тәрбиесі туралы
қазақстандық педагогтардың еңбектеріне шолу және талдау жасау, олардың
тәрбиелілік потенциалын пайдалану қажеттігі расталған. Бүгінгі таңда
қазақстандық педагогтардың тәрбие жұмыстары зерттеу жұмыстары мен ғылыми
ізденістері көп болғанымен, олардың мазмұнына жүйелі талдау және сараптау
жұмыстары жеткіліксіз деңгейде жүргізілуде.
Әлемдік және Ресей педагогикалық ғылымдар жүйесінде жас ұрпақты
тәрбиелеу жұмыстары бойынша зерттеу жұмыстары жеткілікті талданған және
олардың пайдалы әсер коэффициенттері айқындалған. Қазақстанда сол
мемлекеттерде қабылданған тәрбие бағыттарын қолдану әлі күнге дейін
жалғасын табуда. Сондықтан Елбасы айтқандай: ... тәуелсіз елде ұлттық
мұраттар бағытында отанын сүйетін, отанына адал қызмет ететін ізгі ниетті
азаматтар тәрбиеленуі тиіс және олар ұлттық дәстүрді берік сақтау бағдарын
көздеуі қажет [5].
Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларының тәрбие жүйесін жаңа бағытта
жетілдірудің ең басты шарттарының бірі – тәрбие жүйесінің мазмұндық
идеологиясын дұрыс бағдарлау. Ғарыштану заманында, ғылыми-техникалық
прогрестің технократиялық зияндылықтарын бастан кешіру кезеңінде жас
ұрпақты ата-баба мұраларына адал етіп тәрбиелеу аса маңызды міндеттердің
бірі.
Міне, осы күрделі мәселелерді шешуде қазақстандық педагогтарда өз
үлестерін қосуда. Олар жас ұрпақ тәрбиесінің аса тиімді мазмұнын ізгіліктік
педагогикасынан іздейді жөн деп санап отыр. Көптеген ғылыми-зерттеу
жұмыстары орындалып, ізденістер жүргізілуде. Г.К. Ахметова [40], В.П.
Беспалько [41], С.Т.Каргин [42], К.Ж. Кожахметова [43], С.А. Ұзақбаева
[43], А.А. Молдажанов [44], К.С. Мусин [45], А.Н. Нысанбаев [46], В.А.
Сластенин [47], А.Ш. Ыстыбаева [48], Н.Д. Хмель [49, 50],
М.Н.Сарыбеков[21], Қ.Бөлеев[18], Н.М.Көшеров[31], т. б. еңбектері жас
ұрпақтың тәрбиесі проблемасына арналған.
Алайда, олардың тақырыптық жіктелуі мен сарапталуы жеткілікті көңіл
аударылмай келе жатқан мәселелердің бірі. Осы мақсатта біздің зерттеу
тақырыбымыз бүгінгі күнге дейін республика көлемінде өз деңгейінде ғылыми
тұрғыдан толықтай, қарастырылмай келе жатқан мәселелерінің бірі, бастауыш
мектеп оқушыларының тәрбие жүйесін ұйымдастырудың жаңа формалары мен
мазмұнына қатысты алывнып отыр. Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінің бағыт
бағдарын айқындауға арналған зерттеу жұмыстарына талдау жасау парыз. Тәрбие
мазмұны мен оның құралдары туралы көрнекті ғалым – психолог Л.М. Божович
[37], А.Г. Ковалев [38], Н.А. Рубинштейн [39], С.А., Қ.Б. жарықбаев [40],
А.А.Бейсенбаева [41], С. Қалиев [42], С.А. Ұзақбаева [36], Х.А. Өтешова
[43], т.б. өздерінің зерттеулерінде ізгілікті қарым-қатынастардың тәрбие
жүйесіндегі орны мен қалыптасып дамуы, олардың заңдылықтары мен қалыптасу
әдістемелеріне арналған жұмыстарын атауға болады.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына сапалы тәрбие беру проблемасын
зерттеуде Ш.А. Амонашвили, В.Н. шацкий [30], Н.Л. Грозденская, Д.Б.
Кобалевский, Н.А. Ветлугина, т.б. ауқымды үлес қосса, қазақстандықтардан
Н.Д. Хмель [32], М.Н. Сарыбеков [31], Р.К. Дүйсенбинова [33], Ш.С.
Ахымбекова [34], Б. Махметова [35], т.б. оқу-тәрбие процесін гуманизациялау
туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Оқушыларда ізгілікті қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А Бейсенбаеваның
[41], мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы,
Х.Т.Наубаеваның [45] балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру
мәселесі, Қ.Т.Әтемованың [42] оқушыларда гумандық қасиеттерін
қалыптастыруда мектеппен отбасының бірлескен жұмысының маңыздылығы туралы
келелі мәселелер көтерілген.
С.А. Ұзақбаеваның [36] халықтық педагогика арқылы гумандық қарым-
қатынастарын қалыптастыру, Г.А.Уманов [46], Л.К. Керімовтердің [47] қиын
балаларды қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру,
Н.Н. Ханның [48] тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың
педагогикалық қарым-қатынастарын тәрбиелеудің келелі мәселелерін зерттеген.
Сонымен бірше, жоғарыда қарастырылған жұмыстарда бастауыш сынып
оқушыларының жас ерекшелігіне сәйкес олардың тәрбие жүйесін жетілдіру
мәселесінің зерттелмегені айқындалды. Яғни жас ұрпақтың тәрбиесі жүйесінің
мазмұны мен оны ұйымдастырудың тиімді формаларын анықтау мәселесінің
өзектілігі мен оның жас ұрпақтың жас ерекшеліктері арасындағы байланыстың
толық қанағаттандырылмайтыны белгілі бір педагогикалық қайшылықты тудырып
отыр.
Сондықтан бастауыш мектепте тәрбие жүйесін ұйымдастырудың басты өлшемі
ретінде технологиялық қатынасты есепке алудың қажеттігі күн тәртібіне
қойылып отыр. Осы тұрғыдан Қазақстанда соңғы жылдары тәрбие жүйесінде
орындалған жұмыстардағы жетекші ой-пікірлер жан-жақты талданылуы керек,
оның мазмұнындағы тәрбиенің мазмұн құраушы элементтері мен олардың өзара
байланысын ұйымдастыру жұмыстары арасында нақты қайшылықтардың бар екендігі
айқындалып отыр.
Аталған қайшылықтарды шешу үшін біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын
Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру технологиясы деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың
тиімді жүйелері мен қатыстарын айқындау
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісі
Зерттеу пәні: Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың
технологиялық қатыстары
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру мәселесі туралы ғылыми-зерттеу жұмыстарын талдау және олардағы
оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлерін сараптау нәтижелері
оқушылардың тұлғалық-бағдарлы сапаларын дамытуға мүмкіндік беретін болса,
онда жас ұрпақтың тәрбие жүйесін ұйымдастырудың технологиялық сипатының бар
екендігін негіздеуге толық мүмкіндік болады, яғни тәрбие жұмысын
ұйымдастырудың тиімді әрекеттік жүйесін қалыптастыруға жағдай жасалынады.
Бұл мәселе арнайы ұйымдастырылған педагогикалық шарттар ретінде бастауыш
мектеп оқушысының тәрбие мазмұнын мақсатты-жоспарлы түрде анықтауға және
оны оқу-тәрбие үдерісінде тиімді пайдаланудың әдістемелік кешенін дұрыс
таңдауға негіз бола алады. Осы негізде талдауға алынған ғылыми ұстанымдар
мен озат тәжірибелерді сараптау нәтижесінде ізгіліктік тәрбиесінің
ізгіліктік мазмұны тұжырымдалады. Яғни, бастауыш мектеп оқушысының тұлғалық
тәрбиесінің қалыптасуы аталған процесті басқару қызметінің ерекшелігіне
тәуелді болатыны және оның бірнеше кезеңді қамтитындығын, жеке тұлғаның
әрекеттерінің рухани құндылықтық мазмұнын тәрбие мақсатымен сәйкестендіре
алатындығымен байланыстылығы расталады. Оқушы тәрбиесін ұйымдастырудың
тиімді технологиялық қатысқа негізделуі тәрбие жұмыстарының нәтижелілігінің
жетекші күші екендігін көрсетуге мүмкіндік береді.
Зертеудің міндеттері:
1) Зерттеу тақырыбы бойынша бастауыш мектеп оқушыларының
тәрбиесі және оны қалыптастырудағы әлемдік және Қазақстандық
зерттеу жұмыстары мен тәжірибелерге сараптау жұмыстарын
жүргізу;
2) Зерттеу тақырыбы бойынша тәрбие жұмыстары, тәрбие
жұмыстарының мазмұны, тәрбие технологиясы, тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру технологиясы ұғымдарына ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негізделген анықтамалар беру;
3) Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мазмұнының
жетекші бағыт-бағдарын анықтау;
4) Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісінде тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың технологиялық қатыстарының тиімділігін көрсету.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық және ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық талдау-сараптау,
салыстыру жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Қазақстанда бастауыш мектеп оқушыларының тәрбиесі жүйесі және оны
ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен
тәжірибелерінің нәтижелері сарапталды;
2. Тәрбие жұмыстары, тәрбие жұмыстарының мазмұны, тәрбие
технологиясы, тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру технологиясы ұғымдарына
ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негізделген анықтамалар берілді;
3. Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мазмұнының жетекші
бағыт-бағдары анықталды;
4. Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісінде тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың технологиялық қатыстарының тиімділігі көрсетілді.
Зерттеу орны: Тараз қаласы, №20 қазақ орта мектебі
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде Қазақстанда жас ұрпақты тәрбиелеу жұмыстарын
ұйымдастырудың дәстүрлі формалары мен мазмұндарына, сонымен бірге
қазақстандық ғалым-педагогтардың тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруды жетілдіру
туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен еңбектеріне талдау жасалынды..
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша тәрбие жұмыстары, тәрбие
жұмыстарының мазмұны, тәрбие технологиясы, тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру технологиясы ұғымдарына ғылыми-педагогикалық тұрғыдан
негізделген анықтамалар берілді, яғни зерттеудің ғылыми аппараты ғылыми-
теориялық тұрғыдан негізделді.
Үшінші кезеңде бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру
мазмұнының жетекші бағыт-бағдарлары анықталып, оқу-тәрбие үдерісінде тәрбие
жұмыстарын ұйымдастырудың технологиялық қатысты қолданудың тиімділігі
көрсетілді.
Зерттеудің мазмұны: Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі анықталған. Осы
проблема бойынша зерттелген ғылыми-педагогикалық еңбектерге шолу және
талдау жасалынған. Зерттеудің ғылыми аппараты әзірленіп, зерттеу мақсаты,
міндеттері, зерттеудің ғылыми болжамы анықталған.
1-ші бөлімде зерттеу тақырыбы бойынша тәрбие жұмыстары, тәрбие
жұмыстарының мазмұны, тәрбие технологиясы, тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру технологиясы ұғымдарына ғылыми-педагогикалық тұрғыдан
негізделген анықтамалар берілді, яғни зерттеудің ғылыми аппараты ғылыми-
теориялық тұрғыдан негізделді.
2-ші бөлімде бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мазмұнының
жетекші бағыт-бағдарлары анықталып, оқу-тәрбие үдерісінде тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың технологиялық қатысты қолданудың тиімділігі көрсетілді.
Қорытындыда бастауыш мектеп оқушыларының тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудың нәтижелілігін қамтамасыз ету мақсатында дәстүрлі тәрбие
қатыстарымен қатар технологиялық қатысты пайдаланудың тиімділігі мен тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру жұмыстарын жетілдіру жолдары тұжырымдалған.
Қорғауға ұсынылады:
1. Қазақстанда жас ұрпақты тәрбиелеу жұмыстарын ұйымдастырудың дәстүрлі
формалары мен мазмұндарына, сонымен бірге қазақстандық ғалым-педагогтардың
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруды жетілдіру туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары
мен еңбектеріне талдау нәтижелері.
2. Тәрбие жұмыстары, тәрбие жұмыстарының мазмұны, тәрбие
технологиясы, тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру технологиясы ұғымдары
негізінде әзірленген зерттеудің ғылыми аппараты;
3. Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мазмұнының жетекші
бағыт-бағдарлары мен оқу-тәрбие үдерісінде тәрбие жұмыстарын
ұйымдастырудағы технологиялық қатыстың тиімділігі.
.
1. ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстандағы тәрбие жүйесінің мазмұны мен тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру формалары
Тәрбие жүйесін түбегейлі өзгерту қажеттілігі халықтың тәрбиесінің,
мәдениеттілігінің, руханияттылығының деңгейіне байланысты проблемалар-дың
шиеленісуінен туындайды. Жеке адамға деген қатынасты, адамның болмысын
өзгертіп, оның қоғамдық өмірдегі рөлін арттыру қажет. Тұжырымдама
әлеуметтік педагогикалық проблемаларды шешудің алғашқы бағыттаушысы болды.
Тәрбиенің негізгі мақсаты болып ғасырлардың тереңінен келе жатқан жан-
жақты дамыған тұлға идеясы қалады. Өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесінің
негізгі бағыттары халықтың мәдениетінің, салт-дәстүрлерінің ықпалының, көп
мәдениеттің өзара байланысуының, ұлттық және аймақтық ерекшеліктердің
негізінде жетілуі тиіс.
Әлеуметтік институттар өздерінің күш-жігерін келесі міндеттерді
шешуге жұмсауы тиіс:
- жастар санасына гуманизм және демократизм зарядтарын беретін алдыңғы
қатарлы қоғамдық мораль мен жалпы адамзаттық құндылықтарға тәрбиені қайта
бағыттау, бұл істе қоғамдық, гуманитарлық пәндердің алатын орнын анықтау,
оларды адамгершілік тәрбиесінің, жас ұрпақтың тұлға ретінде азаматтық
қалыптасуының негізгі тірегіне айналдыру;
- жеке тұлға ретінде адамның құқығының әлеуметтік, рухани қауіпсіздігін
қорғау;
- қоғаммен, басқа адамдармен, өз-өзімен келісімді өмір сүруге қажетті
баланың жеке тұлға ретінде дамуының негізі болатын дарындылығын,
адамгершілігін, ақыл-ойын, денесін дамыту, денсаулығын нығайту;
- өзін-өзі, адамдардың құқығы мен негізгі бостандығын, олардың ұлттық-
мәдени болмысын сыйлау сезімін тәрбиелеу;
- жас ұрпақтың бойында психологиялық ғылымның, халық тәжірибесінің
негізінде диалектикалық дүниетанымды қалыптастыру;
- халықтың дәстүрлі мерекелерін, салтанатты кештерін даярлап, өткізуге
оқушыларды белсенді қатыстыру;
- жаңа мазмұнды шығармашылық, танымдық клубтардың қызметін ұйымдастыру;
- мектеп оқушыларының шығармашылық жұмыстарының конкурстарын, көрмелерін
үнемі өткізіп отыру;
- жас суырып салма ақын, халық аңыздарын, поэмаларын оқитындардың
сыныптарын ашу;
- оқушылардың ғылыми қоғамын құру, тарихи-этнографиялық материалдарды,
тарихи ескерткіштерді, сауда жолдарды, ата-бабамыздың жауынгерлік
жолдарының тарихын зерттейтін клубтар (Ұлы Жібек Жолы, Жоңғар қақпасы
т.б.) зерттеу экспедицияларын, саяхаттар ұйымдастыру және өткізу;
- киноклубтар жұмысын жетілдіру, кино өнерінің болашағы мен өткенін
зерттейтін инициативті топтар құру, оқушыларды кино ерекшеліктерін, оны
мақсатты мазмұнды қабылдауын үйрету;
- ұлттық ойын және спорт түрлерінен жарыстар ұйымдастыру;
- ішкі істер органдарымен және басқа да құқық қорғау мекемелерімен оқушы
жастар арасында түсіндіру, алдын алу жұмыстарын ұйымдастыру (әңгіме,
кездесу, дөңгелек стол, сұрақ-жауап кештері. Тақырыптары Қылмыс және
құқық бұзушылық Адам және заң Абыройды ерте бастан және басқалар);
- Халық педагогикасы университеті арқылы тәрбие үрдісінің бірлігі мен
нәтижелілігін ата-ана мен қоғам үшін қамтамасыз ету, өзін тәжірибеде ұтымды
етіп көрсеткен әлеуметтік-педагогикалық комплекстердің қызметін жетілдіру,
Ашық есік күндерін, атам, әжем, әкем, анам және мен – спорттық жанұя,
Әжелер мектебі Аналар мектебі т.б. мерекелерді өткізуді дәстүрге
айналдыру [4].
Балалар интернаттарында тәрбие үрдісін ұймдастырған кезде, ол жерде
тұратын балалар ата-анасынан алыс тәрбиеленіп жатқанын, олармен үнемі қарым-
қатынаста болу мүмкіндігінің жоқ екенін ескеру керек. Бұл жағдайда
балаланың жеке басының қалыптасуына жанұяның ықпалы төмендейді. Балалар
өз жанұясында тәрбиеленуі үшін шағын комплектілі мектептердің жүйесін құру
маңызды. Әр мектептің жетістігі болып, ұжымды біріктіретін, өзінің
қайталанбайтын тәрбие жүйесін құру болып табылады. Ол ұжымда дәстүрлер мен
рухани байлықтар орын алып, оқушылар мен педагогтар өздерін қорғауда екенін
сезінуі тиіс.
Жалпы тұжырымдама жаңа сапалы ғылыми-педагогикалық ойдың дамуына
бағытталып, келесі жағдайларды қарастырады: психологиялық-педагогикалық
зертеулердің ұсыныстарын тәжірибеде нәтижелі қолдану, тәрбие жұмысын ұлттық
аймақтық әлеуметтік ерекшеліктерді, микроорта мүмкіндіктерін ескере отырып,
құру, жеке тұлғаның қалыптастыру жолдары және оған педагогикалық ықпалдың
қандай әсер ететіні педагогқа, оның дайындығына байланысты [4].
Қазақстан Республика Президенті қаулысымен қабылданған Қазақстан
Республикасының этномәдени білім беруінің тұжырымдамасы (15 шілде 1996 жыл
№3058) мемлекетте тәрбиені ұйымдастырудың негізгі жаңа аспектісін
белгіледі. Этномәдени білім берудің стратегиясы екі мақсаттың жүзеге
асырылуымен анықталады: білім беру жүйесі арқылы нәтижелі қамтамасыз
етілетін этникалық идентификация мен мемлекеттік интеграция. Білім беру
ұлттық сана-сезімді қалыптастыру, мәдени, тілдік қызығушылықты жүзеге асыру
құралы ретінде төрт негізгі функцияларды атқару тиіс:
▪ трансляциялық (этноұлттық қоғамдастықтардың бірлігін қамтамасыз
ету);
▪ дамытушылық (ұлттық сананың қалыптасуы мен дамуы);
▪ дифференциалдық (адамның ұлттық мәдени қажеттіліктерін анықтау);
▪ интеграциялық (мәдениеттердің өзара байланысын, бірін-бірі байытуын
қамтамасыз ету, жеке тұлғаның әлемдік ұлттық мәдениетте
интеграцилауын);
Аталған функцялардың орындалуы мұғалімге жүктеледі., оған ол жоғары
оқу орнында оқып жүрген кезден дайын болуы керек [6].
Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде тәрбиелеудің
комлекстік бағдарламасында (УК №2124 17 маусым 2000 жыл) тәрбие
стратегиясының нақты позициялары белгіленді. Мұғалім жүзеге асыруға
қабілетті мектептегі тәрбиені ұйымдастыру принциптері қалыптасады:
▪ педагог оқушыға өз дамуының жауапты субъектісі ретінде қарайтын,
тәрбиенің гуманистік бағыттылық принципі;
▪ табиғат пен әлеуметтік мәдени үрдістерді ғылыми тұрғыдан
түсіндіретін, тәрбиенің табиғатпен үйлесімділік принципі.
▪ Ұлттық тәрбиенің нормаларына сәйкес жалпы адамзаттық құндылыққа
негізделген тәрбиені қамтамасыз ететін мәдени үйлесімділік
принципі.
▪ Әлеуметтік бейімделу дағдыларын қамтамасыз ететін әлеуметтік
өзара байланыстың нәтижелік принципі.
▪ Тәрбиені жеке тұлғаның әлеуметтік және мәдени жан-жақтылығын
дамыту принципі [3].
Мектептегі тәрбиені ұйымдастыру принциптерінің негізінде жоғары
мектептің позициясы да анықталады. Жоғары білім беру жүйесінде
педагогикалық білім беруге ерекше көңіл бөлінеді, өйткені білімгер тек
арнаулы пәннен білімді меңгеріп қана қоймай, мектептің тәрбие стратегиясын
жүзеге асыруға да дайындалады. Қабылданған құжаттардың өміршеңдігі мен
дәлдігі Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына
жолдауында қолдау тауып отыр. Н.А. Назарбаев өткізіліп отырған реформаның
нәтижесінің бірі – жаңа формация педагогының қалыптасуы деп анықтайды, және
болашақта мұғалім мамандығы ең жоғары бағаланатын, сұранысқа ие
мамандықтарының бірі болмақ, ал мұғалім заман талабына сай болуы тиіс –
дейді [9]. Бір сөзбен айтқанда елімізде мемлекеттің тәрбие саясатының нақты
стратегиясы құрылды, мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс жасалды. Педагогика
ғылымы сол тапсырысты орындауы тиіс. Ғылымның әлеуметтік өзгерістерге дер
кезінде көңіл бөлу қабілеті – оның дамуының көрсеткіші. Сол себептен
болашақ педагогтарды өздерінің тәрбиелік функцияларын орындауға даярлау
маңызды болып табылады. Оның нәтижелі болуы білімгерлерге, олардың
тәрбиелік потенциалына байланысты. Оның мәні мен мазмұнын біз одан әрі
қарастырамыз.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы бүгінгі күнгі
тенденциялары және оның әр-түрлі сатысының алдында тұрған мақсаттары жалпы
үздіксіз білім беру жүйесінде жоғарғы білім берудің орны мен функциясын,
ролін қайта қарастыру қажеттілігін туындатады. Ол төрт сатыдан тұрады:
1. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту;
2. Орта (жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік);
3. Жоғары кәсіптік білім беру;
4. Жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беру.
Жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш буынында оқушылардың
адамгершілік тәрбиесі педагогикалық процестің адами құндылықтар мазмұнымен
қаншалықты берілуіне тікелей байланысты екендігі ертеректен белгілі. Орыс
педагогы П.Ф.Каптерев антикалық дәуірдегі афоризмдердің тәрбиенің
адамгершілік компоненттерінің ролін көрсете келіп, Кім ғылымда
жетілгенімен, адамгершілікте соншалықты қалып қалса, ол көп ұтылғандар
қатарына жататынын көрсетеді. Оның айтуынша, балалардың эстетикалық
сезімдері олардың ақыл-ой және адамгершілік тәрбиесімен тікелей байланысты,
яғни тәрбиеленушінің қоршаған ортаға ақылды, ойлы қатынасы қалыптасады,
табиғат сұлулығы мен өнерге сүйіспеншілігі саналы түрде дамиды делінген.
Жоғарыдағы түсініктемелер туралы талдауларды қорыта келе педагогикалық
процесте адамгершілік-эстетикалық тәрбие ұғымын қалып-тастырудың оңтайлы
формасын айқындау арнайы зерттеуді қажет етеді және бұл тұрғыда
синергетикалық қатынасты пайдалану адамгершілік-эстетикалық тәрбиені
қалыптастырудың интегративті сипатын ашады деп санаймыз.
Бастауыш мектепте оқушылардың адамгершілік-эстетикалық тәрбиесі оқу-
тәрбие мазмұнын гуманитарландыру арқылы жүзеге асырылады деп саналғанымен
мектепте оқытылатын пәндерді интеграциялау да белгілі бір шектеулер бар.
Сондықтан Г.Выготскийдің дамудың жақын зонасы теориясына сәйкес
балалардың танымдық қабілеттері арнайы шарттар мен жағдайлар тудырылғанда
ғана нәтижелі болады. Сол себепті бастауыш мектеп оқушыларының адамгершілік-
эстетикалық тәрбиесі сыртқы ықпалдан гөрі ішкі ықпалға көп тәуелді болады.
Өйткені, Я.Гальпериннің баланың ақыл-ой әрекетін сатылы қалыптастыру туралы
теориясын естен шығаруға болмайды. Ал оқушының адамгершілік-эстетикалық
тәрбиесі оның ақыл-ой әрекетінің қалыптасу дәрежесіне тура
пропорционалдығын үнемі есте сақтауымыз керек.
Педагогика ғылымында адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру құралдарына
жеткілікті көңіл бөлінгенімен, бастауыш мектеп оқушыларының адамгершілік-
эстетикалық тәрбиесі бір контексте қарастырылмаған. Сондықтан бала
тәрбиесіне күшті ықпал етуші оның өмір тәжірибесі мен сырттан берілетін
эмпирикалық білімдердің бірлігін қамтамасыз ету принципі аса маңызды.
Аталған принцип бала өскен ортада қалыптасқан дәстүр, салт, әдет-
ғұрыптармен жүзеге асырылады. Бұл тұрғыда халық педагогикасының тәрбие
жүйесі өзінше орынға ие. Қазақ халқының тәрбие дәстүрлерін оқу-тәрбие
процесіне енгізу арқылы оқу-тәрбие мазмұнын гуманитарландыру аталған
мәселені шешуде нақты бір қызмет атқарады. Қазақ этнопедагогикасының бай
мұралары баланың рухани дүниесін байыту, оның адамгершілік және эстетикалық
сезімдері мен көзқарастарын тұрақтандыру арқылы азамат деңгейіне
көтерілуіне жағдай тудырады.
Қазақ этнопедагогикасы бойынша зерттелінген ғылыми жұмыстарға
жасалынған талдау бүгінгі күнге дейін қазақ этнопедагогикасында
адамгершілік және эстетикалық тәрбиелер тек жеке түрде зерттелініп
келгенін, оларды жеке адамның тұтас мәнді қасиеті ретінде ешкім
қарастырмағанын байқатты. Қазақ халқының ауыз әдебиетінде, мәдениетінде,
түрлі қолданбалы өнерінде және дүниетанымдық ой-пікірлерінде осы қос
түсінікті қатар алу мысалдары жиі кездеседі. Сегіз қырлы - бір сырлы,
Көркіне заты сай, Тәні сұлудың жаны сұлу, т.с.с. мақал-мәтелдер мен
қанатты сөздер қазақ халқында азамат тәрбиесінің тұтастығын қамтамасыз ету
жүйесінің бар екендігінен хабардар етеді. Сондықтан қазақ халқының бай
рухани мұрасын бастауыш мектепте оқушылардың адамгершілік-эстетикалық
тәрбиесін қалыптастыруда зор мүмкіндігі бар екендігін айтқымыз келеді.
Адамгершілік құндылықтарға бай және жоғары сезімтал сырты қандай сұлу
болса, іші де сондай көркем жеткіншек ертеңгі күні ел қамын жейтін ел
ағасы болатынын бала бойына сіңіру сабақ процесі болсын, өзге де
педагогикалық іс-шаралар өткізу кезінде болсын бір сәтте ұмытылмауы керек.
Ал енді осы көзге көрінбейтін, өте нәзік сезімді, аса құнды қасиеттерді
жүректен жүрекке үзбей жеткізу тек шебер тәлімгердің, ұлағатты ұстаздың
ғана қолынан келеді.
Демек бүгінгі күнгі мұғалімнің басты мақсаты - өзіндік адамгершілік
құндылықтарын бала бойына дарыта отырып, оның жүрек түкпіріндегі рухани
қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ретінде жетілдіру үшін
оның бойындағы бар құндылықтарын дамыту.
Адамгершілік мұраттың эстетикалық тұрғыдан бейнеленуі адам тіршілігінң
саналалығын айқындауға мүмкіндік беретін бұлтартпас белгілерінң бірі – оның
болымысқа эстетикалық қарым – қатынасы. Адам бойындағы табиғи сезімдердің
баршысы осы қарым-қатынас барысында туындайтын алуан ықпалдарға байланысты
көрініп, түрлі реңк алатыны, әдебиет пен өнер шығармасында соған сәйкес
өзіндік көрінісн табатыны мәлім. Рухани кемелдену осынау процестің
қаншалықты жүйелі, жемісті жүргізілуіне, саяси, тарихи қоғамдық -
әлеуметтік факторлардың сол процеске қаншалықты қолайлы жағдай жасалуына
тәуелді. Міне, осы ретте рухани кемелденуге бастайтын рухани қажеттілкті –
адамгершілік мурат мәселесі ешуақытта күн тәртібіне түсіруге болмайтын
мәңгілік көкейкесті проблемалардың бірі екені ескеру қажет. Өйткені
адамгершілік қасиеттің азып - тозуы емес керісінше соның нығаюуына әсер
ететін мұрат бұғып жатқан рухани күштердің оянуына, дұрыс гуманистік бағыт
түзеп қажетті, биік азаматтық нысана таңдай білуіне тиісінше жәрдем
етпекші. Қоғамдық - әлеуметтік қыруар мен қайшылықтар келеңсіздіктер
адамгершілік мұраттан алыстауға қаншама итермелегенімен адамзаттың туабітті
табиғи қажеттілігі әрі табиғи қасиеті іспетті адамгершілік идеалдан
мәңгілік ажыратуы еш мүмкін емес. Эстон ғалымы П.Тульвисте әр түрлі
этникалық топтарды зерттей келе “Батыс” цивилизациясына араласпаған түрлі
этникалық топтарда ойлаудың осы формасы мектепте оқымаған балаларда ғана
емес, үлкендердеде жеткіліксіз дамығанын анықтаған” [12]
Ал оқу білім бұл оқулықтардың орнын толтыра алады. Алайда көркем
әдебиет шығармаларынсыз ешқандай шын мәніндегі толық қанды тәрбие жүргізу
адамды рухани кемелдендіру мүмкін емес. Өйткені әдебиет “Көңілге” сипат
жағының көркемдігімен мағына жағынның күштілігімен жағады” сол арқылы түсік
пен қабылдауға , түсінік пен толғанысқа ойлау мен түлеуге өзіндік ықпал
жасамақшы. Олай десек, адамгершілік мұраттардың обьективті гуманистік сыр
сипаты адамның рухани өрлеуімен таныма талғамының тереңдеуі мен жалпы
болымыс пен гармониалық қарым – қатынас жасауымен, адамзат прогерсіне
қызмет ететін мүдделерге үйлесуі мен де сабақтас екенін көңілге түйген жөн.
Адамгершілік мұраттарды өмірге етене жақын бейнелеуге құдіретті реализімнің
әлем әдебиетіндегі жетекші әдіске айналуының негізгі сырларының бірі – оның
өмірді шынайы бейнелеуге икемдігі мен көркемдік – эстетикалық идеалдардың,
категориялардың прогресшілдігінде екенін баса айту керек. Сол сияқты рухани
даму процесі де күрделі , қиын. Әсіресе балалардың әдебиетте белгілі бір
идеалық көркемдік нысаналар тұрғысынан бейнеленуі олардың рухани
қажеттілігін қанағаттандыру арқылы әрі эстетикалық, әрі тәрбиелік қызмет
атқарады.
Адамгершілік тәрбиесі біртұтастық оқу-тәрбие процесінің негізгі болып
табылады. Адамгершілік мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады.
“Мораль (латыншасы моранис, қазақшасы - әдет-ғұрып) - әлеуметтік
шындықтың эстетикалық сапаларын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттілік,
мінез-құлық, әдет-ғұрып т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі. Мораль
дегеніміз адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-
қатынастарын анықтайтын қауымдық өмір сүру ережелерінің, адамдардың мінез-
құлықтары нормаларының жиынтығы. Моральдың сипаты экономикалық және
қоғамдық құрылыспен анықталады, өйткені оның нормаларынан белгілі бір
таптың, әлеуметтік топтың, халықтың мүдделері байқалады. Ал қоғамда әр
түрлі көзқарас болғандықтан, мүделер де қарама-қарсы болады, әртүрлі
моральдар қатар өмір сүреді”.
Бүгінгі жағдайда бұрыңғы Кеңестік моральдың кейбір түрлері өзгереді.
Мораль барлық қоғамда өмірдің саласында еңбекте, тұрмыста, саясатта,
ғылымда, жанұяда, әр түрлі қатынаста адамның мінезін, іс-әрекетін,
қатынасын, санасын реттейді. Мораль этикамен байланысты. Этика – бұл
философиялық ғылым, қоғамдық сананың формасы, қоғамдық қатынастардың түрі.
Этикаға нормативті этика және мораль туралы, оның шығуымен дамуының
туралы, адамның өмір сүру салтының аса мәнді жақтарының бірі болып
табылатын адамгершіліктің әр түрлі қоғамдық құрмыстағы сан алуан формалары
туралы ілімдер жүйесі. Эстетикалық норма – адамдардың ұқсас қылық-
мінездерін жалпы ерекшеліктері бойынша немесе тиым салу арқылы реттеліп
отыратын адамгершілік қағидалар формасы. “Эстетикалық норма – ешкімнің
жарлығы мен немесе өкімет шешімі мен болмайды, дәстүр қоғамдық пікір
негізінде стихиялы түрде қалыптасатын құбылыс”. Эстетикалық норма жалпы
адамзаттың, таптың сипатта болады. Бұл қоғамдық - экономикалық формацияның
ауысу кезінде ескі эстетикалық норма жаңа эстетикалыө нормамен күреске
түседі. Қаракетшіл моральдын екі жағы бар: өзім үшін, ұжым үшін, әрбір
өнегелі азамат қоғам өміріне қайшы жағымсыз құбылыстар мен мансапқорлық,
алдау, сөзінде тұрмау, кертартпалық, әділетсіздік т.б. тікелей күресіп,
жағымсыз қылықтарға тосқауыл қоюы керек.
Гуманистік моралы шынайы адамгершілік қарым-қатынастарды,
ынтымақтастықты, ізеттілікті, адалдықты, кішіпейілдікті, қарапайымдылықты,
қайырымдылықты қуаттап уағыздайды.
Ұжымдық мораль. Моральдың бұл түрі бүгінгі кішігірім ұйым, қоғам,
серіктестік және қожалық т.б. кездеседі. Шынайы ұжымдық моральдың ұраны “У
жесең де руыңмен же”, немесе “Біріміз бәріміз үшін, бәріміз біріміз үшін”.
Мұндай принцип өзімшілдікпен, менмендікпен және пайда күнемдікпен
сыйыспайды, жалпы халықтың және мүдделерді ұштастырады.
Бүкіл адам баласына әр қоғамда ұзақ уақыт өзгермейтін моральдық
этиканың нормалары бар. Осылар ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады, жастарға
үлкен әсер етеді, ықпал жасайды. Мораль адамның - мінез құлқын, сана-
сезімін рететйді, қарым-қатынас мәдениетін жасайды. Бірақ өмірде моральды
бұзушылар жеткілікті. Әсіресе мына заманда: нашақорлық, жезөкшелік, алдау,
сөзге тұрмау, жауыздыққа бару т.б.
Мораль - қоғамдық сананың бір түрі. Ол адамдардың ара-қатынасынан
туындайды; адамгершілікке жататын, немесе адамгершілікке жатпайтын қылықтар
арқылы белгіленеді. Біз мұны өнегелі, өнегесіз қылықтар дейміз.
Адамгершілік, өнегеліліктің өзі өнегелі саналы идеял деп бөлінеді.
“Өнегелі немесе адамгершілікті сана – адамның қарым-қатынасынан, оның
эмоциялдық іс-әрекетінен, мінез-құлқынан көрінеді. Өнегелілік баланың жас
күнінен бастап, атаананың үлгісінен басталып ағайын туыстың, жора-жолдастың
ықпалымен, мектептің тікелей басшылығымен қалыптасады. Өнеге – адамдардың
бір-біріне, қоғамға деген міндеттері мен қарым-қатынастарын анықтағанда
көрінетін, олардың тәлім-тәрбиелілігі, үлгілі саналылығы, ерекшеліктерінің
жиынтығы.
Өнегелілік – сезімнен, ұлттан, ардан басталады. Сезімі, ар-ұятты бар
адам адамгершілігін жоғалтпайды, қашанда өнегелі болуға тырысады, жақсы
адамға еліктейді. Ол үшін сезім, ар-ұяттан басқа адамда жігер, ерік болуы
керек. Сол ерікті, жігерді дұрыс басқара (сезім арқылы) білуі қажет.
Өнегесіздікке жігерсіздік, еріксіздік, өзін-өзі ұстай алмайтын, басқара
алмайтын адам барады. Өнегелі сананы, мінез-құлықты қалыптастыру үшін, ар-
ұят, ерік, жігерден басқа өнегелі дағды керек, өнегелілікке дағдылану
керек.
“Адамгершілік тәрбиесі – тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моральдық
сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді
дамытудың сара жолы. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал
арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда
мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі
өлең, сурет, әңгімелер пайдаланады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде
этикалық қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік сананылығын (гуманизм,
ұлтжандылық, отан сүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани
байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір
сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиет кеңінен
пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады.
Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты жеке адамды дамытудың негізгі бөлігі
Ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін,
белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу, іс-әрекетін ұйымдастыру осы адамгершілік
тәрбиесінен басталады. Ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын,
кішіпейілділігін, ілтипаттылығын, орындағыштығын, жауапкершілігін
қалыптастырады. Әр қоғамда, барлық өмірде, еңбекте, тұрмыста, жанұяда,
тапаралық, халықаралық қатынастарда мораль адамның сана сезімін реттеді,
қалыптастырады. Мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, олардың өзара
қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді немесе керісінше өмір талаптарына
байланысты олардың өзгеруін талап етеді.
Адамгершілік асыл мұраттарды нығайтуға ұмтылған әдебиетте өмір
шындығын көркемдік шындыққ айландыру немес бейнелеу принциптері және
балалар әдебиеті деген көкейкесті мәселенің қашанда күн тәртібінен түспеуі
заңды. Бір қаорағнда, бұл іске жастардың белсене араласып кетуге мүмкіндігі
мол сияқты. Бірақ социологиялық зерттеулер жағдай іс – жүзінде олай емес
екенін көрсетеді. Жастарға творчествалық белсенділік құлшыныс жетіспейді.
Өйткені оларға алдыңғы буындардың ықыласы құрмет кеңесі мәселелерді
жастардың өздері шешуіне мүмкіндік аз болған. Сол себепті “Жастардың басым
көпшілігіне ойлаудың комфорымды сипаты т ән мұндай ойлау сипат ына
мойынсұмидарған жауапты немесе басшы қызметтен бойын аулақ салу, біреуден
озбай көптің бірі” болып жүруге көңіл қойған. Балаларды биік адамгершілік
мұраттарға талпындыру жұмылдыру қоғамнның қайратты азаматтар етіп
қалыптастыру ісінде балалар әдебиеті әрі рухани – психологиялық әрі белгілі
бір деңгейде әлеуметтік рол атқарады.
Жас жеткіншектер кез-келген шығарманы әсерленіп, қабылдай бермейді. 8-
10 жастағы балалар кейпкерлердің жан дүниесіне баурп әкетуге мүмкндік
беретін адамгершілік әрекет айқын көрінген кітаптарды көбірек қызығып
оқиды. Әдебиет шығармасы ең алдымен творчествалық тұлғаның (жазушының) әр
алуан өмір құбылысына қатынасын, сол туралы ой толғаныстар мен
тәжірибесінің көзқарасымен интелектуалдық күш қуатын белгілі бір дәрежеде
бейнелейтіндіктен баланың сана-сезіміне, сол арқылы қбілетіне де әсер
етпекші.
Рухани эстетикалық тәрбие беретін шығармаларды оқыту мектептің оқу
процесімен қатар сыныптан тыс, мектептен тыс жұмыстар негізінде жүргізілуі
тиіс. Өйткені қабылдаудың психологиялық негізі бойынша баланың эстетикалық
тәрбиесі сензитивті деңгейде жүзеге асырылады. Сондықтан тыс оқыту арқылы
бала қабылдайтын эстетикалық әсерді, оның рухани мазмұнын қызықты етіп
тәрбиелеуге болады. Яғни сыныптан тыс оқытуда жүйелі түрде арнайы
бағдарламаларға сәйкес ұйымдастыру арқылы (кездесу, әңгімелесу, сырласу,
пікір айту, дискуссия, т.б. жандандыруға болады. Біздің зерртеу
жұмысымыздың келесі бөлімінде сыныптан тыс арқылы оқушылардың рухани
эстетикалық тәрбиесін ұйымдастыру мазмұны мен әдіс тәсілдері, формалары
қарастырылады.
1.2 Бастауыш мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мазмұнына ғылыми-
педагогикалық негіздеме
Педагогика ғылымы бүгінгі күні көптеген жалпы ғылымилық, әлеуметтік-
философиялық, әлеуметтік-мәдени және адамгершіліктік-эстетикалық
процестердің тоғысуына тап келіп отыр, өйткені қоғамдық өмірдің күрделі
талаптарына сәйкес тәрбиенің құндылық сипаттарын қайта анықтау өзекті
мәселе ретінде қарастырылуда. Ал оның алғы шарты ретінде ізгілікті мазмұнды
гуманистік құндылықтарды дамыту, яғни жеке тұлға ретінде тұлға бойында
қайырымдылықты, шыншылдықты, әділдікті, еркіндікті қалыптастыру қажеттілігі
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында жетекші ұстанымдарының бірі болып
қарастырылған. Әсіресе, олардың тәрбие практикасында бүгінгі күні
жалпыадамзаттық негізгі құндылықтарды анықтау, бекіту үшін аса қажеттігі
көрсетілген болатын [2].
Оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру оқушыларға бүкіладамзаттық
құндылықтарды дарыту арқылы, әрбір оқушының тек білімі, біліктілігі және
дағдысын ғана емес адамгершілік сипатын анықтайтын өзіндік рухани
байлықтарының санасын арттыру жүзеге асырылады. Сондықтан білім, іскерлік
пен дағды оқушының тек тұлғалық ерекшелігін қалыптастырудың элементарлы
негізі ғана бола алады, ал қабілеттері мен құндылық бағдарларының жан-жақты
дамуы жоғары және өнімді қалыптасу деңгейі болып саналады, яғни тәрбиелілік
мәдениеттің жоғарылауының, бүкіладамзаттық құндылықтарды меңгеру арқылы
ізгіліктік көзқарасының тұрақталуының көрсеткіші болып алады. Оқушылардың
жалпыадамзаттық құндылықтар туралы білімдері мен ізгіліктік тәрбиені
қалыптастырудың ең тиімді, мүмкін болатын құралы – берілетін білімдерге
адами және рухани сипат беру болып табылады [78,257].
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір
сүрген барлық ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда тәрбие теориясы мен
практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырады. Ол: құндылықтық, мақсаттылық,
мазмұндық, технологиялық, нәтижелілік деңгейлердің барлығында да көрініс
тапты. Неміс философы К.Н.Шварцманның Философия және тәрбие атты
кітабында батыс елдеріндегі кездескен мәселелер біздің ХХІ ғ.
педагогикасының өзекті мәселелері болып алдымыздан шықты [79]. Өкінішке
орай, алғаш рет адамзаттың мыңдаған жылдар бойы жас ұрпақ бойына сіңіруге
бағытталған гуманистік, ізгіліктік принциптері қажетсіз болып қалды.
Нарықтық экономика әлемінде Ноосфералық ақыл-ой дәуірі мен этикаға жауап
беруге қабілетті тұлғалардың бүкіладамзаттың қажеттіліктері мен қазіргі
қоғамда үстемдік етуші және халықтың өзіне бүкпесіз бағыну саясатын
насихаттаушы, өзімшіл, әлеуметтік-рулықты басты мақсат етуші адамдардың
арасында тұрақты қарама-қайшылық қажеттіліктері қалыптасты. Күрделі
әлеуметтік және рухани қарым-қатынастарда өмір сүре алу үшін жас ұрпақ
үнемі өзгерісте болатын өндірісте, бизнесте, қоғамдық-саяси өмірде, түрлі
қатынастарда бағдарлана және соған лайықты әрекет ете алуы тиіс. Ол үшін
оған өзінің табиғилығын, имандылық бастауларын, өзін құрметтеу және
басқаларды сыйлау негіздерін жоғалтпауы керек, өзін-өзі тани білу мен үнемі
жетілу қабілеттерін дамытуы тиіс.
Міне, сондықтан педагогика ғылымы бүгінгі күні жас ұрпақ тәрбиесінің
шешуші бағыттары мен мазмұнына қайта қарау қажеттігін көкейкесті мәселе
ретінде қарап отыр. Сол себепті педагогика ғылымы тәрбие жұмыстары,
тәрбие жұмыстарының мазмұны, тәрбие технологиясы, тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру технологиясы ұғымдары мен түсініктеріне жаңаша мән беру арқылы
оқушылардың тәрбие жүйесін жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр.
Классикалық педагогикада тәрбие ұғымына үш түрлі түсініктер берілген
және олардың зерттеу нысанасына қатысты салыстырмалығы айтылған [80].
Әлеуметтік өлшем бойынша тәрбие жас ұрпақтың мәдениеті мен оның түрлерін
меңгеру үшін арнайы ұйымдастырылған, мақсатты – бағытты процесс. Бұл
жүйенің педагогикалық ықпалы халықтың ірі әлеуметтік топтарына, олардың жас
және әлеуметтік ерекшеліктеріне қатысты қоғамдық институттарға бағытталған.
Бұл түсінік бойынша тәрбие процесінің үздіксіздігі, олардың құрылымдық
тұтастығы жүйе элементтері ретінде жанұяда, мектепке дейінгі мекемелерде,
мектепте, жоғары оқу орындарында, қоғамдық ұйымдарда қамтамасыз етілуі
тиіс.
Тәрбиені педагогикалық процесс деп түсіндіретін деңгейде тәрбие-
адамның ішкі дүниесіне әсер ететін барлық педагогикалық ықпалдардың
кірігуі (интеграциялану), яғни адам бүкіл өмірінде өзіне қатысты тәрбиелік
функцияларды атқарушы адамдар арасында болады және олардың ықпалын
тиімділік дәрежесі бойынша қабылдауы - деп тұжырымдауға болады [81,158].
Тәрбие жүйесінің әрбір звеносы тәрбиеленуші үшін өзіндік тәрбие ықпалын
тигізеді. Тәрбиені кәсіби қызмет ретінде түсіндіретін үшінші анықтамада
педагог-тәрбиеші қызметі тәрбие субьектісі ретінде алынады және түрлі
тәрбие звеноларында нақты әрекеттер жүйесімен қызмет етеді.
Тәрбие ұғымының түрлі анықтамалары мен түсініктерін қазіргі тәрбие
көріністері контексімен салыстыра отырып, Б.Т.Лихачев тәрбиені адамның
сапалық қасиеттерімен бағалау арқылы жаңа гуманистік анықтамасын берген жөн
деп санайды [82]. Аталған логика бойынша тәрбие – адамның сапалық деңгейін
мәндендіруші, оның тұрмысының мән-мағынасы мен өмір сүру әдістерінің өзгеру
динамикасынан туындайтын педагогикалық өзара әсерлесу нәтижесі деп
түсіндіруге болады.
Тәрбиеге гуманистік сипат беру мақсатында біраз ғалымдар оны
әлеуметтендіру жеткілікті, яғни бағытталған әрекет арқылы индивидке саналы
түрде қажетті қасиеттер мен белгілерді сіңіруге болады (И.С.Кон) десе [83],
біразы (Изотов М.З, Фромм Э) жеке тұлғаның қажеттіліктерін қалыптастыру мен
оларды қанағаттандырудың мүмкін болатын әлеуметтік тәсілдерін анықтау
жеткілікті [84], [85], ал Г.С.Батишев - адамға өзін-өзі танып білу мен өз
қажеттіліктерін анықтау мүмкіндігін беру қажет, сонда ғана тәрбиеде
гуманистік мазмұн бола алады деген [86]. Дәстүрлі түсініктерде
(Я.А.Коменский, В.Зенковский) тәрбие ұстап отыру механизмі немесе мінез-
құлықтық шектеу делініп [4], [87], этностық, туыстық қарым-қатынастар
жүйесінде өмірдің талабы мен ережелерінің, мәңгіліктік заңдарымен байланыс
тәсілі ретінде бағаланады, ал Р.Тагордың еңбектерінде адамзаттың
данышпандығының шексіз ішкі бастауларын сыртқа шығарушы деген тамаша
анықтама беріледі [88].
Жоғарыда келтірілген анықтамалар мен түсініктерге жасалынған талдау,
тәрбиенің атадан ұрпаққа біржақты берілетін тәжірибе мен бағалау
тұжырымдары деп қабылданбай, адамдардың бірге өмір сүруінің қарым-
қатынастық және әрекеттік әсерлесуі ретінде түсіндірілуі дұрыс деп
санаймыз.
Тәрбиені осылай түсіну тәрбиеленушіде өз өміріне қажетті мәселелерді
имандылық жолмен таңдау іскерлігін қалыптастырады, яғни өзінің ішкі
табиғатына, жан қуатының бастауларына сүйенуді міндеттейді. Бүл жағдайда
тәрбие мақсаты тәрбиеленушінің басқа адамдардың өмірімен салыстыра отырып
өз өміріне қатысты пайымдаушылық, шығармашылық, ізгілік қарым-қатынас
қалыптастыруға бағытталған. Орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің пікірі бойынша
осы мақсатты: Өмірдің барлық кездейсоқтарының соққыларына төтеп бере
алуға мүмкіндік беретін білім адамды зиянды, әрі оны бұзақы әрекеттерден
құтқарушы және барлық қарым-қатынастардан қайырымды, жағымды нәтижелер ала
алатын мүмкіндікке жетелейді- деп өрнектеуге болады [89].
Осындай түрде келтірілген мақсат педагог-тәрбиеші үшін басқа мазмұнға
сәйкес сенімді болуы мүмкін, өйткені ол нақты сипаттамалармен мінез-құлық
нормаларының тиісті жиынтығынан бас тарту немесе басқаша сапалық мазмұнға
ұмтылатын өзіндік тәрбиелік стандарт болып өрнектеледі.
Бұл жағдайда сөз талап етілетін қасиеттер мен сипаттамалардың
стандартты жиынтығы туралы емес, адамда тәрбие жұмысының педагогикалық
ықпалы көмегімен қалыптасатын тұрмыстық басымдылықтар (доминанттар) туралы,
яғни мағынасы мен мазмұны адамның басты тұрмыстық ұстанымдарын таңдауды
қамтамасыз ететін педагогикалық әсер ету туралы болады. Аталған
таңдаулардың тізбегі адам санасының өзектілену динамикасын әрбір жекеленген
жағдайларда анықтап бере алады.
Тәрбие мақсатында осындай көзқарас ХХІ ғасырдағы адам тұлғасының
ғарыштық мәселе екендігін негіздейді. Бұл мәселеге қатысты әлдеқайда үлкен
еркіндік дәрежесі мен адамдардың түрлі көріністері талап етіледі. Тек қана
еркіндік шартына сәйкес адамда - өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz