Тәуелсіздіктен бұрынғы ислам дінінің ахуалы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2-5
І-бөлім. Тәуелсіздіктен бұрынғы ислам дінінің ахуалы. Қазақ
халқының дәстүрлі діни
сенімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.1.Дін және
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6-10
1.2. Тәуелсіздікке дейінгі діни
ахуал ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .11-16
ІІ-бөлім. Қазақстанға дәстүрлі емес діни исламдық
бағыттардың
келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..17
2.1. Діни сенім және діни бірлестіктер туралы
заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-20
2.2. Исламдық бағыттағы
ағымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-
29
2.3.Исламдық емес бағыттағы
ағымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52-54
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе.
Зерттелу жұмысының өзектілігі: Қазақстанның тәуелсіз мемлекет
болғанына 18 жылдан асты, бірақта қазақ халқының діни мүддесі осы кезге
дейін шешімін таппай келеді. Оған көз жеткізу үшін, осыдан он-он бес жыл
бұрын бұқаралық ақпарат құралдарына жазылған материалдар мен бүгінгі
ақпарат материалдарын салыстырып көрсек, бұған көзіміз әбден жетеді. Сол
кезде көтерілген проблемалар жылма-жыл қайталануда, бірақта іс жүзінде
өзгеріс шамалы. Осы проблемалардың ішінде көп айтылып, бірақта шындап қолға
алынбай жүрген мәселе, ол қазақ халқының рухани мәдениетінің негізі — тілі,
діні, салт-дәстүрі болса, осы құндылықтарымыздың әлі күнге дейін толық
шешімін таппауы. Әрине бұл мәселелер тәуелсіздік алғаннан бері сөз жүзінде
айтылудан кенде емес, бірақта іс жүзінде, яғни халқымыздың күнделікті
өмірінде, олардың қолданыс деңгейі ешқандай сын көтермейді.
Адам — адам болып қалыптасу үшін діни иманы, ұлт — ұлт болып қалыптасуы
үшін оның, тілі, салт-дәстүрі болуы керек. Алайда қазақ халқының бұл
құндылықтары жыл өткен сайын әлсіреп, еліміздің болашағы жастарға қажет
болмай барады. Бір жағадан бас – бір жеңінен қол шығарып осы проблеманы
қолға алмасақ, келешекте қазақ халқы — рушыл, жүзшіл, ұлтшыл, космополит,
нигилист болып бірнеше топқа бөлініп, біртұтас ұлт болудан қалу қаупі бар.
Осыдан кейін неге біз тәуелсіздігімізді алғанан кейін осындай қалге түсіп
отырмыз деген сұрақ туындайды.
Біздің бүгінгі күні мұндай жағдайға келуіміздің бірнеше объективті
және субъективті себептері бар. Біз болсақ осы кезге дейін бұл проблеманың
себептерін анықтап алмай, тек оның салдарын сөз етіп, сонымен күрескен
болдық, сол себепті біздің әрекеттеріміз әр кез сәтсіздікке ұшырап отырды.
Қазақ халқы тәуелсіздік алғанға дейін-ақ әлеуметтік, мәдени, экономикалық
жағынан қалалық және ауылдық болып екі топқа бөлініп кеткен болатын. Егерде
ауылда тұратындар қазақтың мәдениетіне жақын ауылдың өмір салтымен өмір
сүрсе, қалада тұратындар орыстың мәдениетіне жақын қаланың өмір салтымен
өмір сүреді. Осындай объективті жағдайларға байланысты, қазақ халқы екі
әлеуметтік топқа бөлініп, олардың ұлттық санасы мен менталитеті әр түрлі
болып қалыптасты. Сол себепті ауыл тұрғындарында рулық-патрихалдық сана
басым болса, қала тұрғындарында космополистік-нигилистік сана басым.
Қазіргі біздің тәуелсіздік алғанымызға он алты жылдан асса да, қазақтың
ұлттық мүддесін қорғап, оның басын біріктіретін бір ортақ ұлттық идеология
жасай алмай жүргеніміздің басты себебі сол. Оның үстіне қоғамымызда
нарықтық экономиканың орнауына және жеке меншіктің заңдастырылуына
байланысты қала тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы күрт
жоғарлап, керісінше ауыл тұрғындарының тұрмысы тым нашарлап кетті. Сол
себепті ауыл мәдениетінің, яғни қазақ мәдениетінің қадірі кетіп, жастар
қалаға жиналып, қала мәдениетіне ден қоя бастады. Қазіргі кезде ұлттық
рухани мәдениеттеріміздің, былайша айтқанда — тіліміздің, дініміздің, салт-
дәстүріміздің дамымай, күнен-күнге беделінің азайуының негізгі себебі
осыдан.
Сонымен бірге мұның субъективті себептері де бар. Атап айтқанда
ұлтымыздың саяси және рухани элитасы қалалық өмір салтымен, яғни орыс
мәдениетімен тәрбиеленгендіктен, олардың көбі қазақ тілін білмей, яғни
қазақ мәдениетін түсінбегендіктен оны сыйламай, ұлтымыздың космополит
элементіне айналып барады. Осындай себептердің салдарынан қазіргі кезде
қазақ халқы рухани дағдарысқа ұшырап отыр. Енді осы тығырықтан шығудан
қандай жолдары бар және оған қалай қол жеткізуге болады?
Меніңше, оның бірден-бір дұрыс жолы, қазақ халқы өзінің тарихи қалыптасқан
рухани мәдениетінің негізі — тілін, дінін, салт-дәстүрін сақтап, оны әрі
қарай дамыту үшін олар жаңа өмір жолына түсулері керек. Себебі адамның
ұлттық санасын, оның дүиетанымын, өмірге көзқарасын қалыптастыратын,
адамның күнделікті тіршілігінің негізі болып саналатын, оның — өмір салты.
Осы кезге дейін қазақ халқы негізінен ауылдың өмір салтымен өмір сүріп
келеді, сондықтанда олардың дүнитанымы, менталитиеті, мәдениеті сол
өздерінің өмір сүретін ортасына байланысты қалыптасты. Оның үстіне қазақ
халқы бодандықта болғандықтан, олардың басында еркіндігі болмай,
метрополияның жүргізген саясатына бас иуге тура келді. Қазіргі кезде жағдай
мүлде басқаша. Біріншіден, біз тәуелсіз елміз, өзіміздің мемлекетіміз бар,
енді өмірімізді қалай өзгертеміз десек те өз еркімізде. Сондықтан да біз
ешкімге қарайламай, қайткенде өмірімізді жақсартуға болатынын жақсылап
ойланып, сонан кейін іс-әрекетке көшуімізге толық мүмкіншілігіміз бар.
Екіншіден, қазақ халқының басым көпшілігі бұрын ауылдық жерде тұрып келсе,
енді қалаға шоғырлана бастады. Сондықтанда бұрынғыдай орыс мәдениетіне
еліктеп ассимиляцияға ұшырамай, қалалық өмір салтына бейімделген өзінің
ұлттық мәдениетін қалыптастыруға тиіс. Үшіншіден, саяси, рухани,
экономикалық биліктердегі ұлттық элитамызды қазақыландырып, оларды қазақтың
ұлттық мүддесін қорғайтын, патриоттық сезімдегі ұлттық элитаға
айналдыруымыз керек.
Енді уақыт оздырмай осы шараларды тез арада үкіметіміз болып, зиялы
қауымымыз болып, бүкіл халық болып қолға алып, іс-әрекетке көшуге тиіспіз.
Біз осы кезге дейін, қазақтың ұлттық мүддесін қозғасақ, басқа ұлттардың
наразылығын тудырып, ұлт аралық татулыққа сызат түсіреміз деп, жалған
қағиданың жетегінде болып келдік. Егерде шындыққа тура қарайтын болсақ бәрі
керісінше болуға тиіс. Қазақстанның байырғы тұрғыны, әрі сан жағынан бүкіл
Республика халқының үштен екісін құрап отырған қазақ халқының ұлттық
мүддесі өз Отанында қорғалмаса, Қазақстанда еш уақытта тыныштық болуы
мүмкін емес екенін уақыттың өзі көрсетіп берді. Осы соңғы он бес жылдың
ішінде Қазақстанда қазақ мүддесінің қорғалмауы салдарынан бұл проблема
ақпарат құралдарында тұрақты көтеріліп келді. Қазіргі жағдайда бұл
проблеманың сөзден іске көшкенін көріп отырмыз. Оған дәлел, соңғы жылдарда
түрлі ұлттық бағыттағы қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдардың құрылуы. Тіпті
соңғы айларда бұл мәселе саяси сипат алып, ұлттық бағыттағы партиялар
құрыла бастады. Егерде бұл проблемаға қазірден мән беріп, оны әділ шешуге
күш салмасақ, ол бара-бара күрделеніп, ұлттық көлемдегі үлкен проблемаға
айналуы мүмкін.
Зертеулер жұмысының деңгейі.
Қазақстандағы қазіргі ислам дінінің ахуалына талдау жасау, олардың
даму және таралу бағыттарын анықтау бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің
бірі екендігіне дау жоқ. Бұл тақырып жайында бұхаралық ақпарат құралдарына
және интернеттерге сүйене отырып қарастырдым.
Зерттелу жұмысының мақсаты мен міндеті. Тәуелсіздік жылдардағы ислам
бағыттары мен ерекшеліктеріне діни-философиялық сараптама жасау, оның
қазіргі таңда жас ұрпаққа беретін пайдасын және ислам әлеміне қосатын
үлесін анықтау, сонымен қатар оны тәрбие беру ісінде қолдануды мақсат ету.
Зерттелу жұмысының ғылыми жаналығы. Тәуелсіздікке дейінгі жәнене кейінгі
діни ахуалдардың айырымашылықтарын және сол кездегі исламдық діни оқу
орындарын талқыладым.
Зерттелу жұмысының құрылымы.
Жұмыстың құрлымына келетін болсақ жұмыс екі бөлімден, бес тараудан
тұрады. Бірінші бөлім екі тараудан, екінші бөлім үш тараудан құралған.
Соңында қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен аяқталады.
І-бөлім. Тәуелсіздіктен бұрынғы ислам дінінің ахуалы. Қазақ халқының
дәстүрлі діни сенімі.
1.1. Дін және мемлекет
Бірақ біздің мемлекетіміз діни теократиялық емес зайырлы мемлкет.
Ол: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы- адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Зайырлылық әртүрлі яғни, оның принципінің іске асурылу моделдері
көп. Зайырлылық мемлекттің діндерге ұстанатын принципі мемлекеттің басты
заңында азаматтарына діни сенім бостандығына заңды түрде кепілдк береді.
Бұл деген мемлекет азаматтырдың діни сеніміне араласпайды. Азамат дінге
сене ме, сенбей ме таңдау құқығына еркіндік береді.
Зайырлылық принципінің мәні мемлекеттің азаматтарына заң жүзінде діни
сеніміне, таңдауына және ұстану құқығына кепілдік береді. Мемлекет неге
зайырлылық принципін ұстанады? Өйткені дін (сенім) адамның ішкі дүниесіне
қатысты, ол- жүрекке орналасады. Сондықтан да мемлекеттің зайырлылық
принципін ұстанатыны осында.
Адамдардың діни сенімдеріне қатысты Қазақстан Республикасы
Конституциясының 22-бабында былай делінген: "Әркімнің ар-ождан бостандығына
құқығы бар." Адамның қандай діни сенімге енуі, оның жеке басының ісі. Бұл
жөнінде Президент Нұрсұлтан Назарбаев "Қазақстан-2030" деген Қазақстан
халқына жолдауында: "Әртүрлі этникалық және діни топтардың біреуіне
мүмкіндік беріп, екіншісіне еркіндік бермеген елдің болашағы жоқ,"-деген
болатын. [1.25]
Конституцияның бесінші бабында дін және діни бірлестіктер туралы былай
жазылған:
3. Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың Конституциялық құрылысын
күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан
келтіруге, өлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық
араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың
қызметіне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар
құруға тыйым салынады.
4. Республикада басқа мемлекеттердің саяси партиялары мен кәсіптік
одақтарының, діни негіздегі партиялардын қызметіне, сондай-ақ саяси
партиялар мен кәсіптік одақтарды шетелдік занды тұлғалар мен азаматтардың,
шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді.
5. Шетелдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызметі,
сондай-ақ шетелдік діни орталықтардың Республикадағы діни бірлестіктер
басшыларын тағайындауы Республиканың тиісті мемлекеттік органдарымен келісу
арқылы жузеге асырынады.
Он төртінші бапта былай жазылған: 2. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық
және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына, түрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге
жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Он тоғызыншы бапта: 1. Әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай
дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрестпеуге хақылы.
Жиырмасыншы бапта: 3. Республиканың Конституциялық құрылысын күштеп
өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет кауіпсіздігіне нұқсан
келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және
рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылықка бас ұруды
насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді. [2.54]
Мемлекеттің жоғары топтық сипаты имамдармен көмек көрсететіндігі
анықталды. Қазақстандағы исламның дамуы тура жолда. Жоғары топтық
мемлекетте ислам рухани қызметтерді атқару қажет. Діннің саясатқа кірудің
барлық тенденцияларын қиып өту қажет. Мысалы, Ақ Орда қозғалысының
құрылуы – дінді өзінің саяси мақсаттарында қолдануы. Дәл осылай халифатты
құру ойы. Осы адамдар билікке келгеннен бастап, олар жұмыс жасап жатқан
барлық институттардың аттарын өзгертеді, бірақ іс жүзінде жүйе сол қалыпта
қалады. Олардың басты мақсаты билікке жету.
Халықта діни дәрежесі жоғары Қазақстанды жоғары таптық сипатта
көргіміз келетін дәуір сондай. Бұған кедергі уммадағы шатастық, мұсылмандық
мәдениеттің жоқтығы, діни білімді адамдардың аздығы болып табылады. әлемде
ислам жайында ештеңе білмейді, ал. исламы мықты жоғары таптық мемлекет
болады. Қазіргі таңдағы исламға қызығатын және үйренетін жас өспірімдердің
саны өсуде.
Демек, дін және діни бірлестіктер туралы құқықтық Конституциялық негіз
жасалған. Бірақ, бүгінде 1992 жылы қабылдаған "Діни сенім бостаидығы және
діни бірлестіктер туралы" занды 1995 жылғы кабылдаған соңғы Конституция
негіздіріне сай етіп, қайта толықтыру мәсслесі басылым беттерінде
талқыланып жатыр. [3.74]
Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып жарияланған соң, дін
бостандығы жаңа арнаға түсті. Кеңес империясы негізінде атеизм мемлекеттік
идеология болғандықтан діни әрекетке шектеу қойылған болатын. Маркеистік-
лениндік ілімнің келмеске кетуімен бірге атеизм бұрынғы күшін жойды.
Атеистік дәстүр орнына дінге сену ісі өріс алды. Қазіргі Қазақстанда 46
конфесеия мен деноминациядан өкілдік танытатын 2192 діни бірлестік құқық
қорғау орындарында тіркелген. Сонымен қатар 246 шетелдік миссионер
республика көлемінде әрекет етуде. Мұның бәрі 1992 жылғы "Діни еснім
бостандығы және діни бірлестіктер туралы" заңмен реттелген. Соңғы халық
санағы бойынша қазақтардың еліміздегі үлес салмағы елу пайыздан асқандықтан
ислам дінінің қоғам өміріндегі орны ерекше.
Мұсылмандар діни басқармасының мәліметтерше қарағаңда қазіргі
Қазақстанда 24 этностан тұратын 11 миллион мұсылман бар. Мұсылмандар діни
бірлестігінің саны 1313. Қазір көптеген елді мекендерде мешіттер салынып
олар өз міндеттеріне сай қызметтер атқаруда.
Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы 1990 жылдан бастап дербес
қызмет атқара бастады. Бұған дейін Орта Азия мен Қазақстан Мұсылмандарының
діни баскармасына бағынып келген. Осы уақыттан бастап Ислам дінін тарату
ісі жетіле түсті. Елімізде жиырмадан аса медресе 1977 жылдан бері Алматыда
Ислам институты діни мамандар даярлауда.
Діни басқарма тарапынан "Ислам әлемі" (1997 жылдан) деген атаумен 2000
жылға дейін көпшілік-бұқаралық журнал шығарылып, кейін ол журнал Ислам және
өркениет" деп аталатын газет ретінде қайта жаңғырып көпшілік қауым
игілігіне ұсынылды. Сонымен қатар діни басқарма тағы да басқа бірқатар діни
басылымдарды жарыққа шығаруда. Діни Басқарманы араб тілі мен әдебиетінің
маманы, дінтанушы профессор, бас муфти Әбдісәттар Қажы Дербісәлі басқаруда.
Ислам діні Қазақстанда мемлекеттік дін болмағанынен жұртшылық арасында
беделі зор. Сондықтан Қазақстандағы ислам дінінің жақтастары да дұшпандары
да бар. Республикада Ислам дінінің өрістеуіне шет елдак мұсылман елдері
ресми тұрғыдан ынта білдіруде. Олар мешіттер салуға, діни оқу орындарын
ұйымдастыруга өз көмектерін білдіруде. Сонымен бірге Ислам дінінің атын
жамылған өзге ниеттегілер де әрекеттер жасауда. Мұны дінді саясатқа
айналдыру тәсілдері деп түсіну керек. Бұған дәлел ретінде Түркістан
қаласының 1500 жылдық мерекесі үстінде қолға түскен Хиз-бу – Тахрир
экетремистік ұиымының мүшелеріне қарсы Шымкент қаласында болған сот
қорытындысын айтуға болады. Ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері
олардан мемлекет құрылысын күшпен құлатуга шақыратын үндеулер, діни
әдебиеттер, сонынен қатар қару-жарақтар, есірткілер тапкан.
Бүгінгі күні егеменді Қазақстанда қандай дінге бомасын қатал тиым салу
нәтижесіз екендігін өткен тарихымыздан білеміз. Тек ол діндердің
мемлекеттің дамуына, ұлтық мәдениетке кедергі келтірмеуін қадалаған
тиімдірек.
Саясаткерлердің және кейбір ислам лидерлерінің көзқарастары исламның
мемлекетпен қарым – қатынасын бұзатынын айтады: Ислам қоғамның
руханилығына жауап беру қажет және саясатқа араласпау қажет. Бұған
саясаткерлердің көз қарастары кедергі жасайды, барлық уақытта дін биліктің
құралы болған.
Имамдар ҚР жоғары тапты билік түрінің өзгеру қаупін де түсінеді. Ислам
мемлекеттік және қоғамдық өмірге қатысу қажет. Исламның қоғамдық өмірдегі
орнына тек мұсылмандар ғана емес, Қазақстанның барлық халқы да мұқият қарау
қажет. Исламның білімі және заңдары біздің мемлекетіміздің дамуына мықты
әсер етуі мүмкін; Не қазір, не болашақта ислам мемлекеттің мақсаттарына
байланысты әсер етпеу қажет. Мемлекет және ислам бірге болу қажет. Исламның
бейбітшілік көз қарасы қоғамның рухани өмірінің негізі болу қажет және
саясатқа араласпау қажет. Айтылған талқылауларда діни кеңестік мемлекеттің
саясатына имамдардың сенімді көз қарасты анық көрінді: Конфессиялап және
мемлекет арасында ешқандай мәселелер болмайды. Менің ойымша, мемлекет осы
бағытта дұрыс шығуы және дамуына жол бермеуде. [5.39]
Кейбір талқылауларда имамдар Қазақстанның мемлекеттік рөлінде имам
өмірін күшейтуге тырысады: Мұсылмандар мемлекеттік өмірге әсер тигіссе,
республиканың парламентінде және билігінде үлес қосса екен дейміз. Ал
кейбір оппозициялық имамдарға халифат құру және саяси билікке исламның
қарсы сөздерін айту ойы тууда. Түсініктеме және талқылаусыз осы мәселеге
байланысты имамдардың екі сипатты ойларын немесе талқылауын келтірейін:
Цивилизацияның қазіргі таңдағы тарихи даму кезеңінде бірлік ислам
мемлекетін құру қажеттігі туды. Ауқымды көлемде ислам заңдарын толық
қолдану шарттарында ғылымның, экономика және барлық қоғамның дамуында мықты
нәтижелерге қол жеткізер едік. Батыс мемлекеттері мұсылмандық шығыса
моральды қатынастардың деңгейі өте жоғары екендігі жайында, кейбір Батыс
мемлекеттерінде ресми түрде бір жынысты некелер сияқты адамдардың
арасындағы байланыстарды табиғи жат жағдайлар жайында үн қатпайды және
пайды және белгілі дәлел жай елемеуге тырысады.
1.2. Тәуелсіздікке дейінгі діни ахуал
Қазан төңкерісінен кейін 20-ы жылдар соңына дейін Кеңес үкіметі дінге
кеңшілікпен қарады. Сол себепті мешіттер мен медреселер өз жұмысын
жалғастыра алды.
1920 жылы Орынборда мұсылмандардың тағы бір құрылтайы өтті.
1921 жылы республикада Ораза айт пен Құрбан айтты ресми мереке
ретінде тойлау жайлы қаулы қабылданды. Орта Азия мен Кавказ
республикаларының көпшілігінде жұма демалыс күні болып жарияланды. Бірақ
бұл көпке созыла қойған жоқ. Кеңес үкіметі өзіне өзі келе бастаған соң көп
ұзамай дінмен күреске кірісті. Мың жылдан бері ізгілік пен игілік дәнін
сеуіп келген дініміз кертартпа деп насихатталды. Дінбасылары қуғынға
ұшырады. Атылды, асылды, жер аударылды. Халық бірте-бірте рухани тірегінен
айырыла бастады. Тіліне қысымшылық жасалды. Орыстандырылу жедел жүргізілді.
Рухани жұтаңдық атқа мінді.
Осындай рухани ауыр халге ұшыраса да халқымыз дінінен безген жоқ.
Қалалар мен кенттер, ауыл мешіттерінде жұма намаздары, Құрбан айт пен Ораза
айт, кең көлемде болмаса да, өткізіліп тұрды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде немістердің Еділ бойына
жақындап қалғанынан сескенген Сталин 1937-1938 жылдары өзі жазықсыз жапа
шектірген Орта Азия мұсылмандарының ризалығына бөленбек оймен ислам дініне
көңіл бөлуге кірісті. Сөйтіп 1943 жылы Ташкент қаласында Орта Азия мен
Қазақстан мұсылмандарының құрылтайы ұйымдастырылды. Оның жұмысына Қазақстан
делегациясын шейх Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов бастап барды. Құрылтайда Орта
Азия мен Қазақстан республикалары мұсылмандарының діни басқармасы құрылып
төрағасы, Бас мүфти болып Ишан Бабахан Абдулмажидхан (1856-1957) сайланды.
В. Ленин атеизмнің теориясын одан әрі жалғастырды. Ол тек дінге
ғана емес философияның идеалистік бағытына мейілінше қарсы шықты. Ленин
шіркеуді мемлекеттен, мемлектті шіркеуді бөлу туралы Декретке 1918 жылдың 5
ақпанда қол қойды. Декрет бойынша дінді уағыздауға тыйым салынды. Бірақ
атеиістік-материалистік көзқарасты дүниетанымға айналдырудың идеологиялық
жолдары жасалды. Осы мақсатта жоғарғы оқу орындарында Ғылыми атеизм деп
аталатын пән оқытыла басталды. Сөйтіп кеңестер одағы дүние жүзіндегі тұңғыш
атеистік елге айналды. Атеизм мемлекеттік деңгейге көтерілді.[1,13бет]
Діннің де, атеизмнің де тамыры адамзат тарихында өте тереңге
кетеді. Олар бір-бірімен ғасырлар бойына ымыраласпас күрес жүргізіп келеді.
Бұл тайталас әлі күнге біткен жоқ. Бірақ, ар-ождан бостандығын басты
құндылықтардың бірі деп санайтын өркениеттер қоғамда бұл күрес ғылмыи
пікір алмасу ауқымына қарай ойысып келеді. Дінге сене ме, атеист бола ма,
қай конфессияға көңіл бұрады-әр адамның қалауы өзінде болуы тиіс.Бастысы-
адамның берік дүниетанымы болуында және өз көзқарасын қорғай білуінде. Бұл
ойды тарихшы В.О. Ключевский былай деп өте ұтымды жеткізе білген: Әр
ұрпақтың өз идеиалы болуы мүмкін, менің ұрпағымның өз идеиалы бар,
сендердің идеиалдарың басқа, ал ешқандай идеиалсыз ұрпақтың халі өте
аянышты.
Ортағасырлық Европада шіркеудің (папа билігі) өзі мемелекет
тәрізді құрылымға айналды. Византия христиандық мемлекет билігі мен
шіркеудің үйлесімді қызметін жанталаса қорғады. Бұл концепция Орыс
православие шіркеуінің саяси ахуалына, орыс мемлекеттігінің нығаюына қызмет
етті. Бірақ, Иван Грозныйдың тұсында-ақ православие билігі шектеліп
Бірінші Петрдің тұсында шіркеудің толығымен мемлекет қол астына өтуімен
аяқталды. Православие орыс патшаларының саяси қолшоқпарына айналды. Бұл
жалғыз православие шкеуі ғана емес, өзге діндер де бастан өткеріп отырған
жағдай болатын. Сондықтан ол бар жерде демократяшыл топтардың наразылығын
тудырды.
Осындай жағдайда атеизмнің позициясы бірітндеп нығайып,
қоғамның секуляризациялануына қолайлы жағдайлар қалыптаса бастады. Тарихқа
екі дүние жүзілік соғыс және ревалюция болып енген жиырмасыншы ғасырда
саяси жүйелердің алмасуы дін мен атеизм күресін одан сайын ушықтыра түсті.
Қоғамдық қатынастарды қайта құру көбіне дінге қарсы ұрандармен жүгізілді.
Кеңестер үкіметінде атеизм мемлекеттік саясатқа айналды. Дін партия-
мемлекет жүйесіне саяси тұрғыдан қаншаоықты тиімді болса, соншалықты ғана
рұқсат етілді.[2,127бет]
Кеңес үкіметі жылдарында исламдық білім беру. Кеңес мемлекеті мен дін
арасындағы өзара қатынастар оңайлықпен құрылмады: жылымық кезеңі қуғын-
сүргінге алмасты. 1917 жылдың 11 желтоқсанында Кеңес үкіметі Тәрбие мен
білім ісін діни ведомстводан Халық Ағарту комиссариатына енгізу туралы
Қаулы қабылдайды. 1918 ж. 20 қаңтарда Халық Комиссарлары Кеңесі Декреті
негізінде Халық Ағарту комиссариатына бағынатын барлық мемлекеттік және
жекеменшік мектептерде діни ілім-білімге үйретуге, кез-келген діни әдет-
ғұрыптардың орындалуына тыйым салынды. Сонымен қатар дінді мынадай түрде
оқуға тыйым салынған жоқ, яғни: РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі мен ұлттар
ісі бойынша Халық Комиссариатының Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші
мұсылмандарына үндеуінде мұсылмандардың нанымы мен әдет-ғұрыптарының
еркіндігі мен құқықтарына қол сұқпаушылық жайлы хабарланды; мұсылмандардың
құқықтары елдің барлық азаматтарының құқықтарымен бірдей деп мойындалды.
[15.67]
Мұрағат құжаттары, 20-шы жылдары далалық жердің тұрғындары балаларды
діни ілімге оқыту үшін мектеп ғимараттарын халыққа беру туралы өтініш
білдіргендерін дәлелдейді. Сонда жергілікті әкімшілік бірыңғай еңбектік
мектептерде жалпы білім беру пәндері бойынша дәрістер аяқталғаннан кейін
діни ілімді де оқытуға қарсы еместіктерін білдірді. Мұндайда халыққа білім
беру бөлімдеріне қарасты бірыңғай еңбектік мектеп пен ағарту қызметкерлері
діни ілім оқытушысы бола алмады. Өйткені Кеңес үкіметі жаңа кеңестік
мектептерді білікті кадрлармен қамтамасыз ете алмады, халық өз балаларын
ескі кадрлардың оларды сауаттылықта үйрететін және діни білім арқылы оларға
қандай-да болсын білім беретін мектептеріне орналастыруға тырысты.
Негізінде діни ағарту саласында мемлекет саясаты РСФСР Халық Комиссарлары
Кеңесінің 1918 ж. 20 қаңтарда Шіркеудің мемлекеттен және мектептің
шіркеуден бөлінуі туралы қабылданған Декретімен анықталды.
20-шы жылдардың соңына дейін мемлекеттік органдардың ислам діні мен
мұсылмандарға деген қатынасы жаман болмаған көрінеді деп есептейді
зерттеушілер, большевиктер исламды зорлықпен жою мұсылман халқының
санасында ислам догмаларының тек нығаюына алып келуі мүмкін екенін түсінді.
Сондай-ақ мұсылмандарды революция жағына жеңу үшін оларға қандай-да бір
ерекше тәсілдерді табу, дау-дамайды, оның ішінде діни негіздегі жанжалды
ушықтырып алмау қажет болды. Ғалымдар дінге қарсы күресу кезеңдерін шартты
түрде екіге бөлді: біріншісі – 20-шы жылдар, онда мәдени-ағартушылық
әдістер мен дінге қарсы уағыздар (атеистік тақырыпқа арналған спектакльдер,
комсомолдық ораза, айт, Алланы импровизациялық жерлеу т.б.) алғашқы орынға
қойылды және 30-шы жылдар, ол кезде дінге қарсы уағыз дінге қарсы күреске
ұласты.
Уақыт өте келе БОСК Діни бірлестіктер туралы Қаулысы жарыққа
шыққаннан кейін Кеңес үкіметінің діни ұйымдар қызметінің үстінен қатаң
бақылау жүргізу басталады. 1929 ж. 1 шілдесінен бастап ҚазКСР ОСК қаулысына
сәйкес барлық мешіт пен мектептерде мұсылман діни ілімін оқытуға тыйым
салынды, діни ғимараттар беталды жабылды, ал дін басылары қуғын-сүргінге
ұшырады. Р.С.Аменов пен З.Ш.Айткенов Ұлы Отан соғысы қарсаңында Павлодар
облысында Павлодар қаласындағы мешіттен басқа бірде-бір қызмет атқаратын
мешіттің қалмағаны туралы жазады. Осы жылдар ішінде бүкіл республика
бойынша 12 мың мешіттен 10 мыңнан астамы жабылды. [16.75]
Шіркеу мен мемлекет арасындағы қатынастар тек соғыс жылдары кезінде
дұрыстала бастайды. Бұл кезеңде Мұсылмандардың ортаазиаттық рухани
басқармасы құрылады, елде мешіттер ашылады: Қазақстанда 1948 ж. 29 мешіт
жұмыс істеді. Аллаға құлшылық ету кедергісіз өтті, ал молдалар елге шығып,
қорғаныс мұқтаждықтарына керек-жарақ жинады. 1941 ж. Соғысқұмар кәпірлер
одағы жойылды. 1944 ж. КСРО Халық Комиссарлары Кеңесіне қарасты діни
ғұрыптар ісі бойынша Кеңес құрылады, ол 1946 ж. Діни қоғамдастықтардың
ғибадатханалары туралы Қаулы қабылдайды, онда мешіттерді себепсіз жабуға
тыйым салды. 40-50 жылдарды мемлекет пен дін арасындағы қатынастарға
қатысты тыныш кезең деп атауға болады. Алайда 1954 ж. 7 шілдесінде-ақ КОКП
ОК Ғылыми-атеистік уағызда және оның жақсаруындағы ірі кемшіліктер туралы
Қаулы қабылдайды. Қазақстанның КП ОК бюросы 1957 ж. 24 сәуірде Діни
уағызда және оның күшеюі шамасында кемшіліктер туралы сәйкестенген Қаулы
қабылдайды. 1958 ж. 28 қарашада КОКП ОК Киелі жерлер деп аталатын
орындарға қажылық етуді қысқарту шаралары туралы, 1960 ж. 13 қаңтарда
Діннің ғұрыптар туралы кеңестік заңнамасын бұзуды жою шаралары туралы
Қаулы шығады. Әкімшілік органдар осы құжаттарды негіз ете келе, түрлі
сылтауларды алға тартып бақылаудың түр-түрін күшейтеді: діни тұлғаларды
қылмыстық жауапкершілікке тартудан бастап киелі жерлерді жабуға және
сонда орналасқан ғимараттарды мәдени және шаруашылық қажеттіліктерге беруге
дейін. Мұрағат мәліметтеріне сүйене отырып, тіркелмеген діни
қызметкерлердің қызметіне жол бермеу үшін 1971-1972 жж. қылмыстық
жауапкершілікке 100-ден астам адам тартылған болатын, 1100-ден астам адамға
салық салынды, ғибадат етушілердің қажылығын ұйымдастырушы 20-дан астам
адам киелі жерлерден қуылды, өз еркімен салынған ғибадатханалар
құрылысының 168 жағдайы анықталды және тыйым салынды, киелі жерлердің
қызметін қайтадан бастаудың 17 жағдайы кездесті деп жазады С.Саржан. Бір
жағынан, Кеңес үкіметі қаулыларында діндарлардың дін тұту еркіндігінің
құқықтары мойындалды және оларға әкімшілік шараларды қолдануға жол бермеу
керектігіне назар аударылды. Екінші жақтан, барлық жерде діндарлардың
құқықтарына нұқсан келді. Бұл жылдары елде исламға деген қызығушылық, елдің
әсіресе оңтүстік өңірінде арта бастады. Кеңес үкіметінің бақылауында болса
да, Меккеге қажылық ету жалғаса берді, ал халық, оның ішінде кейбір
партиялық жұмысшылар да мұсылмандық әдет-ғұрыптарды сақтауын жалғастыра
берді. Діни дайындықты Мир-Араб Бұқарасында (40-45 оқушы) медресе жүзеге
асырды, ол кәсіби ислам кадрларының қажеттілігін қанағаттандыра алмады.
Белгілі зерттеуші А.В.Малашенко былай деп жазады: Кеңес әкімшілігі
мұсылмандық дін ісіне бақылау орнатты. Сондай-ақ мына жағдайлар да таныс,
яғни шенеунік, ірі орынды иелену үшін мұсылман діни тұлғаларынан бейресми
рұқсатын алуға жүгінді. Партиялық функционерлердің исламды сынауы, оған
қамқор болып жүрген дін басыларымен бірлесе отырып қызмет атқаруына кедергі
болған жоқ. Оның үстіне коммунистік элитаны басқаратын өкілдердің көпшілігі
өздерін мұсылманбыз деп санап, тұрмыста көбінесе ислам салт-дәстүрлерін
ұстанады. [17.86]
ІІ-бөлім. Қазақстанға дәстүрлі емес діни исламдық бағыттардың келуі
2.1. Діни сенім және діни бірлестіктер туралы заң
Қазақстан Республикасының дiни сенiм бостандығы және дiни бiрлестiктер
туралы заңдары осы Заңнан және Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады. Жергiлiктi өкiмет пен басқару
органдарының, ведомстволардың осы Заңға қайшы келетiн нормативтiк актiлердi
шығаруына жол берiлмейдi. Eгep Қазақстан Республикасы бекiткен
халықаралық шартта осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiленген болса, онда
халықаралық шарттың ережелерi қолданылады
Осы Заң Қазақстан Республикасының әрбiр адамның наным бостандығы
құқығын құрметтейтiн демократиялық, зайырлы мемлекет болып табылатынын
таниды, азаматтардың діни сеніміне қарамастан, тең құқылы болуына кепiлдiк
бередi, Қазақстан халықтарының рухани мұрасымен үйлесетін дiндердiң мәдени
және тарихи құндылығын және конфессияаралық келiсiмнiң маңыздылығын, дiни
төзiмдiлiктi және азаматтардың дiни нанымдарын құрметтеудi таниды. Осы
Заң Қазақстан Республикасының Конституциясында, сондай-ақ адам хұқықтары
туралы халықаралық актiлер мен келiсiмдерде баянды етiлген азаматтардың
дiни сенiм бостандығы жөнiндегi хұқықтарын iске асыруға кепiлдiк
бередi. Дiн ұстану және нанымды уағыздау бостандығының жүзеге асырылуы
қоғамдық тәртiптi және басқа азаматтардың өмiр сүру, денсаулық
хауiпсiздiгiн, имандылығын немесе хұқықтары мен бостандықтарын қорғау
мақсатында ғана заңмен шектелуi мүмкін.
Дiни сенiм бостандығы хұқығы: Қазақстан Республикасының, басқа
мемлекеттердiң азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар жеке өзi, сондай-ақ
басқалармен бiрге кез келген дiндi еркiн ұстануға немесе ешқайсысын
ұстанбауға хұқылы, дiнге деген, құдайға құлшылық жасауға, дiни жоралар мен
рәсiмдерге, дiндi оқып-үйренуге қатысуға немесе қатыспауға көзқарасты
айқындау кезiнде қандай да бiр күштеп мәжбүр етуге жол берiлмейдi.
Қазақстан Республикасының азаматтары дiнге көзқарасына қарамастан
экономикалық, саяси, әлеуметтiк және мәдени өмiрдiң барлық салаларында заң
алдында бiрдей жауапты. Азаматтардың дiнге көзқарасына қарай олардың
хұқықтарын тiкелей немесе жанамалап шектеу немесе қандай да бiр
артықшылықтар белгiлеу, немесе соған байланысты өшпендiлiк пен жеккөрушiлiк
туғызу, не азаматтардың сезiмдерiн жәбiрлеу, сондай-ақ қайсы бiр дiндi
ұстанушылар қадiр тұтатын заттарды, құрылыстар мен орындарды қорлау
Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген жауапкершiлiкке әкелiп
соғады. 3аңда көзделген жағдайларды қоспағанда, ешкiмнiң де өз діни
сенiмдерiн себеп етiп азаматтық мiндеттерiн атқарудан бас тартуға қақысы
жоқ. Дiни наным себебiмен атқарылуға тиiс бiр мiндеттi екiншiсiмен
алмастыруға тек қана Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жол
берiледi.
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар (бұдан әрi - миссионер) Қазақстан Республикасының аумағында
миссионерлiк қызметтi уәкілеттi органда есептiк тiркеуден өткеннен кейiн
жүзеге асырады. Миссионерлiк қызметтi есептік тіркеусіз жүзеге асыруға
тыйым салынады.
Миссионерлiк қызметпен айналысатын адамдарды есептік тiркеудi жергiлiктi
атқарушы органдар жүргiзедi. Қазақстан Республикасының аумағындағы
миссионерлер жергiлiктi атқарушы органдарда жыл сайын қайта тiркеуден өтуге
мiндеттi.
Адамдардың діни сенімдеріне қатысты Қазақстан Республикасы
Конституциясының 22- бабында былай делінген: Әркімнің ар – ождан
бостандығына құқығы бар. Адамның қандай діни сенімге енуі, оның жеке
басының ісі .Бұл жөнінде Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан – 2030
деген Қазақстан халқына жолдауында: Әртүрлі этикалық және діни
топтардың біреуіне мүмкіндік беріп, екіншісіне еркіндік бермеген елдің
болашағы жоқ, - деген болатын. [37.58]
Кониституцияның бесінші бабында дін және діни бірлестіктер туралы
былай жазылған:
1. Мақсаты немесе іс - әрекеті Республиканың Конституциялық
құрылысын күштеп өзгертуге оның тұтастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,
тектік – топтық жәе рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық
бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай – ақ заңдарда
көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. [32.39]
2. Республикада басқа мемлекеттердің Республика аумағындағы
қызметі, сондай – ақ шетелдік діни орталықтар саяси партиялар мен
кәсіптік одақтарды шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет
мемлекеттер мен халқаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді.
3. Шет елдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызметі,
сондай – ақ шетелдік діни орталықтардың Республиканың тиісті мемлекеттік
келісуі арқылы жүзеге асырылады.
Он төртінші бапта былай жазылған: 2.Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық
және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез - келген
өзге жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды. [35.13]
Ең басты тармақтарының бірі осы я сонғы уақытта миссионерлік
бағыттардың да көбейіп кетті, егерде біз көп ұлтты мемлекетдеп
өзімізді жұбататын болсақ, онда біз қателескеніміз, егерде әр ұлттың
діни наным сенімдеріне жол бергеніміз, олардың тілі мен діліне де жол
ашқанымыз. Мына Егова куәгерлері кәгерге таңда біздің, заңымызға түбегейлі
қарсы Егова куәгерлері жалауға, тууға құрмет көрсетпейміз делінгені
жайында кітіптарында баян етілген. Яғни бұның астарында мемлекетті жоққа
шығару, енді қалғаны әр келген миссионерлік бағытқа, тісімізді батыра
алмасақ. Ертенгі күні жастарымыз солардың етегінде кетсе, сонда қазақ
халқының миссионерлікке жем болғаны ма?
Конституцияның бесінші бабында дін және діни бірлестіктер туралы
былай жазылған:
1.Мақсаты немесе іс - әрекеті Республиканың Конституциялық
құрылысын күштеп өзгертуге оның тұтастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,
тектік – топтық жәе рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық
бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай – ақ заңдарда
көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. [33.38]
Сонау атамқазақ қалыптастырған тілі, ділі, діні қайда кетті.
Сонғы жылдары Қазақстан 50 – елдің қатарына қосылатыны рас соған лайықты
қыламыз деп, жастарымызды шет елдерге жіберіп жатырмыз олжақтың
менталитетін үйреніп қазақ даласына енгізуге тырысуда үш қайнаса сорпасы
қосыл майтын халықтың ділін тықпыштайды бұған қарап ертеңгі қазақ
қоғамының негізін қалыптыстыратын жастар емеспе.
2.2. Исламдық бағыттағы ағымдар
Салафилер
Асыл дiнiмiз дүниеге келгелi оның тазалығы қашаннан күн тәртiбiнен түсiп
көрген емес. Ел егемендiгiн алып, дiнiмiз қайта оралғалы да бұл мәселе
алдымыздан тағы шықты. Кiм-кiмге де белгiлi Орта Азия мен Қазақстанда бiр
ғана Ханафи мәзһабының сан ғасырлар бойы орнығып, өркен жаюы бұған дейiн
Исламдағы өзге ағымдар мен топтардың бiзге дендеп енуiне жол бермеген едi.
Осы мәзһаб пен тарихаттың Нақшыбанди тармағы өзара бiр-бiрiн толықтырып,
ара-жiгi ашылмай келдi. Кешегi атеистiк насихаттың салдарынан жаппай рухани
сауатсызданған халық бұл күндерi елiмiзге дiн атын жамылған неше түрлi
ағымдар мен секталардың бағыт-бағдары мен салдарын байыптап талғамастан
соқыр тауыққа бәрi бидайдың керiмен солардың жетегiнде бара жатқаны
жасырып, жабары жоқ шындық.
Рас, елiмiз зайырлы. Кiм-кiмнiң де сенiмдi таңдау еркi өзiнде. Ислам:
Дiнде зорлық жоқ дейдi. Алуан ағымдар мен секталарға дiни бiлiмсiздiктен
ұрынған қандастарымыздың өз таңдауларын асықпай алды-артын байқап, ата-
бабалары сан ғасыр ұстанған дiнi мен мәзһабын тереңiрек зерттеп, өзгелермен
салыстыра, көз жеткiзiп барып жасаса, қателеспесi хақ. Әйтпесе, түбi ертең
өзi ғана емес ұрпағы да, бұған қоса халқы, елi оның зардабын шегiп, опық
жемек.
Сондай-ақ мысал келтіретін болсақ Атырау облысында отыздан астам
конфессия тiркелген. Мешiттермен қатар өзге сенiмдегiлердiң де
ғибадатханалары жұмыс iстейдi. Өкiнiштiсi сол, қазақ топырағында өнiп-
өспеген, күнi кеше 90-жылдардың басында қабылданған дiн туралы солқылдақ
Заңды бетке ұстап жат жерлiк миссионерлер арқылы жеткен секталар мен
ағымдардың бүгiнгi жетекшiлерi кiлең өз қандастарымыз екен. Шетелдiк
миссионерлер кетiптi де олардың iсiн ендi өз ағайындарымыз жалғастыруда.
Мұнан өткен қайғы-қасiрет болар ма?! Ал, бұл аз десеңiз, жығылғанға
жұдырық дегендей мұнда Ислам атын жамылған тәкфиршiлер мен салафилер де
бiрте-бiрте тамыр жаю үстiнде.
Салафилер қаладағы Ат-тахиа мешiтiн жеке бiрлестiк етiп бiржола иемденiп
те алған. Тәкфир және һижрат жамағаты тек өздерiн ғана нағыз мұсылман деп,
ал өзгелердi кәпiр санайды. Жамағаттың аты да содан шыққан. Бұл ағым
жамағат арасында жiк туғызуға бейiм. Оның идеологиясы ең алғаш өткен
ғасырдың екiншi жартысында Мысыр түрмелерiнде өрiс ала бастаған. Мысыр
Президентi Жамал Әбдiнәсiрдiң бұйрығымен Саид Құтб пен пiкiрлестерi өлiм
жазасына кесiлген соң, оның жамағаты өз ой-пiкiрлерiн бiр қисынға келтiрiп,
тұжырымдаған. Жамағаттың негiзгi құрамы тәкфир, яғни кәпiрге шығару, кәпiр
деп санау ұғымы. Олардың пайымдауынша үлкен күнәларды iстеген, басынан
аяғына дейiн күнәға батқан адам кәпiр, әрi оның тәубасы қабыл болмайды деп
тұжырымдайды. Сонымен қатар, Алланың шариғатымен үкiм шығармайтындар да
және оны разылықпен қабылдаушы да, бұлардың ұстанымымен келiспейтiн жамағат
та, дiн ғалымдары да кәпiр саналады. Бұларға қосылып, одан шыққан адамды
сатқын дейдi. Оны өлтiруге де болады деп есептейдi.
Бұл жамағаттың екiншi ұстанымы - һижрат. Оның сөздiк мағынасы тәрк ету,
көшу, қоныс аудару, үзiлу. Олардың түсiнiгiнше, һижрат - надан елден,
қоғамнан өзiн алып қашу, олармен барлық қатынасты үзу. Олар өздерiнен
басқаларды надан санайды да: Қоғам мен мекен Расулуллаһ (с.ғ.с.) пен
сахабалардың кезiндегiдей болуы керек,- дейдi. Олардың пайымдауынша
мешiттер сияқты оқу орындары да шайтанның мекенi көрiнедi. Жұма намазы
мен жамағат намаздары қасиеттi төрт мешiттен (Мекке мен Мадинадағы, Құба
мен Ақса мешiттерi) басқа мешiттерде оқылуға тиiстi емес екен, өйткенi
қалғандары зиянды-мыс. Бұл жамағат өз әмiрi Шүкри Мұстафаны осы үмметтiң
адамзат баласы көптен берi күткен имам Мәһдиi деп санайды. Әбдiрахман Әбу
Әл-Хайрдың Мұсылмандар жамағатының зiкiрi кiтабын ең қадiрлi де қасиеттi
Құран Кәрiммен теңесер кiтап деп бiледi.
Тәкфир жамағаты дiннiң ақиқатын бiлмейдi, дәлел құжаттарды түсiнуге зер
салмайды, харам туралы үкiмдерiнде шектен шығады, дiни көзқарастары
тұрақсыз, тарихты, саясатты, бүгiнгi өмiр болмысы мен шындығын және әһл
сунна уәл жамаға бағдарламасын түсiнгiсi келмейдi. Осыдан барып олар
мұсылмандар арасына iрiткi салып, бiрлiгi мен ынтымағын бұзады, дау-жанжал
шығарады, мемлекеттiң саяси-экономикалық бағдарламасының жүзеге асуына
бөгет жасайды, әр түрлi лаңкестiк iс-әрекетке бейiм, халықтың дiнге деген
ықыласын кемiтедi.
Ал, салафилiк (уаһһабилiк) - дiни-саяси ағымның бiрi. Салаф сөзi
қасиеттi Құранның бiрнеше жерiнде кездеседi. Ол, бұрынғы өткендер деген
мағынаны бередi. Ислам ғұламаларының көбiнiң пiкiрiнше мұсылмандардың
алдыңғы үш толқыны салафилер деп аталады. Олар - Пайғамбарымыздың
(с.а.у.) сахабалары, табиғиндер (сахабаларды көргендер) мен табаға
табиғиндер (табиғиндердi көргендер). Өздерiн салафилер деп санаушылар
Исламның бастапқы үш ғасырында өмiр сүргендер сияқты Құран Кәрiм мен
сүннетке ғана сүйенемiз,- дейдi. Бұрынғы салафилер - классик салафилер
деп аталып, олар хақ жолындағылар саналады. Ал қазiргi салафилер өздерiн
бұрынғы үш толқынның жолындамыз дегенiмен, шын мәнiнде олай емес. Салафилер
мұсылмандарды Алланың бiрлiгiне шақыру, Ислам дiнiн хүрафат-бидағат
амалдардан тазалау, дiнiмiздi Пайғамбарымыздың (с.а.у.) заманындағыдай
қалпына келтiру, араб әлемiн бiрiктiру сияқты мақсаттарды ұранға айналдырып
алған. Олар дүниеауи мәдениетке, өнерге (музыка, театр, көркем сурет және
т.б.) қарсы. Оны кешiрiлмейтiн күнә санайды. Өз дегендерiн iске асыру үшiн
үкiмет билiгiн өзгертудi қалайды. Осы мақсатқа жету жолында дiндi тек
жамылғы ретiнде ғана пайдаланып, содырлық iс-әрекеттерден де тайынбайды.
Олар шариғат шарттарын сақтамағандарды мұсылман емес деп бiледi. Тәспi
тартуға, мешiтке садақа беруге болмайды деп санайды. Пайғамбарлар мен
әулиелер зираттарына зиярат етуге де, дүниеден өткен марқұмдардың рухына
Құран оқып бағыштауға да қарсы. Бұл ағым белсендiлерi шашын тықырлап
алдырып, сақалын өсiрiп, шалбарын тобығына дейiн қысқартып, не түрiп
жүредi, мәзһабтарды мойындамайды [2,131бет].
Ахмадия немесе Қадияни тобы
Қадияни тобы адасқан ағымдардың бірі. Көпшілік оларды білмегендіктен
мұсылман деп ойлайды. Негізінде олай емес. Қадиянилік 1900 жылдары
Үндістанды отарлаған ағылшындардын, жоспары бойынша отаршыларға қарсы ислам
атымен көтеріліске шығармау, мұсылмандарды діннен алыстату мақсатында пайда
болған діни бағыт. Қазіргі таңда бұл діни қозғалыстың іс-әрекеттері ағылшын
тілінде шығатын журналдар арқылы таратылып отырады.
Осынау діни бағыт басшы ретінде таңдалып алынған Мырза Ғулам Ахмад
Қәдиянидің (1839-1908ж.) атымен аталады. Ол Үндістанның Пәнжап
провинциясындағы Қадия деген елді мекенде дүниеге келген Оның ата-бабалары
ислам діні мен отанына жасаған қиянаттары арқылы және отаршыларға шынайы
қызметімен көпшілікке танымал. Ол жастайынан ағылшындардың қолында өсті.
Құран оқуды меңгеріп, араб және парсы тілдерін, кейіннен логика және
филисофия пәндерін оқып, әкесінен әкімшілік істерімен де қоса үйренеді.
Изаләт әл-Ауһам, Ижаз Ак-мади, Барахин Ахмәдия, Ануар әл-Ислам,
Ижаз әл-Масих, Ат-таблиғ атты өз бағытына икемдеп жазылған кітаптардың
авторы.
Ғулам Ахмад еңбектерінде өзін 14-ғасырдың (Хижра жыл санауы бойынша)
реформаторы етіп көрсетеді Алла оған соңына ерер бір жамағат құруға әмір
етіпті-міс. Сөйтіп оны мұсылмандардың күткен Масихі және Махдиі ретінде
жіберген деп уағыздалады.
Ғулам Ахмадтың өзі туралы жорамалдары соңынан ерген кейінгі шәкірттерін
екіге айырып, араларында қақтығыстар туғызады. Мысалы. Қадиян тобы оның
шынайы пайғамбарлығын, ал Пахор тобы Ғулам Ахмадтың реформатор, әрі Иса
Масих пен Мәхди екендігін ғана мойындайды.
Ғулам Ахмад дүние салғаннан кейін орнына Хаким Нуриддин сайланып, ол Иса
Масихтің бірінші халифасы болып саналады. Ағылшындар оған өздерінің
патшалары киетін тәж кигізген. Ол "Фасл-әл-Хитаб" атты кітаптың авторы.
Қадиянилардың Лахурдағы басшысы Мұхаммед Али Құран кәрімді қадияни
мазхабы бойынша ағылшын тіліне аударды. Қадияния деген журналдың ең
алғашқы сандарын жарыққа шығарды. Оның "Хақиқат әл-Ихтилаф", "Ал-Нубууат
фил-Ислам" және басқа да кітаптары бар.
Мұхаммед Садық деген кісі қадиянилықтардың мүфтиі лауазымында қызмет
атқарған Ол "Хатим ән-Набийм атты кітап жазған.
Қадиянилардың танымал басшыларының тағы бірі - Башир Ахмад ибн Ғулам.
Сиратул-Махди, Калиматул –фасл деген кітаптардың авторы.
Қадиянилардың сенімі бойынша, Мырза Ахмад Ғулам Қадияни имам Махди және
Масих, яғни Иса пайғамбар деп уағыздалады. Бұл мүлдем дұрыс емес. Алла
Тағала жөніндегі әлгілердің пайымы бойынша ол ораза ұстайды, намаз оқиды,
ұйықтайды, оянады, жазады, тіпті қол қояды, адасады т. б. Алла бұл
нәрселерден пәк.
Қадиянилардың тағы бір түсінігі бойынша олардың құдайы ағылшын. Уахиді
ағылшын тілінде жеткізеді. Мұхаммед соңғы пайғамбар емес, Алла әрқашан
пайғамбарлар жіберіп тұрады. Пайғамбарлардың ең абзалы Ахмад Қадияни.
Жәбірейіл (ғ.с) періште Ғулам Ахмадқа Құран сияқты уахи алып түсуші. Ғулам
Ахмадқа түскен кітаптан басқа Құран жоқ. Оның тәлімдерінен, өсиеттерінен
басқа хадис жоқ. Ғулам Ахмадтан басқа пайғамбар жоқ. Оларға түскен кітаптың
аты – Китабул-мубин. Қадиянилар өздерін жеке бір дін және шариғат иелері
деп келеді, Ғулам Ахмадттың шәкірттері Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбардың
сахабалары сияқты дейді. Олар үшін Қадиян елді мекені Меккеден және
Мадинадан да артық. Қадиян Мекке тәрізді харам саналады. Қадиянилықтардың
құбыласы және қажылық орны да сол. Олардың сенімі бойынша жихад парыз емес.
Отанды қорғау қажет деген түсініктен қашық. Дүние жүзі ағылшындарға
бағынуға тиіс. Ахмади дінін қабылдамаған әр бір мұсылманды кәпір санайды.
Сондай-ақ ахмадилықтарға қызын әйелдікке бермеген адам кәпір. Арақ ішу,
апиын, героин сияқты мас қылатын нәрселерді қолдануға, сатуға,
сатып алуға рұқсат беріледі
Үндістан исламға қарсы мұндай топтың шығуына бей-жай қарамады
Қадияниларға қарсы мақалалар, кітаптар, пәтуалар жазылды. Олар Ғулам
Ахмадтың жазған еңбектерінен ислам дінін арашалап, барынша қорғауға күш
салды.
Барлық мұсылман елдерінде Ахмади тобы мұсылман ағымдарына кірмейді.
Мысалы, Пәкістанда ахмадилардың лидері Мырза Насыр Ахмад пен шайх мүфти
Махмуд арасында ғылыми бәсеке өткен. Отыз сағатқа созылған бәсекеде
ахмадилықтардың лидерінен бірде-бір жауап алынбағандықтан, бұл топ кәпір
саналып, Пәкістанда өздерін мұсылман деп самауға тыйым салынған. Ислам
әлеміндегі Рабита әл-ислам лигасы 1974 жылы Ахмади тобын ислам дінінің
жауы деп жариялап, қадиянилар туралы төмендегідей пәтуалар шығарған.
Қадиянилық мұсылмандыққа жат, оларға қыз беруге немесе алуға болмайды.
Олардың сойған етін жеуге болмайды Біреуі қайтыс болса мұсылмандардың
мазарына көмуге тыйым салынады.
Өздеріне қарсы мұндай іс-әрекеттен кейін олар негізгі атауларын жасырып,
Қадияии емес, Ахмади. Ғулами, Мирзаи деген лақап аттарды иемденіп жүр.
Қазіргі таңда ахмадилардың Лондонда үлкен орталығы бар. Батыс
мемлекеттерімен қатар Африка елдерінде, АҚШ-та. Үндістан, Пәкістанда да
кездеседі. ТМД-ның кейбір елдерінде де қадиянилар тобы ресми түрде
тіркеуден өтіп алған. Олар өздерін Ахмадия тобы, мұсылманбыз деп
таныстырады. Көбінесе өздерін кәсіпкер, саудагер. қайырымдылық қорының
өкілдері етіп көрсетеді. Қадиянилар Құран Кәрімді, басқа да кітаптарды
орыс, қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2-5
І-бөлім. Тәуелсіздіктен бұрынғы ислам дінінің ахуалы. Қазақ
халқының дәстүрлі діни
сенімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.1.Дін және
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6-10
1.2. Тәуелсіздікке дейінгі діни
ахуал ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .11-16
ІІ-бөлім. Қазақстанға дәстүрлі емес діни исламдық
бағыттардың
келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..17
2.1. Діни сенім және діни бірлестіктер туралы
заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-20
2.2. Исламдық бағыттағы
ағымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-
29
2.3.Исламдық емес бағыттағы
ағымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52-54
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе.
Зерттелу жұмысының өзектілігі: Қазақстанның тәуелсіз мемлекет
болғанына 18 жылдан асты, бірақта қазақ халқының діни мүддесі осы кезге
дейін шешімін таппай келеді. Оған көз жеткізу үшін, осыдан он-он бес жыл
бұрын бұқаралық ақпарат құралдарына жазылған материалдар мен бүгінгі
ақпарат материалдарын салыстырып көрсек, бұған көзіміз әбден жетеді. Сол
кезде көтерілген проблемалар жылма-жыл қайталануда, бірақта іс жүзінде
өзгеріс шамалы. Осы проблемалардың ішінде көп айтылып, бірақта шындап қолға
алынбай жүрген мәселе, ол қазақ халқының рухани мәдениетінің негізі — тілі,
діні, салт-дәстүрі болса, осы құндылықтарымыздың әлі күнге дейін толық
шешімін таппауы. Әрине бұл мәселелер тәуелсіздік алғаннан бері сөз жүзінде
айтылудан кенде емес, бірақта іс жүзінде, яғни халқымыздың күнделікті
өмірінде, олардың қолданыс деңгейі ешқандай сын көтермейді.
Адам — адам болып қалыптасу үшін діни иманы, ұлт — ұлт болып қалыптасуы
үшін оның, тілі, салт-дәстүрі болуы керек. Алайда қазақ халқының бұл
құндылықтары жыл өткен сайын әлсіреп, еліміздің болашағы жастарға қажет
болмай барады. Бір жағадан бас – бір жеңінен қол шығарып осы проблеманы
қолға алмасақ, келешекте қазақ халқы — рушыл, жүзшіл, ұлтшыл, космополит,
нигилист болып бірнеше топқа бөлініп, біртұтас ұлт болудан қалу қаупі бар.
Осыдан кейін неге біз тәуелсіздігімізді алғанан кейін осындай қалге түсіп
отырмыз деген сұрақ туындайды.
Біздің бүгінгі күні мұндай жағдайға келуіміздің бірнеше объективті
және субъективті себептері бар. Біз болсақ осы кезге дейін бұл проблеманың
себептерін анықтап алмай, тек оның салдарын сөз етіп, сонымен күрескен
болдық, сол себепті біздің әрекеттеріміз әр кез сәтсіздікке ұшырап отырды.
Қазақ халқы тәуелсіздік алғанға дейін-ақ әлеуметтік, мәдени, экономикалық
жағынан қалалық және ауылдық болып екі топқа бөлініп кеткен болатын. Егерде
ауылда тұратындар қазақтың мәдениетіне жақын ауылдың өмір салтымен өмір
сүрсе, қалада тұратындар орыстың мәдениетіне жақын қаланың өмір салтымен
өмір сүреді. Осындай объективті жағдайларға байланысты, қазақ халқы екі
әлеуметтік топқа бөлініп, олардың ұлттық санасы мен менталитеті әр түрлі
болып қалыптасты. Сол себепті ауыл тұрғындарында рулық-патрихалдық сана
басым болса, қала тұрғындарында космополистік-нигилистік сана басым.
Қазіргі біздің тәуелсіздік алғанымызға он алты жылдан асса да, қазақтың
ұлттық мүддесін қорғап, оның басын біріктіретін бір ортақ ұлттық идеология
жасай алмай жүргеніміздің басты себебі сол. Оның үстіне қоғамымызда
нарықтық экономиканың орнауына және жеке меншіктің заңдастырылуына
байланысты қала тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы күрт
жоғарлап, керісінше ауыл тұрғындарының тұрмысы тым нашарлап кетті. Сол
себепті ауыл мәдениетінің, яғни қазақ мәдениетінің қадірі кетіп, жастар
қалаға жиналып, қала мәдениетіне ден қоя бастады. Қазіргі кезде ұлттық
рухани мәдениеттеріміздің, былайша айтқанда — тіліміздің, дініміздің, салт-
дәстүріміздің дамымай, күнен-күнге беделінің азайуының негізгі себебі
осыдан.
Сонымен бірге мұның субъективті себептері де бар. Атап айтқанда
ұлтымыздың саяси және рухани элитасы қалалық өмір салтымен, яғни орыс
мәдениетімен тәрбиеленгендіктен, олардың көбі қазақ тілін білмей, яғни
қазақ мәдениетін түсінбегендіктен оны сыйламай, ұлтымыздың космополит
элементіне айналып барады. Осындай себептердің салдарынан қазіргі кезде
қазақ халқы рухани дағдарысқа ұшырап отыр. Енді осы тығырықтан шығудан
қандай жолдары бар және оған қалай қол жеткізуге болады?
Меніңше, оның бірден-бір дұрыс жолы, қазақ халқы өзінің тарихи қалыптасқан
рухани мәдениетінің негізі — тілін, дінін, салт-дәстүрін сақтап, оны әрі
қарай дамыту үшін олар жаңа өмір жолына түсулері керек. Себебі адамның
ұлттық санасын, оның дүиетанымын, өмірге көзқарасын қалыптастыратын,
адамның күнделікті тіршілігінің негізі болып саналатын, оның — өмір салты.
Осы кезге дейін қазақ халқы негізінен ауылдың өмір салтымен өмір сүріп
келеді, сондықтанда олардың дүнитанымы, менталитиеті, мәдениеті сол
өздерінің өмір сүретін ортасына байланысты қалыптасты. Оның үстіне қазақ
халқы бодандықта болғандықтан, олардың басында еркіндігі болмай,
метрополияның жүргізген саясатына бас иуге тура келді. Қазіргі кезде жағдай
мүлде басқаша. Біріншіден, біз тәуелсіз елміз, өзіміздің мемлекетіміз бар,
енді өмірімізді қалай өзгертеміз десек те өз еркімізде. Сондықтан да біз
ешкімге қарайламай, қайткенде өмірімізді жақсартуға болатынын жақсылап
ойланып, сонан кейін іс-әрекетке көшуімізге толық мүмкіншілігіміз бар.
Екіншіден, қазақ халқының басым көпшілігі бұрын ауылдық жерде тұрып келсе,
енді қалаға шоғырлана бастады. Сондықтанда бұрынғыдай орыс мәдениетіне
еліктеп ассимиляцияға ұшырамай, қалалық өмір салтына бейімделген өзінің
ұлттық мәдениетін қалыптастыруға тиіс. Үшіншіден, саяси, рухани,
экономикалық биліктердегі ұлттық элитамызды қазақыландырып, оларды қазақтың
ұлттық мүддесін қорғайтын, патриоттық сезімдегі ұлттық элитаға
айналдыруымыз керек.
Енді уақыт оздырмай осы шараларды тез арада үкіметіміз болып, зиялы
қауымымыз болып, бүкіл халық болып қолға алып, іс-әрекетке көшуге тиіспіз.
Біз осы кезге дейін, қазақтың ұлттық мүддесін қозғасақ, басқа ұлттардың
наразылығын тудырып, ұлт аралық татулыққа сызат түсіреміз деп, жалған
қағиданың жетегінде болып келдік. Егерде шындыққа тура қарайтын болсақ бәрі
керісінше болуға тиіс. Қазақстанның байырғы тұрғыны, әрі сан жағынан бүкіл
Республика халқының үштен екісін құрап отырған қазақ халқының ұлттық
мүддесі өз Отанында қорғалмаса, Қазақстанда еш уақытта тыныштық болуы
мүмкін емес екенін уақыттың өзі көрсетіп берді. Осы соңғы он бес жылдың
ішінде Қазақстанда қазақ мүддесінің қорғалмауы салдарынан бұл проблема
ақпарат құралдарында тұрақты көтеріліп келді. Қазіргі жағдайда бұл
проблеманың сөзден іске көшкенін көріп отырмыз. Оған дәлел, соңғы жылдарда
түрлі ұлттық бағыттағы қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдардың құрылуы. Тіпті
соңғы айларда бұл мәселе саяси сипат алып, ұлттық бағыттағы партиялар
құрыла бастады. Егерде бұл проблемаға қазірден мән беріп, оны әділ шешуге
күш салмасақ, ол бара-бара күрделеніп, ұлттық көлемдегі үлкен проблемаға
айналуы мүмкін.
Зертеулер жұмысының деңгейі.
Қазақстандағы қазіргі ислам дінінің ахуалына талдау жасау, олардың
даму және таралу бағыттарын анықтау бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің
бірі екендігіне дау жоқ. Бұл тақырып жайында бұхаралық ақпарат құралдарына
және интернеттерге сүйене отырып қарастырдым.
Зерттелу жұмысының мақсаты мен міндеті. Тәуелсіздік жылдардағы ислам
бағыттары мен ерекшеліктеріне діни-философиялық сараптама жасау, оның
қазіргі таңда жас ұрпаққа беретін пайдасын және ислам әлеміне қосатын
үлесін анықтау, сонымен қатар оны тәрбие беру ісінде қолдануды мақсат ету.
Зерттелу жұмысының ғылыми жаналығы. Тәуелсіздікке дейінгі жәнене кейінгі
діни ахуалдардың айырымашылықтарын және сол кездегі исламдық діни оқу
орындарын талқыладым.
Зерттелу жұмысының құрылымы.
Жұмыстың құрлымына келетін болсақ жұмыс екі бөлімден, бес тараудан
тұрады. Бірінші бөлім екі тараудан, екінші бөлім үш тараудан құралған.
Соңында қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен аяқталады.
І-бөлім. Тәуелсіздіктен бұрынғы ислам дінінің ахуалы. Қазақ халқының
дәстүрлі діни сенімі.
1.1. Дін және мемлекет
Бірақ біздің мемлекетіміз діни теократиялық емес зайырлы мемлкет.
Ол: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы- адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Зайырлылық әртүрлі яғни, оның принципінің іске асурылу моделдері
көп. Зайырлылық мемлекттің діндерге ұстанатын принципі мемлекеттің басты
заңында азаматтарына діни сенім бостандығына заңды түрде кепілдк береді.
Бұл деген мемлекет азаматтырдың діни сеніміне араласпайды. Азамат дінге
сене ме, сенбей ме таңдау құқығына еркіндік береді.
Зайырлылық принципінің мәні мемлекеттің азаматтарына заң жүзінде діни
сеніміне, таңдауына және ұстану құқығына кепілдік береді. Мемлекет неге
зайырлылық принципін ұстанады? Өйткені дін (сенім) адамның ішкі дүниесіне
қатысты, ол- жүрекке орналасады. Сондықтан да мемлекеттің зайырлылық
принципін ұстанатыны осында.
Адамдардың діни сенімдеріне қатысты Қазақстан Республикасы
Конституциясының 22-бабында былай делінген: "Әркімнің ар-ождан бостандығына
құқығы бар." Адамның қандай діни сенімге енуі, оның жеке басының ісі. Бұл
жөнінде Президент Нұрсұлтан Назарбаев "Қазақстан-2030" деген Қазақстан
халқына жолдауында: "Әртүрлі этникалық және діни топтардың біреуіне
мүмкіндік беріп, екіншісіне еркіндік бермеген елдің болашағы жоқ,"-деген
болатын. [1.25]
Конституцияның бесінші бабында дін және діни бірлестіктер туралы былай
жазылған:
3. Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың Конституциялық құрылысын
күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан
келтіруге, өлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық
араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың
қызметіне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар
құруға тыйым салынады.
4. Республикада басқа мемлекеттердің саяси партиялары мен кәсіптік
одақтарының, діни негіздегі партиялардын қызметіне, сондай-ақ саяси
партиялар мен кәсіптік одақтарды шетелдік занды тұлғалар мен азаматтардың,
шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді.
5. Шетелдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызметі,
сондай-ақ шетелдік діни орталықтардың Республикадағы діни бірлестіктер
басшыларын тағайындауы Республиканың тиісті мемлекеттік органдарымен келісу
арқылы жузеге асырынады.
Он төртінші бапта былай жазылған: 2. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық
және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына, түрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге
жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Он тоғызыншы бапта: 1. Әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай
дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрестпеуге хақылы.
Жиырмасыншы бапта: 3. Республиканың Конституциялық құрылысын күштеп
өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет кауіпсіздігіне нұқсан
келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және
рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылықка бас ұруды
насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді. [2.54]
Мемлекеттің жоғары топтық сипаты имамдармен көмек көрсететіндігі
анықталды. Қазақстандағы исламның дамуы тура жолда. Жоғары топтық
мемлекетте ислам рухани қызметтерді атқару қажет. Діннің саясатқа кірудің
барлық тенденцияларын қиып өту қажет. Мысалы, Ақ Орда қозғалысының
құрылуы – дінді өзінің саяси мақсаттарында қолдануы. Дәл осылай халифатты
құру ойы. Осы адамдар билікке келгеннен бастап, олар жұмыс жасап жатқан
барлық институттардың аттарын өзгертеді, бірақ іс жүзінде жүйе сол қалыпта
қалады. Олардың басты мақсаты билікке жету.
Халықта діни дәрежесі жоғары Қазақстанды жоғары таптық сипатта
көргіміз келетін дәуір сондай. Бұған кедергі уммадағы шатастық, мұсылмандық
мәдениеттің жоқтығы, діни білімді адамдардың аздығы болып табылады. әлемде
ислам жайында ештеңе білмейді, ал. исламы мықты жоғары таптық мемлекет
болады. Қазіргі таңдағы исламға қызығатын және үйренетін жас өспірімдердің
саны өсуде.
Демек, дін және діни бірлестіктер туралы құқықтық Конституциялық негіз
жасалған. Бірақ, бүгінде 1992 жылы қабылдаған "Діни сенім бостаидығы және
діни бірлестіктер туралы" занды 1995 жылғы кабылдаған соңғы Конституция
негіздіріне сай етіп, қайта толықтыру мәсслесі басылым беттерінде
талқыланып жатыр. [3.74]
Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып жарияланған соң, дін
бостандығы жаңа арнаға түсті. Кеңес империясы негізінде атеизм мемлекеттік
идеология болғандықтан діни әрекетке шектеу қойылған болатын. Маркеистік-
лениндік ілімнің келмеске кетуімен бірге атеизм бұрынғы күшін жойды.
Атеистік дәстүр орнына дінге сену ісі өріс алды. Қазіргі Қазақстанда 46
конфесеия мен деноминациядан өкілдік танытатын 2192 діни бірлестік құқық
қорғау орындарында тіркелген. Сонымен қатар 246 шетелдік миссионер
республика көлемінде әрекет етуде. Мұның бәрі 1992 жылғы "Діни еснім
бостандығы және діни бірлестіктер туралы" заңмен реттелген. Соңғы халық
санағы бойынша қазақтардың еліміздегі үлес салмағы елу пайыздан асқандықтан
ислам дінінің қоғам өміріндегі орны ерекше.
Мұсылмандар діни басқармасының мәліметтерше қарағаңда қазіргі
Қазақстанда 24 этностан тұратын 11 миллион мұсылман бар. Мұсылмандар діни
бірлестігінің саны 1313. Қазір көптеген елді мекендерде мешіттер салынып
олар өз міндеттеріне сай қызметтер атқаруда.
Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы 1990 жылдан бастап дербес
қызмет атқара бастады. Бұған дейін Орта Азия мен Қазақстан Мұсылмандарының
діни баскармасына бағынып келген. Осы уақыттан бастап Ислам дінін тарату
ісі жетіле түсті. Елімізде жиырмадан аса медресе 1977 жылдан бері Алматыда
Ислам институты діни мамандар даярлауда.
Діни басқарма тарапынан "Ислам әлемі" (1997 жылдан) деген атаумен 2000
жылға дейін көпшілік-бұқаралық журнал шығарылып, кейін ол журнал Ислам және
өркениет" деп аталатын газет ретінде қайта жаңғырып көпшілік қауым
игілігіне ұсынылды. Сонымен қатар діни басқарма тағы да басқа бірқатар діни
басылымдарды жарыққа шығаруда. Діни Басқарманы араб тілі мен әдебиетінің
маманы, дінтанушы профессор, бас муфти Әбдісәттар Қажы Дербісәлі басқаруда.
Ислам діні Қазақстанда мемлекеттік дін болмағанынен жұртшылық арасында
беделі зор. Сондықтан Қазақстандағы ислам дінінің жақтастары да дұшпандары
да бар. Республикада Ислам дінінің өрістеуіне шет елдак мұсылман елдері
ресми тұрғыдан ынта білдіруде. Олар мешіттер салуға, діни оқу орындарын
ұйымдастыруга өз көмектерін білдіруде. Сонымен бірге Ислам дінінің атын
жамылған өзге ниеттегілер де әрекеттер жасауда. Мұны дінді саясатқа
айналдыру тәсілдері деп түсіну керек. Бұған дәлел ретінде Түркістан
қаласының 1500 жылдық мерекесі үстінде қолға түскен Хиз-бу – Тахрир
экетремистік ұиымының мүшелеріне қарсы Шымкент қаласында болған сот
қорытындысын айтуға болады. Ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері
олардан мемлекет құрылысын күшпен құлатуга шақыратын үндеулер, діни
әдебиеттер, сонынен қатар қару-жарақтар, есірткілер тапкан.
Бүгінгі күні егеменді Қазақстанда қандай дінге бомасын қатал тиым салу
нәтижесіз екендігін өткен тарихымыздан білеміз. Тек ол діндердің
мемлекеттің дамуына, ұлтық мәдениетке кедергі келтірмеуін қадалаған
тиімдірек.
Саясаткерлердің және кейбір ислам лидерлерінің көзқарастары исламның
мемлекетпен қарым – қатынасын бұзатынын айтады: Ислам қоғамның
руханилығына жауап беру қажет және саясатқа араласпау қажет. Бұған
саясаткерлердің көз қарастары кедергі жасайды, барлық уақытта дін биліктің
құралы болған.
Имамдар ҚР жоғары тапты билік түрінің өзгеру қаупін де түсінеді. Ислам
мемлекеттік және қоғамдық өмірге қатысу қажет. Исламның қоғамдық өмірдегі
орнына тек мұсылмандар ғана емес, Қазақстанның барлық халқы да мұқият қарау
қажет. Исламның білімі және заңдары біздің мемлекетіміздің дамуына мықты
әсер етуі мүмкін; Не қазір, не болашақта ислам мемлекеттің мақсаттарына
байланысты әсер етпеу қажет. Мемлекет және ислам бірге болу қажет. Исламның
бейбітшілік көз қарасы қоғамның рухани өмірінің негізі болу қажет және
саясатқа араласпау қажет. Айтылған талқылауларда діни кеңестік мемлекеттің
саясатына имамдардың сенімді көз қарасты анық көрінді: Конфессиялап және
мемлекет арасында ешқандай мәселелер болмайды. Менің ойымша, мемлекет осы
бағытта дұрыс шығуы және дамуына жол бермеуде. [5.39]
Кейбір талқылауларда имамдар Қазақстанның мемлекеттік рөлінде имам
өмірін күшейтуге тырысады: Мұсылмандар мемлекеттік өмірге әсер тигіссе,
республиканың парламентінде және билігінде үлес қосса екен дейміз. Ал
кейбір оппозициялық имамдарға халифат құру және саяси билікке исламның
қарсы сөздерін айту ойы тууда. Түсініктеме және талқылаусыз осы мәселеге
байланысты имамдардың екі сипатты ойларын немесе талқылауын келтірейін:
Цивилизацияның қазіргі таңдағы тарихи даму кезеңінде бірлік ислам
мемлекетін құру қажеттігі туды. Ауқымды көлемде ислам заңдарын толық
қолдану шарттарында ғылымның, экономика және барлық қоғамның дамуында мықты
нәтижелерге қол жеткізер едік. Батыс мемлекеттері мұсылмандық шығыса
моральды қатынастардың деңгейі өте жоғары екендігі жайында, кейбір Батыс
мемлекеттерінде ресми түрде бір жынысты некелер сияқты адамдардың
арасындағы байланыстарды табиғи жат жағдайлар жайында үн қатпайды және
пайды және белгілі дәлел жай елемеуге тырысады.
1.2. Тәуелсіздікке дейінгі діни ахуал
Қазан төңкерісінен кейін 20-ы жылдар соңына дейін Кеңес үкіметі дінге
кеңшілікпен қарады. Сол себепті мешіттер мен медреселер өз жұмысын
жалғастыра алды.
1920 жылы Орынборда мұсылмандардың тағы бір құрылтайы өтті.
1921 жылы республикада Ораза айт пен Құрбан айтты ресми мереке
ретінде тойлау жайлы қаулы қабылданды. Орта Азия мен Кавказ
республикаларының көпшілігінде жұма демалыс күні болып жарияланды. Бірақ
бұл көпке созыла қойған жоқ. Кеңес үкіметі өзіне өзі келе бастаған соң көп
ұзамай дінмен күреске кірісті. Мың жылдан бері ізгілік пен игілік дәнін
сеуіп келген дініміз кертартпа деп насихатталды. Дінбасылары қуғынға
ұшырады. Атылды, асылды, жер аударылды. Халық бірте-бірте рухани тірегінен
айырыла бастады. Тіліне қысымшылық жасалды. Орыстандырылу жедел жүргізілді.
Рухани жұтаңдық атқа мінді.
Осындай рухани ауыр халге ұшыраса да халқымыз дінінен безген жоқ.
Қалалар мен кенттер, ауыл мешіттерінде жұма намаздары, Құрбан айт пен Ораза
айт, кең көлемде болмаса да, өткізіліп тұрды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде немістердің Еділ бойына
жақындап қалғанынан сескенген Сталин 1937-1938 жылдары өзі жазықсыз жапа
шектірген Орта Азия мұсылмандарының ризалығына бөленбек оймен ислам дініне
көңіл бөлуге кірісті. Сөйтіп 1943 жылы Ташкент қаласында Орта Азия мен
Қазақстан мұсылмандарының құрылтайы ұйымдастырылды. Оның жұмысына Қазақстан
делегациясын шейх Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов бастап барды. Құрылтайда Орта
Азия мен Қазақстан республикалары мұсылмандарының діни басқармасы құрылып
төрағасы, Бас мүфти болып Ишан Бабахан Абдулмажидхан (1856-1957) сайланды.
В. Ленин атеизмнің теориясын одан әрі жалғастырды. Ол тек дінге
ғана емес философияның идеалистік бағытына мейілінше қарсы шықты. Ленин
шіркеуді мемлекеттен, мемлектті шіркеуді бөлу туралы Декретке 1918 жылдың 5
ақпанда қол қойды. Декрет бойынша дінді уағыздауға тыйым салынды. Бірақ
атеиістік-материалистік көзқарасты дүниетанымға айналдырудың идеологиялық
жолдары жасалды. Осы мақсатта жоғарғы оқу орындарында Ғылыми атеизм деп
аталатын пән оқытыла басталды. Сөйтіп кеңестер одағы дүние жүзіндегі тұңғыш
атеистік елге айналды. Атеизм мемлекеттік деңгейге көтерілді.[1,13бет]
Діннің де, атеизмнің де тамыры адамзат тарихында өте тереңге
кетеді. Олар бір-бірімен ғасырлар бойына ымыраласпас күрес жүргізіп келеді.
Бұл тайталас әлі күнге біткен жоқ. Бірақ, ар-ождан бостандығын басты
құндылықтардың бірі деп санайтын өркениеттер қоғамда бұл күрес ғылмыи
пікір алмасу ауқымына қарай ойысып келеді. Дінге сене ме, атеист бола ма,
қай конфессияға көңіл бұрады-әр адамның қалауы өзінде болуы тиіс.Бастысы-
адамның берік дүниетанымы болуында және өз көзқарасын қорғай білуінде. Бұл
ойды тарихшы В.О. Ключевский былай деп өте ұтымды жеткізе білген: Әр
ұрпақтың өз идеиалы болуы мүмкін, менің ұрпағымның өз идеиалы бар,
сендердің идеиалдарың басқа, ал ешқандай идеиалсыз ұрпақтың халі өте
аянышты.
Ортағасырлық Европада шіркеудің (папа билігі) өзі мемелекет
тәрізді құрылымға айналды. Византия христиандық мемлекет билігі мен
шіркеудің үйлесімді қызметін жанталаса қорғады. Бұл концепция Орыс
православие шіркеуінің саяси ахуалына, орыс мемлекеттігінің нығаюына қызмет
етті. Бірақ, Иван Грозныйдың тұсында-ақ православие билігі шектеліп
Бірінші Петрдің тұсында шіркеудің толығымен мемлекет қол астына өтуімен
аяқталды. Православие орыс патшаларының саяси қолшоқпарына айналды. Бұл
жалғыз православие шкеуі ғана емес, өзге діндер де бастан өткеріп отырған
жағдай болатын. Сондықтан ол бар жерде демократяшыл топтардың наразылығын
тудырды.
Осындай жағдайда атеизмнің позициясы бірітндеп нығайып,
қоғамның секуляризациялануына қолайлы жағдайлар қалыптаса бастады. Тарихқа
екі дүние жүзілік соғыс және ревалюция болып енген жиырмасыншы ғасырда
саяси жүйелердің алмасуы дін мен атеизм күресін одан сайын ушықтыра түсті.
Қоғамдық қатынастарды қайта құру көбіне дінге қарсы ұрандармен жүгізілді.
Кеңестер үкіметінде атеизм мемлекеттік саясатқа айналды. Дін партия-
мемлекет жүйесіне саяси тұрғыдан қаншаоықты тиімді болса, соншалықты ғана
рұқсат етілді.[2,127бет]
Кеңес үкіметі жылдарында исламдық білім беру. Кеңес мемлекеті мен дін
арасындағы өзара қатынастар оңайлықпен құрылмады: жылымық кезеңі қуғын-
сүргінге алмасты. 1917 жылдың 11 желтоқсанында Кеңес үкіметі Тәрбие мен
білім ісін діни ведомстводан Халық Ағарту комиссариатына енгізу туралы
Қаулы қабылдайды. 1918 ж. 20 қаңтарда Халық Комиссарлары Кеңесі Декреті
негізінде Халық Ағарту комиссариатына бағынатын барлық мемлекеттік және
жекеменшік мектептерде діни ілім-білімге үйретуге, кез-келген діни әдет-
ғұрыптардың орындалуына тыйым салынды. Сонымен қатар дінді мынадай түрде
оқуға тыйым салынған жоқ, яғни: РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі мен ұлттар
ісі бойынша Халық Комиссариатының Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші
мұсылмандарына үндеуінде мұсылмандардың нанымы мен әдет-ғұрыптарының
еркіндігі мен құқықтарына қол сұқпаушылық жайлы хабарланды; мұсылмандардың
құқықтары елдің барлық азаматтарының құқықтарымен бірдей деп мойындалды.
[15.67]
Мұрағат құжаттары, 20-шы жылдары далалық жердің тұрғындары балаларды
діни ілімге оқыту үшін мектеп ғимараттарын халыққа беру туралы өтініш
білдіргендерін дәлелдейді. Сонда жергілікті әкімшілік бірыңғай еңбектік
мектептерде жалпы білім беру пәндері бойынша дәрістер аяқталғаннан кейін
діни ілімді де оқытуға қарсы еместіктерін білдірді. Мұндайда халыққа білім
беру бөлімдеріне қарасты бірыңғай еңбектік мектеп пен ағарту қызметкерлері
діни ілім оқытушысы бола алмады. Өйткені Кеңес үкіметі жаңа кеңестік
мектептерді білікті кадрлармен қамтамасыз ете алмады, халық өз балаларын
ескі кадрлардың оларды сауаттылықта үйрететін және діни білім арқылы оларға
қандай-да болсын білім беретін мектептеріне орналастыруға тырысты.
Негізінде діни ағарту саласында мемлекет саясаты РСФСР Халық Комиссарлары
Кеңесінің 1918 ж. 20 қаңтарда Шіркеудің мемлекеттен және мектептің
шіркеуден бөлінуі туралы қабылданған Декретімен анықталды.
20-шы жылдардың соңына дейін мемлекеттік органдардың ислам діні мен
мұсылмандарға деген қатынасы жаман болмаған көрінеді деп есептейді
зерттеушілер, большевиктер исламды зорлықпен жою мұсылман халқының
санасында ислам догмаларының тек нығаюына алып келуі мүмкін екенін түсінді.
Сондай-ақ мұсылмандарды революция жағына жеңу үшін оларға қандай-да бір
ерекше тәсілдерді табу, дау-дамайды, оның ішінде діни негіздегі жанжалды
ушықтырып алмау қажет болды. Ғалымдар дінге қарсы күресу кезеңдерін шартты
түрде екіге бөлді: біріншісі – 20-шы жылдар, онда мәдени-ағартушылық
әдістер мен дінге қарсы уағыздар (атеистік тақырыпқа арналған спектакльдер,
комсомолдық ораза, айт, Алланы импровизациялық жерлеу т.б.) алғашқы орынға
қойылды және 30-шы жылдар, ол кезде дінге қарсы уағыз дінге қарсы күреске
ұласты.
Уақыт өте келе БОСК Діни бірлестіктер туралы Қаулысы жарыққа
шыққаннан кейін Кеңес үкіметінің діни ұйымдар қызметінің үстінен қатаң
бақылау жүргізу басталады. 1929 ж. 1 шілдесінен бастап ҚазКСР ОСК қаулысына
сәйкес барлық мешіт пен мектептерде мұсылман діни ілімін оқытуға тыйым
салынды, діни ғимараттар беталды жабылды, ал дін басылары қуғын-сүргінге
ұшырады. Р.С.Аменов пен З.Ш.Айткенов Ұлы Отан соғысы қарсаңында Павлодар
облысында Павлодар қаласындағы мешіттен басқа бірде-бір қызмет атқаратын
мешіттің қалмағаны туралы жазады. Осы жылдар ішінде бүкіл республика
бойынша 12 мың мешіттен 10 мыңнан астамы жабылды. [16.75]
Шіркеу мен мемлекет арасындағы қатынастар тек соғыс жылдары кезінде
дұрыстала бастайды. Бұл кезеңде Мұсылмандардың ортаазиаттық рухани
басқармасы құрылады, елде мешіттер ашылады: Қазақстанда 1948 ж. 29 мешіт
жұмыс істеді. Аллаға құлшылық ету кедергісіз өтті, ал молдалар елге шығып,
қорғаныс мұқтаждықтарына керек-жарақ жинады. 1941 ж. Соғысқұмар кәпірлер
одағы жойылды. 1944 ж. КСРО Халық Комиссарлары Кеңесіне қарасты діни
ғұрыптар ісі бойынша Кеңес құрылады, ол 1946 ж. Діни қоғамдастықтардың
ғибадатханалары туралы Қаулы қабылдайды, онда мешіттерді себепсіз жабуға
тыйым салды. 40-50 жылдарды мемлекет пен дін арасындағы қатынастарға
қатысты тыныш кезең деп атауға болады. Алайда 1954 ж. 7 шілдесінде-ақ КОКП
ОК Ғылыми-атеистік уағызда және оның жақсаруындағы ірі кемшіліктер туралы
Қаулы қабылдайды. Қазақстанның КП ОК бюросы 1957 ж. 24 сәуірде Діни
уағызда және оның күшеюі шамасында кемшіліктер туралы сәйкестенген Қаулы
қабылдайды. 1958 ж. 28 қарашада КОКП ОК Киелі жерлер деп аталатын
орындарға қажылық етуді қысқарту шаралары туралы, 1960 ж. 13 қаңтарда
Діннің ғұрыптар туралы кеңестік заңнамасын бұзуды жою шаралары туралы
Қаулы шығады. Әкімшілік органдар осы құжаттарды негіз ете келе, түрлі
сылтауларды алға тартып бақылаудың түр-түрін күшейтеді: діни тұлғаларды
қылмыстық жауапкершілікке тартудан бастап киелі жерлерді жабуға және
сонда орналасқан ғимараттарды мәдени және шаруашылық қажеттіліктерге беруге
дейін. Мұрағат мәліметтеріне сүйене отырып, тіркелмеген діни
қызметкерлердің қызметіне жол бермеу үшін 1971-1972 жж. қылмыстық
жауапкершілікке 100-ден астам адам тартылған болатын, 1100-ден астам адамға
салық салынды, ғибадат етушілердің қажылығын ұйымдастырушы 20-дан астам
адам киелі жерлерден қуылды, өз еркімен салынған ғибадатханалар
құрылысының 168 жағдайы анықталды және тыйым салынды, киелі жерлердің
қызметін қайтадан бастаудың 17 жағдайы кездесті деп жазады С.Саржан. Бір
жағынан, Кеңес үкіметі қаулыларында діндарлардың дін тұту еркіндігінің
құқықтары мойындалды және оларға әкімшілік шараларды қолдануға жол бермеу
керектігіне назар аударылды. Екінші жақтан, барлық жерде діндарлардың
құқықтарына нұқсан келді. Бұл жылдары елде исламға деген қызығушылық, елдің
әсіресе оңтүстік өңірінде арта бастады. Кеңес үкіметінің бақылауында болса
да, Меккеге қажылық ету жалғаса берді, ал халық, оның ішінде кейбір
партиялық жұмысшылар да мұсылмандық әдет-ғұрыптарды сақтауын жалғастыра
берді. Діни дайындықты Мир-Араб Бұқарасында (40-45 оқушы) медресе жүзеге
асырды, ол кәсіби ислам кадрларының қажеттілігін қанағаттандыра алмады.
Белгілі зерттеуші А.В.Малашенко былай деп жазады: Кеңес әкімшілігі
мұсылмандық дін ісіне бақылау орнатты. Сондай-ақ мына жағдайлар да таныс,
яғни шенеунік, ірі орынды иелену үшін мұсылман діни тұлғаларынан бейресми
рұқсатын алуға жүгінді. Партиялық функционерлердің исламды сынауы, оған
қамқор болып жүрген дін басыларымен бірлесе отырып қызмет атқаруына кедергі
болған жоқ. Оның үстіне коммунистік элитаны басқаратын өкілдердің көпшілігі
өздерін мұсылманбыз деп санап, тұрмыста көбінесе ислам салт-дәстүрлерін
ұстанады. [17.86]
ІІ-бөлім. Қазақстанға дәстүрлі емес діни исламдық бағыттардың келуі
2.1. Діни сенім және діни бірлестіктер туралы заң
Қазақстан Республикасының дiни сенiм бостандығы және дiни бiрлестiктер
туралы заңдары осы Заңнан және Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады. Жергiлiктi өкiмет пен басқару
органдарының, ведомстволардың осы Заңға қайшы келетiн нормативтiк актiлердi
шығаруына жол берiлмейдi. Eгep Қазақстан Республикасы бекiткен
халықаралық шартта осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiленген болса, онда
халықаралық шарттың ережелерi қолданылады
Осы Заң Қазақстан Республикасының әрбiр адамның наным бостандығы
құқығын құрметтейтiн демократиялық, зайырлы мемлекет болып табылатынын
таниды, азаматтардың діни сеніміне қарамастан, тең құқылы болуына кепiлдiк
бередi, Қазақстан халықтарының рухани мұрасымен үйлесетін дiндердiң мәдени
және тарихи құндылығын және конфессияаралық келiсiмнiң маңыздылығын, дiни
төзiмдiлiктi және азаматтардың дiни нанымдарын құрметтеудi таниды. Осы
Заң Қазақстан Республикасының Конституциясында, сондай-ақ адам хұқықтары
туралы халықаралық актiлер мен келiсiмдерде баянды етiлген азаматтардың
дiни сенiм бостандығы жөнiндегi хұқықтарын iске асыруға кепiлдiк
бередi. Дiн ұстану және нанымды уағыздау бостандығының жүзеге асырылуы
қоғамдық тәртiптi және басқа азаматтардың өмiр сүру, денсаулық
хауiпсiздiгiн, имандылығын немесе хұқықтары мен бостандықтарын қорғау
мақсатында ғана заңмен шектелуi мүмкін.
Дiни сенiм бостандығы хұқығы: Қазақстан Республикасының, басқа
мемлекеттердiң азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар жеке өзi, сондай-ақ
басқалармен бiрге кез келген дiндi еркiн ұстануға немесе ешқайсысын
ұстанбауға хұқылы, дiнге деген, құдайға құлшылық жасауға, дiни жоралар мен
рәсiмдерге, дiндi оқып-үйренуге қатысуға немесе қатыспауға көзқарасты
айқындау кезiнде қандай да бiр күштеп мәжбүр етуге жол берiлмейдi.
Қазақстан Республикасының азаматтары дiнге көзқарасына қарамастан
экономикалық, саяси, әлеуметтiк және мәдени өмiрдiң барлық салаларында заң
алдында бiрдей жауапты. Азаматтардың дiнге көзқарасына қарай олардың
хұқықтарын тiкелей немесе жанамалап шектеу немесе қандай да бiр
артықшылықтар белгiлеу, немесе соған байланысты өшпендiлiк пен жеккөрушiлiк
туғызу, не азаматтардың сезiмдерiн жәбiрлеу, сондай-ақ қайсы бiр дiндi
ұстанушылар қадiр тұтатын заттарды, құрылыстар мен орындарды қорлау
Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген жауапкершiлiкке әкелiп
соғады. 3аңда көзделген жағдайларды қоспағанда, ешкiмнiң де өз діни
сенiмдерiн себеп етiп азаматтық мiндеттерiн атқарудан бас тартуға қақысы
жоқ. Дiни наным себебiмен атқарылуға тиiс бiр мiндеттi екiншiсiмен
алмастыруға тек қана Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жол
берiледi.
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар (бұдан әрi - миссионер) Қазақстан Республикасының аумағында
миссионерлiк қызметтi уәкілеттi органда есептiк тiркеуден өткеннен кейiн
жүзеге асырады. Миссионерлiк қызметтi есептік тіркеусіз жүзеге асыруға
тыйым салынады.
Миссионерлiк қызметпен айналысатын адамдарды есептік тiркеудi жергiлiктi
атқарушы органдар жүргiзедi. Қазақстан Республикасының аумағындағы
миссионерлер жергiлiктi атқарушы органдарда жыл сайын қайта тiркеуден өтуге
мiндеттi.
Адамдардың діни сенімдеріне қатысты Қазақстан Республикасы
Конституциясының 22- бабында былай делінген: Әркімнің ар – ождан
бостандығына құқығы бар. Адамның қандай діни сенімге енуі, оның жеке
басының ісі .Бұл жөнінде Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан – 2030
деген Қазақстан халқына жолдауында: Әртүрлі этикалық және діни
топтардың біреуіне мүмкіндік беріп, екіншісіне еркіндік бермеген елдің
болашағы жоқ, - деген болатын. [37.58]
Кониституцияның бесінші бабында дін және діни бірлестіктер туралы
былай жазылған:
1. Мақсаты немесе іс - әрекеті Республиканың Конституциялық
құрылысын күштеп өзгертуге оның тұтастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,
тектік – топтық жәе рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық
бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай – ақ заңдарда
көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. [32.39]
2. Республикада басқа мемлекеттердің Республика аумағындағы
қызметі, сондай – ақ шетелдік діни орталықтар саяси партиялар мен
кәсіптік одақтарды шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет
мемлекеттер мен халқаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді.
3. Шет елдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызметі,
сондай – ақ шетелдік діни орталықтардың Республиканың тиісті мемлекеттік
келісуі арқылы жүзеге асырылады.
Он төртінші бапта былай жазылған: 2.Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық
және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез - келген
өзге жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды. [35.13]
Ең басты тармақтарының бірі осы я сонғы уақытта миссионерлік
бағыттардың да көбейіп кетті, егерде біз көп ұлтты мемлекетдеп
өзімізді жұбататын болсақ, онда біз қателескеніміз, егерде әр ұлттың
діни наным сенімдеріне жол бергеніміз, олардың тілі мен діліне де жол
ашқанымыз. Мына Егова куәгерлері кәгерге таңда біздің, заңымызға түбегейлі
қарсы Егова куәгерлері жалауға, тууға құрмет көрсетпейміз делінгені
жайында кітіптарында баян етілген. Яғни бұның астарында мемлекетті жоққа
шығару, енді қалғаны әр келген миссионерлік бағытқа, тісімізді батыра
алмасақ. Ертенгі күні жастарымыз солардың етегінде кетсе, сонда қазақ
халқының миссионерлікке жем болғаны ма?
Конституцияның бесінші бабында дін және діни бірлестіктер туралы
былай жазылған:
1.Мақсаты немесе іс - әрекеті Республиканың Конституциялық
құрылысын күштеп өзгертуге оның тұтастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,
тектік – топтық жәе рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық
бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай – ақ заңдарда
көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. [33.38]
Сонау атамқазақ қалыптастырған тілі, ділі, діні қайда кетті.
Сонғы жылдары Қазақстан 50 – елдің қатарына қосылатыны рас соған лайықты
қыламыз деп, жастарымызды шет елдерге жіберіп жатырмыз олжақтың
менталитетін үйреніп қазақ даласына енгізуге тырысуда үш қайнаса сорпасы
қосыл майтын халықтың ділін тықпыштайды бұған қарап ертеңгі қазақ
қоғамының негізін қалыптыстыратын жастар емеспе.
2.2. Исламдық бағыттағы ағымдар
Салафилер
Асыл дiнiмiз дүниеге келгелi оның тазалығы қашаннан күн тәртiбiнен түсiп
көрген емес. Ел егемендiгiн алып, дiнiмiз қайта оралғалы да бұл мәселе
алдымыздан тағы шықты. Кiм-кiмге де белгiлi Орта Азия мен Қазақстанда бiр
ғана Ханафи мәзһабының сан ғасырлар бойы орнығып, өркен жаюы бұған дейiн
Исламдағы өзге ағымдар мен топтардың бiзге дендеп енуiне жол бермеген едi.
Осы мәзһаб пен тарихаттың Нақшыбанди тармағы өзара бiр-бiрiн толықтырып,
ара-жiгi ашылмай келдi. Кешегi атеистiк насихаттың салдарынан жаппай рухани
сауатсызданған халық бұл күндерi елiмiзге дiн атын жамылған неше түрлi
ағымдар мен секталардың бағыт-бағдары мен салдарын байыптап талғамастан
соқыр тауыққа бәрi бидайдың керiмен солардың жетегiнде бара жатқаны
жасырып, жабары жоқ шындық.
Рас, елiмiз зайырлы. Кiм-кiмнiң де сенiмдi таңдау еркi өзiнде. Ислам:
Дiнде зорлық жоқ дейдi. Алуан ағымдар мен секталарға дiни бiлiмсiздiктен
ұрынған қандастарымыздың өз таңдауларын асықпай алды-артын байқап, ата-
бабалары сан ғасыр ұстанған дiнi мен мәзһабын тереңiрек зерттеп, өзгелермен
салыстыра, көз жеткiзiп барып жасаса, қателеспесi хақ. Әйтпесе, түбi ертең
өзi ғана емес ұрпағы да, бұған қоса халқы, елi оның зардабын шегiп, опық
жемек.
Сондай-ақ мысал келтіретін болсақ Атырау облысында отыздан астам
конфессия тiркелген. Мешiттермен қатар өзге сенiмдегiлердiң де
ғибадатханалары жұмыс iстейдi. Өкiнiштiсi сол, қазақ топырағында өнiп-
өспеген, күнi кеше 90-жылдардың басында қабылданған дiн туралы солқылдақ
Заңды бетке ұстап жат жерлiк миссионерлер арқылы жеткен секталар мен
ағымдардың бүгiнгi жетекшiлерi кiлең өз қандастарымыз екен. Шетелдiк
миссионерлер кетiптi де олардың iсiн ендi өз ағайындарымыз жалғастыруда.
Мұнан өткен қайғы-қасiрет болар ма?! Ал, бұл аз десеңiз, жығылғанға
жұдырық дегендей мұнда Ислам атын жамылған тәкфиршiлер мен салафилер де
бiрте-бiрте тамыр жаю үстiнде.
Салафилер қаладағы Ат-тахиа мешiтiн жеке бiрлестiк етiп бiржола иемденiп
те алған. Тәкфир және һижрат жамағаты тек өздерiн ғана нағыз мұсылман деп,
ал өзгелердi кәпiр санайды. Жамағаттың аты да содан шыққан. Бұл ағым
жамағат арасында жiк туғызуға бейiм. Оның идеологиясы ең алғаш өткен
ғасырдың екiншi жартысында Мысыр түрмелерiнде өрiс ала бастаған. Мысыр
Президентi Жамал Әбдiнәсiрдiң бұйрығымен Саид Құтб пен пiкiрлестерi өлiм
жазасына кесiлген соң, оның жамағаты өз ой-пiкiрлерiн бiр қисынға келтiрiп,
тұжырымдаған. Жамағаттың негiзгi құрамы тәкфир, яғни кәпiрге шығару, кәпiр
деп санау ұғымы. Олардың пайымдауынша үлкен күнәларды iстеген, басынан
аяғына дейiн күнәға батқан адам кәпiр, әрi оның тәубасы қабыл болмайды деп
тұжырымдайды. Сонымен қатар, Алланың шариғатымен үкiм шығармайтындар да
және оны разылықпен қабылдаушы да, бұлардың ұстанымымен келiспейтiн жамағат
та, дiн ғалымдары да кәпiр саналады. Бұларға қосылып, одан шыққан адамды
сатқын дейдi. Оны өлтiруге де болады деп есептейдi.
Бұл жамағаттың екiншi ұстанымы - һижрат. Оның сөздiк мағынасы тәрк ету,
көшу, қоныс аудару, үзiлу. Олардың түсiнiгiнше, һижрат - надан елден,
қоғамнан өзiн алып қашу, олармен барлық қатынасты үзу. Олар өздерiнен
басқаларды надан санайды да: Қоғам мен мекен Расулуллаһ (с.ғ.с.) пен
сахабалардың кезiндегiдей болуы керек,- дейдi. Олардың пайымдауынша
мешiттер сияқты оқу орындары да шайтанның мекенi көрiнедi. Жұма намазы
мен жамағат намаздары қасиеттi төрт мешiттен (Мекке мен Мадинадағы, Құба
мен Ақса мешiттерi) басқа мешiттерде оқылуға тиiстi емес екен, өйткенi
қалғандары зиянды-мыс. Бұл жамағат өз әмiрi Шүкри Мұстафаны осы үмметтiң
адамзат баласы көптен берi күткен имам Мәһдиi деп санайды. Әбдiрахман Әбу
Әл-Хайрдың Мұсылмандар жамағатының зiкiрi кiтабын ең қадiрлi де қасиеттi
Құран Кәрiммен теңесер кiтап деп бiледi.
Тәкфир жамағаты дiннiң ақиқатын бiлмейдi, дәлел құжаттарды түсiнуге зер
салмайды, харам туралы үкiмдерiнде шектен шығады, дiни көзқарастары
тұрақсыз, тарихты, саясатты, бүгiнгi өмiр болмысы мен шындығын және әһл
сунна уәл жамаға бағдарламасын түсiнгiсi келмейдi. Осыдан барып олар
мұсылмандар арасына iрiткi салып, бiрлiгi мен ынтымағын бұзады, дау-жанжал
шығарады, мемлекеттiң саяси-экономикалық бағдарламасының жүзеге асуына
бөгет жасайды, әр түрлi лаңкестiк iс-әрекетке бейiм, халықтың дiнге деген
ықыласын кемiтедi.
Ал, салафилiк (уаһһабилiк) - дiни-саяси ағымның бiрi. Салаф сөзi
қасиеттi Құранның бiрнеше жерiнде кездеседi. Ол, бұрынғы өткендер деген
мағынаны бередi. Ислам ғұламаларының көбiнiң пiкiрiнше мұсылмандардың
алдыңғы үш толқыны салафилер деп аталады. Олар - Пайғамбарымыздың
(с.а.у.) сахабалары, табиғиндер (сахабаларды көргендер) мен табаға
табиғиндер (табиғиндердi көргендер). Өздерiн салафилер деп санаушылар
Исламның бастапқы үш ғасырында өмiр сүргендер сияқты Құран Кәрiм мен
сүннетке ғана сүйенемiз,- дейдi. Бұрынғы салафилер - классик салафилер
деп аталып, олар хақ жолындағылар саналады. Ал қазiргi салафилер өздерiн
бұрынғы үш толқынның жолындамыз дегенiмен, шын мәнiнде олай емес. Салафилер
мұсылмандарды Алланың бiрлiгiне шақыру, Ислам дiнiн хүрафат-бидағат
амалдардан тазалау, дiнiмiздi Пайғамбарымыздың (с.а.у.) заманындағыдай
қалпына келтiру, араб әлемiн бiрiктiру сияқты мақсаттарды ұранға айналдырып
алған. Олар дүниеауи мәдениетке, өнерге (музыка, театр, көркем сурет және
т.б.) қарсы. Оны кешiрiлмейтiн күнә санайды. Өз дегендерiн iске асыру үшiн
үкiмет билiгiн өзгертудi қалайды. Осы мақсатқа жету жолында дiндi тек
жамылғы ретiнде ғана пайдаланып, содырлық iс-әрекеттерден де тайынбайды.
Олар шариғат шарттарын сақтамағандарды мұсылман емес деп бiледi. Тәспi
тартуға, мешiтке садақа беруге болмайды деп санайды. Пайғамбарлар мен
әулиелер зираттарына зиярат етуге де, дүниеден өткен марқұмдардың рухына
Құран оқып бағыштауға да қарсы. Бұл ағым белсендiлерi шашын тықырлап
алдырып, сақалын өсiрiп, шалбарын тобығына дейiн қысқартып, не түрiп
жүредi, мәзһабтарды мойындамайды [2,131бет].
Ахмадия немесе Қадияни тобы
Қадияни тобы адасқан ағымдардың бірі. Көпшілік оларды білмегендіктен
мұсылман деп ойлайды. Негізінде олай емес. Қадиянилік 1900 жылдары
Үндістанды отарлаған ағылшындардын, жоспары бойынша отаршыларға қарсы ислам
атымен көтеріліске шығармау, мұсылмандарды діннен алыстату мақсатында пайда
болған діни бағыт. Қазіргі таңда бұл діни қозғалыстың іс-әрекеттері ағылшын
тілінде шығатын журналдар арқылы таратылып отырады.
Осынау діни бағыт басшы ретінде таңдалып алынған Мырза Ғулам Ахмад
Қәдиянидің (1839-1908ж.) атымен аталады. Ол Үндістанның Пәнжап
провинциясындағы Қадия деген елді мекенде дүниеге келген Оның ата-бабалары
ислам діні мен отанына жасаған қиянаттары арқылы және отаршыларға шынайы
қызметімен көпшілікке танымал. Ол жастайынан ағылшындардың қолында өсті.
Құран оқуды меңгеріп, араб және парсы тілдерін, кейіннен логика және
филисофия пәндерін оқып, әкесінен әкімшілік істерімен де қоса үйренеді.
Изаләт әл-Ауһам, Ижаз Ак-мади, Барахин Ахмәдия, Ануар әл-Ислам,
Ижаз әл-Масих, Ат-таблиғ атты өз бағытына икемдеп жазылған кітаптардың
авторы.
Ғулам Ахмад еңбектерінде өзін 14-ғасырдың (Хижра жыл санауы бойынша)
реформаторы етіп көрсетеді Алла оған соңына ерер бір жамағат құруға әмір
етіпті-міс. Сөйтіп оны мұсылмандардың күткен Масихі және Махдиі ретінде
жіберген деп уағыздалады.
Ғулам Ахмадтың өзі туралы жорамалдары соңынан ерген кейінгі шәкірттерін
екіге айырып, араларында қақтығыстар туғызады. Мысалы. Қадиян тобы оның
шынайы пайғамбарлығын, ал Пахор тобы Ғулам Ахмадтың реформатор, әрі Иса
Масих пен Мәхди екендігін ғана мойындайды.
Ғулам Ахмад дүние салғаннан кейін орнына Хаким Нуриддин сайланып, ол Иса
Масихтің бірінші халифасы болып саналады. Ағылшындар оған өздерінің
патшалары киетін тәж кигізген. Ол "Фасл-әл-Хитаб" атты кітаптың авторы.
Қадиянилардың Лахурдағы басшысы Мұхаммед Али Құран кәрімді қадияни
мазхабы бойынша ағылшын тіліне аударды. Қадияния деген журналдың ең
алғашқы сандарын жарыққа шығарды. Оның "Хақиқат әл-Ихтилаф", "Ал-Нубууат
фил-Ислам" және басқа да кітаптары бар.
Мұхаммед Садық деген кісі қадиянилықтардың мүфтиі лауазымында қызмет
атқарған Ол "Хатим ән-Набийм атты кітап жазған.
Қадиянилардың танымал басшыларының тағы бірі - Башир Ахмад ибн Ғулам.
Сиратул-Махди, Калиматул –фасл деген кітаптардың авторы.
Қадиянилардың сенімі бойынша, Мырза Ахмад Ғулам Қадияни имам Махди және
Масих, яғни Иса пайғамбар деп уағыздалады. Бұл мүлдем дұрыс емес. Алла
Тағала жөніндегі әлгілердің пайымы бойынша ол ораза ұстайды, намаз оқиды,
ұйықтайды, оянады, жазады, тіпті қол қояды, адасады т. б. Алла бұл
нәрселерден пәк.
Қадиянилардың тағы бір түсінігі бойынша олардың құдайы ағылшын. Уахиді
ағылшын тілінде жеткізеді. Мұхаммед соңғы пайғамбар емес, Алла әрқашан
пайғамбарлар жіберіп тұрады. Пайғамбарлардың ең абзалы Ахмад Қадияни.
Жәбірейіл (ғ.с) періште Ғулам Ахмадқа Құран сияқты уахи алып түсуші. Ғулам
Ахмадқа түскен кітаптан басқа Құран жоқ. Оның тәлімдерінен, өсиеттерінен
басқа хадис жоқ. Ғулам Ахмадтан басқа пайғамбар жоқ. Оларға түскен кітаптың
аты – Китабул-мубин. Қадиянилар өздерін жеке бір дін және шариғат иелері
деп келеді, Ғулам Ахмадттың шәкірттері Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбардың
сахабалары сияқты дейді. Олар үшін Қадиян елді мекені Меккеден және
Мадинадан да артық. Қадиян Мекке тәрізді харам саналады. Қадиянилықтардың
құбыласы және қажылық орны да сол. Олардың сенімі бойынша жихад парыз емес.
Отанды қорғау қажет деген түсініктен қашық. Дүние жүзі ағылшындарға
бағынуға тиіс. Ахмади дінін қабылдамаған әр бір мұсылманды кәпір санайды.
Сондай-ақ ахмадилықтарға қызын әйелдікке бермеген адам кәпір. Арақ ішу,
апиын, героин сияқты мас қылатын нәрселерді қолдануға, сатуға,
сатып алуға рұқсат беріледі
Үндістан исламға қарсы мұндай топтың шығуына бей-жай қарамады
Қадияниларға қарсы мақалалар, кітаптар, пәтуалар жазылды. Олар Ғулам
Ахмадтың жазған еңбектерінен ислам дінін арашалап, барынша қорғауға күш
салды.
Барлық мұсылман елдерінде Ахмади тобы мұсылман ағымдарына кірмейді.
Мысалы, Пәкістанда ахмадилардың лидері Мырза Насыр Ахмад пен шайх мүфти
Махмуд арасында ғылыми бәсеке өткен. Отыз сағатқа созылған бәсекеде
ахмадилықтардың лидерінен бірде-бір жауап алынбағандықтан, бұл топ кәпір
саналып, Пәкістанда өздерін мұсылман деп самауға тыйым салынған. Ислам
әлеміндегі Рабита әл-ислам лигасы 1974 жылы Ахмади тобын ислам дінінің
жауы деп жариялап, қадиянилар туралы төмендегідей пәтуалар шығарған.
Қадиянилық мұсылмандыққа жат, оларға қыз беруге немесе алуға болмайды.
Олардың сойған етін жеуге болмайды Біреуі қайтыс болса мұсылмандардың
мазарына көмуге тыйым салынады.
Өздеріне қарсы мұндай іс-әрекеттен кейін олар негізгі атауларын жасырып,
Қадияии емес, Ахмади. Ғулами, Мирзаи деген лақап аттарды иемденіп жүр.
Қазіргі таңда ахмадилардың Лондонда үлкен орталығы бар. Батыс
мемлекеттерімен қатар Африка елдерінде, АҚШ-та. Үндістан, Пәкістанда да
кездеседі. ТМД-ның кейбір елдерінде де қадиянилар тобы ресми түрде
тіркеуден өтіп алған. Олар өздерін Ахмадия тобы, мұсылманбыз деп
таныстырады. Көбінесе өздерін кәсіпкер, саудагер. қайырымдылық қорының
өкілдері етіп көрсетеді. Қадиянилар Құран Кәрімді, басқа да кітаптарды
орыс, қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz