Тіл біліміндегі жүйе және құрылым терминдерінің түсіндірілуі
Ф. Де Соссюр. Труды по языкознанию. М., 1976.
Хаймович Б.С. Уровни языка и разделы лингвистики Тезисы науч.
конференции. М., 1967.
Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. М., 1975.
Проблемы структурной лингвистики. М., 1984.
Русский язык. Энциклопедия. М., 1979.
Словарь-справочник лингвистических терминов. М., 1985.
Аралбаев Ж. Қазақ тіліндегі вокализмдер А., 1979.
Аханов К. Тіл білімініңнегіздері. А., 1977.
Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. А., 1991.
Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
Базарбаева З.М. Интонационная система казахского языка. А., 1997.
Уоллес Л. Чейф Значение и структура языка М., 1990.
Рустемов Л.З. Тіл білімі тарихына қысқаша шолу А., 1984.
Проблемы структурной лингвистики М., 1984.
Қосымша:
Арутюнова Н.Д. О значимых единицах языка. М., 1968.
Арутюнова Н.Д. Стратификационная модель языка. Фил. науки. М., 1968.
Земская А.Е. О принципах выделения языковых уровней. М., 1990.
Ельмслев Л. Язык и речь М., 1960.
Косериу Е. Синхрония, диахрония и история Новое в лингвистике.
Вып. ІІІ, М.,1963.
Тілдегі парадигмалық және синтагмалық қатынастар пәні бойынша
лекциялар тезисі
№1 лекция
Лекция тақырыбы: Тіл біліміндегі жүйе және құрылым терминдерінің
түсіндірілуі
Лекция жоспары:
1.Тілдік құбылыстар және тілдік таңба
2.Тілдік мен құрылымның ғалымдар арқылы түсіндірілуі
Лекция мақсаты: Тілдік құбылыстар және тілдік таңба мен тілдік мен
құрылымның ғалымдар арқылы түсіндірілуін анықтау
Лекция мазмұны.
Тіл білімінде ғылымның өзге салаларындай дәстүрлі сипаттамалы зерттеу
әдістерімен қатар жаңа әдіс-тәсілдер қолданылуда. Математика сынды нақты
ғылымдарға тән зерттеу әдістерінің тіл білімі саласына енуіне байланысты
профессор С.Исаев былай дейді: “Тіл біліміндегі бұндай жаңа бағыт екі түрлі
қажеттіліктен туындап отыр. Ең алдымен, бұл проблеманы алға қойып отырған
тіл білімінің ішкі факторлары, яғни тіл заңдылықтарын, оның ішкі сырын,
даму процесін, тарихын, мәнін, басқа тілдермен қарым-қатынасы сияқты
ерекшеліктерінен басқа ғылымдар саласында қолданылып жүрген тиімді әдістер
арқылы аша түсу болса, екіншіден, тіл тек қана зерттеу объектісі емес, оның
қоғамдық қызметі, коммуникативтік ролі, функционалдық мәні бар құбылыс
болғандықтан, күнделікті өмір талабынан туындап отырған практикалық
қажеттілік болып отыр”.
Бүгінгі күні лингвистика ғылымы көтеріп отырған тіл мен ойлаудың
арақатынасы, тілдің коммуникативтік және номинативтік қызметі, тілдің ішкі
құрылымы, тіл жүйелілігі, тілдегі типологиялық қатынастар мен олардың
түрлері, тіл меңгеру мен оны үйренудің тиімді жолдары, тәсілдері сынды
өзекті мәселелер змана талап-тілегінен туындап отыр.
Тілдік құбылыстар әрі тілдік сипатта, әрі сөйлеу бірліктері түрінде
келеді. Мұның өзі тілдің екі жақтылығын, лингвистиканың тіл және сөйлеу
жүйелерінен тұратындығын көрсетеді. Яғни, тіл білімінің объектісін тіл және
сөйлеу лингвистикасына жіктей қарастыру бұрыннан қалыптасқан үрдіс. Ф. де
Соссюр тіл (“язык”) мен сөйлеудің (“речь”) арақатынасын былайша анықтайды:
“Язык одновремменно и орудие, и продук речи”. Ғалым ұсынып отырған бұл
дихотомия бойынша, тіл – жеке адамға бағынбайтын, әлеуметтік, қоғамдық-
психикалық негізгі, ал сөйлеу – фонацияны қосақабат есептегендігі сөйлеу
әрекетінің индивидуалдылық жағын қамтитын психофизикалық қосалқы
құбылыстар.
Тіл – таңбалар жүйесі. Тілдік таңба – зат пен оның атауы емес, ұғым
мен акустикалық образдың (яғни дыбысталудың) психикада таңбалануы, сезіну
органдарының қатысы арқылы түсіндірілетін құбылыс. Тұтастықты білдіретін
“ұғым” – таңбаланушы (“означаемое”), ал “акустикалық образ” – таңбалаушы
(“означающее”). Таңбаланушы мен таңбалаушы арасындағы еркін байланыс пен
екеуінің ассоциациясы нәтижесінде пайда болатын бүтін – таңба (“знак”)
болып табылады. Кез келген адам, индивид, тілді тұтынатын коллектив
қабылданып, қолданыста жүрген таңбаға аз да болса өзгеріс енгізе алмайды.
Мысалыға, ұғымның атауын (“тау”, “тас”) неге олай аталғанына, олардың
арасында табиғи байланыс бар-жоқтығына көңіл аудармастан қолданамыз.
“Тауды” “таспен” немесе керісінше өзгерте алмаймыз.
Тіл – жүйе, яғни оған абсолютті еркіндік жат. Тілдік жүйені тұтастай
өзгерту мүмкін емес. Әрі тілдің кез келген күйі тарихи факторлардың жемісі,
тілдегі таңбаладың өзгеріссіз қала беруі, өзгелермен ауыстыруға
келмейтіндігінің бір себебі осында. Айталық, алғашқы қазақ газеттері тіліне
бүгінгі күннің лексемаларын тықпаласақ, тарих пен тілге жасалған қиянат
болар еді, тіл заңдылығына қайшы келу болып шығар еді.
Тіл білімінде тіл жүйе әлде құрылым ретінде қарастырыла ма деген
проблемалық сұраққа жауап бере қою қиын. өйткені, тіл жүйесі мен құрылымы
туралы бірыңғай тұжырым жоқ. Тұтастықпен сипатталатын объектілерді жүйе деп
санайтын ғалымдар бар, ал объектінің құрылымы сол тұтастыққа қатынасы
тұрғысынан анықталады. Сондай-ақ, “в современной трактовке системы и
структуры исследователь сталкивается с необходимостью сформулировать свое
понимание категории отношения или связи, поскольку последняя является
неотъемлемой частью понятия системы и структуры” (118, 16).
Л.Берталанфи бастаған біраз шетел ғалымдары “жүйе” ұғымын негізгі деп
есептейді, бірақ құрылымға қарсы қоймайды, “бір-бірімен тығыз байланысқан
элементтер комплексін жүйе” деп атауды ұсынады. Ғалымдардың өзге тобының
айтуынша, жүйе элементтері тікелей болмағанмен, жанаса байланысып жатады,
соның нәтижесінде ол тұтас болып, жинақталып көрінеді. Ал бұл екі ұғымды
бір-біріне тең дәрежеде деп есептейтін ғалымдар өз ойларын мынадай схема
арқылы береді: “жүйе” = “құрылым” = “қарым-қатынастағы, өзара байланысып
жатқан элементтер жиынтығы”. Бұл схема бойынша ұғымға да қарым-қатынас,
басқаша айтсақ, байланыс болуы міндетті екендігін, әрі сол арқылы олардың
анықталатынын, айқындалатынын байқаймыз. Құрылым мен жүйеге тән тағы бір
міндетті белгі – бүтіндігі немесе тұтастығы. Белгілі бір тұтастығымен
сипатталатын әрі ерекшеленетін нысандар (“объектілер”) жүйе құрса, оның
құрылымы сол бүтінге қарым-қатынасы тұрғысынан айқындалады. Екі ұғым
белгілі бір тілдік элементтердің бір-бірінен ажырағысыз бір бүтінге
бірігуінің тәсілі ретінде де түсіндіріледі. Ол құрамы жағынан күрделі, көп
элементті, бірақ қызметі жағынан бүтіндік, тұтастықты танытады. Осы тілдік
жүйе мен құрылымға тән әр түрлі байланыс, қатынас түрлері бар. Сондай
қатынастардың бір түріне парадигматика мен синтагматика жатады.
Парадигматика мен синтагматика туралы түсінікті алғаш қалыптастырған Ф. де.
Соссюр, Бодуэн де Куртенэ болды. Тіл жүйесіндегі осы ұғымдарға байланысты
орыс тіл білімінде, кейініректе кеңес тіл білімінде зерттеу мақалаларын,
ғылыми еңбектер жазған ғалымдардың алғашқы легінде С.В.Лоя, Л.В.Щерба,
В.В.Виноградов есімдері аталады. Қазақ тіл білімінде Т.Қордабаев, М.Оразов
т.б. еңбектерін атар едік.
Дүниедегі барлық заттар қалай болса солай жинақталған заттардың
жиынтығы болып саналмайды. Заттар жүйе-жүйе бойынша орналасып, өзара
белгілі бір заңдылықпен байланысып жатады. Қарапайым көзбен қарағанда
байланыс жоқтай болып жатқан заттардың, құбылыстардың іштей байланысып
жатуы анық. Оқшау тұрған, басқа заттармен байланыспаған заттар өмір
сүрмейді. Құбылыстар да, қозғалыстар да осындай байланыста болады. Мысалы,
құбылыс болу үшін оны қозғалысқа түсіретін күш, оның алатын орны мен
мезгілі және бағыты болады. Яғни құбылыс 1) затпен 2) бір күшпен 3)
қозғалатын орны, кеңістігі 4) уақыты 5) бағыты болады, бір орыннан екінші
бір орынға өтуі 6) түсінікті талап етеді. Тіл элементтері де – осындай
белгілі заңдылықпен өзара байланысқан күрделі процестің нәтижесі. Сондықтан
тіл де – күрделі жүйелі көлемі бар күрделі бірлік. Соған орай қазіргі заман
ғалымдарының бәрі де өз нысанасын жүйелі, құрылымды сипатын анықтаудан
бастайды.
Тіл біліміндегі жүйе, құрылым категориясын зерттеу Ф. де. Соссюрден
басталған. Ол “Язык есть система, которая подчиняется только своему
собственному порядку”, - деп қорытынды жасаған. Тіл элементтерінің белгілі
заңдылықпе өзара байланысып жатқандығын одан бұрын да байқаған ғалымдар
болған. Мысалы, В. фон Гумбольд “Жизнь языка заключается во
взаимопроникновении двух элементов – звуковой материи, с внутренней
структурой языка”, - деп ашып көрсетеді де, сөз элементтерін ары қарай
талдайды. Тілде элементтер өзара байланысып “...положительное есть
отрицательное, часть-целое, единочное-множественное, отрицательное-
абсолютное” деп көрсетеді. Дегенмен Ф. де Соссюр “тіл – жүйелі құбылыс”
деген тезисті дәйекті түрде қорғаған. Сондықтан оның бірнеше пікірін
келтірелік: “Тілдік жүйе бірлік пен айырмашылықтан тұрады”, “Жеке тіл де
өзінше аяқталған, тұйықталған жүйе”, “Тілдік жүйе дыбыстар айырмашылығынан
тұрады”, т.б. Тіпті тілдік жүйе күрделі екендігін де көрсетеді “Раз язык
есть система, все элементы которые образует целое” деп қорытынды жасады.
ХХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап жүйе түсінігі тілшілердің көптеген
еңбектерінің нысанасы ретінде зерттелінеді. Тіпті сол жылдарда “құрылымдық
тіл білімі” деген мектеп қалыптасты. Олардың негізгі бағыты – жүйе мен
құрылымды зерттеу. Олардың негізгі қағидасының бірі – Ф.де Соссюрдің “язык
– это так сказать, такая алгебра, где имеются лишь сложные системы” деген
қағидасы.
Оқулықтарымызда, ғылыми еңбектерде жүйе және құрылым деген термин
қолданылады, бірақ көпшілік ғалымдар олардың мағынасын ажыратпай қолдана
береді. Мысалы, Т.Қордабаев жүйе және құрылымды ажыратып береді. “Жүйе
тілдік құрылым деген ұғымға қарағанда кең мағынаны білдіреді, бүкіл тілдік
фактілердің барлығының жиынтығына, бірлігіне қатысты ұғым ретінде
қолданылады, ал құрылым тілдік элементтердің тек қарым-қатынасына ғана
қатысты жүйенің айрықша бір бөлшегі ғана деп саналады,” – деп анықтама
берген. Ал екінші бір ғалымдар оны синоним ретінде қолданады. Бұны толық
талдаған.
А.С.Мельничук “Отсуствие у многих исследователей какого-либо различия
между терминами система и структура или же обозначение ими в большей или
меньшей степени совпадающих понятий может свидетельствовать о том, что даже
и при различений значения обоих терминов они соотносятся с объективно
тоджественными и сущностями” деп бірнеше шет ел авторларын атап көрсетеді.
Әрине құрам мен жүйе туралы пікір айтқан адамдар құрылымды жүйеден кең
мағынада қолданады. Бірақ олар өте байланысты. Сондықтан бұл терминдерге
анықтама бергенде нәзік айырмашылықты ғана негіз етіп алады. Біздіңше, жүйе
майда, кіші элементтердің өзара байланысына байланыстырған топ, күрделі
бірлік жасаған элемент болып саналады. Ал құрылым дегенде үлкен немесе
күрделі бірліктің бірлігін түсінеміз. Зат есім, сын есім, етістік сияқты
сөз таптарының белгілі заңдылықпен байланысының сөз табы тобына енуі жүйе
болады. Құрылым дегенде (структура) күрделі құбылыстың ары қарай бөлінуін
түсінеміз. А.С.Мельничук “.. что при употреблении слова система осмысление
сложного характера объекта идет в оправлении от составных частей к
целостности объекта к его частям и к характеру их взаимосвязи”, - деуі
осыдан.
Пәндердің даму деңгейіне көз тастасақ, күрделі заттар мен
құбылыстардың арасында белгілі бір жүйе бар болатындығын көруге болады. Бұл
анықталған, бірақ ғалымдар арасында жүйе мен құрылымның ара қатынасы,
байланысы мен табиғатын анықтау мәселесіндегі пікірлер арасында түрліше
түсіну бар. Жүйе болу үшін кіші элементтер болу шарт. Екінші сөзбен
айтқанда, кез-келген жүйе мен құрылымның элементтері болады. Олардың саны
кемінде екеу болуы қажет. Екіншіден, элементтердің арасында белгілі бір
заңдылық бойынша байланыс болуы тиіс. А.А.Реформатский бұл туралы “Система
– это единство однородных взаимообусловленных элементов”, немесе “Под
структурой следует понимать единство разнородных элементов в пределах
целого” – дейді; Ю.С.Степанов та осыған ұқсас пікірді білдіреді: “Ядро
языковой системы образуют продольные единицы языка и связывающие их
отношения”. “Под отношениями между предельными единицами понимаются все
типы продигматических и синтагматических отношений” дейді. Бұл жерде анық
айтылмаған нәрсе элементтердің байланыс түрі, ол туралы сөз қозғалмады.
Екінші жағынан, жүйелік қасиет материал заттар аралығындағы байланысы мен
идеяны түсінік арасындағы байланыс туралы.
Жүйе туралы сөз болғанда объективті дүниедегі заттар арасындағы жүйе
бар да, екінші жағынан, одан ойлаумен байланысты жасалынған жүйе болады ма?
Яғни материалды заттармен идеалды бейне арасында жүйе болады ма?
В.М.Солнцев екі жүйені бөліп көрсетеді де, “Материальные системы, состоящие
из материальных элементов, находящихся в определенных взаимоотношениях...
Материальной системой можно считать сооружения из любого материала – оно
состоит из взаимосвязанных и взаимозависимых частей, материальной системой
можно считать сооружения любой живой организм, то или иное упорядочное
объединение людей, например войсковое подразделение и т.д.” деп материалды
жүейге анықтама берсе; Идеалды жүйеге “идельные системы – это такие
системы, элементы (элементарные объекты), которых суть идеальные объекты –
понятия или идей, связанных определенными взаимоотношениями” деп көрсетеді.
Дегенмен, идеалды жүйе материалды жүйесіз өмір сүрмейді. Идеалды жүйенің
негізі объекті дүниемен байланысады да, материалды жүйе болып саналады.
Бұны таным теориясын зерттеген ғалымдарымыз мойындаған. Сондықтан,
материалды жүйе адамға тәуелді болмайды, ал идеалды жүйе адам санасында
адам миының қызметі арқылы қалыптасады. Екінші айтқанда, идеалды жүйе
санасынан тыс өмір сүрмейді, бірақ өздігінен де өмір сүре алмайды. Сонымен
бірге тілдік жүйе басқа жүйеден басқашалау қасиетке ие болады.
Жүйе екендігін анықтау үшін объективті дүниедегі заттардың қасиетін
анықтау керек. Бірақ, одан өмірдегі барлық заттарды, құбылыстарды заттың
тұлғасында салыстыра беруі мүмкін емес. Мысалы, ағаш, көмір, су, шөп т.б.
заттарды отын деген ұғымның аясына енгізіп, бір жүйелік құбылыс деп
есептейміз. Бірақ олардың басын құрап тұрған белгісін жанатын, ыстық
беретін деп анықтау керек, демек оларды бір кезде бір мезгілде жинап
олардың ыстық беретін қасиетін анықтауымыз керек. Бұл сияқты белгілерді
барлық кезде анықтау мүмкін емес. Ондай қызметі гнессиологиялық бейне
атқарады. Ғалымдар осы гнессиологиялық бейне негізінде жасалынған жүйені
екінші материалдық жүйе деп атайды. Объектив дүниедегі материалдықжүйеден
артықшылығы бар себебі, екінші бір материалдық жүйенің элементісұрыпталып,
ұқсастығы айырмашылығына қарай адам санасында сақталады. Екінші бір нәтсе
материалдық заттармен салыстырмайды, таңбамен байланысады. Егер таңбаның
екі жақты құбылыс екендігін: таңбалаушы мен таңбаланушы екендігін ескерсек,
онда идеалды жүйе осы оның бір жағымен байланысады. Яғни, сөздің
мағынасымен байланысады. Тілшілер арасында Ф де Соссюрдің пікіріне сүйене
отырып, ”Тіл – жүйелі құбылыс” деген пікір қалыптасқан. Әрине тілдік
жүйенің өзіндік элементтері, ол элементтердің іштей байланысқан
заңдылықтары, қағидасы бар. Мысалы, тілдің барлығы үлкен құрылым деп
санасақ огың элементтер ретінде фонетика, лексика, морфология т.б.
түсінеміз. Бұл күрделі элементтер кіші элементтерге бөлінеді, олар да іштей
байланысып жатады. Ф. де Соссюр бұлардың іштей байланысы өзара байланысты,
біріне екіншісі қарсы келіп жатқандығын көрсеткен еді. Тіл элементтерінің
аралығы байланыс жан-жақты, бірнеше қатпарлы болуы мүмкін. Сондықтан
Ф.М.Березин мен Б.Н.Головин оларды материалдық пен семантикалық жақтан,
генетикалық пен функционалдық жағынан, екі қатпар және бір жалпы, сондай-ақ
бір деңгейлік және бірнеше деңгейлік байланыс болады дейді [8;154]. Бұдан
пайымдауымызша, тіл элементтері арасында бірнеше қатпарлы байланыстар болуы
керек. Айталық, морфемалар арасындағы байланыс бір жолмен жасалынса,
морфемалар мен синтагма арасындағы байланыс басқаша болады. Бұл
элементтердің табиғатына байланысты болады. Айталық, септік жалғауларының
арасындағы байланыс тең дәрежелі тіл элементтері арасында болады да,
бірізді болады. Морфема мен синтагма арасындағы байланыс тең дәрежелі
байланыс болмайды, бірі екіншісінің құрамына кіріп барып байланысады. Тіл
элементтері белгілі бір жүйеге енуі қажет. Ф. де Соссюр бұны бірнеше рет
тексерген. Тіпті өзі айтқан “тіл тек айырмашылықтан тұрады” деген қағидасын
жүйеге келгенде өз қағидасынан бас тартқан. “Единица и грамматический факт
не покрывали бы без друг друга, если бы языковые знаки стояли из чего-либо
другого, кроме различий” дегенін куәлік етіп көрсетуге болады. Бұл пікірін
жалғастырып, “Но поскольку язык именно таковы то с какой бы стороны к нему
не подходить, в нем не найти ничего простого: всюду и всегда он предстает
перед нами как сложное равновесие обусловливающих друг друга членов
система”- дейді. [10;154]. Дегенмен, тілдік фактілерді шолып көрсек, кей
элементтер екі бір системаның құрамына кірмейтіндей болып көрінуі мүмкін.
Мысалы, сөздердің түрлену кезінде кей морфемалар “басы артық элементтері”
бардай көрінеді. Бұндай жұмыстардың өз заңдылығы бар. Ең алдымен, тіл дамып
тұратындығы анық, кей элементтер (сөздер не сөз формасындағы) жаңадан пайда
болып, кейбіреуі қолданудан шығарып тасталынады (архаизмдер және көнерген
формалар); жаңа элементтердің жүйе құрамына енуі үшін біраз уақыт қажет
болғандығы; қолданудан шығып бара жатқан сөз не терминдер бірден шығып кете
алмағандығы, біртіндеп ұмытыла бастағандығы даусыз. Осы өтпелі кезеңде өмір
сүрген формалар “басы артық элемент” ретінде өмір сүрді, жүйе құрамынан
біраз уақыт “өгейсіп” жүруі мүмкін. Мысалы, менімен, сенімен дегендегі і
элементі (сен+ і +мен) “басы артық”, себебі мағынасы жағынан да,
грамматикасы жағынан да қызмет атқармайды. Басқаға, өзгеге дегенде
(өз+ге+ге) бірінші ге дербес морфема бола алмайды. Бірақ тарихи жағынан і
элементі де, ге элементі мағына білдіріп, белгілі қызмет атқарған (і-
тәуелдік жалғауы; ге-барыс септігі). Мұндай “басы артық” элемент ретінде
қолданылатын элементтер басқа тілде де кездеседі. Оның жалпы тілдік сипаты
бар екендігін Ф. де Соссюр біліп, оларға жүйе туралы пікір айтқанда
олардағы синхронды тіл білімін ғана тілге алған. Ол “система всегда
моментальна: она видоизменяется от позиции к позиции”, “Язык есть система,
все части которой могут и должны рассматриваться и их синхронической
взаимообусловенности”, - деп көрсеткен. Диахроникалық тіл білімінің
мамандары тіл тарихында да жүйелі болады, ол даму процесіндегі шегіну
уақытынша және барлық элементтеріне қатысты болмайды деп есептейді.
Бақылау сұрақтары:
1.Тілдік жүйе туралы анықтама
2. Тілдік құрылым дегеніміз не?
3. Осындай тілдік құбылыстар туралы ғылыми пікірлерге шолу
№2 лекция
Лекция тақырыбы: Неограмматистерге тән жаңалықтар, оларға тән
мектептер, ірі өкілдері, бүгінгі күнгі тіл білімі проблемаларымен
неограмматистер идеясының сабақтастығы
Лекция жоспары:
1. Неограмматистерге тән жаңалықтар.
2. Жас грамматистерге тән мектептер, олардың ірі
өкілдері
Лекцияның мақсаты: Неограмматистерге тән жаңалықтар, оларға тән
мектептер, ірі өкілдері, бүгінгі күнгі тіл білімі проблемаларымен нео-
грамматистер идеясының сабақтастығын ұғындыру
Лекция мазмұны.
Жас грамматикалық бағыт. Жас грамматикалық көзқарас (младограмматизм)
XIX ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап қалыптасты. Алғаш Германияда
туғанымен, көп ұзамай оған тілектес, пікірлестер әр елден табылып, өте тез
өркен жайды. Бұл ағымның Германиядағы көрнекті өкілдері К.Бургман, {1849—
1919), Г.Остгоф (1842—1907), Б. Дельбрюк (1842— 1922), Г.Пауль (1846—1921),
А.Лескин (1840—1916), т. б. Францияда М.Бреаль, Швецарияда Ф. де Соссюр,
Америкада Уитни, Италияда Г.И.Асколи, Россияда Ф.Ф.Фортунатов бастаған
Москва лингвистикалық мектебі мен Бодуэн де Куртенэ бастаран Қазан
лингвистикалық мектептері болды.
Бұл ағым өкілдері салыстырмалы-тарихи тіл білімінің өздеріне дейінгі
өкілдерін бұлар — жорамалға толы қапырық шеберханада үнді-европалық ата
тілді мүсін-деушілер деп кекетіп, лингвистерді сол сасық, шеберхананы
тастап, жаңа жол табуға шақырған болатын. Олардың осы қызбалықтарына,
албырттықтарына қарап, неміс лингвисі Ф.Царнке оларды жас грамматистер
деп ажуалаған еді. Осы ажуа ат бірте-бірте лингвистикалық мектептің аты
болып қалыптасты.
Жас грамматистік көзқарасты қалыптастырушылар Лейпциг университетінің
лингвистері болғандықтан, кейін ол Лейпциг лингвистикалық мектебі деп те
аталды.
Жас грамматистер мектебі өз зерттеулеріне екі түрлі принципті негіз
етті. Оның бірі — тарихи принцип те, екіншісі — психологизм принципі. Осы
себептен де жас грамматикалық бағытты кейде психологиялық салыстырмалы-
тарихи тіл білімі деп те атайды.
Бұл барыт принциптерін баяндайтын еңбектер көп. Олардың ішімдегі ең
негізгілері деп Г.Остгоф пен К.Бругманның Үнді-европа тілдеріыің
морфологиялық зерттеулері (1878) дейтін кітапқа жазған алғы сөзін, Г.
Паульдің Тіл тарихының принциптері (1880) және К. Бругман мен Б.
Дельбрюктін, Үнді-европа тілдері салыстырма грамматикасының негізі
(1886—1900) атты кітаптарын атауға болады.
Жас грамматикалық бағыттың тууына тіл білімі дамуының ішкі факторлары
себепші болды. XIX ғасырдың 60-жылдарынан бастап компаративистік
лингвистиканың жайы қанағаттанғысыз, бағыты бұлдыр, тоқырауға ұшырады деген
үндер шығып, сол тоқыраушылықтан кұтқаратын жаңа бағыт іздеу басталды. Жас
грамматикалық бағыт осылайша туып, көп ұзамай-ақ әлемдік лингвистикадағы
ғылыми ағым болып қалыптасты.
Өрісінің кеңдігі, лингвистикалық еңбектердің молдығы, ғылымның дамуына
тигізген әсері жағынан XIX ғасыр мен XX ғасырдық алғашқы жартысындағы
лингвистикалық ағымдардың ешқайсысы да жас грамматикалық мектепке тең келе
алмайды. Бұл мектеп белсенді, беделді ғылыми ағым ретінде елу жылдан астам
уақыт өмір сүрді.
Әдетте, жас грамматистер дәуірін салыстырмалы-тарихи тіл білімі
дамуының екінші кезеңі деп есептейді. Өйткені бұлар өздеріне дейін
қолданылып келген салыстырмалы-тарихи әдісті түбірімен өзгертуді көздеген
жоқ, олар бүл әдістің кейбір ескірген, пайдасыз деген амад-тәсілдерінің
орнына зерттеудің жаңа әдістерін енгізуді мақсат етті. Бұл салада олардың
алғаш сынға алғаны-компаративистиканы егіздеушілердің салыстырмалы-тарихи
әдісті үнді-европа тілдері тараған ата тілді (праязык) табудың кұралы
ретінде қолданулары болды. Жас грамматистер салыстырмалы-тарихи әдісті
мұндай мақсат үшін қолдану ғылыми емес, оның мақсаты — болған-болмағаны
белгісіз, ойдан шығарылған ата тілді іздеп, сағым қуудың орнына үнді-европа
тілдерінің ежелгі заманнан бергі үздіксіз дамуының заңдылықтарын ашу
дегенді айтты. Тіл тарихын зерттеу — тіл туралы ғылымының ең негізгі,
бірден-бір міндеті деп жариялайды.
Олардың сынға алған екінші мәселесі — өздеріне дейінгі ғалымдардың
сөйлеу тілі фактілеріне жете мән бермей, өз зерттеулеріне ежелгі заманнан
сақталған жазба тілді объекті етулері еді. Жас грамматистер зерттеу ісінде
жазба тілдегі кері қазіргі заман тілдері фактілеріне баса көңіл бөліну
керек, өйткені қазіргі заман тілі тілдік құбылыстарды дұрыс түсінуге
сенімді де мол материалдар бере алады деп қарады. Бұл тұжырым олардың
тілдің өзіндік мәні, сипаты жөніндегі программалык концепциясынан туған.
Жас грамматистер Г.Штейнтальдың халықтык психологизміне үзілді-кесілді
қарсы шығып, тілді жеке адамдардың (индивиду-умның) психофизикалық, немесе
психофизиологиялык әрекеттерінің жемісі деп санайды. Тілдік категориялардың
барлығы да тілдік материалдар арқылы көрінетін, соны жамылған психологиялық
категориялар дейді.
Бұл — олардың бүкіл концепцияларынық негізі. Олар, тілдегі өзгеріс-
құбылыс атаулының барлығы да индивидуумның психофизикалық,
психофизиологиялық қүбы-лыстарына, яғни сәйлеу әрекеттеріне байланысты,
содан тарайды, тіл білімінің міндеті өткен заманның елі тілі, жазба тілді
емес, қазіргі замандары тірі тілді, сөйлеу тілін зерттеу, өйткені сейлеу
тілі индивидуумның психо-физикалық, психофизиологиялық құбылыстарын көзбе-
көз бақылап зерттеуге мүмкіндік береді, ал жазба тілде ондай мүмкіндік жоқ
дейді.
Тіл білімінің қазіргі заман тілі, сөйлеу тілі фактілеріне баса мән
беруі дұрыс. Бірақ жас грамматистердің тілдің өзіндік мәні, сипаты
жөніндегі көзқарастары — тілдің қоғамдық сипатын ескермейтін,
индивидуалистік, психологиялық көзқарас.
Жас грамматистер тілді жеке адамдардың рухани жемісі дей тұра, онық
қоғам мүшелері арасында катынас құралы қызметін атқаратынын, тілдік
жетістіктерді ұрпақтан-ұрпакқа жеткізетінін бекер демейді. Тілде
индивидуумның рухани қасиеті мен бірге физикалық материал да бар. Тілді
ғылымға объекті ететін де оның осы материалдық сипаты. Тіл білімінің
теориялық тұжырымдары тілдік материалдарды жан-жақты, ұқыптылықпен
талдаудан ғана туу керек, тілдік материалдармен дәлелдеуге, дұрыс-терісін
тексеруге болмайтын концепцияларға тіл білімінде орын жоқ. Осы
тұжырымдарына сүйене отырып, жас грамматистер фактілермен дәлелденбейтін
дыбыс тілінің, грамматикалық формалардың шығуы деген сияқты проблемалар тіл
білімінің қарауына жатпайды, яғни таза жорамалға, болжауға ғана сүйеніп
шешілетін мәселелердің қай-қайсысы да тіл біліміне объект бола алмайды
дейді. Фактіге сүйенбейтін ғылым жоқ, бірақ ғылыми абстракциянық мәнін де
ескермеуге болмайды. Фактіге сүйену концепциясын бұлжытпай сақтаған жас
грамматистер тілдік материалдарды мейлінше мол жинауға, оны жүйе-жүйеге
сұрыптап, әрқайсысын жеке-жеке, егжей-тегжейлі, зерттеуге ерекше мән берді.
Олардың бұл әрекеттері тілді элементтері бір-бірімен өзара тығыз
байланысты, шарттас болып келетін жүйелі, біртұтас құрылым деп қарауға жол
бермеді. Элементтер бір-біріне байланыссыз, бөлек зерттелгендіктен тіл
тұтастығы бұзылып, ол қырық құрақ бірдеме болып керінді. Кейін шыққан
лингвистикалык мектептер жас грамматистердің осы әдістерін атомизм деп
атап, оны қатты сынға алды, мүны олардың басты бір сәтсіздігі деп көрсетті.
Жас грамматистер натуралистердің тіл дамуын екі кезеңге, тарихқа
дейінгі және тарихтан кейінгі дәуір деп бөлулерін де сынға алды: Тілдің
дамуында үзіліс деген болмайды, тіл биологиялық организм емес, сондықтан
езгеріс, натуралистер айтқандай өсу емес, оның дамуы, тіл — әрдайым
қозғалыста болатын, үздіксіз өзгеріп отыратын тарихы құбылыс оның қай
саласын болса да әр-қашан тарихи тұрғыдан зерттеу керек дейді.
Бірақ жас грамматистер тілде болатын өзгеріс-құбылыстардың себебін тек
қана ішкі лингвистикалық фактордан: фонетикалық заң мен аналогия заңынан
ғана іздеу керек, тілдің құрылысы, функциясы оны өз-өзінен қозғалысқа
келтіреді, тіл дамуы дегеніміз—онық өзіндік ішкі қозғалысы дейді. Тіл
дамуына экстралин-гвистиканың да тигізетін әсеріне мән бермейді. Тарихи
зерттеуді бірден-бір ғылыми зерттеу деп санаран, ол туралы ашық пікір
айтқан ғалым жас грамматистік мектептің көпке танылған беделді теоретигі
Фрейбург пен Мюнхен университетінің профессоры Герман. Пауль. Пауль тіл
зерттеуде қолданылатын тарихи принципті индивидуализм, психологизм
принциптерімен өзінше ұш-тастырады. Оның пікірінше, тіл — адамның басқа да
мәдени туындылары сияқты тек тарихи тұрғыдан ғана қарауды керек ететін
объект. Тіл білімі дегеніміз —тіл тарихы деген сөз. Ғылыми зерттеу деп тек
тарихи зерт-теуді ғана айтуға болады, тарих араласпаган зерттеу— ғылыми
зерттеу емес. Олай болатын себебі тіл — мәдени туынды. Мәдени туындыларға
тән бір қасиет — оларда психологиялық фактордың болатындығы. Ал психикалық
фактор әрдайым даму үстінде, өзгерісте болады. Ол былай деп жазады; Мәдени
қозғалыстың қандайында болса да психикалық элемент — ең мәнді фактор, бәрі
де сонын. төңірегіне топтасады. Сондықтан психология мәдениет жөніндегі
алуан түрлі ғылымдардың барлығына да ең маңызды негіз бола алады.
Тілдік элементтерді зерттегенде оның тарихына, даму жолдарын ашуға көңіл
аударған дұрыс. Бірақ тарихи зерттеуден басқаның бәрін рыльши емес деп
жариялау, тілді статикалық сипаттауға мән бермеу жән болмайды. Тіл білімі
үшін тарихи зерттеу қандай қажет болса, синхрондық зерттеу де сондай қажет.
Екіпші жағынан, Г.Паульдің даму принципі психологияра негізделеді. Ол
тарихи дамудың бірден-бір сақтаушысы — психикалық организм, өткеннін, ізі
тек сонда ғана сақталады, тарихи дамуға қолайлы шарттар да осы психикалық
организмде дейді. Оның пікірінше, тіл туралы ғылымның теориялық негізі де
психология. Бұл— тек Г.Паульге ғана емес, жас грамматистер мектебінің басқа
да өкілдеріне тән концепция.
Жас грамматистер зерттеу ісінде екі қағиданы бұлжытпай басшылыққа
алуды ұсынады: оның бірі — бұлжымайтын фонетикалық заң, екіншісі—ұқсастық
(ана-логия) заңы. Бүл екі қағида — бұлардың негізгі программалық
платформалары. Бұл екеуін жас грамматистер тілдің өзіндік ішкі заңы, тілді
қозғалысқа келтіретін негізгі күш деп санады.
Оларша, әрбір этникалық топтың, әрбір халық тілінің дыбыстық
құрылысында өзіндік даму заңы болады. Ол даму ешкімге, ештемеге тәуелсіз,
адамдардын саналы әрекеттерінен тыс, жаратылыстық қажеттілік бойынша өз-
өзінен болып жататын құбылыс. Адамдарға қатыссыз болғандықтан да, тілдің
даму заңында ала-құлалық, жалпы ережеден ауытқушылық деген болмайды. Ол
тұрақты, барлық дәуірде бір бағытта, бірыңғай түрде өзгереді, фонетикалық
заң жалпы тіл дамуында шешуші роль атқарады. Бір дыбыстын өзгеруі бір
дыбысқа әсерін тигізеді, Дыбыстардын, бір-біріне тигізетін әсерінен болып
жататын дыбыстардың физиологиялық құбылыстары бүкіл тілдік жүйені
қозғалысқа келтіреді. Лингвистердің міндеті әр тілдің дыбыстық даму заңын
жеке-жеке ашып, сол заңды туыстас тілдерде салыстыра зерттеу арқылы жалпы
заңдылықты айқындау дегенді айтады.
Жас грамматистердің тіл дыбыстарының өзгеруінде қалыптасқан заңдылық,
белгілі шек, бірізділік болады деулері дұрыс, Бірақ олар дыбыстық құбылыс
атаулылардың барлығы да сәйлеу процесінде жеке индивидуумньщ еркінен тыс
туып, содан басқаларға тарайды, дыбыстық құбылыстар тілді бүлдіріп, оның
үйлесімділігін бұзады дегенді айтты. Жас грамматистердің бұл концепциялары
басқа лингвистер тарапынан батыл сынға алынды.
Жас грамматистер тіл дамуында ерекше роль атқаратын екінші мәнді
фактор — грамматикалық аналогия деп есептеді. Олардың пікірінше, аналогия
фонетикалык заң әрекетіне қарама-қарсы бағытта қимыл жасайды. Фонетикалық
заң тілдегі үйлесімділікті бұзса, аналогия оны бұзбау, сақтау бағытында
әрекет етеді. Аналогия жолымеы ескі форма қайта жаңарады, немесе жаңа
формалар жасалады дегенді айтты.
Жас грамматистердің тілдің өзіндік сипаты жөніндегі түсініктері
субъективтік, инднвидуалистік (Тіл индивидиумның психофизикалық әрекеті)
түрғыда болғанына және тіл білімінің зерттеу объектісін тарылтып, оны тек
тіл дыбыстарының өзгеру заңдылығын зерттейтін ғана ғылым аткілері келгеніне
қарамастан, тіл ғылымының даму тарихына елеулі үлес қосты. Олар
салыстырмалы-тарихи тіл білімінің өздеріне дейін орын алып келген көптеген
кемшіліктерін дұрыс ашып, компаративистиканы жаңа, жоғары сатыға көтерді,
онын, зерттеу әдісін нақтылап, жетілдіре түсті, үнді-европалық ата тілді
өзі де дамудың едәуір жоғары сатысында болғандығын, сондықтан оның дыбыс
тілінің шығу төркінін ашып бере алмайтынын және оның жарық-шақсыз біртұтас
тілі болмай, өз ішінен әр түрлі диалектілерге бөлінгендігін ашып дәлелдеді.
Туыстас тілдер семьялары жөнінде көптеген қүнды салыстырмалы-тарихи
зерттеулер берді. Натуралистік ағымнын, тілді табиғи организм дейтін, тіл
білімін жаратылыс тану ғылымдары тобына қосатын және тіл тарихын екі
кезеңге бөлетін көзқарастарының терістігін жете әшкереледі. Туыстас
тілдердін дыбыстық ұқсастықтарын айқын-даудың жолдарын, амал-тәсілдерін
нақтылап, жетілдірді. Үнді-европа тілдеріндегі фонетикалық заңдылықтарды
тілдік фактілер арқылы талдап көрсетті. (Бұл заңдылыққа жас грамматистер
шешуші мән берді. Оны бүкіл тіл білімінің қозраушы күшіне айналдырып,
тілдің дыбыстық материясы дамуының бірден-бір имманенттік формасы деп
санады. Кейінгі дәуір лингвистері олардын, бұл концепцияларын да сынға
алды). Үнді-европа тілдерінен орасан көп нақтылы тілдік материалдар жинады.
Бұл материалдар лингвистиканың практикалық саласының дамуына мұрындық
болуымен қатар кейінгі дәуірлерде тіл білімін теориялық жағынан жетілдіре
түсуге, тіл білімінде бұрын болмаған, немесе тым елеусіз болып келгең
диалектология, лингвистикалық география, эксперименталды фонетика сияқты
жаңа салалардың туып, қалыптасуына да көп септігін тигізді. Үнді-европа
тілдерінің материалдары негізінде түрлі салыстырма сөздіктер, салыстырма
грамматикалар жазылды. Туыстас тілдер фактілерін бір-біріне диохроидық
жолмен салыстыру әдісі өзінің ең жорары сатысына көтерілді. Осылардын, бәрі
жас грамматикалык кезең— салыстырмалы-тарихи тіл білімі дамуының ең
гүлденген заманы болды деуге мүмкіндік берді.
Жас грамматикалық бағытта жетістіктермен қатар кептеген кемшіліктер де
болды. Оларды топтап жинақтасақ төмендегідей болмақ:
1. Жас грамматистердің тілдің табиғаты жөніндегі философиялык концепциялары
дүрыс болмады. Олар тілді турызатын да, дамытатын да жеке адамдар дегенге
сүйеніп, тіл білімінің теориялық негізі индизидуумдар психологиясы,
лингвистиканың міндеті — индивидуумдар тілін зерттеу деді.
2. Фактіге сүйену дегенді желеу етіп, ғылыми абстракцияның мәнін
ескермеді, нақтылы фактілермен дәлелдеуге болмайтын дыбыс тілінін,
шығуы, оның алғашқы дәуірдегі сипаты сияқты мәселелерді тіл білімінщ
объектісі емес деп жариялады.
3. Тілдін, құрамдық бөлшектерін бір-біріне байланыссыз жеке-жеке
талдаушылыкқа бой ұрды. Бұл тілдің элементтерін бір-бірімен тығыз
байланыста тұратын бір-тұтас жүйе деп тануға кедергі болды.
4. Лингвистикалық талдау — сөйлеу тілі фактілеріне сүйену керек деген
қағиданы берік ұстап, жазба тіл дәстүріне жеткілікті мән берілмеді.
5. Барлық назар туыстас тілдер фактілерін өзара салыстыра зерттеуге
аударылды да, туыстас емес тілдердің бір-біріне тигізетін әсеріне, тілдік
контакт мәселесіне жеткілікті көңіл аударылмады.
6. Тілдің өзіндік ішкі даму заңына, фонетикалық заң мен аналогияға шешуші
мән беріп, тілдік құбылыстарға экстралингвистикалық жайттардың
тигізетін әсерлерін ескерусіз қалдырды.
7. Зерттеу істерінде бір ғана диахрондык, индуктивтік әдістерге сүйенді
де, синхрондык, дедуктивтік әдістерге жөнді мән бермеді, ондай
зерттеулерді ғылыми емес деп санады.
Жас грамматикалық бағыттың осындай олқылықтары XIX ғасырдың соңғы он
жылынан бастап айқын байқалды. Олардық концепциясына наразы пікірлер,
жаңаша бағыт-бағдар іздеушілер әр жерде, әр елде бой көрсете бастады. Тіл
білімі жас грамматикалық концепцияларға қарсы күресу, зерттеудің жаңа жолын
іздеу үстінде XX ғасырдың есігін ашты.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ тіл біліміндегі тілдік салалар мен деңгейлер туралы.
2. Бүгінгі тіл білімінің даму бағыты
3. Бодуэн де Куртенэ теориялары
Лекция тақырыбына сәйкес ОМөЖ тапсырмасы: Неограммтистер, Бодуэн де
Куртенэ ашқан тілдік атомдар- морфема мен фонема тақырыбы бойынша реферат
жұмысын орындау.
№3 лекция
Лекция тақырыбы: Москва, Женева, Қазан мектептері туралы түсінік беру.
Соссюрдің тілді бірнеше жүйеге бөліп қарастыруы, тілдік жүйеге тән
қатынастарды – синтагматика мен парадигматиканы ашуы.
Лекция жоспары:
1.Москва, Женева, Қазан мектептері туралы түсінік беру.
2.Соссюрдің тілді бірнеше жүйеге бөліп қарастыруы,.
3.Соссюрдің тілдік жүйеге тән қатынастарды – синтагматика мен
парадигматиканы ашуы.
Лекция мақсаты: Москва, Женева, Қазан мектептері туралы түсінік беру;
Соссюрдің тілді бірнеше жүйеге бөліп қарастыруы, тілдік жүйеге тән
қатынастарды – синтагматика мен парадигматиканы ашуы туралы ғылыми түсінік
қалыптастыру.
Лекция мазмұны.
Москва лингвистикалық мектебі. Москва лингвистикалық мектебін XIX
ғасырдың 70—80-жылдарында Москва университетінің ғалымдары қалыптастырды.
Оны басқарған сол кездегі орыс тілі білімінің көрнекті ғалымдарыньщ бірі —
академик Филипп Федорович Фортунатов (1848—1914). Ол Германияда, Францияда,
Англияда болып, жас грамматикалық бағыттағы көрнекті ғалымдардьщ лекциясын
тындаған, өзі де осы бағытты қуаттаған, компаративистиканың Россиядағы
көрнекті өкілі болған, үнді-европа тілдерініц фонетикасын, морфологиясын
зерттеп, бүл саладан біраз еңбектер берген. Олардьщ ішіндегі ең елеулілері
Салыстырмалы тіл білімі (1898), Үнді-европа тілдерінің салыстырма
фонетикасы (1902), Көне славян тілі фонетикасынан лекция (1919),
Салыстырмалы морфология (1901).
Бұл мектеп құрамында орыс тілі білімінің көрнекті -өкілдері академик
Алексей Александрович Шахматов (1864—1920), Александр Матвеевич
Пешковский (1878— 1933), т. б. болды.
Академик А. А. Шахматов — Фортунатовтың шәкірті, ежелгі орыс
мәдениетінің, тілінің тарихшысы, тіл мәселесімен де, әдебиет мәселесімен де
айналысқан, артына көп еңбек қалдырған адам, Олардың ең бастылары:
XIII—XIV ғасырдағы Новгород грамоталары туралы зерттеу (1886), XV
ғасырдағы двин грамоталары туралы зерттеу (1903), XIV—XV ғасырдағы Псков
ескерткіштері туралы бірнеше ескертпелер (1909), Орыс тілі тарихы ежелгі
дәуірінің очеркі (1915), Қазіргі орыс әдеби тілінің очеркі (1913), Орыс
тілі синтаксисі (1925—1927), т.б.
А. М. Пешковский — Фортунатовтыц, Шахматовтық ізімен орыс әдеби
тілінің грамматикасы мәселелерін және мектептерде орыс тілін оқытудың
әдістерін зерттеген. Оның орыс тілі синтаксисіне, интонациясына арналған
зерттеулері күні бүгінге дейін өз құнын жойма-ган еқбектер. Көрнекті
еңбектері: Орыс тілінің ғылыми синтаксисі (1914), Ғылыми және мектеп
грамматикалары (1914), Ана тілі, лингвистика, стилистика, поэтика
методикалары (1925), т. б.
Москва лингвистикалық мектебі, негізінде Лейпциг жас грамматистерінің
Россиядағы қолдаушылары болды. Бұлар да индивидуалдық психологизмді өздерің
методологиялық негізгі принципі деп санады. Бірақ бұлар практикалық
істерінде индивидуалдық көз-қарас шеңберінде қалып қоймай, белгілі мөлшерде
болса да тілдің әлеуметтік мәніне де көңіл аударды, жалпы хыктық әдеби
тілдің қалыптасуымен де айналыты. Лейпциг мектебі сияқты бұларда тілдің
фонетикалық заңын өз зерттеулерінде әрдайым, есепке алып отыруға ерекше мән
берді. Бұлар сөз формалары, сездер табы сездер тіркесі, сейлем
мәселелерінде құнды пікірлер айтты. Бірақ бұлардың концепциялары, көп
жағдайда, психологизм принципіне негізделді.
Москва лингвистикалық мектебі лингвистикалық бағыт ретінде үстіміздегі
ғасырдың отызыншы жылдарына дейін, Н.Я.Маррдың Тіл туралы жаңа ілім деп
аталатын мектебі үстемдік алғанға дейін өмір сүрді.
Қазан лингвистикалық мектебі. Бұл Қазан қаласындағы университетте XIX
ғасырдың аяқ кезінде қалыптасты. Оған дем беруші — поляк-орыс лингвисі,
Қазан университетінің профессоры Иван Александрович (Ян Игнацы Нечислав)
Бодуэн де Куртенэ (1845—1929). Ол жалпы тілдік теориялық мәселелермен
кебірек айналысқан. Бұл саладағы көрнекті еңбектері; Тіл білімі және
тілдер туралы кейбір ескертпелер (1871), Фонетикалық альтернация
теориясының тәжірибесі (1895), XIX ғасырдағы тіл білімі, немесе
лингвистика (1901), Лингвистикалық ескертпелер және афоризмдер (1903),
Тіл біліміне кіріспе (1917), т. б.
Бодуэн де Куртенэ жас грамматикалык бағытпен тығыз байланыста болды, көп
жағдайда олардың концепциясын қолданды. Солардың ізімен бүл да индивидуал-
дық психологизмді қолдады, ақикат бар тіл — индивидуумдар тілі, біртұтас
ұлттық тіл деген тек қиялда ғана болатын жалған нәрсе, сондықтан зерттеудін
негізгі объектісі индивидуумдар тілі, индивидуумдар психологиясы дейді.
Солай дей түра ол, екінші жағынан, тілде даралықпен бірге жалпылық та
болады, бұл екеуі бірлікте. Индивидуумдағы бар нәрсе, екінші жағынан
жалпынікі, жалпы адамдық болып табылады. Олай болатыны барлық индивидуумдар
психикасы біркелкі болады. Бұл біркелкілік — жалпылықтықтың әлеуметтіктің
негізі дегенді айтады. Сөйтіп, Бодуэн де Куртенэ-нің психологизмі
индивидуалдық қана емес, әлеуметтік те психологизм болып шығады. Бұл бүкіл
Қазан лингвистикалық мектебіне тән тұжырым. Бұлардың көтерген тағы бір
мәселесі—тілдің статикалық және дина-микалық күйі деген мәселе. Жас
грамматизм ізімен бүлар да тілдің динамикалық күйін, яғни тарихын зерттеуді
бірінші орынға қоя отырып, екінші жағынан, тілдің статикалық күйін, яғни
жүйесін зерттеуге де көңіл аударды. Тілдің белгілі бір дәуірдегі күйін,
жүйесін айқындауда статикалық әдіс — таптырмайтын құрал дегенді айтты.
Мектептің, оның көсемі Бодуэн де Куртенэнің бұл пікірі өзінен кейінгі де
Соссюрдің статикалык, және динамикалық лингвистикасы дегендерімен үндес
келеді.
Қазан лингвистикалық мектебі, әсіресе Бодуэн фонема мәселесіне ерекше
назар аударды. Оның бұл саладағы еңбегі кейініректе Прага
структуралистерініқ фонема женіндегі зерттеулеріне күшті әсерін тигізді.
Қазан лингвистикалық мектебі құрамында Н. В. Крушевский, В. А.
Богородицкий сияқты кәрнекті лингвистер де болды. Кейінгі кезде бұл
мектептің бағытын қолдап, оны ілгері дамыта түскен ғалымдар — Щерба мен
Поливанов.
Тіл элементтерінің өзара қатынасы, байланысы күрделі, бірнеше
қатпардан тұратындығы анық. Оның сырын сөз бен сөйлемнің, семантика мен
фонемалардың, морфемалардың күрделі құбылысынан шығару керек. Айталық,
дыбыстардың дауыс пен салдардың қатысуына қарай бір үлгіде өз арасын өзінше
анықтаса, дауыстың жуан, жіңішкесіне қарай екі топқа жасалуына қарайды.
Фонациялық ауалардың түріне, шығу тәсіліне, дыбыс күшіне де қарай бірнешеге
бөлуге болады. Морфемаларды мағыналық қатынасына қарай, тұлғасына қарай,
қызметіне қарай т.б. бөлуге болады. Тілшілеріміздің еңбектерінде бұлай
байланысу үлгісіне қарай бірнеше топтарға бөлу дәстүрі бар. Мысалы, Ф. де
Соссюр тіл элементтерінің байланысына қарай екі жүйеге 1) ассоциациялы; 2)
синтагмалық байланыс деп екіге бөледі [8;155-165]. Бұл терминдерге анықтама
берген.., “слова в речи, соединяясь друг с другом, выступают между собою в
отношениях, основанных на линейном характере языка, который включает
возможность произносения двух элементов одновременно. Эти элементы
выстраиваются один за другим в потоке речи. Такие сочетания, имеющие
протяженность, можно назвать синтагмами,” – деп синтагмаға анықтама берсе,
“...они (структ.–О.М.) не опираются на протяженность, локализуются в мозгу и
принадлежат тому хранящемуся в памяти у каждого индивида сокровищу, которое
и есть язык. Эти отношения мы будем называть ассоциативными отношениями,” –
дейді [8;155-156]. Ф де Соссюрден кейін бұл қатынасты зерттеген ғалымдар,
негізінен, оның пікірін қабылдаған. Кей ғалымдар кеңес тілшілері,
ассоциациялық байланысты толық қабылдайды. Себебі оның психологиялық
көзқарасын қабылдайды да, оны парадигмалық байланыс деп өзгерткен.
В.М.Солнцев тілдік жүйе бойынша көлемді еңбек жазып, онда Ф. де Соссюрдың
терминін өзгертіп қолданады, бірақ себебін айтпаған, анықтамасында ұғым
түсінігін енгізген. Салыстырғанда, “Понятие парадигматичных отношений
обычно связывают с характеристикой собственного языка, понятие
синтагматических отношений с характеристикой речи ...парадигматические
отношения можно назвать внутреклассными отношениями между элементами,
сооставляющим один класс,” – деп анықтаған [10;68-69]. Б.Н.Головин Ф де
Соссюрдың психологизмін дөп басады, бірақ оның еңбегін де жоғары бағалайды:
“Учение Ф. де Соссюра о синтагматических и ассоциативных отношениях в языке
привлекает своей глубиной,” – деп жазбады [1;202]. Бірақ ол Соссюрдың
психологизміне терең бармай, оны осы пікіріне сүйене отырып, тілдік жүйеге
өтеді де парадигмалық байланыс бір деп есептейді: “Так, очевидно, что
ассоциативным отношениям дается психологическое, а не объективно языковое
структурное толкование” – дегені дәлел [1;168]. Дегенмен, қазіргі
тілшілердің барлығы да, егер жүйемен айналысатын болса, Ф. де Соссюрдың
пікіріне соқпай кете алмайтындығы анық. Бірақ олардың қалай шешетіндігі
екінші нәрсе.
Жоғарыда “тілді жүйелі құбылыс” деген тезисті дұрыс деп мойындайтын
болсақ, тіл элементтері тек екі байланыспен (парадигмалық, синтагмалық)
ғана шектейміз бе? Мысалы, ата, апа, әке, бала, әже, қарындас, сіңлі сияқты
сөздер арасындағы байланыс пен “ұстаз атаңнан ұлық”дегенде сөздер
арасындағы байланыс басқаша болады. Осы екі байланыста көпшілік мойындайды,
оның негізінде Ф. де Соссюрдың көрсеткен ассоциациялық байланыс пен
синтагмалық байланыс жатыр. 1972 жылы жарық көрген “Жалпы тіл білімі” деген
үш томдық еңбектің авторлары жеті түрлі байланыс бар деп есептейді: “Среди
структурных отношений наиболее часто используют следующие типы, из которых
путем комбинирования можно получить и некоторые более сложные виды
отношений:
1. Прадигматические и синтагматические
2. Отношения порядка расположения или дистрибутивные
3. Отношения логического предопределения элементов
4. Отношения конститутности
5. Отношения симультанности (одновременности) – сукцешвности
(последовательности)
6. Отношения воплощения (манифестация, реализация)
Отношения торжества - различия” [6;168].
Бақылау сұрақтары:
1. Москва мектебінің өкілдері, оларға тән белгілер.
2. Қазан мектебі
3. Женева мектеп өкілдері, Соссюрдің тілді бірнеше жүйеге бөліп қарастыруы
Лекция тақырыбына сәйкес ОМөЖ тапсырмасы: Ф.Де Соссюр – тілдегі
таңбалар жүйесі, сөйлеу жүйесі, тілдік таңбалардың қасиеті туралы тақырыбы
бойынша реферат жұмысын орындау.
№4 лекция
Лекция тақырыбы: Соссюрдің тіл туралы постулаттары, бүгінгі күні жалғасын
табуы.
Лекция жоспары:
1. Соссюрдің тіл туралы постулаттары, тіл туралы ғылыми бағыттары
2. Соссюр ғылымының бүгінгі күні жалғасын табуы.
Лекция мақсаты: Соссюрдің тіл туралы постулаттары, тіл туралы ғылыми
бағыттары, көзқарастары, Соссюр ғылымының бүгінгі күні жалғасын табуы, жаңа
ғылыми ізденістердің жаңа лингвистиканың бағыттарын дамытуы туралы ғылыми
көзқарас қалыптастыру
Лекция мазмұны.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Хаймович Б.С. Уровни языка и разделы лингвистики Тезисы науч.
конференции. М., 1967.
Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. М., 1975.
Проблемы структурной лингвистики. М., 1984.
Русский язык. Энциклопедия. М., 1979.
Словарь-справочник лингвистических терминов. М., 1985.
Аралбаев Ж. Қазақ тіліндегі вокализмдер А., 1979.
Аханов К. Тіл білімініңнегіздері. А., 1977.
Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. А., 1991.
Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
Базарбаева З.М. Интонационная система казахского языка. А., 1997.
Уоллес Л. Чейф Значение и структура языка М., 1990.
Рустемов Л.З. Тіл білімі тарихына қысқаша шолу А., 1984.
Проблемы структурной лингвистики М., 1984.
Қосымша:
Арутюнова Н.Д. О значимых единицах языка. М., 1968.
Арутюнова Н.Д. Стратификационная модель языка. Фил. науки. М., 1968.
Земская А.Е. О принципах выделения языковых уровней. М., 1990.
Ельмслев Л. Язык и речь М., 1960.
Косериу Е. Синхрония, диахрония и история Новое в лингвистике.
Вып. ІІІ, М.,1963.
Тілдегі парадигмалық және синтагмалық қатынастар пәні бойынша
лекциялар тезисі
№1 лекция
Лекция тақырыбы: Тіл біліміндегі жүйе және құрылым терминдерінің
түсіндірілуі
Лекция жоспары:
1.Тілдік құбылыстар және тілдік таңба
2.Тілдік мен құрылымның ғалымдар арқылы түсіндірілуі
Лекция мақсаты: Тілдік құбылыстар және тілдік таңба мен тілдік мен
құрылымның ғалымдар арқылы түсіндірілуін анықтау
Лекция мазмұны.
Тіл білімінде ғылымның өзге салаларындай дәстүрлі сипаттамалы зерттеу
әдістерімен қатар жаңа әдіс-тәсілдер қолданылуда. Математика сынды нақты
ғылымдарға тән зерттеу әдістерінің тіл білімі саласына енуіне байланысты
профессор С.Исаев былай дейді: “Тіл біліміндегі бұндай жаңа бағыт екі түрлі
қажеттіліктен туындап отыр. Ең алдымен, бұл проблеманы алға қойып отырған
тіл білімінің ішкі факторлары, яғни тіл заңдылықтарын, оның ішкі сырын,
даму процесін, тарихын, мәнін, басқа тілдермен қарым-қатынасы сияқты
ерекшеліктерінен басқа ғылымдар саласында қолданылып жүрген тиімді әдістер
арқылы аша түсу болса, екіншіден, тіл тек қана зерттеу объектісі емес, оның
қоғамдық қызметі, коммуникативтік ролі, функционалдық мәні бар құбылыс
болғандықтан, күнделікті өмір талабынан туындап отырған практикалық
қажеттілік болып отыр”.
Бүгінгі күні лингвистика ғылымы көтеріп отырған тіл мен ойлаудың
арақатынасы, тілдің коммуникативтік және номинативтік қызметі, тілдің ішкі
құрылымы, тіл жүйелілігі, тілдегі типологиялық қатынастар мен олардың
түрлері, тіл меңгеру мен оны үйренудің тиімді жолдары, тәсілдері сынды
өзекті мәселелер змана талап-тілегінен туындап отыр.
Тілдік құбылыстар әрі тілдік сипатта, әрі сөйлеу бірліктері түрінде
келеді. Мұның өзі тілдің екі жақтылығын, лингвистиканың тіл және сөйлеу
жүйелерінен тұратындығын көрсетеді. Яғни, тіл білімінің объектісін тіл және
сөйлеу лингвистикасына жіктей қарастыру бұрыннан қалыптасқан үрдіс. Ф. де
Соссюр тіл (“язык”) мен сөйлеудің (“речь”) арақатынасын былайша анықтайды:
“Язык одновремменно и орудие, и продук речи”. Ғалым ұсынып отырған бұл
дихотомия бойынша, тіл – жеке адамға бағынбайтын, әлеуметтік, қоғамдық-
психикалық негізгі, ал сөйлеу – фонацияны қосақабат есептегендігі сөйлеу
әрекетінің индивидуалдылық жағын қамтитын психофизикалық қосалқы
құбылыстар.
Тіл – таңбалар жүйесі. Тілдік таңба – зат пен оның атауы емес, ұғым
мен акустикалық образдың (яғни дыбысталудың) психикада таңбалануы, сезіну
органдарының қатысы арқылы түсіндірілетін құбылыс. Тұтастықты білдіретін
“ұғым” – таңбаланушы (“означаемое”), ал “акустикалық образ” – таңбалаушы
(“означающее”). Таңбаланушы мен таңбалаушы арасындағы еркін байланыс пен
екеуінің ассоциациясы нәтижесінде пайда болатын бүтін – таңба (“знак”)
болып табылады. Кез келген адам, индивид, тілді тұтынатын коллектив
қабылданып, қолданыста жүрген таңбаға аз да болса өзгеріс енгізе алмайды.
Мысалыға, ұғымның атауын (“тау”, “тас”) неге олай аталғанына, олардың
арасында табиғи байланыс бар-жоқтығына көңіл аудармастан қолданамыз.
“Тауды” “таспен” немесе керісінше өзгерте алмаймыз.
Тіл – жүйе, яғни оған абсолютті еркіндік жат. Тілдік жүйені тұтастай
өзгерту мүмкін емес. Әрі тілдің кез келген күйі тарихи факторлардың жемісі,
тілдегі таңбаладың өзгеріссіз қала беруі, өзгелермен ауыстыруға
келмейтіндігінің бір себебі осында. Айталық, алғашқы қазақ газеттері тіліне
бүгінгі күннің лексемаларын тықпаласақ, тарих пен тілге жасалған қиянат
болар еді, тіл заңдылығына қайшы келу болып шығар еді.
Тіл білімінде тіл жүйе әлде құрылым ретінде қарастырыла ма деген
проблемалық сұраққа жауап бере қою қиын. өйткені, тіл жүйесі мен құрылымы
туралы бірыңғай тұжырым жоқ. Тұтастықпен сипатталатын объектілерді жүйе деп
санайтын ғалымдар бар, ал объектінің құрылымы сол тұтастыққа қатынасы
тұрғысынан анықталады. Сондай-ақ, “в современной трактовке системы и
структуры исследователь сталкивается с необходимостью сформулировать свое
понимание категории отношения или связи, поскольку последняя является
неотъемлемой частью понятия системы и структуры” (118, 16).
Л.Берталанфи бастаған біраз шетел ғалымдары “жүйе” ұғымын негізгі деп
есептейді, бірақ құрылымға қарсы қоймайды, “бір-бірімен тығыз байланысқан
элементтер комплексін жүйе” деп атауды ұсынады. Ғалымдардың өзге тобының
айтуынша, жүйе элементтері тікелей болмағанмен, жанаса байланысып жатады,
соның нәтижесінде ол тұтас болып, жинақталып көрінеді. Ал бұл екі ұғымды
бір-біріне тең дәрежеде деп есептейтін ғалымдар өз ойларын мынадай схема
арқылы береді: “жүйе” = “құрылым” = “қарым-қатынастағы, өзара байланысып
жатқан элементтер жиынтығы”. Бұл схема бойынша ұғымға да қарым-қатынас,
басқаша айтсақ, байланыс болуы міндетті екендігін, әрі сол арқылы олардың
анықталатынын, айқындалатынын байқаймыз. Құрылым мен жүйеге тән тағы бір
міндетті белгі – бүтіндігі немесе тұтастығы. Белгілі бір тұтастығымен
сипатталатын әрі ерекшеленетін нысандар (“объектілер”) жүйе құрса, оның
құрылымы сол бүтінге қарым-қатынасы тұрғысынан айқындалады. Екі ұғым
белгілі бір тілдік элементтердің бір-бірінен ажырағысыз бір бүтінге
бірігуінің тәсілі ретінде де түсіндіріледі. Ол құрамы жағынан күрделі, көп
элементті, бірақ қызметі жағынан бүтіндік, тұтастықты танытады. Осы тілдік
жүйе мен құрылымға тән әр түрлі байланыс, қатынас түрлері бар. Сондай
қатынастардың бір түріне парадигматика мен синтагматика жатады.
Парадигматика мен синтагматика туралы түсінікті алғаш қалыптастырған Ф. де.
Соссюр, Бодуэн де Куртенэ болды. Тіл жүйесіндегі осы ұғымдарға байланысты
орыс тіл білімінде, кейініректе кеңес тіл білімінде зерттеу мақалаларын,
ғылыми еңбектер жазған ғалымдардың алғашқы легінде С.В.Лоя, Л.В.Щерба,
В.В.Виноградов есімдері аталады. Қазақ тіл білімінде Т.Қордабаев, М.Оразов
т.б. еңбектерін атар едік.
Дүниедегі барлық заттар қалай болса солай жинақталған заттардың
жиынтығы болып саналмайды. Заттар жүйе-жүйе бойынша орналасып, өзара
белгілі бір заңдылықпен байланысып жатады. Қарапайым көзбен қарағанда
байланыс жоқтай болып жатқан заттардың, құбылыстардың іштей байланысып
жатуы анық. Оқшау тұрған, басқа заттармен байланыспаған заттар өмір
сүрмейді. Құбылыстар да, қозғалыстар да осындай байланыста болады. Мысалы,
құбылыс болу үшін оны қозғалысқа түсіретін күш, оның алатын орны мен
мезгілі және бағыты болады. Яғни құбылыс 1) затпен 2) бір күшпен 3)
қозғалатын орны, кеңістігі 4) уақыты 5) бағыты болады, бір орыннан екінші
бір орынға өтуі 6) түсінікті талап етеді. Тіл элементтері де – осындай
белгілі заңдылықпен өзара байланысқан күрделі процестің нәтижесі. Сондықтан
тіл де – күрделі жүйелі көлемі бар күрделі бірлік. Соған орай қазіргі заман
ғалымдарының бәрі де өз нысанасын жүйелі, құрылымды сипатын анықтаудан
бастайды.
Тіл біліміндегі жүйе, құрылым категориясын зерттеу Ф. де. Соссюрден
басталған. Ол “Язык есть система, которая подчиняется только своему
собственному порядку”, - деп қорытынды жасаған. Тіл элементтерінің белгілі
заңдылықпе өзара байланысып жатқандығын одан бұрын да байқаған ғалымдар
болған. Мысалы, В. фон Гумбольд “Жизнь языка заключается во
взаимопроникновении двух элементов – звуковой материи, с внутренней
структурой языка”, - деп ашып көрсетеді де, сөз элементтерін ары қарай
талдайды. Тілде элементтер өзара байланысып “...положительное есть
отрицательное, часть-целое, единочное-множественное, отрицательное-
абсолютное” деп көрсетеді. Дегенмен Ф. де Соссюр “тіл – жүйелі құбылыс”
деген тезисті дәйекті түрде қорғаған. Сондықтан оның бірнеше пікірін
келтірелік: “Тілдік жүйе бірлік пен айырмашылықтан тұрады”, “Жеке тіл де
өзінше аяқталған, тұйықталған жүйе”, “Тілдік жүйе дыбыстар айырмашылығынан
тұрады”, т.б. Тіпті тілдік жүйе күрделі екендігін де көрсетеді “Раз язык
есть система, все элементы которые образует целое” деп қорытынды жасады.
ХХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап жүйе түсінігі тілшілердің көптеген
еңбектерінің нысанасы ретінде зерттелінеді. Тіпті сол жылдарда “құрылымдық
тіл білімі” деген мектеп қалыптасты. Олардың негізгі бағыты – жүйе мен
құрылымды зерттеу. Олардың негізгі қағидасының бірі – Ф.де Соссюрдің “язык
– это так сказать, такая алгебра, где имеются лишь сложные системы” деген
қағидасы.
Оқулықтарымызда, ғылыми еңбектерде жүйе және құрылым деген термин
қолданылады, бірақ көпшілік ғалымдар олардың мағынасын ажыратпай қолдана
береді. Мысалы, Т.Қордабаев жүйе және құрылымды ажыратып береді. “Жүйе
тілдік құрылым деген ұғымға қарағанда кең мағынаны білдіреді, бүкіл тілдік
фактілердің барлығының жиынтығына, бірлігіне қатысты ұғым ретінде
қолданылады, ал құрылым тілдік элементтердің тек қарым-қатынасына ғана
қатысты жүйенің айрықша бір бөлшегі ғана деп саналады,” – деп анықтама
берген. Ал екінші бір ғалымдар оны синоним ретінде қолданады. Бұны толық
талдаған.
А.С.Мельничук “Отсуствие у многих исследователей какого-либо различия
между терминами система и структура или же обозначение ими в большей или
меньшей степени совпадающих понятий может свидетельствовать о том, что даже
и при различений значения обоих терминов они соотносятся с объективно
тоджественными и сущностями” деп бірнеше шет ел авторларын атап көрсетеді.
Әрине құрам мен жүйе туралы пікір айтқан адамдар құрылымды жүйеден кең
мағынада қолданады. Бірақ олар өте байланысты. Сондықтан бұл терминдерге
анықтама бергенде нәзік айырмашылықты ғана негіз етіп алады. Біздіңше, жүйе
майда, кіші элементтердің өзара байланысына байланыстырған топ, күрделі
бірлік жасаған элемент болып саналады. Ал құрылым дегенде үлкен немесе
күрделі бірліктің бірлігін түсінеміз. Зат есім, сын есім, етістік сияқты
сөз таптарының белгілі заңдылықпен байланысының сөз табы тобына енуі жүйе
болады. Құрылым дегенде (структура) күрделі құбылыстың ары қарай бөлінуін
түсінеміз. А.С.Мельничук “.. что при употреблении слова система осмысление
сложного характера объекта идет в оправлении от составных частей к
целостности объекта к его частям и к характеру их взаимосвязи”, - деуі
осыдан.
Пәндердің даму деңгейіне көз тастасақ, күрделі заттар мен
құбылыстардың арасында белгілі бір жүйе бар болатындығын көруге болады. Бұл
анықталған, бірақ ғалымдар арасында жүйе мен құрылымның ара қатынасы,
байланысы мен табиғатын анықтау мәселесіндегі пікірлер арасында түрліше
түсіну бар. Жүйе болу үшін кіші элементтер болу шарт. Екінші сөзбен
айтқанда, кез-келген жүйе мен құрылымның элементтері болады. Олардың саны
кемінде екеу болуы қажет. Екіншіден, элементтердің арасында белгілі бір
заңдылық бойынша байланыс болуы тиіс. А.А.Реформатский бұл туралы “Система
– это единство однородных взаимообусловленных элементов”, немесе “Под
структурой следует понимать единство разнородных элементов в пределах
целого” – дейді; Ю.С.Степанов та осыған ұқсас пікірді білдіреді: “Ядро
языковой системы образуют продольные единицы языка и связывающие их
отношения”. “Под отношениями между предельными единицами понимаются все
типы продигматических и синтагматических отношений” дейді. Бұл жерде анық
айтылмаған нәрсе элементтердің байланыс түрі, ол туралы сөз қозғалмады.
Екінші жағынан, жүйелік қасиет материал заттар аралығындағы байланысы мен
идеяны түсінік арасындағы байланыс туралы.
Жүйе туралы сөз болғанда объективті дүниедегі заттар арасындағы жүйе
бар да, екінші жағынан, одан ойлаумен байланысты жасалынған жүйе болады ма?
Яғни материалды заттармен идеалды бейне арасында жүйе болады ма?
В.М.Солнцев екі жүйені бөліп көрсетеді де, “Материальные системы, состоящие
из материальных элементов, находящихся в определенных взаимоотношениях...
Материальной системой можно считать сооружения из любого материала – оно
состоит из взаимосвязанных и взаимозависимых частей, материальной системой
можно считать сооружения любой живой организм, то или иное упорядочное
объединение людей, например войсковое подразделение и т.д.” деп материалды
жүейге анықтама берсе; Идеалды жүйеге “идельные системы – это такие
системы, элементы (элементарные объекты), которых суть идеальные объекты –
понятия или идей, связанных определенными взаимоотношениями” деп көрсетеді.
Дегенмен, идеалды жүйе материалды жүйесіз өмір сүрмейді. Идеалды жүйенің
негізі объекті дүниемен байланысады да, материалды жүйе болып саналады.
Бұны таным теориясын зерттеген ғалымдарымыз мойындаған. Сондықтан,
материалды жүйе адамға тәуелді болмайды, ал идеалды жүйе адам санасында
адам миының қызметі арқылы қалыптасады. Екінші айтқанда, идеалды жүйе
санасынан тыс өмір сүрмейді, бірақ өздігінен де өмір сүре алмайды. Сонымен
бірге тілдік жүйе басқа жүйеден басқашалау қасиетке ие болады.
Жүйе екендігін анықтау үшін объективті дүниедегі заттардың қасиетін
анықтау керек. Бірақ, одан өмірдегі барлық заттарды, құбылыстарды заттың
тұлғасында салыстыра беруі мүмкін емес. Мысалы, ағаш, көмір, су, шөп т.б.
заттарды отын деген ұғымның аясына енгізіп, бір жүйелік құбылыс деп
есептейміз. Бірақ олардың басын құрап тұрған белгісін жанатын, ыстық
беретін деп анықтау керек, демек оларды бір кезде бір мезгілде жинап
олардың ыстық беретін қасиетін анықтауымыз керек. Бұл сияқты белгілерді
барлық кезде анықтау мүмкін емес. Ондай қызметі гнессиологиялық бейне
атқарады. Ғалымдар осы гнессиологиялық бейне негізінде жасалынған жүйені
екінші материалдық жүйе деп атайды. Объектив дүниедегі материалдықжүйеден
артықшылығы бар себебі, екінші бір материалдық жүйенің элементісұрыпталып,
ұқсастығы айырмашылығына қарай адам санасында сақталады. Екінші бір нәтсе
материалдық заттармен салыстырмайды, таңбамен байланысады. Егер таңбаның
екі жақты құбылыс екендігін: таңбалаушы мен таңбаланушы екендігін ескерсек,
онда идеалды жүйе осы оның бір жағымен байланысады. Яғни, сөздің
мағынасымен байланысады. Тілшілер арасында Ф де Соссюрдің пікіріне сүйене
отырып, ”Тіл – жүйелі құбылыс” деген пікір қалыптасқан. Әрине тілдік
жүйенің өзіндік элементтері, ол элементтердің іштей байланысқан
заңдылықтары, қағидасы бар. Мысалы, тілдің барлығы үлкен құрылым деп
санасақ огың элементтер ретінде фонетика, лексика, морфология т.б.
түсінеміз. Бұл күрделі элементтер кіші элементтерге бөлінеді, олар да іштей
байланысып жатады. Ф. де Соссюр бұлардың іштей байланысы өзара байланысты,
біріне екіншісі қарсы келіп жатқандығын көрсеткен еді. Тіл элементтерінің
аралығы байланыс жан-жақты, бірнеше қатпарлы болуы мүмкін. Сондықтан
Ф.М.Березин мен Б.Н.Головин оларды материалдық пен семантикалық жақтан,
генетикалық пен функционалдық жағынан, екі қатпар және бір жалпы, сондай-ақ
бір деңгейлік және бірнеше деңгейлік байланыс болады дейді [8;154]. Бұдан
пайымдауымызша, тіл элементтері арасында бірнеше қатпарлы байланыстар болуы
керек. Айталық, морфемалар арасындағы байланыс бір жолмен жасалынса,
морфемалар мен синтагма арасындағы байланыс басқаша болады. Бұл
элементтердің табиғатына байланысты болады. Айталық, септік жалғауларының
арасындағы байланыс тең дәрежелі тіл элементтері арасында болады да,
бірізді болады. Морфема мен синтагма арасындағы байланыс тең дәрежелі
байланыс болмайды, бірі екіншісінің құрамына кіріп барып байланысады. Тіл
элементтері белгілі бір жүйеге енуі қажет. Ф. де Соссюр бұны бірнеше рет
тексерген. Тіпті өзі айтқан “тіл тек айырмашылықтан тұрады” деген қағидасын
жүйеге келгенде өз қағидасынан бас тартқан. “Единица и грамматический факт
не покрывали бы без друг друга, если бы языковые знаки стояли из чего-либо
другого, кроме различий” дегенін куәлік етіп көрсетуге болады. Бұл пікірін
жалғастырып, “Но поскольку язык именно таковы то с какой бы стороны к нему
не подходить, в нем не найти ничего простого: всюду и всегда он предстает
перед нами как сложное равновесие обусловливающих друг друга членов
система”- дейді. [10;154]. Дегенмен, тілдік фактілерді шолып көрсек, кей
элементтер екі бір системаның құрамына кірмейтіндей болып көрінуі мүмкін.
Мысалы, сөздердің түрлену кезінде кей морфемалар “басы артық элементтері”
бардай көрінеді. Бұндай жұмыстардың өз заңдылығы бар. Ең алдымен, тіл дамып
тұратындығы анық, кей элементтер (сөздер не сөз формасындағы) жаңадан пайда
болып, кейбіреуі қолданудан шығарып тасталынады (архаизмдер және көнерген
формалар); жаңа элементтердің жүйе құрамына енуі үшін біраз уақыт қажет
болғандығы; қолданудан шығып бара жатқан сөз не терминдер бірден шығып кете
алмағандығы, біртіндеп ұмытыла бастағандығы даусыз. Осы өтпелі кезеңде өмір
сүрген формалар “басы артық элемент” ретінде өмір сүрді, жүйе құрамынан
біраз уақыт “өгейсіп” жүруі мүмкін. Мысалы, менімен, сенімен дегендегі і
элементі (сен+ і +мен) “басы артық”, себебі мағынасы жағынан да,
грамматикасы жағынан да қызмет атқармайды. Басқаға, өзгеге дегенде
(өз+ге+ге) бірінші ге дербес морфема бола алмайды. Бірақ тарихи жағынан і
элементі де, ге элементі мағына білдіріп, белгілі қызмет атқарған (і-
тәуелдік жалғауы; ге-барыс септігі). Мұндай “басы артық” элемент ретінде
қолданылатын элементтер басқа тілде де кездеседі. Оның жалпы тілдік сипаты
бар екендігін Ф. де Соссюр біліп, оларға жүйе туралы пікір айтқанда
олардағы синхронды тіл білімін ғана тілге алған. Ол “система всегда
моментальна: она видоизменяется от позиции к позиции”, “Язык есть система,
все части которой могут и должны рассматриваться и их синхронической
взаимообусловенности”, - деп көрсеткен. Диахроникалық тіл білімінің
мамандары тіл тарихында да жүйелі болады, ол даму процесіндегі шегіну
уақытынша және барлық элементтеріне қатысты болмайды деп есептейді.
Бақылау сұрақтары:
1.Тілдік жүйе туралы анықтама
2. Тілдік құрылым дегеніміз не?
3. Осындай тілдік құбылыстар туралы ғылыми пікірлерге шолу
№2 лекция
Лекция тақырыбы: Неограмматистерге тән жаңалықтар, оларға тән
мектептер, ірі өкілдері, бүгінгі күнгі тіл білімі проблемаларымен
неограмматистер идеясының сабақтастығы
Лекция жоспары:
1. Неограмматистерге тән жаңалықтар.
2. Жас грамматистерге тән мектептер, олардың ірі
өкілдері
Лекцияның мақсаты: Неограмматистерге тән жаңалықтар, оларға тән
мектептер, ірі өкілдері, бүгінгі күнгі тіл білімі проблемаларымен нео-
грамматистер идеясының сабақтастығын ұғындыру
Лекция мазмұны.
Жас грамматикалық бағыт. Жас грамматикалық көзқарас (младограмматизм)
XIX ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап қалыптасты. Алғаш Германияда
туғанымен, көп ұзамай оған тілектес, пікірлестер әр елден табылып, өте тез
өркен жайды. Бұл ағымның Германиядағы көрнекті өкілдері К.Бургман, {1849—
1919), Г.Остгоф (1842—1907), Б. Дельбрюк (1842— 1922), Г.Пауль (1846—1921),
А.Лескин (1840—1916), т. б. Францияда М.Бреаль, Швецарияда Ф. де Соссюр,
Америкада Уитни, Италияда Г.И.Асколи, Россияда Ф.Ф.Фортунатов бастаған
Москва лингвистикалық мектебі мен Бодуэн де Куртенэ бастаран Қазан
лингвистикалық мектептері болды.
Бұл ағым өкілдері салыстырмалы-тарихи тіл білімінің өздеріне дейінгі
өкілдерін бұлар — жорамалға толы қапырық шеберханада үнді-европалық ата
тілді мүсін-деушілер деп кекетіп, лингвистерді сол сасық, шеберхананы
тастап, жаңа жол табуға шақырған болатын. Олардың осы қызбалықтарына,
албырттықтарына қарап, неміс лингвисі Ф.Царнке оларды жас грамматистер
деп ажуалаған еді. Осы ажуа ат бірте-бірте лингвистикалық мектептің аты
болып қалыптасты.
Жас грамматистік көзқарасты қалыптастырушылар Лейпциг университетінің
лингвистері болғандықтан, кейін ол Лейпциг лингвистикалық мектебі деп те
аталды.
Жас грамматистер мектебі өз зерттеулеріне екі түрлі принципті негіз
етті. Оның бірі — тарихи принцип те, екіншісі — психологизм принципі. Осы
себептен де жас грамматикалық бағытты кейде психологиялық салыстырмалы-
тарихи тіл білімі деп те атайды.
Бұл барыт принциптерін баяндайтын еңбектер көп. Олардың ішімдегі ең
негізгілері деп Г.Остгоф пен К.Бругманның Үнді-европа тілдеріыің
морфологиялық зерттеулері (1878) дейтін кітапқа жазған алғы сөзін, Г.
Паульдің Тіл тарихының принциптері (1880) және К. Бругман мен Б.
Дельбрюктін, Үнді-европа тілдері салыстырма грамматикасының негізі
(1886—1900) атты кітаптарын атауға болады.
Жас грамматикалық бағыттың тууына тіл білімі дамуының ішкі факторлары
себепші болды. XIX ғасырдың 60-жылдарынан бастап компаративистік
лингвистиканың жайы қанағаттанғысыз, бағыты бұлдыр, тоқырауға ұшырады деген
үндер шығып, сол тоқыраушылықтан кұтқаратын жаңа бағыт іздеу басталды. Жас
грамматикалық бағыт осылайша туып, көп ұзамай-ақ әлемдік лингвистикадағы
ғылыми ағым болып қалыптасты.
Өрісінің кеңдігі, лингвистикалық еңбектердің молдығы, ғылымның дамуына
тигізген әсері жағынан XIX ғасыр мен XX ғасырдық алғашқы жартысындағы
лингвистикалық ағымдардың ешқайсысы да жас грамматикалық мектепке тең келе
алмайды. Бұл мектеп белсенді, беделді ғылыми ағым ретінде елу жылдан астам
уақыт өмір сүрді.
Әдетте, жас грамматистер дәуірін салыстырмалы-тарихи тіл білімі
дамуының екінші кезеңі деп есептейді. Өйткені бұлар өздеріне дейін
қолданылып келген салыстырмалы-тарихи әдісті түбірімен өзгертуді көздеген
жоқ, олар бүл әдістің кейбір ескірген, пайдасыз деген амад-тәсілдерінің
орнына зерттеудің жаңа әдістерін енгізуді мақсат етті. Бұл салада олардың
алғаш сынға алғаны-компаративистиканы егіздеушілердің салыстырмалы-тарихи
әдісті үнді-европа тілдері тараған ата тілді (праязык) табудың кұралы
ретінде қолданулары болды. Жас грамматистер салыстырмалы-тарихи әдісті
мұндай мақсат үшін қолдану ғылыми емес, оның мақсаты — болған-болмағаны
белгісіз, ойдан шығарылған ата тілді іздеп, сағым қуудың орнына үнді-европа
тілдерінің ежелгі заманнан бергі үздіксіз дамуының заңдылықтарын ашу
дегенді айтты. Тіл тарихын зерттеу — тіл туралы ғылымының ең негізгі,
бірден-бір міндеті деп жариялайды.
Олардың сынға алған екінші мәселесі — өздеріне дейінгі ғалымдардың
сөйлеу тілі фактілеріне жете мән бермей, өз зерттеулеріне ежелгі заманнан
сақталған жазба тілді объекті етулері еді. Жас грамматистер зерттеу ісінде
жазба тілдегі кері қазіргі заман тілдері фактілеріне баса көңіл бөліну
керек, өйткені қазіргі заман тілі тілдік құбылыстарды дұрыс түсінуге
сенімді де мол материалдар бере алады деп қарады. Бұл тұжырым олардың
тілдің өзіндік мәні, сипаты жөніндегі программалык концепциясынан туған.
Жас грамматистер Г.Штейнтальдың халықтык психологизміне үзілді-кесілді
қарсы шығып, тілді жеке адамдардың (индивиду-умның) психофизикалық, немесе
психофизиологиялык әрекеттерінің жемісі деп санайды. Тілдік категориялардың
барлығы да тілдік материалдар арқылы көрінетін, соны жамылған психологиялық
категориялар дейді.
Бұл — олардың бүкіл концепцияларынық негізі. Олар, тілдегі өзгеріс-
құбылыс атаулының барлығы да индивидуумның психофизикалық,
психофизиологиялық қүбы-лыстарына, яғни сәйлеу әрекеттеріне байланысты,
содан тарайды, тіл білімінің міндеті өткен заманның елі тілі, жазба тілді
емес, қазіргі замандары тірі тілді, сөйлеу тілін зерттеу, өйткені сейлеу
тілі индивидуумның психо-физикалық, психофизиологиялық құбылыстарын көзбе-
көз бақылап зерттеуге мүмкіндік береді, ал жазба тілде ондай мүмкіндік жоқ
дейді.
Тіл білімінің қазіргі заман тілі, сөйлеу тілі фактілеріне баса мән
беруі дұрыс. Бірақ жас грамматистердің тілдің өзіндік мәні, сипаты
жөніндегі көзқарастары — тілдің қоғамдық сипатын ескермейтін,
индивидуалистік, психологиялық көзқарас.
Жас грамматистер тілді жеке адамдардың рухани жемісі дей тұра, онық
қоғам мүшелері арасында катынас құралы қызметін атқаратынын, тілдік
жетістіктерді ұрпақтан-ұрпакқа жеткізетінін бекер демейді. Тілде
индивидуумның рухани қасиеті мен бірге физикалық материал да бар. Тілді
ғылымға объекті ететін де оның осы материалдық сипаты. Тіл білімінің
теориялық тұжырымдары тілдік материалдарды жан-жақты, ұқыптылықпен
талдаудан ғана туу керек, тілдік материалдармен дәлелдеуге, дұрыс-терісін
тексеруге болмайтын концепцияларға тіл білімінде орын жоқ. Осы
тұжырымдарына сүйене отырып, жас грамматистер фактілермен дәлелденбейтін
дыбыс тілінің, грамматикалық формалардың шығуы деген сияқты проблемалар тіл
білімінің қарауына жатпайды, яғни таза жорамалға, болжауға ғана сүйеніп
шешілетін мәселелердің қай-қайсысы да тіл біліміне объект бола алмайды
дейді. Фактіге сүйенбейтін ғылым жоқ, бірақ ғылыми абстракциянық мәнін де
ескермеуге болмайды. Фактіге сүйену концепциясын бұлжытпай сақтаған жас
грамматистер тілдік материалдарды мейлінше мол жинауға, оны жүйе-жүйеге
сұрыптап, әрқайсысын жеке-жеке, егжей-тегжейлі, зерттеуге ерекше мән берді.
Олардың бұл әрекеттері тілді элементтері бір-бірімен өзара тығыз
байланысты, шарттас болып келетін жүйелі, біртұтас құрылым деп қарауға жол
бермеді. Элементтер бір-біріне байланыссыз, бөлек зерттелгендіктен тіл
тұтастығы бұзылып, ол қырық құрақ бірдеме болып керінді. Кейін шыққан
лингвистикалык мектептер жас грамматистердің осы әдістерін атомизм деп
атап, оны қатты сынға алды, мүны олардың басты бір сәтсіздігі деп көрсетті.
Жас грамматистер натуралистердің тіл дамуын екі кезеңге, тарихқа
дейінгі және тарихтан кейінгі дәуір деп бөлулерін де сынға алды: Тілдің
дамуында үзіліс деген болмайды, тіл биологиялық организм емес, сондықтан
езгеріс, натуралистер айтқандай өсу емес, оның дамуы, тіл — әрдайым
қозғалыста болатын, үздіксіз өзгеріп отыратын тарихы құбылыс оның қай
саласын болса да әр-қашан тарихи тұрғыдан зерттеу керек дейді.
Бірақ жас грамматистер тілде болатын өзгеріс-құбылыстардың себебін тек
қана ішкі лингвистикалық фактордан: фонетикалық заң мен аналогия заңынан
ғана іздеу керек, тілдің құрылысы, функциясы оны өз-өзінен қозғалысқа
келтіреді, тіл дамуы дегеніміз—онық өзіндік ішкі қозғалысы дейді. Тіл
дамуына экстралин-гвистиканың да тигізетін әсеріне мән бермейді. Тарихи
зерттеуді бірден-бір ғылыми зерттеу деп санаран, ол туралы ашық пікір
айтқан ғалым жас грамматистік мектептің көпке танылған беделді теоретигі
Фрейбург пен Мюнхен университетінің профессоры Герман. Пауль. Пауль тіл
зерттеуде қолданылатын тарихи принципті индивидуализм, психологизм
принциптерімен өзінше ұш-тастырады. Оның пікірінше, тіл — адамның басқа да
мәдени туындылары сияқты тек тарихи тұрғыдан ғана қарауды керек ететін
объект. Тіл білімі дегеніміз —тіл тарихы деген сөз. Ғылыми зерттеу деп тек
тарихи зерт-теуді ғана айтуға болады, тарих араласпаган зерттеу— ғылыми
зерттеу емес. Олай болатын себебі тіл — мәдени туынды. Мәдени туындыларға
тән бір қасиет — оларда психологиялық фактордың болатындығы. Ал психикалық
фактор әрдайым даму үстінде, өзгерісте болады. Ол былай деп жазады; Мәдени
қозғалыстың қандайында болса да психикалық элемент — ең мәнді фактор, бәрі
де сонын. төңірегіне топтасады. Сондықтан психология мәдениет жөніндегі
алуан түрлі ғылымдардың барлығына да ең маңызды негіз бола алады.
Тілдік элементтерді зерттегенде оның тарихына, даму жолдарын ашуға көңіл
аударған дұрыс. Бірақ тарихи зерттеуден басқаның бәрін рыльши емес деп
жариялау, тілді статикалық сипаттауға мән бермеу жән болмайды. Тіл білімі
үшін тарихи зерттеу қандай қажет болса, синхрондық зерттеу де сондай қажет.
Екіпші жағынан, Г.Паульдің даму принципі психологияра негізделеді. Ол
тарихи дамудың бірден-бір сақтаушысы — психикалық организм, өткеннін, ізі
тек сонда ғана сақталады, тарихи дамуға қолайлы шарттар да осы психикалық
организмде дейді. Оның пікірінше, тіл туралы ғылымның теориялық негізі де
психология. Бұл— тек Г.Паульге ғана емес, жас грамматистер мектебінің басқа
да өкілдеріне тән концепция.
Жас грамматистер зерттеу ісінде екі қағиданы бұлжытпай басшылыққа
алуды ұсынады: оның бірі — бұлжымайтын фонетикалық заң, екіншісі—ұқсастық
(ана-логия) заңы. Бүл екі қағида — бұлардың негізгі программалық
платформалары. Бұл екеуін жас грамматистер тілдің өзіндік ішкі заңы, тілді
қозғалысқа келтіретін негізгі күш деп санады.
Оларша, әрбір этникалық топтың, әрбір халық тілінің дыбыстық
құрылысында өзіндік даму заңы болады. Ол даму ешкімге, ештемеге тәуелсіз,
адамдардын саналы әрекеттерінен тыс, жаратылыстық қажеттілік бойынша өз-
өзінен болып жататын құбылыс. Адамдарға қатыссыз болғандықтан да, тілдің
даму заңында ала-құлалық, жалпы ережеден ауытқушылық деген болмайды. Ол
тұрақты, барлық дәуірде бір бағытта, бірыңғай түрде өзгереді, фонетикалық
заң жалпы тіл дамуында шешуші роль атқарады. Бір дыбыстын өзгеруі бір
дыбысқа әсерін тигізеді, Дыбыстардын, бір-біріне тигізетін әсерінен болып
жататын дыбыстардың физиологиялық құбылыстары бүкіл тілдік жүйені
қозғалысқа келтіреді. Лингвистердің міндеті әр тілдің дыбыстық даму заңын
жеке-жеке ашып, сол заңды туыстас тілдерде салыстыра зерттеу арқылы жалпы
заңдылықты айқындау дегенді айтады.
Жас грамматистердің тіл дыбыстарының өзгеруінде қалыптасқан заңдылық,
белгілі шек, бірізділік болады деулері дұрыс, Бірақ олар дыбыстық құбылыс
атаулылардың барлығы да сәйлеу процесінде жеке индивидуумньщ еркінен тыс
туып, содан басқаларға тарайды, дыбыстық құбылыстар тілді бүлдіріп, оның
үйлесімділігін бұзады дегенді айтты. Жас грамматистердің бұл концепциялары
басқа лингвистер тарапынан батыл сынға алынды.
Жас грамматистер тіл дамуында ерекше роль атқаратын екінші мәнді
фактор — грамматикалық аналогия деп есептеді. Олардың пікірінше, аналогия
фонетикалык заң әрекетіне қарама-қарсы бағытта қимыл жасайды. Фонетикалық
заң тілдегі үйлесімділікті бұзса, аналогия оны бұзбау, сақтау бағытында
әрекет етеді. Аналогия жолымеы ескі форма қайта жаңарады, немесе жаңа
формалар жасалады дегенді айтты.
Жас грамматистердің тілдің өзіндік сипаты жөніндегі түсініктері
субъективтік, инднвидуалистік (Тіл индивидиумның психофизикалық әрекеті)
түрғыда болғанына және тіл білімінің зерттеу объектісін тарылтып, оны тек
тіл дыбыстарының өзгеру заңдылығын зерттейтін ғана ғылым аткілері келгеніне
қарамастан, тіл ғылымының даму тарихына елеулі үлес қосты. Олар
салыстырмалы-тарихи тіл білімінің өздеріне дейін орын алып келген көптеген
кемшіліктерін дұрыс ашып, компаративистиканы жаңа, жоғары сатыға көтерді,
онын, зерттеу әдісін нақтылап, жетілдіре түсті, үнді-европалық ата тілді
өзі де дамудың едәуір жоғары сатысында болғандығын, сондықтан оның дыбыс
тілінің шығу төркінін ашып бере алмайтынын және оның жарық-шақсыз біртұтас
тілі болмай, өз ішінен әр түрлі диалектілерге бөлінгендігін ашып дәлелдеді.
Туыстас тілдер семьялары жөнінде көптеген қүнды салыстырмалы-тарихи
зерттеулер берді. Натуралистік ағымнын, тілді табиғи организм дейтін, тіл
білімін жаратылыс тану ғылымдары тобына қосатын және тіл тарихын екі
кезеңге бөлетін көзқарастарының терістігін жете әшкереледі. Туыстас
тілдердін дыбыстық ұқсастықтарын айқын-даудың жолдарын, амал-тәсілдерін
нақтылап, жетілдірді. Үнді-европа тілдеріндегі фонетикалық заңдылықтарды
тілдік фактілер арқылы талдап көрсетті. (Бұл заңдылыққа жас грамматистер
шешуші мән берді. Оны бүкіл тіл білімінің қозраушы күшіне айналдырып,
тілдің дыбыстық материясы дамуының бірден-бір имманенттік формасы деп
санады. Кейінгі дәуір лингвистері олардын, бұл концепцияларын да сынға
алды). Үнді-европа тілдерінен орасан көп нақтылы тілдік материалдар жинады.
Бұл материалдар лингвистиканың практикалық саласының дамуына мұрындық
болуымен қатар кейінгі дәуірлерде тіл білімін теориялық жағынан жетілдіре
түсуге, тіл білімінде бұрын болмаған, немесе тым елеусіз болып келгең
диалектология, лингвистикалық география, эксперименталды фонетика сияқты
жаңа салалардың туып, қалыптасуына да көп септігін тигізді. Үнді-европа
тілдерінің материалдары негізінде түрлі салыстырма сөздіктер, салыстырма
грамматикалар жазылды. Туыстас тілдер фактілерін бір-біріне диохроидық
жолмен салыстыру әдісі өзінің ең жорары сатысына көтерілді. Осылардын, бәрі
жас грамматикалык кезең— салыстырмалы-тарихи тіл білімі дамуының ең
гүлденген заманы болды деуге мүмкіндік берді.
Жас грамматикалық бағытта жетістіктермен қатар кептеген кемшіліктер де
болды. Оларды топтап жинақтасақ төмендегідей болмақ:
1. Жас грамматистердің тілдің табиғаты жөніндегі философиялык концепциялары
дүрыс болмады. Олар тілді турызатын да, дамытатын да жеке адамдар дегенге
сүйеніп, тіл білімінің теориялық негізі индизидуумдар психологиясы,
лингвистиканың міндеті — индивидуумдар тілін зерттеу деді.
2. Фактіге сүйену дегенді желеу етіп, ғылыми абстракцияның мәнін
ескермеді, нақтылы фактілермен дәлелдеуге болмайтын дыбыс тілінін,
шығуы, оның алғашқы дәуірдегі сипаты сияқты мәселелерді тіл білімінщ
объектісі емес деп жариялады.
3. Тілдін, құрамдық бөлшектерін бір-біріне байланыссыз жеке-жеке
талдаушылыкқа бой ұрды. Бұл тілдің элементтерін бір-бірімен тығыз
байланыста тұратын бір-тұтас жүйе деп тануға кедергі болды.
4. Лингвистикалық талдау — сөйлеу тілі фактілеріне сүйену керек деген
қағиданы берік ұстап, жазба тіл дәстүріне жеткілікті мән берілмеді.
5. Барлық назар туыстас тілдер фактілерін өзара салыстыра зерттеуге
аударылды да, туыстас емес тілдердің бір-біріне тигізетін әсеріне, тілдік
контакт мәселесіне жеткілікті көңіл аударылмады.
6. Тілдің өзіндік ішкі даму заңына, фонетикалық заң мен аналогияға шешуші
мән беріп, тілдік құбылыстарға экстралингвистикалық жайттардың
тигізетін әсерлерін ескерусіз қалдырды.
7. Зерттеу істерінде бір ғана диахрондык, индуктивтік әдістерге сүйенді
де, синхрондык, дедуктивтік әдістерге жөнді мән бермеді, ондай
зерттеулерді ғылыми емес деп санады.
Жас грамматикалық бағыттың осындай олқылықтары XIX ғасырдың соңғы он
жылынан бастап айқын байқалды. Олардық концепциясына наразы пікірлер,
жаңаша бағыт-бағдар іздеушілер әр жерде, әр елде бой көрсете бастады. Тіл
білімі жас грамматикалық концепцияларға қарсы күресу, зерттеудің жаңа жолын
іздеу үстінде XX ғасырдың есігін ашты.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ тіл біліміндегі тілдік салалар мен деңгейлер туралы.
2. Бүгінгі тіл білімінің даму бағыты
3. Бодуэн де Куртенэ теориялары
Лекция тақырыбына сәйкес ОМөЖ тапсырмасы: Неограммтистер, Бодуэн де
Куртенэ ашқан тілдік атомдар- морфема мен фонема тақырыбы бойынша реферат
жұмысын орындау.
№3 лекция
Лекция тақырыбы: Москва, Женева, Қазан мектептері туралы түсінік беру.
Соссюрдің тілді бірнеше жүйеге бөліп қарастыруы, тілдік жүйеге тән
қатынастарды – синтагматика мен парадигматиканы ашуы.
Лекция жоспары:
1.Москва, Женева, Қазан мектептері туралы түсінік беру.
2.Соссюрдің тілді бірнеше жүйеге бөліп қарастыруы,.
3.Соссюрдің тілдік жүйеге тән қатынастарды – синтагматика мен
парадигматиканы ашуы.
Лекция мақсаты: Москва, Женева, Қазан мектептері туралы түсінік беру;
Соссюрдің тілді бірнеше жүйеге бөліп қарастыруы, тілдік жүйеге тән
қатынастарды – синтагматика мен парадигматиканы ашуы туралы ғылыми түсінік
қалыптастыру.
Лекция мазмұны.
Москва лингвистикалық мектебі. Москва лингвистикалық мектебін XIX
ғасырдың 70—80-жылдарында Москва университетінің ғалымдары қалыптастырды.
Оны басқарған сол кездегі орыс тілі білімінің көрнекті ғалымдарыньщ бірі —
академик Филипп Федорович Фортунатов (1848—1914). Ол Германияда, Францияда,
Англияда болып, жас грамматикалық бағыттағы көрнекті ғалымдардьщ лекциясын
тындаған, өзі де осы бағытты қуаттаған, компаративистиканың Россиядағы
көрнекті өкілі болған, үнді-европа тілдерініц фонетикасын, морфологиясын
зерттеп, бүл саладан біраз еңбектер берген. Олардьщ ішіндегі ең елеулілері
Салыстырмалы тіл білімі (1898), Үнді-европа тілдерінің салыстырма
фонетикасы (1902), Көне славян тілі фонетикасынан лекция (1919),
Салыстырмалы морфология (1901).
Бұл мектеп құрамында орыс тілі білімінің көрнекті -өкілдері академик
Алексей Александрович Шахматов (1864—1920), Александр Матвеевич
Пешковский (1878— 1933), т. б. болды.
Академик А. А. Шахматов — Фортунатовтың шәкірті, ежелгі орыс
мәдениетінің, тілінің тарихшысы, тіл мәселесімен де, әдебиет мәселесімен де
айналысқан, артына көп еңбек қалдырған адам, Олардың ең бастылары:
XIII—XIV ғасырдағы Новгород грамоталары туралы зерттеу (1886), XV
ғасырдағы двин грамоталары туралы зерттеу (1903), XIV—XV ғасырдағы Псков
ескерткіштері туралы бірнеше ескертпелер (1909), Орыс тілі тарихы ежелгі
дәуірінің очеркі (1915), Қазіргі орыс әдеби тілінің очеркі (1913), Орыс
тілі синтаксисі (1925—1927), т.б.
А. М. Пешковский — Фортунатовтыц, Шахматовтық ізімен орыс әдеби
тілінің грамматикасы мәселелерін және мектептерде орыс тілін оқытудың
әдістерін зерттеген. Оның орыс тілі синтаксисіне, интонациясына арналған
зерттеулері күні бүгінге дейін өз құнын жойма-ган еқбектер. Көрнекті
еңбектері: Орыс тілінің ғылыми синтаксисі (1914), Ғылыми және мектеп
грамматикалары (1914), Ана тілі, лингвистика, стилистика, поэтика
методикалары (1925), т. б.
Москва лингвистикалық мектебі, негізінде Лейпциг жас грамматистерінің
Россиядағы қолдаушылары болды. Бұлар да индивидуалдық психологизмді өздерің
методологиялық негізгі принципі деп санады. Бірақ бұлар практикалық
істерінде индивидуалдық көз-қарас шеңберінде қалып қоймай, белгілі мөлшерде
болса да тілдің әлеуметтік мәніне де көңіл аударды, жалпы хыктық әдеби
тілдің қалыптасуымен де айналыты. Лейпциг мектебі сияқты бұларда тілдің
фонетикалық заңын өз зерттеулерінде әрдайым, есепке алып отыруға ерекше мән
берді. Бұлар сөз формалары, сездер табы сездер тіркесі, сейлем
мәселелерінде құнды пікірлер айтты. Бірақ бұлардың концепциялары, көп
жағдайда, психологизм принципіне негізделді.
Москва лингвистикалық мектебі лингвистикалық бағыт ретінде үстіміздегі
ғасырдың отызыншы жылдарына дейін, Н.Я.Маррдың Тіл туралы жаңа ілім деп
аталатын мектебі үстемдік алғанға дейін өмір сүрді.
Қазан лингвистикалық мектебі. Бұл Қазан қаласындағы университетте XIX
ғасырдың аяқ кезінде қалыптасты. Оған дем беруші — поляк-орыс лингвисі,
Қазан университетінің профессоры Иван Александрович (Ян Игнацы Нечислав)
Бодуэн де Куртенэ (1845—1929). Ол жалпы тілдік теориялық мәселелермен
кебірек айналысқан. Бұл саладағы көрнекті еңбектері; Тіл білімі және
тілдер туралы кейбір ескертпелер (1871), Фонетикалық альтернация
теориясының тәжірибесі (1895), XIX ғасырдағы тіл білімі, немесе
лингвистика (1901), Лингвистикалық ескертпелер және афоризмдер (1903),
Тіл біліміне кіріспе (1917), т. б.
Бодуэн де Куртенэ жас грамматикалык бағытпен тығыз байланыста болды, көп
жағдайда олардың концепциясын қолданды. Солардың ізімен бүл да индивидуал-
дық психологизмді қолдады, ақикат бар тіл — индивидуумдар тілі, біртұтас
ұлттық тіл деген тек қиялда ғана болатын жалған нәрсе, сондықтан зерттеудін
негізгі объектісі индивидуумдар тілі, индивидуумдар психологиясы дейді.
Солай дей түра ол, екінші жағынан, тілде даралықпен бірге жалпылық та
болады, бұл екеуі бірлікте. Индивидуумдағы бар нәрсе, екінші жағынан
жалпынікі, жалпы адамдық болып табылады. Олай болатыны барлық индивидуумдар
психикасы біркелкі болады. Бұл біркелкілік — жалпылықтықтың әлеуметтіктің
негізі дегенді айтады. Сөйтіп, Бодуэн де Куртенэ-нің психологизмі
индивидуалдық қана емес, әлеуметтік те психологизм болып шығады. Бұл бүкіл
Қазан лингвистикалық мектебіне тән тұжырым. Бұлардың көтерген тағы бір
мәселесі—тілдің статикалық және дина-микалық күйі деген мәселе. Жас
грамматизм ізімен бүлар да тілдің динамикалық күйін, яғни тарихын зерттеуді
бірінші орынға қоя отырып, екінші жағынан, тілдің статикалық күйін, яғни
жүйесін зерттеуге де көңіл аударды. Тілдің белгілі бір дәуірдегі күйін,
жүйесін айқындауда статикалық әдіс — таптырмайтын құрал дегенді айтты.
Мектептің, оның көсемі Бодуэн де Куртенэнің бұл пікірі өзінен кейінгі де
Соссюрдің статикалык, және динамикалық лингвистикасы дегендерімен үндес
келеді.
Қазан лингвистикалық мектебі, әсіресе Бодуэн фонема мәселесіне ерекше
назар аударды. Оның бұл саладағы еңбегі кейініректе Прага
структуралистерініқ фонема женіндегі зерттеулеріне күшті әсерін тигізді.
Қазан лингвистикалық мектебі құрамында Н. В. Крушевский, В. А.
Богородицкий сияқты кәрнекті лингвистер де болды. Кейінгі кезде бұл
мектептің бағытын қолдап, оны ілгері дамыта түскен ғалымдар — Щерба мен
Поливанов.
Тіл элементтерінің өзара қатынасы, байланысы күрделі, бірнеше
қатпардан тұратындығы анық. Оның сырын сөз бен сөйлемнің, семантика мен
фонемалардың, морфемалардың күрделі құбылысынан шығару керек. Айталық,
дыбыстардың дауыс пен салдардың қатысуына қарай бір үлгіде өз арасын өзінше
анықтаса, дауыстың жуан, жіңішкесіне қарай екі топқа жасалуына қарайды.
Фонациялық ауалардың түріне, шығу тәсіліне, дыбыс күшіне де қарай бірнешеге
бөлуге болады. Морфемаларды мағыналық қатынасына қарай, тұлғасына қарай,
қызметіне қарай т.б. бөлуге болады. Тілшілеріміздің еңбектерінде бұлай
байланысу үлгісіне қарай бірнеше топтарға бөлу дәстүрі бар. Мысалы, Ф. де
Соссюр тіл элементтерінің байланысына қарай екі жүйеге 1) ассоциациялы; 2)
синтагмалық байланыс деп екіге бөледі [8;155-165]. Бұл терминдерге анықтама
берген.., “слова в речи, соединяясь друг с другом, выступают между собою в
отношениях, основанных на линейном характере языка, который включает
возможность произносения двух элементов одновременно. Эти элементы
выстраиваются один за другим в потоке речи. Такие сочетания, имеющие
протяженность, можно назвать синтагмами,” – деп синтагмаға анықтама берсе,
“...они (структ.–О.М.) не опираются на протяженность, локализуются в мозгу и
принадлежат тому хранящемуся в памяти у каждого индивида сокровищу, которое
и есть язык. Эти отношения мы будем называть ассоциативными отношениями,” –
дейді [8;155-156]. Ф де Соссюрден кейін бұл қатынасты зерттеген ғалымдар,
негізінен, оның пікірін қабылдаған. Кей ғалымдар кеңес тілшілері,
ассоциациялық байланысты толық қабылдайды. Себебі оның психологиялық
көзқарасын қабылдайды да, оны парадигмалық байланыс деп өзгерткен.
В.М.Солнцев тілдік жүйе бойынша көлемді еңбек жазып, онда Ф. де Соссюрдың
терминін өзгертіп қолданады, бірақ себебін айтпаған, анықтамасында ұғым
түсінігін енгізген. Салыстырғанда, “Понятие парадигматичных отношений
обычно связывают с характеристикой собственного языка, понятие
синтагматических отношений с характеристикой речи ...парадигматические
отношения можно назвать внутреклассными отношениями между элементами,
сооставляющим один класс,” – деп анықтаған [10;68-69]. Б.Н.Головин Ф де
Соссюрдың психологизмін дөп басады, бірақ оның еңбегін де жоғары бағалайды:
“Учение Ф. де Соссюра о синтагматических и ассоциативных отношениях в языке
привлекает своей глубиной,” – деп жазбады [1;202]. Бірақ ол Соссюрдың
психологизміне терең бармай, оны осы пікіріне сүйене отырып, тілдік жүйеге
өтеді де парадигмалық байланыс бір деп есептейді: “Так, очевидно, что
ассоциативным отношениям дается психологическое, а не объективно языковое
структурное толкование” – дегені дәлел [1;168]. Дегенмен, қазіргі
тілшілердің барлығы да, егер жүйемен айналысатын болса, Ф. де Соссюрдың
пікіріне соқпай кете алмайтындығы анық. Бірақ олардың қалай шешетіндігі
екінші нәрсе.
Жоғарыда “тілді жүйелі құбылыс” деген тезисті дұрыс деп мойындайтын
болсақ, тіл элементтері тек екі байланыспен (парадигмалық, синтагмалық)
ғана шектейміз бе? Мысалы, ата, апа, әке, бала, әже, қарындас, сіңлі сияқты
сөздер арасындағы байланыс пен “ұстаз атаңнан ұлық”дегенде сөздер
арасындағы байланыс басқаша болады. Осы екі байланыста көпшілік мойындайды,
оның негізінде Ф. де Соссюрдың көрсеткен ассоциациялық байланыс пен
синтагмалық байланыс жатыр. 1972 жылы жарық көрген “Жалпы тіл білімі” деген
үш томдық еңбектің авторлары жеті түрлі байланыс бар деп есептейді: “Среди
структурных отношений наиболее часто используют следующие типы, из которых
путем комбинирования можно получить и некоторые более сложные виды
отношений:
1. Прадигматические и синтагматические
2. Отношения порядка расположения или дистрибутивные
3. Отношения логического предопределения элементов
4. Отношения конститутности
5. Отношения симультанности (одновременности) – сукцешвности
(последовательности)
6. Отношения воплощения (манифестация, реализация)
Отношения торжества - различия” [6;168].
Бақылау сұрақтары:
1. Москва мектебінің өкілдері, оларға тән белгілер.
2. Қазан мектебі
3. Женева мектеп өкілдері, Соссюрдің тілді бірнеше жүйеге бөліп қарастыруы
Лекция тақырыбына сәйкес ОМөЖ тапсырмасы: Ф.Де Соссюр – тілдегі
таңбалар жүйесі, сөйлеу жүйесі, тілдік таңбалардың қасиеті туралы тақырыбы
бойынша реферат жұмысын орындау.
№4 лекция
Лекция тақырыбы: Соссюрдің тіл туралы постулаттары, бүгінгі күні жалғасын
табуы.
Лекция жоспары:
1. Соссюрдің тіл туралы постулаттары, тіл туралы ғылыми бағыттары
2. Соссюр ғылымының бүгінгі күні жалғасын табуы.
Лекция мақсаты: Соссюрдің тіл туралы постулаттары, тіл туралы ғылыми
бағыттары, көзқарастары, Соссюр ғылымының бүгінгі күні жалғасын табуы, жаңа
ғылыми ізденістердің жаңа лингвистиканың бағыттарын дамытуы туралы ғылыми
көзқарас қалыптастыру
Лекция мазмұны.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz