Тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумы және оның зерттелуі
Лекция №1
Лекция тақырыбы: Тіл дамыту әдістемесі
Жоспары:
1. Тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумы пәні және курстың
міндеттері.
2. Тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумы және оның
зерттелуі.
Лекцияның мақсаты:
Тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумы пәнінің мақсаты
мен міндеттерін, оның зерттелу тарихынан жан-жақты мағлұмат беру.
Мектепке дейінгі тәрбие мамандарын даярлаудағы маңызды саланың бірі
тіл дамыту теориясы мен әдістемесі курсы болып табылады. Оның жоғарғы оқу
орындарында басты мақсат студенттерге ана тілінің лингводидактикалық және
психофизиологиялық негіздерді терең ұғындыру және балалармен
ұйымдастырылатын жұмысты тиімді әдіс-тәсілдерді қолдана білуге даярлау.
Курсты оқу процесінде әдістемелік ойларды, шынайы педогогикалық ситуацияны
дұрыс бағалай білу қабілеті, теориялық білімдерін түрлі жағдайларда
қолдануы қалыптасады.
Мектепте тілді оқыту ісінде ана тілі пәнінің үлесі орасан зор. Ана
тілі пәні бойынша оқушыларды өмірге баулу жөніндегі міндеттер тілдің
негізгі қоғамдық қызметіне, комунакативтік (байланыс, қатынас құралы
ретінде) және экспрессивтік (әсер, ықпал етуге дәнекер болу) қызметіне
қарай жүзеге асырылады. Олай болса, ана тілі пәні балалардыауызша да,
жазбаша да толық сауатты, тілді еркін пайдалана білетіндей етіп шығаруды
түпкілікті нысана етіп ұстанады.
Тілге берілетін анықтамалардың негізгісі - тілдің коммуникативтік
қызметі мен экспрессивтік қызметі бойынша берілген нұсқасы. Коммуникативтік
қызметі жағынан алғанда Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы. Ал
экспрессивтік қызметі жағынан алғанда, Тіл-ойдың тікелей шындығы ...
практикалық шын сана, ойды қалыптастырып жарыққа шығарушы құрал. Тілдің
бұл екі функциясы айрылмастық бірлікте, бірінсіз бірі жоқ.
Тілдің қатынас құралы болу қызметі коммунакативтік деп аталса, оның
ойды қалыптастыру, жарыққа шығару, адамның психикалық күйін, жан сезімін,
ішкі толғанысын білдіру қызметі экспрессивтік деп аталады.
Оқушылардың тілін байыту, олардың өз ойын дұрыс, жүйелі айта білу
мен жазбаша сауатты және мәдениетті болуы туралы пікірлер ертеден-ақ қолға
алына бастады.
Қазақ мектептерінде оқушылардың тілін ауызша да, жазбаша да дамыту
туралы тұңғыш пікір айтып, іске асыра бастаған Ы.Алтынсарин болды. Ол 1850
жылы Орынбор шекара комиссиясы жанынан қазақ балалары үшін арнайы жеті
жылдық мектеп ашып (ол төрт кластық мектеп деп аталған), оның оқу жоспарын
қазақ-татар тілін оқыту арнаулы ендірілген. Осы оқу жоспары мен Ережеде
төртінші класта Екі тілде жеңіл шығармалар жазуға жаттығу күрделі іс
қағаздарын жүргізу... олардың көшірмелер жасауға үйрету деп міндеттеді.
Сондай-ақ оқыту бағдарламасында: Қазақ және татар тілдері: а)
Бірінші класта оқи жаза білуге үйрету, біраздан кейін жаттықтыру
(машықтандыру) жұмысын жүргізу, қазақ сөздерін мүмкіндігінше мол жатқа
білгізу, сөйлем құрамын үйрету. б)Екінші класта қазақ тілі грамматикасын
оқыту,сөйлемдерді морфологиялық және синтаксистік жағынан талдау жасау
үйрету. в)Үшінші класта анық түсінікті, белгілі мазмұндама сөйлем құрауға
үйрету (ауызша және жазбаша) ...-деп берілген.
Осы бағдарламаға сәйкес, балалардың тілін дамыту үшін Ы.Алтынсарин
оқулық жазып, хрестоматиялар құрастырды. Ол мектепке тартылған балалардың
жас ерекшілігі мен біліміне сәйкес сауатын ашып, ойын, тілін дамыту
мақсатын қойды.
Қазақ тілін оқыту мәселелерін жүйелеп шешуге еңбек еткен
А.Байтұрсынов болды. Ол өзінің саналы өмірін қазақ қоғамында білім-ғылымның
жоғары бағаланып, ағартушылық бағыт әбден қалыптасқан кезде бастады.
А.Байтұрсынов ауыл мектептерінде , семинарларда халыққа білім беру, оны
жетілдіру саласында көп ізденді, көптеген мақалалар, еңбектер жазды. Әліп-
би, Тіл туралы, Әдебиет танытқыш, атты кітаптар, қазақ тілінің
табиғаты, өзгешеліктері, араб алфавитінің жайы, терминдер, қазақ тілін
оқытудың әдістемесі туралы көптеген мақалалар жазды. Ол тіл, сөз өнері
туралы білімді бір жүйеге келтірді.
Тек тіл дамыту, тіл ұстарту мәселелері 1940-50 жылдары қайта
көтеріле бастады.
М.Жұмабаев мектепте оқыту тек ғылым негіздерін үйрету мен тәрбие
беру ғана емес, ол баланың ойын, тілін дамыту мақсатын көздейтіндігін ашып
айтып: баланың тілін шын дұрыс жолға салатын, дұрыстайтын, байытатын
мектеп-деп жазды.
С.Жиенбаев оқытудың әдіс-тәсіліне назар аударып: Тегі, әдіс
қолданудың өзі фактіні шатастырмай, дұрыс оқыту үшін керек. Мәселен, айқын
түсінікті болып жатса, әдіс ізденудің де пәлендей қажеті болмайды. Тексеріп
отырған құбылыстарды бала айқын ұға алмай, шатастырып жатса, сонда ғана
әдіс іздейміз - деп, оқушының тілін дамытуда әдіс-тәсілдерді сұрыптап
қолдау көрсетті.
Т.Бегалиев өзінің еңбегінде Тіл дамытуға арнаулы бөлім арнап, онда
бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудағы жаттығу, диктант,
мазмұндамаларды жүргізудің жолдарына тоқталады. Сондықтан ол тіл дамытуды
грамматикалық материалдармен байланыстыра жүргізуді құптап: Грамматикалық
тақырыптар өтілгенде, оқушылар әрбір грамматикалық формаға өз беттерімен
сөйлемдер құрастырады, көркем әдебиеттерден мысалдар іздеп табады. Егер осы
сөйлемдер жазылып, ондағы сөздердің қалай жазылуы талдатылып, түсіндіріле
бара, егер тиісті грамматикалық формалар емле жөнінен арнаулы жатқызылса,
тіл дамыту мен емле жұмысын байланыстыру болып шығады - деген еді.
Сондай-ақ бұл жылдары қазақ тілі грамматикасын оқыту арқылы тіл
ұстарту мәселелері зерттеле бастады. Оқушының тілін дамытуды Қазақстанда
педагогика ғылымының шын мәніндегі өркендеуі отызыншы жылдарда басталды.
Осы кезде педагогиканың теориясынан қазақ тілінде жазылған алғашқы төл
шығармалар жарық көрді. Осы кезде С.Қожахметов жалпы педагогика мен
педагогика тарихы жөніндегі күрделі мәселелерге көңіл бөлді.
Тіл дамыту жұмыстары деп баланың тілді қарым-қатынас құралы ретінде
өз тәжірибесінде пайдалана білуге үйретуге бағытталған жалпы іс-әрекет деп
ұғынамыз да, ал тіл ұстарту деп белгілі бір тілдік заңдылықтар мен
ережелердің немесе лингвистикалық, стилистикалық сөз өнері теорисының өз
тәжірибесінде қолдана білуге үйрету жұмыстары деп түсінеміз. Сондықтан тіл
дамыту кешені мынадай жүйе мен салалардан тұрады:
- сөздік қорын молайту, сөздік жұмысы ;
- тілдің грамматикалық құрылысын игеріп, оны өз практикасында қолдана
білуге баулу;
- стиль, стилистикалық ұғым мен дағды беру, стилистикалық тілдік
құралдарды үйрету;
- тіл синонимдерімен жұмыс;
- тілдің көркемдегіш және бейнелегіш құралдарын үйрету;
- сөйлеу, айту дағдыларын жетілдіру;
- жазбаша тілін дамыту;
- әдеби тіл нормасынан мәлімет беру;
- тіл мәдениетін қалыптастыру;
- тіл ұстарту.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту әдістемесі. Алматы, 1997.
2. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. Алматы, 1997.
3. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы,
1978.
4. Сүлейменова Э.Д. т.б. Тіл ұстарту. Алматы, 1996.
5. Жапбаров А. Оқушылардың ауызекі сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі. Алматы, 2002.
Бақылау сұрақтары:
1. Мектепке дейінгі тәрбие мамандарын даярлау жүйесіндегі Балабақшада
балалардың тілін дамыту әдістемесі курсының орны.
2. Тіл дамыту әдістемесі курсын оқытудың негізгі міндеттері.
3. Сөйлеуді қалыптастыру және Тіл дамыту ұғымдарының мазмұны.
4. Сөйлеу қызметі.
5. Тіл дамыту әдістемесінің ғылыми негіздері.
Лекция № 2
Лекция тақырыбы: Тіл ұстартудың мақсаты және мазмұны мен жүйесі.
Жоспары:
1. Тіл ұстару жұмыстары жайлы тілшілердің пікірлері.
2. Балабақша балаларының тіл дамыту жұмыстарының мақсаттары.
Лекция мақсаты:
Студенттерге тіл ұстартудың мақсаты және мазмұны мен жүйесін,
балабақша балаларының тіл дамыту жұмыстарының мақсаттарын меңгерту.
Қазақтың бастауыш мектебінде басқа білімдермен қатар қазақ
тілінің нақты, сараптап үйретілерге керек, -деп, А.Байтұрсынов
көрсеткендей, ана тілді үйретуді жолға қою 1-сыныптан басталады.
Балаларды мектепке оқыту мақсаттарының бірі – олардың тілін дамыту
жұмысы екенін чех педагогі Я.А.Коменский: Образование должно
обрабатывать ум для мудрости, язык для красноречия , руки дл исполнения
необходимых действий – деп сипаттаған болатын.
Ресейде тіл ұстарту жұмысын мектептерде белгілі бір жүйемен
жүргізу қажеттігі жөнінде әдістемелік нұсқаулар беріп, балаларды өз ойын
ауызша, жазбаша білдіруге үйретудің маңызын көрсеткен оқымысты Ф.И
Буслаев көрінеді.
Ал оқушылардың тіл ұстарту әдістемесінің негізін салып, оны өз
алдына ғылым ретінде қалыптастыру қажеттігін анықтап берген – орыстың ұлы
педагогі К.Д.Ушинский.
К.Д.Ушинский ең алдымен бастауыш мектеп оқушыларының тілін
дамытумен байланысты жаттығу жұмыстарының жүйесін құрды. Ол жаттығулардың
сатылары мынадай: 1) бақыланған заттарды атау; 2) іс мақалаларын
мазмұндау; 3) заттарды салыстыру; 4) сипаттау; 5) болған оқиға жөнінде
әңгіме құру.
Педагог-ғалым логикалық ойлаудың жай түрлерінен бірте-бірте
күрделісіне, жай сипаттаудан баспалдақтай отырып, хабарлауға көшу дұрыс
екенін айта келіп: Самое полное знакомство с богатсвами народной
словесности и самое глубокое знание грамматики, хотя могут обогатить ум
учащегося, но не разовых в нем дар слова, если эта душевная сила в свое
время была лишена достаточных упражнений,-дейді де, тіл ұстарту жұмысы
жөніндегі жаттығулардың мынадай болу керектігін көрсетеді:
1. Белгілі тақырыпқа әңгіме құру, оны алғашқы сабақтарда-ақ жүргізіп,
бірте-бірте кеңейте беру керек.
2. Тіл ұстарту жаттығулары жүйелі түрде жүргізілуі тиіс. Әрбір жаңа
жаттығу өткен жаттығумен тығыз байланысып, сол жаттығуға негізделіп,
балаларды бірте-бірте ілгері ұмтылуға жетектей беруі қажет.
3. Балалар аз-аздан үйренсін, бірақ білгендерінен айырылмай, қайта оны
тақырыпты меңгеріп алуға пайдаланатын болсын.
4. Балалардың тілі дамыған сайын, мұғалімнің жетекшілігі азайып,
жаттығуларды балалар өз беттерімен орындалсын. Алғашқы жаттығуларда
мұғалім балаларға бақылау үлгісін көрсетіп, ойын жетектеп, тиісті
сөздерді ауыздарына салып, басшылық жұмысын қамтамасыз етіп отырсын.
5. Жаттығулар балалардың ойын дамытатындай болуға тиіс. Балалар сөздер
мен сөйлемдерді тұрған қалпымен жаттамай, оқығандарының ішінен негізгі
ой қазығын таба алатындай болсын.
Осындай озат пікірдің лебін қазақ даласына тұңғыш рет жеткізген адам
қазақ халқының ұлы педагогі Ыбырай Алтынсарин болды.
Ыбырай қазақ тілінде ең алғаш оқу кітабын жасады. Бұл кітапты
Ыбырай тілді шұбарлаған араб, парсы сөздерінен құтылу мақсатында орыс
алфавитімен жазды. Орыс алфавитін қолданумен байланысты қазақ тілі
орынсыз кірген араб, шағатай сөздерінен тазартады. Орыс әрпімен
жазғанымызда, сөзіміз дұрыс жазылатын болады. Қазір молдалар оқытып
жүрген араб, парсы, татар тілінде шыққан діни кітаптар бізді кері
кетіреді. Таза ойымызды кірлетеді, басымызды құммен толтырады, таза
тілімізді шұбарлайды, -деді ол өз кітабында.
Сонымен тіл дамыту деп – балалардың сөздік қорын байтуға,
мағынасын түсініп, сол сөздерді дәл қолдана білуге, өз ойларын,
пікірлерін екінші біреуге жеке сөйлемдер арқылы, логикалық,
композициялық тұтастығын сақтай отырып, жүйелі түрде әңгімелеу арқылы
ауызша, жазбаша дұрыс білдіруге, яғни нәрсенің жайын-күйін, түрін,
түсін, ісін сөзбен келістіріп айтып беруге үйрету жұмысын айтамыз.
Бастауыш мектепте оқытылатын тіл дамыту жұмысы негізінен
мынадай мақсаттарды көздейді:
1. Оқушылардың бақылағыштық, ойлау қабілеттері мен тілін, дүние
танымын дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап, жинақтап, нақтылап,
салыстыру негізінде балаларды өз беттерімен қорытынды шығара білуге
үйрету.
2. Оқушы бойында қазақ тілі нормасына сай, өз сезімін, ойын дұрыс
айтып, жазып бере алатындай дағдылар қалыптастыру.
3. Оқушыларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын, тамаша сырлы, көркем
де нәзік сөз байлығын қолдана білуге, оны сезініп, құрметтей білуге
баулу.
4. Қазақ тіл ғылымы табысы негізінде оқушылардың ауызша және жазбаша
тілін дамытуға септігі тиетін жұмыстардың оңай да тиімді түрлерін
іріктеп алып, ұсыну.
Бастауыш мектепте ана тілін оқыту барысы жеке-жеке айқын
мақсаттар көздейтін үш кезеңнен тұрады: 1) сауат ашу, тіл дамыту; 2)
оқу, тіл дамыту; 3( грамматика, емле, тіл дамыту.
Оқушылардың тілін дамыту, сөз қолдану дағдыларын қалыптастыру
осы кезеңдердің әрқайсысында белгілі бір тақырыптың оқытылуына сүйене
отырып, соның барысында жүргізіледі.
Тіл дамыту мына сияқты бағыттарды қамтуы қажет:
1. Оқушылардың сөздік қорын дамыту. Мұнда: а) жаңа сөздер үйрету және
осы үйренген сөздерінің, сондай-ақ балалардың бұрыннан сөздік
қорында бар сөздердің мағыналарын үйрету; б) синонимдермен,
омонимдермен жұмыс; в) антонимдермен жұмыс; г) көп мағыналы
сөздермен жұмыс; д) қанатты, нақыл сөздермен жұмыс; е) мақал-мәтел,
жаңылпаштарды үйрету; ж) оқушылардың үйренген сөздерін қолдану
белсенділігін арттыру мәселелері қамтылады.
2. Сөз тіркесі, сөйлемдермен жұмыс жүргізу.
3. Байланыстырып сөйлеуге үйрету. Мұнда балалар оқығандар мен
көргендерінің, естігендерінің мазмұнын жүйелі түрде ауызша айтып,
жазбаша баяндауға үйренеді, сондай-ақ ұсынылған тақырыптар бойынша
материалдар жинап, жүйелеп, өз жандарынан ауызша , жазбаша әңгіме
құрастыруға үйренеді.
Осы бағыттарды әрбір сабақта өтілетін тақырыптарға орай, жеке-жеке
де, бір-бірімен байланыстыра да жүргізіп, мұғалімнің жұмыс жоспарының бір
бөлігіне айналдыру - тіл дамыту жұмысының дұрыс іске асуының кепілі бола
алады.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту әдістемесі. Алматы, 1997.
2. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. Алматы, 1997.
3. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы,
1978.
4. Сүлейменова Э.Д. т.б. Тіл ұстарту. Алматы, 1996.
5. Жапбаров А. Оқушылардың ауызекі сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі. Алматы, 2002.
Бақылау сұрақтары:
1. Шетелдік педагогикадағы балалардың тілін дамыту.
2. А.Коменский мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту принципі.
3. И.Г.Пестолоции еңбектеріндегі ана тіліне үйрету әдістемесі.
4. Ф.Фребель мен М.Мантессори жүйесіндегі тіл дамыту әдістері.
5. Ресейдегі әдістеменің дамуы.
6. 30-40 жылдардағы балалардың тілін дамыту бағдарламасын жасау
тәжірибелері.
7. Тіл дамыту бойынша теориялық зерттеулер және оның әдістеме үшін
маңызы.
8. Қазақстандағы әдістеменің дамуы.
Лекция №3
Лекция тақырыбы: Тіл дамытудың психологиялық негіздері.
Жоспары:
1. Сөйлеу процесі мен психологияның байланысы.
2. Сөйлеу әрекеті теориясын қазақ тілі оқыту әдістемесіндегі тіл дамыту
бағытында қарастыру.
Лекция мақсаты:
Студенттерге тіл дамытудың психологиялық негіздері: сөйлеу процесі
мен психологияның байланысын, сөйлеу әрекеті теориясын қазақ тілін оқыту
әдістемесіндегі тіл дамыту бағытында қарастыру жайынан мағлұмат беру.
Психология – психика туралы ілім. Психологияның мақсаты – адамдардың
психикалық әрекеттерінің объективті заңдарын, адамның ой-санасын,
психикалық қасиеттерінің қалыптаып, даму жолдарын айқындау. Ал, психикалық
құбылыстарға сезім, қабылдау, түйсіну, ойлау, байымдау, қиялдай сияқтылар
жатады. Бұлардың барлығы да мидың жемісі мен және барлығы да сөйлеу
процесімен тығыз байланысты. Сондықтан ойлау мен сөйлеудің ара қатынасы
жөніндегі мәселе психологиялық зерттеулерге де көрнекті орын алады. Бұл
салада психологияның ерекше мән беретін мәселесі – сөйлеу процесінің қалай
іске асатындығы, сөйлеудің түрлері, оның адам психикасымен байланысты
сөйлеу процесіндегі мидың қызметі т.б. Бұлар тіл білімі үшін де маңызды.
Осы мәселелерді шешуде пихология тіл біліміне, тіл білімі психологияға қол
ұшын беріп екі жақты байланысқа, қарым-қатынасқа келеді. Ал оқыту, үйрету
тіл білімінің теориясыныз мүмкін емес. Олай болса, әдістеме ғылымы да
психологиямен байланысты болмақ.
Сөйлеу, сөйлеу процесін, сөйлегенді қабылдау, түсіну жағдайларын
психологиялық қатынасынсыз шешу мүмкін емес. Өйткені тілдік жүйе адам
санасында сақталады. Сонда сақталатын зат пен оның атауының байланысы
біртектес көп заттарды жинақты бір ғана атаумен атауды басшылыққа алатын
олардың барлығына ортақ ең елеулі, басты белгісін айқындау әрекеттері –
психологиялық әрекеттер, сөз мағынасындағы алуан түрлі құбылыстар,
сөздердің келтірінді мағыналарының қолданылуы т.б. психологияның ғылымына
негізделеді.
Адамдардың бір бірімен пікір алысатын, қатынас құралы ретінде тіл
психологтардың назарын аударып келеді. Психология ғылымы пікірлесудің
қандай түрі болса да сөйлеу формалары арқылы жүзеге асып отыратынын пікір
алысудың нақтылы мақсаты мен жағдайларына қарай сөйлеу әрекеті әр түрлі
болып келетіндігін айқындайды.
Психология ғылымы баланың санасын әрекет арқылы дамитындығы туралы
теорияны ұсынады да, практикалық әрекет негізінде оның ойы да, тілі де
дамиды деп көрсетеді.
Мұндай теориялық негізді дүние жүзінде психология ғылымында ең алғаш
Л.С.Выготский ұсынған болатын. Ал оны одан әрі дамытуға А.Н.Леонтьев,
Л.С.Рубейнштейн, А.Р.Луре, Л.И.Божовиа, А.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин т.б. өз
үлестерін қосты.
Оқытудың бұл әдісі туралы: Іс әрекет әдісі білімді игеруге дұрыс
бағыт беріп қана қоймайды, ойлаудың тәсілдері мен үлгілеріне және іс
әрекетіне, баланың шығармашылық күш-қайраты мен таным күшінің дамуына да
бағыт сілтеп, игеру жолдарын да анықтайды (82,17).
Тілді іс-әрекет ретінде, түсіну оқытудың міндеттеріне
жақындастырады. Сондықтан жалпы іс-әрекет теориясының негізгі заңдылықтарын
жеке тіл жұмсау немесе сөйлеу әрекеті бойынша да қарастырылады. Іс-әрекет
теориясының негізгі заңдылықтарын жеке тіл жұмсау немесе сөйлеу әрекеті
бойынша да қарастырылады. Іс-әрекет теориясының негізгі ұғымдары – іс-
әрекет (деятельность), әрекеттану (действия) деп анықталады. (71,9).
Іс-әрекет деп материалистік-дилектикалық ұғымда адамның қоршаған
ортамен белсенді мақсат көздеген өзара әрекеті деп түсіндіріледі. Бұл өзара
әсер, әрекет қажеттіліктен келіп шығады. Сонда да болса, қажеттілік
әркеттің көзі, қозғаушы күші бола алмайды, тек ол әрекеттің қалай
бағыттағанын, затын анықтайды.
Әрекеттің заты дегеніміз әрекеттің негізгі ұғымдары бола отырып, сол
әрекеттің түрлерін атап, анықтайды. Мысалы, педагогикалық конструкторлық
әрекет т.б.
Барлық әрекеттің жүйесі болады. сондықтан іс-әрекет ұғымымен мотив
ұғымының, әрекеттану ұғымы мен мақсат ұғымының өзара байланысы бар. Ал
сөйлеу әрекетінің қарым-қатынас қызметіндегі мотивпен байланысты болмақ.
Қатынас жасаудың жағдайына байланысты жобалау дегеніміз – бұл өзінің
қарым-қатынастағы әрекетіндегі әңгімелесудің ролін, орны мен әңгімелесудің
ерекшелігіне байланысты түрін анықтау болып табылады. Мұнда әрекеттің жалпы
мотивін ескере отырып сөйлеу әрекетінің мақсатын нақтылау мен сөйлеудің
түрлерін қолдану мәселесі шешіледі. Бұл дегеніміз қарым-қатынас жасаудың
орнын, айтылатын мәселесінің бағдар, мазмұнын анықтау болып табылады.
Мысалы, қарым-қатынас жасау қайда жүргізіледі, кімдермен, жеке ме, әлде көп
кісілермен бе, бір жақты ма, жоқ екі жақты ма, ауызша ма, жазбаша ма,
монолог я диалог түрінде ме, ресми ме, жоқ ресми еме пе деген мәселелерді
анықтау барысында ойланады. Нақтырақ айтқанда, қарым-қатынас жасаудың мнін,
ерекшелігін, мазмұнын ойластырады.
Сөйлеу әрекеттенуінің екінші сатысы – жоспарлау.Мұнда сөйлеу
мазмұнын таңдау, сөйлеудің бағдарламасы түзіледі. Бұл жерде негізгі рольді
сөйлеудің заты атқармақ. Олар: тақырыбы мен сөйлеудің негізгі ойын анықтау
болып табылады. Сондай-ақ бұл кезеңде сөйлеу мазмұнына лайықты стилі, түрі,
формалары бөліп көрсетіледі.
Психологтардың зерттеулері анықтағандай (54,17-24) бағдарлама іштей
сөйлеуде түзіледі. Сондай-ақ олар заттық бейнелеу күйі мен ой ұйытқыс
және образды ой түрінде көрінеді. Бұл кезеңде ой әлі де болса
мүшеленбейді, әлі ол сөз тәртібінде айтылуға даяр емес.
Атап айтқанда, бұл кезеңде оқушы нені айту керектігін, яғни
тақырыппен айтпақшы мәселесінің негізгі, ой, пікірін қарастырады. Сонымен
бірге мазмұнды таңдай отырып, оған байланысты сөздің стилін, түрлерін және
қай формада жеткізуді ойластырады.
Бұл кезеңдегі тек кімге не айту қажеттігі анықтағанымен, ол әлі сөз,
сөйлемге бөлінбейтіндігін зерттеуші психологтар дәлелдеп жүр.
Бағдарламадан кейін оны іске асыру кезеңі сөйлеу әрекетінің үшінші
сатысы болып табылады. Бұл кезеңде сөйлесу үшін сөз таңдалады, синтаксистік
варианттар салыстырылады, әсіресе, бұл кезеңде тиісті қарым-қатынас
әрекетінің жағдайлары мен міндеттеріне байланысты таңдаған тақырыбына сай
тілдік құралдарды таңдау барысында қарым-қатынас жасалады.
Мұнда жоспарлау, бағдарлау кезеңі енді жүзеге асу дәрежесіне келеді.
Бұл кезеңде оқушы ойын жеткізу үшін сөз таңдау ,сөйлемді қалай құруды
ойластырады. Әсіресе қарым-қатынастың жоспар, бағдарына сәйкес, негізгі
ойды жеткізуге тырысады. Бұл кезеңде алдына қойған, ойластырған бағдарына
сай болмай қалуы да мүмкін, яғни оқушы әңгімелесу, сөйлесу, айту, жеткізу
кезінде бұрынғы ойластырған бағдарын қайта қарап, түзеп отырып жүзеге
асады.
Сөйлеу әрекетінің төртінші кезеңі – бақылау кезеңі. Бұл кезеңде
әңгімелесуші сөйлеу әрекетінің, қарым-атынасының нәтижесін салыстырады.
Егер де әңгімелесушінің болжамдаған нәтижесі шықпаса, ол қате бөлімдерін
іздестіреді. Ол үшін сөйлеу әрекетінің кезеңдерін ойлап, қайта есіне
түсіреді. Кемшіліктің қайда болғандығын қарым-қатынастың кейбір жағдайы
есепке алныбағаны немесе сөйлесудің жоспарлануы сай болмауы, сондай-ақ
қарым-қатынас кезінде бағдарлама, жоспардың бір бөлімі бұзылғаны сияқты іс-
әрекеттің кезеңдерінің нәтижесін шығарады.
Қорыта келгенде, қазіргі психолингвистикалық зерттеулердің сөйлеу
әрекетінің құрылысы мен ерекшеліктерін анықтаудағы іс-әрекет теориясының
анықтамалары тіл дамытуда басшылыққа алынады.
Зерттеу барысында тілдік ұғымдарды игерудің кезеңдері бар екендігі
анықталды:
Бірінші кезең – оқушылардың белгілі жағдайға байланысты тілдік
құралдарды қолданудың дұрыс-бұрыстығын сезінуі немесе байқауы. Бұл кезеңде
оқушыларды тілдік құралдарды қолдана білу дағдылары әлі жетілмеген кезде,
өз практикасында тілдік құралдарды, әсіресе, сөздерді, сөз тіркестерін
қолдана білуге баулу қажет.
Екінші кезең – алғашқы теориялық ұғымдармен таныстыру. Бұл кезде
оқушылардың ойлау жүйесінің күрделенуі мен тілдік құралдарының қолдануына
байланысты басты назар аударыла бастайды. Атап айтқанда, тілдік қателер
туралы, ол ойды жеткізуге сай еместігі, ал ойды жеткізу, басқа адамдармен
қарым-қатынас жасаудың түрлі формалары болатындығы, тілдік құралдарыдың
оған сәйкестігі немесе оған байланыстылығы сияқты ұғымдар үйретіле
бастайды. Бұл кезде оқушы өз ойын дұрыс жеткізумен бірге стильдік
ерекшеліктермен бере білуге дағдыланады.
Үшінші кезең – тілдік түсініктерді меңгеру. Бұл кезеңде оқушылар
теориялық немесе өздігінен практикалық жұмыстар арқылы тілдік құралдарды
меңгереді. Тіл стильдерінің тілдік құралдарының ерекшеліктерін бір-бірімен
салыстырады, стильдік реңдерін сезінеді, тіпті өз ойын жеткізудің
формаларын игере бастайды. Атап айтқанда тіл туралы білімін өз
практикасында қолдана білуге қадақ басады.
Қорыта келгенде, тіл дамыту оқыту әрекет дәрежесінде жүргізіліп,
қарым-қатынастың табиғи түрінде, пікір айтуды саналы оқытудың мотивтері
нәтижелі түрде ұйымдастырылып жүргізілсе нәтижелі болады. Сонымен сөйлеуді
іс-әрекет ретінде түсіндіру теориясы психология ғылымының ана тілін оқытуды
жетілдірудің ғылыми негізі бола отырып, әдістемелік ой-пікірлердің де
дамуына жағдай туғызады.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту әдістемесі. Алматы, 1997.
2. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. Алматы, 1997.
3. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы,
1978.
4. Сүлейменова Э.Д. т.б. Тіл ұстарту. Алматы, 1996.
5. Жапбаров А. Оқушылардың ауызекі сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі. Алматы, 2002.
6. Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі.
Астана, 2007.
7. Әбдікәрімова Т., Әбдіғалиева Т., Шаймерденова К. Қазақ тілін оқыту
әдістемесі.Практикалық және лабораториялық жұмыстар. Алматы, 1999.
8. Баймұратова Б. Баланың тілін дамыту жолдары. Алматы, 1962.
9. Баймұратова Б. Тіл дамыту әдістері. Алматы, 1970.
10. Ермекбаев М.Ә., Жораева С., Тшанов А.К., Бастауыш мектепте
инновациялық технологиялар арқылы оқушылардың тілін дамыту. Шымкент,
2006.
Қосымша:
1. Құрманбаева Г., Дүйсебаева С. Дарыту, дамыту, интеграция А.,1998.
2. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, Алматы, 2005 .
3. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, Алматы,1995.
4. Әлімжанов Б., Маманов Д., Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 1965.
Бақылау сұрақтары:
1. Сөйлеу теориясы және сөйлеу әрекеті.
2. Сөйлеудің психологиялық табиғаты.
3. Сөйлеуді әрекет ретінде қарастыратын психолингвистика әрекет түрі
ретінде сөйлеуге сипаттама беру.
4. Сөйлеуді коммуникативті - әрекет ретінде қарастыру.
5. Сөйлеу мен тілдің қарым-қатынасы.
6. Сөйлеу және Тіл ұғымдары лингвистикалық цикл ғылымдарын
(физиология, лексикология, фонетика, грамматика) мектеп жасына дейінгі
балалардың тілін қалыптастыру әдістемесін жасауда қолдану.
Лекция №4
Лекция тақырыбы: Тіл дамытудың әдістері.
Жоспары:
1. Тіл дамытудың әдістері.
2. Бақылау әдісі.
3. Әңгіме әдісі.
4. Салыстыру әдісі.
Лекция мақсаты:
Студенттерді тіл дамытудың әдістерімен хабардар етіп, әдістің
түрлерін маман ретінде сабақта қолдана білуге үйрету.
Тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық заңдылықтары мен
ерекшеліктерін оқушыларға әр түрлі әдістерді қолдана отырып, нақы фактілер
арқылы дәл таныту және оның практикада қолдана білуді үйрету жолдары
философияның таным теориясына негізделеді, диалектикалық әдісті басшылыққа
алады.
Қазақ тілін оқыту методикасы тіл материалдарын оқыту әдістерінің әр
түрлілік қарастырады. Бірақ оны бытырыңқы түрде емес, бір мақсаттың
төңірегінде топтастырып, қолданылатын әдіс-тәсілдердің бір-бірімен
байланысты түрде жүзеге асырылатынын анықтайды. Материалдың мазмұны мен
оның өзіндік ерекшеліктерін оқушыларға дәл және дұрыс түсіндіреді және оның
практикада қолдана білудің жаңа жолдарын үйретеді, үлгісін көрсетеді.
Тіл дамыту тілдің ғылыми-теориялық негізін басшылыққа алады. Олай
болса, тілдік құрылысты үйрететін білім беру әдістері мен тәсілдерінің
барлығы да оқушылардың тілін дамытуда қолданылады.
Сонда да болса, тіл дамыту жұмыстарының кейбір әдістер мен
тәсілдерді пайдаланып жүргізудің нәтижелілігі байқалады.
Біз ғылыми зерттеу жұмысымызда оңай әдістер мен тәсілдердің дұрыс
нәтиже беретіндігін эксперимент арқылы тексеріп көрдік.
Оқушылардың тілін дамыту барысында жұмыс түрлерін
ұйымдастырғанымызда мына сияқты әдістер мен тәсілдердің нәтижелі екендігі
айқындалды: бақылау, салыстыру, талдау, баяндау, түсіндіру, әңгіме, жаттығу
т.б. әдістер.
Бақылау әдісі.
Оқушылар білім негіздерін мұғалімнің түсіндіруінен қабылдауымен
қатар, өздері де үйретілген теориялық материалдарды, ереже, анықтамалар мен
заңдылықтарды бақылау арқылы білім, білік және дағдыларды меңгереді.
Оқушылар өздерінің алдына қойған белгілі мақсаттары бойынша серуен
кезінде, тәжірибе жасау үстінде, мұғалім оқу материалдарын түсіндіргенде,
кітап оқығанда, басқа кісілермен қарым-қатынаста бақылау жұмысын жүргізіп,
өздеріне қажетті тілдік материалдар жинайды. Тілдік құралдардың қолдану
ерекшеліктерін игере бастайды. Олардың тілдік материалдарды саналы
түсінуге, қарым-қатынасты дұрыс жүргізуге белсенділігін арттырады.
Тіл дамыту жұмыстарында бақылау әдісін тиімді ұйымдастыру қажет.
Мысалы, сөйлем құрастырудағы сөзді тиісті синониммен ауыстырудағы ойдың
өзгерісін, стильдік ерекшелігін бақылату, текст құрастыруда оның
қайрымдарының сол текстке сай екендігін бақылату, текстің ішіндегі тілдің
көркемдегіш, бейнелегіш құралдарын ажырату, шығарма жазуға материал жинау
үшін бақылау т.б. жүргізуге болады.
Бақылау, байқау әдісін қолдану қоршаған шындық-болмыс құбылыстарын
балалардың танып білу процесін және есте сақтауды жетілдіреді. Оның
негізінде оқушылардың ұғымы қалыптасып, білімі сапалы және тиянақты болады.
мұғалім бұл әдісті қолдану үшін оқушыларды алдын-ала байқау мен бақылауға
даярла керек:
- оқушылардың байқайтын нәрсесі мен құбылысын аңғарлықтай
өткен материалдан теориялық білімі болуы керек. Мысалы,
тестегі көп мағыналы сөзді ажырату үшін оның көп
мағыналылық, омоним туралы білімі болуы қажет;
- оқушылардың нені, қалай байқайтын мақсатын түсінуі. Мысалы,
сөйлемдегі сөзді синониммен ауыстырғанда ондағы ойдың
өзгеруі мен құбылуын байқауда, синоним сөздердің мағынасы
жуық, мәндес сөздер екендігін білген оқушы синониммен
ауыстырғанда, ол сөйлемнің ойы ауыспайтындығын білуі тиіс;
- байқауда оқушының назары алдымен қай мәселеге, не үшін
аудару қажеттігін, яғни байқаудың жоспарын, жүйесін үйрету;
- байқаудың негізінде дұрыс ой қорытындысын шығара білу, оны
тексеру үшін дәлелдеп беруге жаттықтырады.
Байқау, бақылау әдісі тіл дамыту жұмыстарының өне бойына қолданылып
отырылады. Өйткені тілдік, ереже, заңдылықтарды практикалық түрде
қолдануындағы ерекшеліктерін осы әдіс арқылы үйрету тиімді екендігін
тәжірибе-сынақ жұмыстарымыз анықтап берді.
Әңгіме әдісі.
Бұл – сұрақ-жауап түрінде жүргізілетін әдіс, әңгіме әдісі жаңа
материалды түсіндіргенде, өткен материалдарды қайталау, еске түсіруде
қолданылады. Мұғалім бұл әдісті қолданғанда оқушылардың бұрынғы біліміне
сүйенеді. Өйткені материалдың жалғасы ретінде мұғалімнің сұрағы және оған
байланысты баланың жауап қайыруы арқылы жаңа материалдың мазмұны ашылады.
Бұл әдіс тіл дамыту жұмыстарында өте жиі қолданылады. Әсіресе,
оқушылардың ауызекі сөйлеу тілін дамытуда белгілі мақсатта, өз ойын,
білгенін сұраққа жауап беру арқылы жүйелі айтып беруге дағдыландыруда
пайдаланады. Сондай-ақ әңгіме әдісі оқушылардың жаңа материалды меңгеріп,
алған білімдерін тереңдету, логикалық ойлау қабілетін дамыту, өз бетінше
қорытындылар жасай білуге үйрету мақсаттарымен де қолданылады.
Тіл дамытуға байланысты жұмыстарда әңгіме әдісінің дұрыс өтуі оның
сұрақтарына байланысты. Сондықтан бұл әдіспен жүргізуге арналған сұрақтарға
мынадай дидактикалық талаптар қойылады:
- сұрақтардың ықшам, мазмұнды, анық болуы, сөйлемдерінің
дұрыс құрылуы;
- сұрақтар жүйелі, бір-бірімен байланысты, теориялық-
практикалық мәселелерінің бір ерекшелігін білдіретіндей
талап етілуі;
- сұрақтар оқушының білім қорына, танымына, жас ерекшелігіне
сай болуы т.б.
тіл дамыту жұмыстарында бұл әдісті пайдаланғанда, мұғалім жауаптың
тиянақты, жүйелі, нақты, әсерлі болуына көңіл бөлуі қажет.
Дұрыс емес сөздері мен сөйлемдеріне ескерту жасап, түзетіп отырған
жөн.
Салыстыру әдісі.
Тіл дамытудағы салыстыру әдісі жиі қолданылады. Салыстыру әдісінде:
әртүрлі құралдармен берілген бір ойды білдіретін сөйлемдер; бір стиль
түрінде жазылған әр түрлі текстер; авторлардың текстерінің алғашқы нұсқасы
мен жетілдіріп, түзетілген нұсқасы салыстырылады. Мысалы, синоним сөздердің
сөйлемдегі стилистикалық мәнін білдіру үшін мына сияқты сөйлемдер
салыстырылады:
1. Бүркіт ұясын қияға салды.
2. Бүркіт ұясын қияға орналастырды.
3. Бүркіт ұясын қияға соқты.
4. Бүркіт ұясын қияға жасады.
Бұл сөйлемдердегі синоним баяндауыш сөздер: салды, жасады, соқты,
орналастырды салыстырылады. Оқушылар бұл сөйлемдердегі ойға байланысты қай
сөз орынды екенін бір-бірімен салыстыру арқылы таңдайды. Оқушылар мынадай
қорытындыға келуі мүмкін.
Бірінші сөйлемдегі салды деген сөз бұл сөйлемдегі ойға байланысты
дұрыс қолданылған сөз, өйткені екінші сөйлемдегі орналастырды деген сөз
даяр затты екінші бір жерге қою мағынасында, ал жасады, соқты деген
сөздер көбінесе адамдардың қол шеберлігіне байланысты қолданылатын сөздер.
Олай болса, бұл сөйлемдегі ойға, бүркіттің іс-әрекетіне салды деген
сөздің мәнін қолдану орынды болады. Міне оқушылар, салыстыру арқылы
сөйлемдегі ойға байланысты сөз таңдау дағдысын алады.
Стилистикалық эксперимент. Бұл әдісті А.М.Пешковский барлық
стилистикалық талдаудың қажетті құралы деп есептейді (95,133)
Стилистикалық экспермент әдісінің мақсаты тілдік құралдардың сол
текске немесе сөйлемге орынды ма, орынсыз ба, сәкес пе, сәйкес емес пе,
немесе дұрыс бұрыстығын анықтау болып табылады. Бұл әдістің негізінде де
байқау мен салыстыру әдістері болады. Мысалы, ауыл шаруашылығының озаттары
егін өнімін арттыру жөнінде шығып сөйледі. Пікір алысып, тәжірибелерін
ортаға салды деген сөйлемдердегі шығып сөйледі деген тіркестің орнына
айтты, әңгіме етті деген сөздермен ауыстырған жағдайдағы сөйлемдегі
ойдың жеткізу түрінің өзгеруін немесе түрленуін байқап көреді. Нәтижеде
Ауыл шаруашылығының озаттары егін өнімін арттыруды әңгіме етті деп
өзгертілген сөйлемде түрленгендігін бұрынғы ресмилік рең көмескіленіп,
берілмей қалғандығы анықталады.
Бұл әдісті пайдалануда сөйлем, текстегі ойына тірек болатын сөзді,
сөз тіркестерін ажырата білуге дағдыландыру кезінде де тиімді пайдалануға
болады. Мысалы, мынадай сөйлемдегі кейбір сөздердің синонимімен алмастырып,
ойдың көркем жеткізілуі тұрғысынан салыстырылады.
1. Кенеттен ол көкірегін қолымен қақ айырып, жүрегін жұлып алды да,
басынан асыра көтерді.
2. Кенеттен ол көкірегін қолымен қақ бөліп, жүрегін суырып алды да,
басынан асыра көтерді.
3. Жүрегі күндей жарқырап лаулап тұр, күннен де жарық.
4. Жүрегі күндей жарқырап, жанып тұр.
5. Қайран болған жұрт соңынан жүгірді (М.Горький).
6. Аң-таң болған жұрт соңынан жүгірді.
Мұндай ауыстырулар біріншіден, сол сөйлемнің, текстің ерекшелігін
танып-білуге; екіншіден, автордың сөз қолдану тәсілін игеруге; үшіншіден,
белгілі сөздің синонимдері мен варианттың іздестіру арқылы тілдік қоры
молая түсуіне әсер етеді.
Оқушылар оқулықтармен және басқа кітаптармен жұмыс істей отырып,
белгілі білім жүйелерін меңгереді, өздерінің көзқарастарын қалыптастырады,
ой-өрісін дамытады. Өздігінен жұмыс істей отырып, білуге дағдыланады.
Оқушыларға қазақ тілінің стильдері туралы жүйелі білім мен дағды
беруде осы теориялық-практикалық методтар жиі қолданылып, олардың
пайдалануындағы нәтижелілігі байқалады.
Тіл дамытуды стилистикалық мақсатына сәйкес әдістерді екі топқа
бөліп қарастырамыз: біріншісі, тілдің стилистикалық байлықтарын, реңдерін,
мәнін үйретуге байланысты; екіншісі, әдеби тіл стильдерінің жұмсалу
қызметтерінің ерекшеліктеріне байланысты.
Тестің стилін анықтау – стиль туралы түсінік берудің алғашқы этапы,
стилистиканы меңгертудің алғашқы сатысы, яғни текстің қай стильде
жазылғанын анықтау жұмыстары V кластан бастап грамматикалық тақырыптарға
байланысты ұйымдастырылады. Стилін анықтау үшін оқушыларға текс беруден
бұрын әрбір функционалдық стильдердің ерекшеліктері бойынша жұмыстар
жүргізіледі. Олардың грамматикалық ерекшеліктері ашылып, айтылу баяндау
мақсаттарын анықталады.
Функционалдық стильдердің ерекшеліктерінен қысқаша мәлімет бру мына
бағытта жүргіз тиіс:
1. Ойды жеткізудегі қолдану аймағы мен жағдайы.
2. Сөйлемдегі міндеті.
3. Стильдік ерекшеліктері.
4. тілдік құралдары.
Бұл бағытта функционалдық стильдердің мына сияқты ерекшеліктерін
анықтауға болады:
Ауызекі сөйлеу стилінде:
1) қолдану аясы (аймағы): кісілермен әсіресе таныс кісілермен еркін
әңгіме кезінде қоланылады.
2) сөйлеу мақсаты – қатынас жасау.
3) стилдік ерекшеліктері мынадай болуы мүмкін;
- еркін, даярлықсыз өткізілу;
- сөздермен сөз тіркестерін еркін қолдану;
- айтушының көзқарасы сөйлемдерммен, қолданған сөздерінен анық
білінуі.
4) тілдік құралдары: - қарапайым сөздерді еркін қолдану;
- эмоциональды сөздерді, қосымшаларды өз шешімін білдіруде жиі
қолдану;
- сұраулы, лепті сөйлемдерді жиі қолдану, диалогқа құрылу;
- дауыс ырғақтары арқылы, қыстырма, қаратпа, одағай сөздерді
пайдалану.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту әдістемесі. Алматы, 1997.
2. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. Алматы, 1997.
3. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы,
1978.
4. Сүлейменова Э.Д. т.б. Тіл ұстарту. Алматы, 1996.
5. Жапбаров А. Оқушылардың ауызекі сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі. Алматы, 2002.
6. Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі.
Астана, 2007.
7. Әбдікәрімова Т., Әбдіғалиева Т., Шаймерденова К. Қазақ тілін оқыту
әдістемесі.Практикалық және лабораториялық жұмыстар. Алматы, 1999.
8. Баймұратова Б. Баланың тілін дамыту жолдары. Алматы, 1962.
9. Баймұратова Б. Тіл дамыту әдістері. Алматы, 1970.
10. Ермекбаев М.Ә., Жораева С., Тшанов А.К., Бастауыш мектепте
инновациялық технологиялар арқылы оқушылардың тілін дамыту. Шымкент,
2006.
Бақылау сұрақтары:
1. Тіл дамыту әдістемесінің зерттеу әдістері.
2. Зерттеудің үш түрі бар: тарихи-әдістемелік, балабақша тәрбиешілерінің
озық тәжірибелерін жалпылау және зерттеу әдістері, оларға сипаттама.
3. Зерттеудің теориялық әдістері.
Лекция № 5
Лекция тақырыбы: Тіл дамытудың практикалық әдіс-тәсілдері.
Жоспары:
1. Тіл дамытудың практикалық әдіс-тәсілдері туралы пікірлер.
2. Жаттығу әдісі.
а) Ауызша жаттығу.
б) Жазбаша жаттығу.
Лекция мақсаты:
Студенттерге тіл дамытудың практикалық әдіс-тәсілдері туралы
пікірлерден мағлұмат беріп, жаттығу әдісінің ерекшелігін, оның түрлерін
практикада қолдану сипатын түсіндіру.
Педагогика теориясында практикалық әдістерді әр түрлі тұрғыда
қарастырылады.
Ю.К.Бабанский практикалық әдістер оқушылардың қызметін
ұйымдастыруда, жалпы оқыту оқыту процесінде кең көлемде қолданылатындығын
айта келіп, практикалық әдістерді қолданғанда, оның мына сияқты жүргізу
тәсілдеріне көңіл бөледі: тапсырманың қойылуы мен жоспарлануы, тапсырманы
орындалуын басқару, реттеу, қызықтыру, бақылау және кемшіліктің себебін
көрсету, түзету жұмыстарында қамтып нәтижені талдау, сондай-ақ мақсатқа
жету барысындағы өту керек деп, практикалық жұмыстардың көп түрлілігін
көрсетеді.
Практикалық әдістердің тіл дамытуда жиі қолданылатыны жаттығу болып
табылады.
Жаттығу әдісі.
Оқушылардың қабылдаған білім, білік және дағдыларын бірнеше рет
қайта пысықтап, нақтылы түрде ойды тиянақты қалдыру тәсілдерін жаттығу
әдісі дейміз.
Жаттығу әдісі оқушылардың оқу жұмысын өздігінен орындау
белсенділігін арттырады. Әрбір жаңа білім дағдылары тиянақты болу үшін
жүргізілетін жаттығудың арқасында оқушылардың өз бетінше жұмыс істей алу
қабілеті дамиды. Әсіресе,тілдік құралдарды оқыту арқылы оқушылардың тілін
дамыту барысында әрбір грамматикалық категория мен формаларды үйретуге
байланысты жаттығу жұмыстары жүргізіледі.
Жаттығудың түрлері көп. Тіл дамытуға байланысты жаттығу әдістерінің
мынадай түрлерін қолдану нәтижелі екендігін эксперимент жұмыстары байқатты:
ауызша жаттығу, жазбаша жаттығу.
Ауызша жаттығу.
Педагогикалық әдебиеттерде бұл әдістің өзін үш түрге бөледі.
Біріншісі – ғылыми пәндердің ережелері мен теоремаларын жатқа ауызша айта
білу. Оқушылар қазақ тілі мен әдебиеті пәні бойынша қандай да болмасын
теориялық мәселелерді саналы түсінуі қажет. Ол сонда ғана сол теориялық
ережені өз сөзімен айтып бере алады. Сондай-ақ теория, ереже,
заңдылықтардағы термин тағы басқа қолданылған сөз, сөйлемдердің мәнін
саналы ұғынуы қажет. Мұнда әрбір теориялық материалдардағы термин сөздердің
ұғымын игеру арқылы да оқушының сөздік қоры дамытылатындығын зерттеу жұмысы
анықтады.
Екіншісі – оқу материалының мазмұнын ауызекі баяндауға дағдыландыру.
Бұл тәсіл оқушының тілін дамытудағы ең өнімді тәсіл болмақ. Қазақ тілі мен
әдебиеті пәнінен оқытылып отырылған теориялық материалды, ережені оқушы
саналы түсінгенде ғана өз сөзімен айтып бере алады. Ал егер жаттандылыққа
ұрынса, онда ол материалды саналы түсінбегені болып есептеледі.
Тіл дамыту материалдарын баяндап беруге дағдыландыру тәсілін
оқушыларға көбінесе ауызекі сөйлеу тілін дамыту мен орфоэпиялық нормаларды
қалыптастыруға байланысты жиі қолданылады. Мұның түрлері мен тәсілдері осы
стильдерін оқытуға байланысты қарастырылды.
Үшінші – көркем әдебиеттерден үзінді оқуға немесе оқушылар өздерінің
жазған шығармаларын, творчестволық жұмыстарын жатқа айтып дағдыландырылады.
Бұл тәсілдердің негізгі мақсаты оқушыларға мәнерлеп айту, көркем оқу, әрбір
сөз, сөйлем, текстің түрлеріне байланысты интонациясын келтіріп оқуға
баулиды.
Жазбаша жаттығу.
Методикалық әдебиеттерде бұл әдістің көп түрлілігі байқалады. Қазақ
тілі пәні бойынша оқушылардың тілін дамыту барысында жазбаша жаттығудың
маңызы зор екендігін айта келіп, жазбаша жаттығу жұмысының мынадай түрлерін
көрсетеді. Олар: жаттығу жазу, мазмұндама, шығарма, іс қағаздар,
публицисистикалық (очерк, мақала) текстер жаздыру текст жазғандарын
жетілдіріп қайта жазу т.б. Бұл жұмыстың барлығы да оқушылардың сөз байлығын
арттырып, өз ойларын нақты, анық дұрыс әңгімелепберу, сөйлеу дағдысын
қалыптастыратын болуы керек деп анықтайды.
Оқушылардың тілін ұстартуда, байланыстырып сөйлеуге машықтандыруда
жазу жұмысы басты роль атқарады. Жүргізілетін түрлі жазба жұмыстары
оқушының тілін байытуға, сауаттылыққа әдеби тіл нормасына сөйлей білуге де,
жаза білуге көмектеседі. Жазу жұмысын мақсатқа сай ұйымдастыру оқушылардың
теориялық алған білімін қолдана білуге, өз ойын жеткізуде сөйлемдер мен
сөздерді орынды пайдалана білуге үлкен әсері бар.
Жалпы алғанда қазақ тілі сабағында жүргілетін жазу жұмысына ондағы
оқушылардың ауызша және жазбаша сөздік қорларын молайтып, сауаттылығын
арттыру мен байланыстырылып сөйлеуді дамыту барысында мынадай талап
қойылады:
- әңгімеленген тақырыптың мазмұнын, көлемін анықтай білу;
- жазбаша жұмыста, артық ойларды тықпалай бермей, талқыланатын
мәселенің, негізгі түйінін ғана жаза білу;
- жазба жұмысының тақырыбы нақты болып, оған материалды жинап,
әңгімелей білу;
- жазба жұмысының тақырыбына лайықты өз көзқарасын, ойын білдіріп,
жаңа пікір қосуға баулу;
- жазба жұмыстарды баяндау, суреттеу түрінде жаза білуге болатынын
меңгерту;
- жазылған жұмыстарды өңдеп, толықтырып, қайта редакциялап жазуға
үйрету;
- әдебиет, тіл заңдылықтарына байланысты стильдік ерекшеліктерді
меңгерту;
- сауатты сөйлеп, қатесіз жазуға баулу.
Мұғалім жазба жұмыстарының қай түрін орындасын оның тілдік,
грамматикалық сауаттылығына ерекше көңіл бөліп, қадағалап отыруы қажет.
Әсіресе, тілдік құралдарына, сөздік қорына, сөз таңдау, сөздерді
байланыстыру тәртібіне, сөйлемдегі сөздердің орнына, көркемдігіне,
бейнелілігіне назар аударып, олардың даму барысын қадағалап отырды.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту әдістемесі. Алматы, 1997.
2. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. Алматы, 1997.
3. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы,
1978.
4. Сүлейменова Э.Д. т.б. Тіл ұстарту. Алматы, 1996.
5. Жапбаров А. Оқушылардың ауызекі сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі. Алматы, 2002.
Бақылау сұрақтары:
1. Мектепке дейінгі тәрбие мамандарын даярлауда практикалық әдістердің
алатын орны.
2. Ауызша және жазбаша жаттығу әдістердің бір-бірінен айырмашылығы.
3. Балабақша балаларының жазбаша сөздік қорларын молайтып, сауаттылығын
арттыру мен байланыстырып сөйлеуді дамыту барысында қандай талаптар
қойылады?
4. Ауызша жаттығудың өзіндік ерекшеліктері.
Лекция № 6
Лекция тақырыбы: Сөйлеу теориясы және сөйлеу әрекеті.
Жоспары:
1. Сөйлеу теориясы туралы түсінік.
2. Сөйлеу әрекетінің ерекшелігі.
Лекция мақсаты:
Студенттерге сөйлеу теориясы мен сөйлеу әрекетінен жан-жақты мағлұмат
беру.
Сөйлеу - қолданыстағы тіл. Сөйлеу кезінде тіл таңбалары сөз
грамматикалық заңдылықтарға сәйкес тізбек түзіп тіркеседі. Әдетте, сөйлеу
мен тіл арасында шек қойылмай, сөйлеу мәдениеті орнына тіл мәдениеті деп
береді, бірақ бұл олардың арасындағы айырмашылықты ескермеуден туған
жаңсақ пікір. Сонымен, сөйлеу дегеніміз адамдардың тіл арқылы жүзеге асатын
тарихи қалыптасқан қатынасы.
Сөйлеу әрекеті – сөйлеуді жүзеге асыратын адам организмінің психо-
физиологиялық жұмысы. Сөйлеуге сана және сөйлеу мүшелер қатынасады.
Өмір, тіршілік адамдардың бір – бірімен араласуын, қарым –
қатынас жасауын қажет етеді. Адамдардың қарым – қатынас жасайтын,
түсінісетін негізгі құралы – тіл. Дұрыс қарым – қатынас жасау үшін әр
адамның сөйлесе білуі керек. Сөз, сөйлесу мәдениетін меңгеріп, оны
өз бойында қалыптастыруы тиіс.
Енді адамдардың арасындағы қарым – қатынас деген ұғымды қалай
түсінуге болады?
Қарым- қатынас адамның отбасымен, өскен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекция тақырыбы: Тіл дамыту әдістемесі
Жоспары:
1. Тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумы пәні және курстың
міндеттері.
2. Тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумы және оның
зерттелуі.
Лекцияның мақсаты:
Тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумы пәнінің мақсаты
мен міндеттерін, оның зерттелу тарихынан жан-жақты мағлұмат беру.
Мектепке дейінгі тәрбие мамандарын даярлаудағы маңызды саланың бірі
тіл дамыту теориясы мен әдістемесі курсы болып табылады. Оның жоғарғы оқу
орындарында басты мақсат студенттерге ана тілінің лингводидактикалық және
психофизиологиялық негіздерді терең ұғындыру және балалармен
ұйымдастырылатын жұмысты тиімді әдіс-тәсілдерді қолдана білуге даярлау.
Курсты оқу процесінде әдістемелік ойларды, шынайы педогогикалық ситуацияны
дұрыс бағалай білу қабілеті, теориялық білімдерін түрлі жағдайларда
қолдануы қалыптасады.
Мектепте тілді оқыту ісінде ана тілі пәнінің үлесі орасан зор. Ана
тілі пәні бойынша оқушыларды өмірге баулу жөніндегі міндеттер тілдің
негізгі қоғамдық қызметіне, комунакативтік (байланыс, қатынас құралы
ретінде) және экспрессивтік (әсер, ықпал етуге дәнекер болу) қызметіне
қарай жүзеге асырылады. Олай болса, ана тілі пәні балалардыауызша да,
жазбаша да толық сауатты, тілді еркін пайдалана білетіндей етіп шығаруды
түпкілікті нысана етіп ұстанады.
Тілге берілетін анықтамалардың негізгісі - тілдің коммуникативтік
қызметі мен экспрессивтік қызметі бойынша берілген нұсқасы. Коммуникативтік
қызметі жағынан алғанда Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы. Ал
экспрессивтік қызметі жағынан алғанда, Тіл-ойдың тікелей шындығы ...
практикалық шын сана, ойды қалыптастырып жарыққа шығарушы құрал. Тілдің
бұл екі функциясы айрылмастық бірлікте, бірінсіз бірі жоқ.
Тілдің қатынас құралы болу қызметі коммунакативтік деп аталса, оның
ойды қалыптастыру, жарыққа шығару, адамның психикалық күйін, жан сезімін,
ішкі толғанысын білдіру қызметі экспрессивтік деп аталады.
Оқушылардың тілін байыту, олардың өз ойын дұрыс, жүйелі айта білу
мен жазбаша сауатты және мәдениетті болуы туралы пікірлер ертеден-ақ қолға
алына бастады.
Қазақ мектептерінде оқушылардың тілін ауызша да, жазбаша да дамыту
туралы тұңғыш пікір айтып, іске асыра бастаған Ы.Алтынсарин болды. Ол 1850
жылы Орынбор шекара комиссиясы жанынан қазақ балалары үшін арнайы жеті
жылдық мектеп ашып (ол төрт кластық мектеп деп аталған), оның оқу жоспарын
қазақ-татар тілін оқыту арнаулы ендірілген. Осы оқу жоспары мен Ережеде
төртінші класта Екі тілде жеңіл шығармалар жазуға жаттығу күрделі іс
қағаздарын жүргізу... олардың көшірмелер жасауға үйрету деп міндеттеді.
Сондай-ақ оқыту бағдарламасында: Қазақ және татар тілдері: а)
Бірінші класта оқи жаза білуге үйрету, біраздан кейін жаттықтыру
(машықтандыру) жұмысын жүргізу, қазақ сөздерін мүмкіндігінше мол жатқа
білгізу, сөйлем құрамын үйрету. б)Екінші класта қазақ тілі грамматикасын
оқыту,сөйлемдерді морфологиялық және синтаксистік жағынан талдау жасау
үйрету. в)Үшінші класта анық түсінікті, белгілі мазмұндама сөйлем құрауға
үйрету (ауызша және жазбаша) ...-деп берілген.
Осы бағдарламаға сәйкес, балалардың тілін дамыту үшін Ы.Алтынсарин
оқулық жазып, хрестоматиялар құрастырды. Ол мектепке тартылған балалардың
жас ерекшілігі мен біліміне сәйкес сауатын ашып, ойын, тілін дамыту
мақсатын қойды.
Қазақ тілін оқыту мәселелерін жүйелеп шешуге еңбек еткен
А.Байтұрсынов болды. Ол өзінің саналы өмірін қазақ қоғамында білім-ғылымның
жоғары бағаланып, ағартушылық бағыт әбден қалыптасқан кезде бастады.
А.Байтұрсынов ауыл мектептерінде , семинарларда халыққа білім беру, оны
жетілдіру саласында көп ізденді, көптеген мақалалар, еңбектер жазды. Әліп-
би, Тіл туралы, Әдебиет танытқыш, атты кітаптар, қазақ тілінің
табиғаты, өзгешеліктері, араб алфавитінің жайы, терминдер, қазақ тілін
оқытудың әдістемесі туралы көптеген мақалалар жазды. Ол тіл, сөз өнері
туралы білімді бір жүйеге келтірді.
Тек тіл дамыту, тіл ұстарту мәселелері 1940-50 жылдары қайта
көтеріле бастады.
М.Жұмабаев мектепте оқыту тек ғылым негіздерін үйрету мен тәрбие
беру ғана емес, ол баланың ойын, тілін дамыту мақсатын көздейтіндігін ашып
айтып: баланың тілін шын дұрыс жолға салатын, дұрыстайтын, байытатын
мектеп-деп жазды.
С.Жиенбаев оқытудың әдіс-тәсіліне назар аударып: Тегі, әдіс
қолданудың өзі фактіні шатастырмай, дұрыс оқыту үшін керек. Мәселен, айқын
түсінікті болып жатса, әдіс ізденудің де пәлендей қажеті болмайды. Тексеріп
отырған құбылыстарды бала айқын ұға алмай, шатастырып жатса, сонда ғана
әдіс іздейміз - деп, оқушының тілін дамытуда әдіс-тәсілдерді сұрыптап
қолдау көрсетті.
Т.Бегалиев өзінің еңбегінде Тіл дамытуға арнаулы бөлім арнап, онда
бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудағы жаттығу, диктант,
мазмұндамаларды жүргізудің жолдарына тоқталады. Сондықтан ол тіл дамытуды
грамматикалық материалдармен байланыстыра жүргізуді құптап: Грамматикалық
тақырыптар өтілгенде, оқушылар әрбір грамматикалық формаға өз беттерімен
сөйлемдер құрастырады, көркем әдебиеттерден мысалдар іздеп табады. Егер осы
сөйлемдер жазылып, ондағы сөздердің қалай жазылуы талдатылып, түсіндіріле
бара, егер тиісті грамматикалық формалар емле жөнінен арнаулы жатқызылса,
тіл дамыту мен емле жұмысын байланыстыру болып шығады - деген еді.
Сондай-ақ бұл жылдары қазақ тілі грамматикасын оқыту арқылы тіл
ұстарту мәселелері зерттеле бастады. Оқушының тілін дамытуды Қазақстанда
педагогика ғылымының шын мәніндегі өркендеуі отызыншы жылдарда басталды.
Осы кезде педагогиканың теориясынан қазақ тілінде жазылған алғашқы төл
шығармалар жарық көрді. Осы кезде С.Қожахметов жалпы педагогика мен
педагогика тарихы жөніндегі күрделі мәселелерге көңіл бөлді.
Тіл дамыту жұмыстары деп баланың тілді қарым-қатынас құралы ретінде
өз тәжірибесінде пайдалана білуге үйретуге бағытталған жалпы іс-әрекет деп
ұғынамыз да, ал тіл ұстарту деп белгілі бір тілдік заңдылықтар мен
ережелердің немесе лингвистикалық, стилистикалық сөз өнері теорисының өз
тәжірибесінде қолдана білуге үйрету жұмыстары деп түсінеміз. Сондықтан тіл
дамыту кешені мынадай жүйе мен салалардан тұрады:
- сөздік қорын молайту, сөздік жұмысы ;
- тілдің грамматикалық құрылысын игеріп, оны өз практикасында қолдана
білуге баулу;
- стиль, стилистикалық ұғым мен дағды беру, стилистикалық тілдік
құралдарды үйрету;
- тіл синонимдерімен жұмыс;
- тілдің көркемдегіш және бейнелегіш құралдарын үйрету;
- сөйлеу, айту дағдыларын жетілдіру;
- жазбаша тілін дамыту;
- әдеби тіл нормасынан мәлімет беру;
- тіл мәдениетін қалыптастыру;
- тіл ұстарту.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту әдістемесі. Алматы, 1997.
2. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. Алматы, 1997.
3. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы,
1978.
4. Сүлейменова Э.Д. т.б. Тіл ұстарту. Алматы, 1996.
5. Жапбаров А. Оқушылардың ауызекі сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі. Алматы, 2002.
Бақылау сұрақтары:
1. Мектепке дейінгі тәрбие мамандарын даярлау жүйесіндегі Балабақшада
балалардың тілін дамыту әдістемесі курсының орны.
2. Тіл дамыту әдістемесі курсын оқытудың негізгі міндеттері.
3. Сөйлеуді қалыптастыру және Тіл дамыту ұғымдарының мазмұны.
4. Сөйлеу қызметі.
5. Тіл дамыту әдістемесінің ғылыми негіздері.
Лекция № 2
Лекция тақырыбы: Тіл ұстартудың мақсаты және мазмұны мен жүйесі.
Жоспары:
1. Тіл ұстару жұмыстары жайлы тілшілердің пікірлері.
2. Балабақша балаларының тіл дамыту жұмыстарының мақсаттары.
Лекция мақсаты:
Студенттерге тіл ұстартудың мақсаты және мазмұны мен жүйесін,
балабақша балаларының тіл дамыту жұмыстарының мақсаттарын меңгерту.
Қазақтың бастауыш мектебінде басқа білімдермен қатар қазақ
тілінің нақты, сараптап үйретілерге керек, -деп, А.Байтұрсынов
көрсеткендей, ана тілді үйретуді жолға қою 1-сыныптан басталады.
Балаларды мектепке оқыту мақсаттарының бірі – олардың тілін дамыту
жұмысы екенін чех педагогі Я.А.Коменский: Образование должно
обрабатывать ум для мудрости, язык для красноречия , руки дл исполнения
необходимых действий – деп сипаттаған болатын.
Ресейде тіл ұстарту жұмысын мектептерде белгілі бір жүйемен
жүргізу қажеттігі жөнінде әдістемелік нұсқаулар беріп, балаларды өз ойын
ауызша, жазбаша білдіруге үйретудің маңызын көрсеткен оқымысты Ф.И
Буслаев көрінеді.
Ал оқушылардың тіл ұстарту әдістемесінің негізін салып, оны өз
алдына ғылым ретінде қалыптастыру қажеттігін анықтап берген – орыстың ұлы
педагогі К.Д.Ушинский.
К.Д.Ушинский ең алдымен бастауыш мектеп оқушыларының тілін
дамытумен байланысты жаттығу жұмыстарының жүйесін құрды. Ол жаттығулардың
сатылары мынадай: 1) бақыланған заттарды атау; 2) іс мақалаларын
мазмұндау; 3) заттарды салыстыру; 4) сипаттау; 5) болған оқиға жөнінде
әңгіме құру.
Педагог-ғалым логикалық ойлаудың жай түрлерінен бірте-бірте
күрделісіне, жай сипаттаудан баспалдақтай отырып, хабарлауға көшу дұрыс
екенін айта келіп: Самое полное знакомство с богатсвами народной
словесности и самое глубокое знание грамматики, хотя могут обогатить ум
учащегося, но не разовых в нем дар слова, если эта душевная сила в свое
время была лишена достаточных упражнений,-дейді де, тіл ұстарту жұмысы
жөніндегі жаттығулардың мынадай болу керектігін көрсетеді:
1. Белгілі тақырыпқа әңгіме құру, оны алғашқы сабақтарда-ақ жүргізіп,
бірте-бірте кеңейте беру керек.
2. Тіл ұстарту жаттығулары жүйелі түрде жүргізілуі тиіс. Әрбір жаңа
жаттығу өткен жаттығумен тығыз байланысып, сол жаттығуға негізделіп,
балаларды бірте-бірте ілгері ұмтылуға жетектей беруі қажет.
3. Балалар аз-аздан үйренсін, бірақ білгендерінен айырылмай, қайта оны
тақырыпты меңгеріп алуға пайдаланатын болсын.
4. Балалардың тілі дамыған сайын, мұғалімнің жетекшілігі азайып,
жаттығуларды балалар өз беттерімен орындалсын. Алғашқы жаттығуларда
мұғалім балаларға бақылау үлгісін көрсетіп, ойын жетектеп, тиісті
сөздерді ауыздарына салып, басшылық жұмысын қамтамасыз етіп отырсын.
5. Жаттығулар балалардың ойын дамытатындай болуға тиіс. Балалар сөздер
мен сөйлемдерді тұрған қалпымен жаттамай, оқығандарының ішінен негізгі
ой қазығын таба алатындай болсын.
Осындай озат пікірдің лебін қазақ даласына тұңғыш рет жеткізген адам
қазақ халқының ұлы педагогі Ыбырай Алтынсарин болды.
Ыбырай қазақ тілінде ең алғаш оқу кітабын жасады. Бұл кітапты
Ыбырай тілді шұбарлаған араб, парсы сөздерінен құтылу мақсатында орыс
алфавитімен жазды. Орыс алфавитін қолданумен байланысты қазақ тілі
орынсыз кірген араб, шағатай сөздерінен тазартады. Орыс әрпімен
жазғанымызда, сөзіміз дұрыс жазылатын болады. Қазір молдалар оқытып
жүрген араб, парсы, татар тілінде шыққан діни кітаптар бізді кері
кетіреді. Таза ойымызды кірлетеді, басымызды құммен толтырады, таза
тілімізді шұбарлайды, -деді ол өз кітабында.
Сонымен тіл дамыту деп – балалардың сөздік қорын байтуға,
мағынасын түсініп, сол сөздерді дәл қолдана білуге, өз ойларын,
пікірлерін екінші біреуге жеке сөйлемдер арқылы, логикалық,
композициялық тұтастығын сақтай отырып, жүйелі түрде әңгімелеу арқылы
ауызша, жазбаша дұрыс білдіруге, яғни нәрсенің жайын-күйін, түрін,
түсін, ісін сөзбен келістіріп айтып беруге үйрету жұмысын айтамыз.
Бастауыш мектепте оқытылатын тіл дамыту жұмысы негізінен
мынадай мақсаттарды көздейді:
1. Оқушылардың бақылағыштық, ойлау қабілеттері мен тілін, дүние
танымын дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап, жинақтап, нақтылап,
салыстыру негізінде балаларды өз беттерімен қорытынды шығара білуге
үйрету.
2. Оқушы бойында қазақ тілі нормасына сай, өз сезімін, ойын дұрыс
айтып, жазып бере алатындай дағдылар қалыптастыру.
3. Оқушыларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын, тамаша сырлы, көркем
де нәзік сөз байлығын қолдана білуге, оны сезініп, құрметтей білуге
баулу.
4. Қазақ тіл ғылымы табысы негізінде оқушылардың ауызша және жазбаша
тілін дамытуға септігі тиетін жұмыстардың оңай да тиімді түрлерін
іріктеп алып, ұсыну.
Бастауыш мектепте ана тілін оқыту барысы жеке-жеке айқын
мақсаттар көздейтін үш кезеңнен тұрады: 1) сауат ашу, тіл дамыту; 2)
оқу, тіл дамыту; 3( грамматика, емле, тіл дамыту.
Оқушылардың тілін дамыту, сөз қолдану дағдыларын қалыптастыру
осы кезеңдердің әрқайсысында белгілі бір тақырыптың оқытылуына сүйене
отырып, соның барысында жүргізіледі.
Тіл дамыту мына сияқты бағыттарды қамтуы қажет:
1. Оқушылардың сөздік қорын дамыту. Мұнда: а) жаңа сөздер үйрету және
осы үйренген сөздерінің, сондай-ақ балалардың бұрыннан сөздік
қорында бар сөздердің мағыналарын үйрету; б) синонимдермен,
омонимдермен жұмыс; в) антонимдермен жұмыс; г) көп мағыналы
сөздермен жұмыс; д) қанатты, нақыл сөздермен жұмыс; е) мақал-мәтел,
жаңылпаштарды үйрету; ж) оқушылардың үйренген сөздерін қолдану
белсенділігін арттыру мәселелері қамтылады.
2. Сөз тіркесі, сөйлемдермен жұмыс жүргізу.
3. Байланыстырып сөйлеуге үйрету. Мұнда балалар оқығандар мен
көргендерінің, естігендерінің мазмұнын жүйелі түрде ауызша айтып,
жазбаша баяндауға үйренеді, сондай-ақ ұсынылған тақырыптар бойынша
материалдар жинап, жүйелеп, өз жандарынан ауызша , жазбаша әңгіме
құрастыруға үйренеді.
Осы бағыттарды әрбір сабақта өтілетін тақырыптарға орай, жеке-жеке
де, бір-бірімен байланыстыра да жүргізіп, мұғалімнің жұмыс жоспарының бір
бөлігіне айналдыру - тіл дамыту жұмысының дұрыс іске асуының кепілі бола
алады.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту әдістемесі. Алматы, 1997.
2. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. Алматы, 1997.
3. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы,
1978.
4. Сүлейменова Э.Д. т.б. Тіл ұстарту. Алматы, 1996.
5. Жапбаров А. Оқушылардың ауызекі сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі. Алматы, 2002.
Бақылау сұрақтары:
1. Шетелдік педагогикадағы балалардың тілін дамыту.
2. А.Коменский мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту принципі.
3. И.Г.Пестолоции еңбектеріндегі ана тіліне үйрету әдістемесі.
4. Ф.Фребель мен М.Мантессори жүйесіндегі тіл дамыту әдістері.
5. Ресейдегі әдістеменің дамуы.
6. 30-40 жылдардағы балалардың тілін дамыту бағдарламасын жасау
тәжірибелері.
7. Тіл дамыту бойынша теориялық зерттеулер және оның әдістеме үшін
маңызы.
8. Қазақстандағы әдістеменің дамуы.
Лекция №3
Лекция тақырыбы: Тіл дамытудың психологиялық негіздері.
Жоспары:
1. Сөйлеу процесі мен психологияның байланысы.
2. Сөйлеу әрекеті теориясын қазақ тілі оқыту әдістемесіндегі тіл дамыту
бағытында қарастыру.
Лекция мақсаты:
Студенттерге тіл дамытудың психологиялық негіздері: сөйлеу процесі
мен психологияның байланысын, сөйлеу әрекеті теориясын қазақ тілін оқыту
әдістемесіндегі тіл дамыту бағытында қарастыру жайынан мағлұмат беру.
Психология – психика туралы ілім. Психологияның мақсаты – адамдардың
психикалық әрекеттерінің объективті заңдарын, адамның ой-санасын,
психикалық қасиеттерінің қалыптаып, даму жолдарын айқындау. Ал, психикалық
құбылыстарға сезім, қабылдау, түйсіну, ойлау, байымдау, қиялдай сияқтылар
жатады. Бұлардың барлығы да мидың жемісі мен және барлығы да сөйлеу
процесімен тығыз байланысты. Сондықтан ойлау мен сөйлеудің ара қатынасы
жөніндегі мәселе психологиялық зерттеулерге де көрнекті орын алады. Бұл
салада психологияның ерекше мән беретін мәселесі – сөйлеу процесінің қалай
іске асатындығы, сөйлеудің түрлері, оның адам психикасымен байланысты
сөйлеу процесіндегі мидың қызметі т.б. Бұлар тіл білімі үшін де маңызды.
Осы мәселелерді шешуде пихология тіл біліміне, тіл білімі психологияға қол
ұшын беріп екі жақты байланысқа, қарым-қатынасқа келеді. Ал оқыту, үйрету
тіл білімінің теориясыныз мүмкін емес. Олай болса, әдістеме ғылымы да
психологиямен байланысты болмақ.
Сөйлеу, сөйлеу процесін, сөйлегенді қабылдау, түсіну жағдайларын
психологиялық қатынасынсыз шешу мүмкін емес. Өйткені тілдік жүйе адам
санасында сақталады. Сонда сақталатын зат пен оның атауының байланысы
біртектес көп заттарды жинақты бір ғана атаумен атауды басшылыққа алатын
олардың барлығына ортақ ең елеулі, басты белгісін айқындау әрекеттері –
психологиялық әрекеттер, сөз мағынасындағы алуан түрлі құбылыстар,
сөздердің келтірінді мағыналарының қолданылуы т.б. психологияның ғылымына
негізделеді.
Адамдардың бір бірімен пікір алысатын, қатынас құралы ретінде тіл
психологтардың назарын аударып келеді. Психология ғылымы пікірлесудің
қандай түрі болса да сөйлеу формалары арқылы жүзеге асып отыратынын пікір
алысудың нақтылы мақсаты мен жағдайларына қарай сөйлеу әрекеті әр түрлі
болып келетіндігін айқындайды.
Психология ғылымы баланың санасын әрекет арқылы дамитындығы туралы
теорияны ұсынады да, практикалық әрекет негізінде оның ойы да, тілі де
дамиды деп көрсетеді.
Мұндай теориялық негізді дүние жүзінде психология ғылымында ең алғаш
Л.С.Выготский ұсынған болатын. Ал оны одан әрі дамытуға А.Н.Леонтьев,
Л.С.Рубейнштейн, А.Р.Луре, Л.И.Божовиа, А.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин т.б. өз
үлестерін қосты.
Оқытудың бұл әдісі туралы: Іс әрекет әдісі білімді игеруге дұрыс
бағыт беріп қана қоймайды, ойлаудың тәсілдері мен үлгілеріне және іс
әрекетіне, баланың шығармашылық күш-қайраты мен таным күшінің дамуына да
бағыт сілтеп, игеру жолдарын да анықтайды (82,17).
Тілді іс-әрекет ретінде, түсіну оқытудың міндеттеріне
жақындастырады. Сондықтан жалпы іс-әрекет теориясының негізгі заңдылықтарын
жеке тіл жұмсау немесе сөйлеу әрекеті бойынша да қарастырылады. Іс-әрекет
теориясының негізгі заңдылықтарын жеке тіл жұмсау немесе сөйлеу әрекеті
бойынша да қарастырылады. Іс-әрекет теориясының негізгі ұғымдары – іс-
әрекет (деятельность), әрекеттану (действия) деп анықталады. (71,9).
Іс-әрекет деп материалистік-дилектикалық ұғымда адамның қоршаған
ортамен белсенді мақсат көздеген өзара әрекеті деп түсіндіріледі. Бұл өзара
әсер, әрекет қажеттіліктен келіп шығады. Сонда да болса, қажеттілік
әркеттің көзі, қозғаушы күші бола алмайды, тек ол әрекеттің қалай
бағыттағанын, затын анықтайды.
Әрекеттің заты дегеніміз әрекеттің негізгі ұғымдары бола отырып, сол
әрекеттің түрлерін атап, анықтайды. Мысалы, педагогикалық конструкторлық
әрекет т.б.
Барлық әрекеттің жүйесі болады. сондықтан іс-әрекет ұғымымен мотив
ұғымының, әрекеттану ұғымы мен мақсат ұғымының өзара байланысы бар. Ал
сөйлеу әрекетінің қарым-қатынас қызметіндегі мотивпен байланысты болмақ.
Қатынас жасаудың жағдайына байланысты жобалау дегеніміз – бұл өзінің
қарым-қатынастағы әрекетіндегі әңгімелесудің ролін, орны мен әңгімелесудің
ерекшелігіне байланысты түрін анықтау болып табылады. Мұнда әрекеттің жалпы
мотивін ескере отырып сөйлеу әрекетінің мақсатын нақтылау мен сөйлеудің
түрлерін қолдану мәселесі шешіледі. Бұл дегеніміз қарым-қатынас жасаудың
орнын, айтылатын мәселесінің бағдар, мазмұнын анықтау болып табылады.
Мысалы, қарым-қатынас жасау қайда жүргізіледі, кімдермен, жеке ме, әлде көп
кісілермен бе, бір жақты ма, жоқ екі жақты ма, ауызша ма, жазбаша ма,
монолог я диалог түрінде ме, ресми ме, жоқ ресми еме пе деген мәселелерді
анықтау барысында ойланады. Нақтырақ айтқанда, қарым-қатынас жасаудың мнін,
ерекшелігін, мазмұнын ойластырады.
Сөйлеу әрекеттенуінің екінші сатысы – жоспарлау.Мұнда сөйлеу
мазмұнын таңдау, сөйлеудің бағдарламасы түзіледі. Бұл жерде негізгі рольді
сөйлеудің заты атқармақ. Олар: тақырыбы мен сөйлеудің негізгі ойын анықтау
болып табылады. Сондай-ақ бұл кезеңде сөйлеу мазмұнына лайықты стилі, түрі,
формалары бөліп көрсетіледі.
Психологтардың зерттеулері анықтағандай (54,17-24) бағдарлама іштей
сөйлеуде түзіледі. Сондай-ақ олар заттық бейнелеу күйі мен ой ұйытқыс
және образды ой түрінде көрінеді. Бұл кезеңде ой әлі де болса
мүшеленбейді, әлі ол сөз тәртібінде айтылуға даяр емес.
Атап айтқанда, бұл кезеңде оқушы нені айту керектігін, яғни
тақырыппен айтпақшы мәселесінің негізгі, ой, пікірін қарастырады. Сонымен
бірге мазмұнды таңдай отырып, оған байланысты сөздің стилін, түрлерін және
қай формада жеткізуді ойластырады.
Бұл кезеңдегі тек кімге не айту қажеттігі анықтағанымен, ол әлі сөз,
сөйлемге бөлінбейтіндігін зерттеуші психологтар дәлелдеп жүр.
Бағдарламадан кейін оны іске асыру кезеңі сөйлеу әрекетінің үшінші
сатысы болып табылады. Бұл кезеңде сөйлесу үшін сөз таңдалады, синтаксистік
варианттар салыстырылады, әсіресе, бұл кезеңде тиісті қарым-қатынас
әрекетінің жағдайлары мен міндеттеріне байланысты таңдаған тақырыбына сай
тілдік құралдарды таңдау барысында қарым-қатынас жасалады.
Мұнда жоспарлау, бағдарлау кезеңі енді жүзеге асу дәрежесіне келеді.
Бұл кезеңде оқушы ойын жеткізу үшін сөз таңдау ,сөйлемді қалай құруды
ойластырады. Әсіресе қарым-қатынастың жоспар, бағдарына сәйкес, негізгі
ойды жеткізуге тырысады. Бұл кезеңде алдына қойған, ойластырған бағдарына
сай болмай қалуы да мүмкін, яғни оқушы әңгімелесу, сөйлесу, айту, жеткізу
кезінде бұрынғы ойластырған бағдарын қайта қарап, түзеп отырып жүзеге
асады.
Сөйлеу әрекетінің төртінші кезеңі – бақылау кезеңі. Бұл кезеңде
әңгімелесуші сөйлеу әрекетінің, қарым-атынасының нәтижесін салыстырады.
Егер де әңгімелесушінің болжамдаған нәтижесі шықпаса, ол қате бөлімдерін
іздестіреді. Ол үшін сөйлеу әрекетінің кезеңдерін ойлап, қайта есіне
түсіреді. Кемшіліктің қайда болғандығын қарым-қатынастың кейбір жағдайы
есепке алныбағаны немесе сөйлесудің жоспарлануы сай болмауы, сондай-ақ
қарым-қатынас кезінде бағдарлама, жоспардың бір бөлімі бұзылғаны сияқты іс-
әрекеттің кезеңдерінің нәтижесін шығарады.
Қорыта келгенде, қазіргі психолингвистикалық зерттеулердің сөйлеу
әрекетінің құрылысы мен ерекшеліктерін анықтаудағы іс-әрекет теориясының
анықтамалары тіл дамытуда басшылыққа алынады.
Зерттеу барысында тілдік ұғымдарды игерудің кезеңдері бар екендігі
анықталды:
Бірінші кезең – оқушылардың белгілі жағдайға байланысты тілдік
құралдарды қолданудың дұрыс-бұрыстығын сезінуі немесе байқауы. Бұл кезеңде
оқушыларды тілдік құралдарды қолдана білу дағдылары әлі жетілмеген кезде,
өз практикасында тілдік құралдарды, әсіресе, сөздерді, сөз тіркестерін
қолдана білуге баулу қажет.
Екінші кезең – алғашқы теориялық ұғымдармен таныстыру. Бұл кезде
оқушылардың ойлау жүйесінің күрделенуі мен тілдік құралдарының қолдануына
байланысты басты назар аударыла бастайды. Атап айтқанда, тілдік қателер
туралы, ол ойды жеткізуге сай еместігі, ал ойды жеткізу, басқа адамдармен
қарым-қатынас жасаудың түрлі формалары болатындығы, тілдік құралдарыдың
оған сәйкестігі немесе оған байланыстылығы сияқты ұғымдар үйретіле
бастайды. Бұл кезде оқушы өз ойын дұрыс жеткізумен бірге стильдік
ерекшеліктермен бере білуге дағдыланады.
Үшінші кезең – тілдік түсініктерді меңгеру. Бұл кезеңде оқушылар
теориялық немесе өздігінен практикалық жұмыстар арқылы тілдік құралдарды
меңгереді. Тіл стильдерінің тілдік құралдарының ерекшеліктерін бір-бірімен
салыстырады, стильдік реңдерін сезінеді, тіпті өз ойын жеткізудің
формаларын игере бастайды. Атап айтқанда тіл туралы білімін өз
практикасында қолдана білуге қадақ басады.
Қорыта келгенде, тіл дамыту оқыту әрекет дәрежесінде жүргізіліп,
қарым-қатынастың табиғи түрінде, пікір айтуды саналы оқытудың мотивтері
нәтижелі түрде ұйымдастырылып жүргізілсе нәтижелі болады. Сонымен сөйлеуді
іс-әрекет ретінде түсіндіру теориясы психология ғылымының ана тілін оқытуды
жетілдірудің ғылыми негізі бола отырып, әдістемелік ой-пікірлердің де
дамуына жағдай туғызады.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту әдістемесі. Алматы, 1997.
2. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. Алматы, 1997.
3. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы,
1978.
4. Сүлейменова Э.Д. т.б. Тіл ұстарту. Алматы, 1996.
5. Жапбаров А. Оқушылардың ауызекі сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі. Алматы, 2002.
6. Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі.
Астана, 2007.
7. Әбдікәрімова Т., Әбдіғалиева Т., Шаймерденова К. Қазақ тілін оқыту
әдістемесі.Практикалық және лабораториялық жұмыстар. Алматы, 1999.
8. Баймұратова Б. Баланың тілін дамыту жолдары. Алматы, 1962.
9. Баймұратова Б. Тіл дамыту әдістері. Алматы, 1970.
10. Ермекбаев М.Ә., Жораева С., Тшанов А.К., Бастауыш мектепте
инновациялық технологиялар арқылы оқушылардың тілін дамыту. Шымкент,
2006.
Қосымша:
1. Құрманбаева Г., Дүйсебаева С. Дарыту, дамыту, интеграция А.,1998.
2. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, Алматы, 2005 .
3. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, Алматы,1995.
4. Әлімжанов Б., Маманов Д., Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 1965.
Бақылау сұрақтары:
1. Сөйлеу теориясы және сөйлеу әрекеті.
2. Сөйлеудің психологиялық табиғаты.
3. Сөйлеуді әрекет ретінде қарастыратын психолингвистика әрекет түрі
ретінде сөйлеуге сипаттама беру.
4. Сөйлеуді коммуникативті - әрекет ретінде қарастыру.
5. Сөйлеу мен тілдің қарым-қатынасы.
6. Сөйлеу және Тіл ұғымдары лингвистикалық цикл ғылымдарын
(физиология, лексикология, фонетика, грамматика) мектеп жасына дейінгі
балалардың тілін қалыптастыру әдістемесін жасауда қолдану.
Лекция №4
Лекция тақырыбы: Тіл дамытудың әдістері.
Жоспары:
1. Тіл дамытудың әдістері.
2. Бақылау әдісі.
3. Әңгіме әдісі.
4. Салыстыру әдісі.
Лекция мақсаты:
Студенттерді тіл дамытудың әдістерімен хабардар етіп, әдістің
түрлерін маман ретінде сабақта қолдана білуге үйрету.
Тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық заңдылықтары мен
ерекшеліктерін оқушыларға әр түрлі әдістерді қолдана отырып, нақы фактілер
арқылы дәл таныту және оның практикада қолдана білуді үйрету жолдары
философияның таным теориясына негізделеді, диалектикалық әдісті басшылыққа
алады.
Қазақ тілін оқыту методикасы тіл материалдарын оқыту әдістерінің әр
түрлілік қарастырады. Бірақ оны бытырыңқы түрде емес, бір мақсаттың
төңірегінде топтастырып, қолданылатын әдіс-тәсілдердің бір-бірімен
байланысты түрде жүзеге асырылатынын анықтайды. Материалдың мазмұны мен
оның өзіндік ерекшеліктерін оқушыларға дәл және дұрыс түсіндіреді және оның
практикада қолдана білудің жаңа жолдарын үйретеді, үлгісін көрсетеді.
Тіл дамыту тілдің ғылыми-теориялық негізін басшылыққа алады. Олай
болса, тілдік құрылысты үйрететін білім беру әдістері мен тәсілдерінің
барлығы да оқушылардың тілін дамытуда қолданылады.
Сонда да болса, тіл дамыту жұмыстарының кейбір әдістер мен
тәсілдерді пайдаланып жүргізудің нәтижелілігі байқалады.
Біз ғылыми зерттеу жұмысымызда оңай әдістер мен тәсілдердің дұрыс
нәтиже беретіндігін эксперимент арқылы тексеріп көрдік.
Оқушылардың тілін дамыту барысында жұмыс түрлерін
ұйымдастырғанымызда мына сияқты әдістер мен тәсілдердің нәтижелі екендігі
айқындалды: бақылау, салыстыру, талдау, баяндау, түсіндіру, әңгіме, жаттығу
т.б. әдістер.
Бақылау әдісі.
Оқушылар білім негіздерін мұғалімнің түсіндіруінен қабылдауымен
қатар, өздері де үйретілген теориялық материалдарды, ереже, анықтамалар мен
заңдылықтарды бақылау арқылы білім, білік және дағдыларды меңгереді.
Оқушылар өздерінің алдына қойған белгілі мақсаттары бойынша серуен
кезінде, тәжірибе жасау үстінде, мұғалім оқу материалдарын түсіндіргенде,
кітап оқығанда, басқа кісілермен қарым-қатынаста бақылау жұмысын жүргізіп,
өздеріне қажетті тілдік материалдар жинайды. Тілдік құралдардың қолдану
ерекшеліктерін игере бастайды. Олардың тілдік материалдарды саналы
түсінуге, қарым-қатынасты дұрыс жүргізуге белсенділігін арттырады.
Тіл дамыту жұмыстарында бақылау әдісін тиімді ұйымдастыру қажет.
Мысалы, сөйлем құрастырудағы сөзді тиісті синониммен ауыстырудағы ойдың
өзгерісін, стильдік ерекшелігін бақылату, текст құрастыруда оның
қайрымдарының сол текстке сай екендігін бақылату, текстің ішіндегі тілдің
көркемдегіш, бейнелегіш құралдарын ажырату, шығарма жазуға материал жинау
үшін бақылау т.б. жүргізуге болады.
Бақылау, байқау әдісін қолдану қоршаған шындық-болмыс құбылыстарын
балалардың танып білу процесін және есте сақтауды жетілдіреді. Оның
негізінде оқушылардың ұғымы қалыптасып, білімі сапалы және тиянақты болады.
мұғалім бұл әдісті қолдану үшін оқушыларды алдын-ала байқау мен бақылауға
даярла керек:
- оқушылардың байқайтын нәрсесі мен құбылысын аңғарлықтай
өткен материалдан теориялық білімі болуы керек. Мысалы,
тестегі көп мағыналы сөзді ажырату үшін оның көп
мағыналылық, омоним туралы білімі болуы қажет;
- оқушылардың нені, қалай байқайтын мақсатын түсінуі. Мысалы,
сөйлемдегі сөзді синониммен ауыстырғанда ондағы ойдың
өзгеруі мен құбылуын байқауда, синоним сөздердің мағынасы
жуық, мәндес сөздер екендігін білген оқушы синониммен
ауыстырғанда, ол сөйлемнің ойы ауыспайтындығын білуі тиіс;
- байқауда оқушының назары алдымен қай мәселеге, не үшін
аудару қажеттігін, яғни байқаудың жоспарын, жүйесін үйрету;
- байқаудың негізінде дұрыс ой қорытындысын шығара білу, оны
тексеру үшін дәлелдеп беруге жаттықтырады.
Байқау, бақылау әдісі тіл дамыту жұмыстарының өне бойына қолданылып
отырылады. Өйткені тілдік, ереже, заңдылықтарды практикалық түрде
қолдануындағы ерекшеліктерін осы әдіс арқылы үйрету тиімді екендігін
тәжірибе-сынақ жұмыстарымыз анықтап берді.
Әңгіме әдісі.
Бұл – сұрақ-жауап түрінде жүргізілетін әдіс, әңгіме әдісі жаңа
материалды түсіндіргенде, өткен материалдарды қайталау, еске түсіруде
қолданылады. Мұғалім бұл әдісті қолданғанда оқушылардың бұрынғы біліміне
сүйенеді. Өйткені материалдың жалғасы ретінде мұғалімнің сұрағы және оған
байланысты баланың жауап қайыруы арқылы жаңа материалдың мазмұны ашылады.
Бұл әдіс тіл дамыту жұмыстарында өте жиі қолданылады. Әсіресе,
оқушылардың ауызекі сөйлеу тілін дамытуда белгілі мақсатта, өз ойын,
білгенін сұраққа жауап беру арқылы жүйелі айтып беруге дағдыландыруда
пайдаланады. Сондай-ақ әңгіме әдісі оқушылардың жаңа материалды меңгеріп,
алған білімдерін тереңдету, логикалық ойлау қабілетін дамыту, өз бетінше
қорытындылар жасай білуге үйрету мақсаттарымен де қолданылады.
Тіл дамытуға байланысты жұмыстарда әңгіме әдісінің дұрыс өтуі оның
сұрақтарына байланысты. Сондықтан бұл әдіспен жүргізуге арналған сұрақтарға
мынадай дидактикалық талаптар қойылады:
- сұрақтардың ықшам, мазмұнды, анық болуы, сөйлемдерінің
дұрыс құрылуы;
- сұрақтар жүйелі, бір-бірімен байланысты, теориялық-
практикалық мәселелерінің бір ерекшелігін білдіретіндей
талап етілуі;
- сұрақтар оқушының білім қорына, танымына, жас ерекшелігіне
сай болуы т.б.
тіл дамыту жұмыстарында бұл әдісті пайдаланғанда, мұғалім жауаптың
тиянақты, жүйелі, нақты, әсерлі болуына көңіл бөлуі қажет.
Дұрыс емес сөздері мен сөйлемдеріне ескерту жасап, түзетіп отырған
жөн.
Салыстыру әдісі.
Тіл дамытудағы салыстыру әдісі жиі қолданылады. Салыстыру әдісінде:
әртүрлі құралдармен берілген бір ойды білдіретін сөйлемдер; бір стиль
түрінде жазылған әр түрлі текстер; авторлардың текстерінің алғашқы нұсқасы
мен жетілдіріп, түзетілген нұсқасы салыстырылады. Мысалы, синоним сөздердің
сөйлемдегі стилистикалық мәнін білдіру үшін мына сияқты сөйлемдер
салыстырылады:
1. Бүркіт ұясын қияға салды.
2. Бүркіт ұясын қияға орналастырды.
3. Бүркіт ұясын қияға соқты.
4. Бүркіт ұясын қияға жасады.
Бұл сөйлемдердегі синоним баяндауыш сөздер: салды, жасады, соқты,
орналастырды салыстырылады. Оқушылар бұл сөйлемдердегі ойға байланысты қай
сөз орынды екенін бір-бірімен салыстыру арқылы таңдайды. Оқушылар мынадай
қорытындыға келуі мүмкін.
Бірінші сөйлемдегі салды деген сөз бұл сөйлемдегі ойға байланысты
дұрыс қолданылған сөз, өйткені екінші сөйлемдегі орналастырды деген сөз
даяр затты екінші бір жерге қою мағынасында, ал жасады, соқты деген
сөздер көбінесе адамдардың қол шеберлігіне байланысты қолданылатын сөздер.
Олай болса, бұл сөйлемдегі ойға, бүркіттің іс-әрекетіне салды деген
сөздің мәнін қолдану орынды болады. Міне оқушылар, салыстыру арқылы
сөйлемдегі ойға байланысты сөз таңдау дағдысын алады.
Стилистикалық эксперимент. Бұл әдісті А.М.Пешковский барлық
стилистикалық талдаудың қажетті құралы деп есептейді (95,133)
Стилистикалық экспермент әдісінің мақсаты тілдік құралдардың сол
текске немесе сөйлемге орынды ма, орынсыз ба, сәкес пе, сәйкес емес пе,
немесе дұрыс бұрыстығын анықтау болып табылады. Бұл әдістің негізінде де
байқау мен салыстыру әдістері болады. Мысалы, ауыл шаруашылығының озаттары
егін өнімін арттыру жөнінде шығып сөйледі. Пікір алысып, тәжірибелерін
ортаға салды деген сөйлемдердегі шығып сөйледі деген тіркестің орнына
айтты, әңгіме етті деген сөздермен ауыстырған жағдайдағы сөйлемдегі
ойдың жеткізу түрінің өзгеруін немесе түрленуін байқап көреді. Нәтижеде
Ауыл шаруашылығының озаттары егін өнімін арттыруды әңгіме етті деп
өзгертілген сөйлемде түрленгендігін бұрынғы ресмилік рең көмескіленіп,
берілмей қалғандығы анықталады.
Бұл әдісті пайдалануда сөйлем, текстегі ойына тірек болатын сөзді,
сөз тіркестерін ажырата білуге дағдыландыру кезінде де тиімді пайдалануға
болады. Мысалы, мынадай сөйлемдегі кейбір сөздердің синонимімен алмастырып,
ойдың көркем жеткізілуі тұрғысынан салыстырылады.
1. Кенеттен ол көкірегін қолымен қақ айырып, жүрегін жұлып алды да,
басынан асыра көтерді.
2. Кенеттен ол көкірегін қолымен қақ бөліп, жүрегін суырып алды да,
басынан асыра көтерді.
3. Жүрегі күндей жарқырап лаулап тұр, күннен де жарық.
4. Жүрегі күндей жарқырап, жанып тұр.
5. Қайран болған жұрт соңынан жүгірді (М.Горький).
6. Аң-таң болған жұрт соңынан жүгірді.
Мұндай ауыстырулар біріншіден, сол сөйлемнің, текстің ерекшелігін
танып-білуге; екіншіден, автордың сөз қолдану тәсілін игеруге; үшіншіден,
белгілі сөздің синонимдері мен варианттың іздестіру арқылы тілдік қоры
молая түсуіне әсер етеді.
Оқушылар оқулықтармен және басқа кітаптармен жұмыс істей отырып,
белгілі білім жүйелерін меңгереді, өздерінің көзқарастарын қалыптастырады,
ой-өрісін дамытады. Өздігінен жұмыс істей отырып, білуге дағдыланады.
Оқушыларға қазақ тілінің стильдері туралы жүйелі білім мен дағды
беруде осы теориялық-практикалық методтар жиі қолданылып, олардың
пайдалануындағы нәтижелілігі байқалады.
Тіл дамытуды стилистикалық мақсатына сәйкес әдістерді екі топқа
бөліп қарастырамыз: біріншісі, тілдің стилистикалық байлықтарын, реңдерін,
мәнін үйретуге байланысты; екіншісі, әдеби тіл стильдерінің жұмсалу
қызметтерінің ерекшеліктеріне байланысты.
Тестің стилін анықтау – стиль туралы түсінік берудің алғашқы этапы,
стилистиканы меңгертудің алғашқы сатысы, яғни текстің қай стильде
жазылғанын анықтау жұмыстары V кластан бастап грамматикалық тақырыптарға
байланысты ұйымдастырылады. Стилін анықтау үшін оқушыларға текс беруден
бұрын әрбір функционалдық стильдердің ерекшеліктері бойынша жұмыстар
жүргізіледі. Олардың грамматикалық ерекшеліктері ашылып, айтылу баяндау
мақсаттарын анықталады.
Функционалдық стильдердің ерекшеліктерінен қысқаша мәлімет бру мына
бағытта жүргіз тиіс:
1. Ойды жеткізудегі қолдану аймағы мен жағдайы.
2. Сөйлемдегі міндеті.
3. Стильдік ерекшеліктері.
4. тілдік құралдары.
Бұл бағытта функционалдық стильдердің мына сияқты ерекшеліктерін
анықтауға болады:
Ауызекі сөйлеу стилінде:
1) қолдану аясы (аймағы): кісілермен әсіресе таныс кісілермен еркін
әңгіме кезінде қоланылады.
2) сөйлеу мақсаты – қатынас жасау.
3) стилдік ерекшеліктері мынадай болуы мүмкін;
- еркін, даярлықсыз өткізілу;
- сөздермен сөз тіркестерін еркін қолдану;
- айтушының көзқарасы сөйлемдерммен, қолданған сөздерінен анық
білінуі.
4) тілдік құралдары: - қарапайым сөздерді еркін қолдану;
- эмоциональды сөздерді, қосымшаларды өз шешімін білдіруде жиі
қолдану;
- сұраулы, лепті сөйлемдерді жиі қолдану, диалогқа құрылу;
- дауыс ырғақтары арқылы, қыстырма, қаратпа, одағай сөздерді
пайдалану.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту әдістемесі. Алматы, 1997.
2. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. Алматы, 1997.
3. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы,
1978.
4. Сүлейменова Э.Д. т.б. Тіл ұстарту. Алматы, 1996.
5. Жапбаров А. Оқушылардың ауызекі сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі. Алматы, 2002.
6. Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі.
Астана, 2007.
7. Әбдікәрімова Т., Әбдіғалиева Т., Шаймерденова К. Қазақ тілін оқыту
әдістемесі.Практикалық және лабораториялық жұмыстар. Алматы, 1999.
8. Баймұратова Б. Баланың тілін дамыту жолдары. Алматы, 1962.
9. Баймұратова Б. Тіл дамыту әдістері. Алматы, 1970.
10. Ермекбаев М.Ә., Жораева С., Тшанов А.К., Бастауыш мектепте
инновациялық технологиялар арқылы оқушылардың тілін дамыту. Шымкент,
2006.
Бақылау сұрақтары:
1. Тіл дамыту әдістемесінің зерттеу әдістері.
2. Зерттеудің үш түрі бар: тарихи-әдістемелік, балабақша тәрбиешілерінің
озық тәжірибелерін жалпылау және зерттеу әдістері, оларға сипаттама.
3. Зерттеудің теориялық әдістері.
Лекция № 5
Лекция тақырыбы: Тіл дамытудың практикалық әдіс-тәсілдері.
Жоспары:
1. Тіл дамытудың практикалық әдіс-тәсілдері туралы пікірлер.
2. Жаттығу әдісі.
а) Ауызша жаттығу.
б) Жазбаша жаттығу.
Лекция мақсаты:
Студенттерге тіл дамытудың практикалық әдіс-тәсілдері туралы
пікірлерден мағлұмат беріп, жаттығу әдісінің ерекшелігін, оның түрлерін
практикада қолдану сипатын түсіндіру.
Педагогика теориясында практикалық әдістерді әр түрлі тұрғыда
қарастырылады.
Ю.К.Бабанский практикалық әдістер оқушылардың қызметін
ұйымдастыруда, жалпы оқыту оқыту процесінде кең көлемде қолданылатындығын
айта келіп, практикалық әдістерді қолданғанда, оның мына сияқты жүргізу
тәсілдеріне көңіл бөледі: тапсырманың қойылуы мен жоспарлануы, тапсырманы
орындалуын басқару, реттеу, қызықтыру, бақылау және кемшіліктің себебін
көрсету, түзету жұмыстарында қамтып нәтижені талдау, сондай-ақ мақсатқа
жету барысындағы өту керек деп, практикалық жұмыстардың көп түрлілігін
көрсетеді.
Практикалық әдістердің тіл дамытуда жиі қолданылатыны жаттығу болып
табылады.
Жаттығу әдісі.
Оқушылардың қабылдаған білім, білік және дағдыларын бірнеше рет
қайта пысықтап, нақтылы түрде ойды тиянақты қалдыру тәсілдерін жаттығу
әдісі дейміз.
Жаттығу әдісі оқушылардың оқу жұмысын өздігінен орындау
белсенділігін арттырады. Әрбір жаңа білім дағдылары тиянақты болу үшін
жүргізілетін жаттығудың арқасында оқушылардың өз бетінше жұмыс істей алу
қабілеті дамиды. Әсіресе,тілдік құралдарды оқыту арқылы оқушылардың тілін
дамыту барысында әрбір грамматикалық категория мен формаларды үйретуге
байланысты жаттығу жұмыстары жүргізіледі.
Жаттығудың түрлері көп. Тіл дамытуға байланысты жаттығу әдістерінің
мынадай түрлерін қолдану нәтижелі екендігін эксперимент жұмыстары байқатты:
ауызша жаттығу, жазбаша жаттығу.
Ауызша жаттығу.
Педагогикалық әдебиеттерде бұл әдістің өзін үш түрге бөледі.
Біріншісі – ғылыми пәндердің ережелері мен теоремаларын жатқа ауызша айта
білу. Оқушылар қазақ тілі мен әдебиеті пәні бойынша қандай да болмасын
теориялық мәселелерді саналы түсінуі қажет. Ол сонда ғана сол теориялық
ережені өз сөзімен айтып бере алады. Сондай-ақ теория, ереже,
заңдылықтардағы термин тағы басқа қолданылған сөз, сөйлемдердің мәнін
саналы ұғынуы қажет. Мұнда әрбір теориялық материалдардағы термин сөздердің
ұғымын игеру арқылы да оқушының сөздік қоры дамытылатындығын зерттеу жұмысы
анықтады.
Екіншісі – оқу материалының мазмұнын ауызекі баяндауға дағдыландыру.
Бұл тәсіл оқушының тілін дамытудағы ең өнімді тәсіл болмақ. Қазақ тілі мен
әдебиеті пәнінен оқытылып отырылған теориялық материалды, ережені оқушы
саналы түсінгенде ғана өз сөзімен айтып бере алады. Ал егер жаттандылыққа
ұрынса, онда ол материалды саналы түсінбегені болып есептеледі.
Тіл дамыту материалдарын баяндап беруге дағдыландыру тәсілін
оқушыларға көбінесе ауызекі сөйлеу тілін дамыту мен орфоэпиялық нормаларды
қалыптастыруға байланысты жиі қолданылады. Мұның түрлері мен тәсілдері осы
стильдерін оқытуға байланысты қарастырылды.
Үшінші – көркем әдебиеттерден үзінді оқуға немесе оқушылар өздерінің
жазған шығармаларын, творчестволық жұмыстарын жатқа айтып дағдыландырылады.
Бұл тәсілдердің негізгі мақсаты оқушыларға мәнерлеп айту, көркем оқу, әрбір
сөз, сөйлем, текстің түрлеріне байланысты интонациясын келтіріп оқуға
баулиды.
Жазбаша жаттығу.
Методикалық әдебиеттерде бұл әдістің көп түрлілігі байқалады. Қазақ
тілі пәні бойынша оқушылардың тілін дамыту барысында жазбаша жаттығудың
маңызы зор екендігін айта келіп, жазбаша жаттығу жұмысының мынадай түрлерін
көрсетеді. Олар: жаттығу жазу, мазмұндама, шығарма, іс қағаздар,
публицисистикалық (очерк, мақала) текстер жаздыру текст жазғандарын
жетілдіріп қайта жазу т.б. Бұл жұмыстың барлығы да оқушылардың сөз байлығын
арттырып, өз ойларын нақты, анық дұрыс әңгімелепберу, сөйлеу дағдысын
қалыптастыратын болуы керек деп анықтайды.
Оқушылардың тілін ұстартуда, байланыстырып сөйлеуге машықтандыруда
жазу жұмысы басты роль атқарады. Жүргізілетін түрлі жазба жұмыстары
оқушының тілін байытуға, сауаттылыққа әдеби тіл нормасына сөйлей білуге де,
жаза білуге көмектеседі. Жазу жұмысын мақсатқа сай ұйымдастыру оқушылардың
теориялық алған білімін қолдана білуге, өз ойын жеткізуде сөйлемдер мен
сөздерді орынды пайдалана білуге үлкен әсері бар.
Жалпы алғанда қазақ тілі сабағында жүргілетін жазу жұмысына ондағы
оқушылардың ауызша және жазбаша сөздік қорларын молайтып, сауаттылығын
арттыру мен байланыстырылып сөйлеуді дамыту барысында мынадай талап
қойылады:
- әңгімеленген тақырыптың мазмұнын, көлемін анықтай білу;
- жазбаша жұмыста, артық ойларды тықпалай бермей, талқыланатын
мәселенің, негізгі түйінін ғана жаза білу;
- жазба жұмысының тақырыбы нақты болып, оған материалды жинап,
әңгімелей білу;
- жазба жұмысының тақырыбына лайықты өз көзқарасын, ойын білдіріп,
жаңа пікір қосуға баулу;
- жазба жұмыстарды баяндау, суреттеу түрінде жаза білуге болатынын
меңгерту;
- жазылған жұмыстарды өңдеп, толықтырып, қайта редакциялап жазуға
үйрету;
- әдебиет, тіл заңдылықтарына байланысты стильдік ерекшеліктерді
меңгерту;
- сауатты сөйлеп, қатесіз жазуға баулу.
Мұғалім жазба жұмыстарының қай түрін орындасын оның тілдік,
грамматикалық сауаттылығына ерекше көңіл бөліп, қадағалап отыруы қажет.
Әсіресе, тілдік құралдарына, сөздік қорына, сөз таңдау, сөздерді
байланыстыру тәртібіне, сөйлемдегі сөздердің орнына, көркемдігіне,
бейнелілігіне назар аударып, олардың даму барысын қадағалап отырды.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту әдістемесі. Алматы, 1997.
2. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. Алматы, 1997.
3. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы,
1978.
4. Сүлейменова Э.Д. т.б. Тіл ұстарту. Алматы, 1996.
5. Жапбаров А. Оқушылардың ауызекі сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі. Алматы, 2002.
Бақылау сұрақтары:
1. Мектепке дейінгі тәрбие мамандарын даярлауда практикалық әдістердің
алатын орны.
2. Ауызша және жазбаша жаттығу әдістердің бір-бірінен айырмашылығы.
3. Балабақша балаларының жазбаша сөздік қорларын молайтып, сауаттылығын
арттыру мен байланыстырып сөйлеуді дамыту барысында қандай талаптар
қойылады?
4. Ауызша жаттығудың өзіндік ерекшеліктері.
Лекция № 6
Лекция тақырыбы: Сөйлеу теориясы және сөйлеу әрекеті.
Жоспары:
1. Сөйлеу теориясы туралы түсінік.
2. Сөйлеу әрекетінің ерекшелігі.
Лекция мақсаты:
Студенттерге сөйлеу теориясы мен сөйлеу әрекетінен жан-жақты мағлұмат
беру.
Сөйлеу - қолданыстағы тіл. Сөйлеу кезінде тіл таңбалары сөз
грамматикалық заңдылықтарға сәйкес тізбек түзіп тіркеседі. Әдетте, сөйлеу
мен тіл арасында шек қойылмай, сөйлеу мәдениеті орнына тіл мәдениеті деп
береді, бірақ бұл олардың арасындағы айырмашылықты ескермеуден туған
жаңсақ пікір. Сонымен, сөйлеу дегеніміз адамдардың тіл арқылы жүзеге асатын
тарихи қалыптасқан қатынасы.
Сөйлеу әрекеті – сөйлеуді жүзеге асыратын адам организмінің психо-
физиологиялық жұмысы. Сөйлеуге сана және сөйлеу мүшелер қатынасады.
Өмір, тіршілік адамдардың бір – бірімен араласуын, қарым –
қатынас жасауын қажет етеді. Адамдардың қарым – қатынас жасайтын,
түсінісетін негізгі құралы – тіл. Дұрыс қарым – қатынас жасау үшін әр
адамның сөйлесе білуі керек. Сөз, сөйлесу мәдениетін меңгеріп, оны
өз бойында қалыптастыруы тиіс.
Енді адамдардың арасындағы қарым – қатынас деген ұғымды қалай
түсінуге болады?
Қарым- қатынас адамның отбасымен, өскен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz