Интанация және оның құрамы жайлы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Интанация және оның құрамы.

Сөздің тартымды, әсерлі болуы оның үнінің тазалығына, ойының саралығына дауыс ырғағына интонациясына байланысты. Ұстаз өзінің әуенінен дауыс ырғағынан оқушы оның сол объектіге қатысып эмоциялық әсерін аңғартады. Оны сезіп қана қоймайды оқушының өзіде сол сезімге бөленеді. Сөйтіп интонация пәрменді қатынас құралы қызметін атқарады. Интонацияға тілшілерде әдебиетшілер, жазушылар көп көңіл бөледі. Нақтысына келтіріп сөйлеу туралы қазақтың көрнекті ғалымы процесор Құдайберген Жұбанов қазақ тіліндегі сөйлем сазына тоқтай отырып адамның көңіл-күйнің сөздің түрлі әні сәйкес келеді. Адам көңілінің қобалжуының түрі көп. Тіпті ұшы қиыры жоқ деп айтсақта болады. Бұларды білдіруге арналған амалдың дауыс сазының түрі көп. Бір сөздің өзін қандай көңіл - күймен айтуыңызға қарай әр түрлі сөзбен айта аламыз. Бұйырғанда, жылағанда, таңданғанда, есіркегенде бәрін көбіне сөздің сазымен, әнімен, білдіреміз. Дыбыс сазы болмаса сөздер көп нәрсені білдіре алмай қалар еді. Сөздің айтылу мәнеріне Чеховта көп көңіл бөлген профессор Қабылов әр сөз адамның көңіл -күйімен тығыз байланысты. Сондықтан әр сөздің айтылуына қарай 1000 мағынасы бар. Бұл салада әр сөзге ажар беріп оның мағынасын толықтыратын ең қарапайым тәсіл интонация. Яғни сөздің айтылу мәнері мұның өзі көркем шығарманы оқығанда ғана емес, жазу үстінде де қатты ескеріледі. Әсіресе жазушы киіпкерді сөйлеткенде оның әр сөзін көңіл-күйіне лайық мәнерде атқызып, оған өзі қалаған сыр ғана емес сымбатты береді. Профессор Балақаевтың пікірінше тыныс белгілерін дұрыс пайдаланудың негіз дауыс ырғағымен, интонациямен байланыста болады. Кейде тыныс белгілерін дұрыс қоюдың шартты дауыс ырғағы.

Интонация болмай граматикалық белгілер негіз боламайды. Интонациясыз жазу болмайды. Пунктуция жазу тіліміздің құралы болса интонация ауыз екі тіліміздің құралы. Бұл екеуі бір-бірімен байланысты. Мәнерлеп оқу практикумының программасын жасаған профессор Нұрмаханова интонация тек қана сөйлемге жан беретін категория деп қараса жеткіліксіз. Ол сөйлемді анықтап, тиянақтап қоймай пікірді дәл түсінуден оған рең түр береді. Интонация сөйлемнің лексикалық құрамын граматикалық құрылысымен бірігіп қарым-қатынас жасаудың күшті құралына айналады. Сонымен сөйлем тек қана бір шама тиянақты ойды білдіріп қоймай адамдардың көңіл күйін, күшті сезімінде білдіреді.

Интонацияның тілдегі мүмкіндіктерін сөйлемнің құрылысы мен мағынасына байланыстылығын жоққа шығармайды. Ғалымдар интонациясыз сөйлеуге болмайды. Ол сөйлемді қалыптастырады, байланыстырады, оқшауландырады. Әр сөйлемнің өзіндік интонациясы болады. Сөйлем сөз арқылы адам ойын жарыққа шығарады. Ойын ортаға салады. Өзгеден пікір тартады сол қатынас құралы болған сөйлемдерді белгілі тілші профессор Жұбанов екі түрде топтастырады жай жайылма, күрделі, қабарлы, сазды сөйлем сұрау сазды сөйлем, леп сазды сөйлем.

Алғашқылары сөйлем мүшелеріне қарай бөлінген болса соңғылары сөйлемнің әніне сазына қарай бөлінеді. Бұдан сөйлемдерді топтастырғанда жалаң құрылысы тұғысынан емес соған қоса тіліміздің әнділігі, саздылығы байқалады.

Пайдаланылған әдебиеттер.