Топырақ және оның құнарлығы туралы ұғым

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

Биологияны оқыту теориясы мен әдістемесі кафедрасы

Тақырыбы: Топырақ және оның құнарлығы

туралы ұғым

Орындаған: Бекова К

Тобы: ЕП-03-3К2

Қабылдаған: Кемелбекова Г.

Шымкент 2006 ж.

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

Топырақ жайлы жалпы мағлұмат.
Үгілу, және оның түрлері.
Топырақ түзілудегі микроорганизмдердің ролі

4. Топырақ құнарлылығы

5. Топырақ құрамы

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиет

ТОПЫРАҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰНАРЛЫҒЫ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ

Топырақ, оның пайда болуы және жетілуі

Топырақтану құрылымының негізін салушы, еліміздің атақты ғалымы В. В. Докучаевтың сипаттамасына қарағанда, «топырақ дегеніміз - түрлі климат жағдайларының (жарық, жылылық, ауа, ылғалдық) әсерінен өсімдіктер мен жануарлардың, ал мәдени түрге келтірілгенде адамдардың да қатысуымен өңделген және өзгерген мәдени өсімдіктерді қоректік заттармен қамтамасыз ете алатын құнарлылығы бар жер бетінің ең жоғарғы қабаты».

Аталған өзгерістер топырақ тузілу факторларының әсерімен болады. В. В. Докучаев бұл факторларға аналық жынысты, ауа райын, өсімдікті, жер бедерін, жердің жас мөлшерін тipi организмдер кұрамын жатқызады.

Топырақ - тipi және өлі табиғатка тән бipнeшe сипаты мен қacиeтi бар табиғи ерекше құрылым. Топырақ судың, ауаның және организмдердің литосфераның жоғары қабаттарына әсер етуінен пайда болады және ол бip-6ipiмeн байланысты қабаттардан тұрады.

Топырактың табиғи құнарлылығы оның құрамына, касиетіне, топырақ түзуш1 факторларға байланысты болады. Топырақ түзуші негізгі факторлар - ауа райы, топырақ түзуші тау жынысы, өсімдік, және жануарлар дүниесі, белгілі 6ip аймақтың жер бедері мен геологиялық жасы, сондай-ақ адамның шаруашылық әрекеті.

Топырақ қыртысы күн қуатының, судың, ауаның, жылудың әсерінен бұзылатын қатты жыныстардан тұрады. Тау жыныстарының аталған факторлардың әcepiнeн бұзылуын және қопсыған майда шөгінді жыныстардың пайда болуын үгітлу дейміз. Тау жыныстарының үгітлуінен топырақ жетіледі. Топырақтың қалыптасуы оның түзілуімен байланысты. Үгітілу мен топырақ түзілу бip мезгілде болады әрі өзара тығыз байланысты.

Топырақтың физикалық қасиеттері - су, ауа өткізгіштігі, су тартқыштығы, топырақ түзуші қабатының тұтқырлық (механикалық) құрамы мен құрылым ерекшелігіне байланысты. Топырақ тау жыныстарының әр түрлі жолдармен үгілуi және микроорганизмдер-тipшілiк әрекеттері нәтижесінде түзіледі. Топырақ түзілетін тay жыныстарын аналық немесе топырақ түзуші жыныстар деп атайды. Бұл жыныстар жел, су, температура т. б. жағдайлардың әсерінен үлкен құбылыстарға ұшырап отырады. Тау жыныстарының және ондағы минералдың осындай өзrepicкe түсуін угілу деп атайды. Үгілудің үш түpi бар. Олар физикалық, химиялық, және биологиялық үгілулер. Физикалық үгілу жылудың, судың, ауаның, әсерінен өздігінен үгітіледі. Тау жыныстары күндізгі күн сәулесінің қуатынан қызатын, ал түнде терең қабаттарымен салыстырғанда жыныстардың жоғарғы қабаттарының неғұрлым шапшаң сууынан жарылу әрекеті жүре бастайды. Тау жыныстары механикалықщ жолмен бұзылады. Бipaқ олардың химиялық және минералдың құрамы өзгермейді. Физикалық жолмен үгілудің ең басты ceбeбi - жоғары температура. Температура әсерінен тау жыныстары, әр түрлі минералдар бірде ұлғайып, бipдe кішipeйеді де, бастапқы формасын жоғалтып үгіле бастайды. Тау жыныстарының жарықтарына жауын-шашын кезінде жиналған ылғал жарықты ұлғайтады. Cөйтіп жыныстар бұзылып, үгіле береді.

Химиялық жолмен үгілгенде тау жыныстарындағы минералдардың құрамы өзгepiп, жаңа минералдар түзіледі Бұл процестің негізгі ceбeбi - құрамында көмір қышқылы мен oттегі мол атмосфералық су. Химиялық үгілу процeci тау жыныстарының суда еруінен және одан әрі тотығуынан басталады да, сапасы жағынан жаңа минерал қосылыстары пайда болуымен аякталады Сөйтіп, ұсақ бөлшектерге ыдыраған осы минералдар қайтадан өзара қосылысқа түciп, жаңа жыныс құрайды.

Химиялық және физикалық үгітлуден пайда болған тау жыныстарының үriндici жел мен судың күшімен кеңістікке тарайды оның өзінде де одан әpi уақталып, талай өзгеріске ұшырайды, алуан түрлі аналық жыныс түзеді Аналық жыныстар кеуектеліп, бойында су мен жылжымалы коректік заттар болады. Сондықтан да оларда тipi организмдердің пайда болуына қолайлы жағдай жасалады.

Биологиялық үгілу тау жыныстарындағы минералдардың механикалық және химиялық жолдарымен бұзылуынан болады. Бiрақ мұндай бұзылу, оларда тіршілік ететін организмдердің әректіне байланысты. Сөйтіп, топырақ тузілу пpoцeci кезінде биологиялық жолмен үгілу ең нeriзгi құбылыстардың бipi болып саналады Биологиялық жолмен түзілгенде тipi организмдер тау жыныста рынан өзше қажетті минерал заттарды алып, органикалық қосылысқа айналдырады. Биологиялық үгілу тіршіліктің пайда болуынан басталады. Ол тіршіліктер микроорганизмдердің тау жыныстарының минералды қосылыстары олардың қopeгi болғандықтан. Ал микроорганизмдер бөліп шығаратын органикалы қышқылдары тау жыныстарының химиялық құрамын біртіндеп өзгерткеннен қына, мүк өсімдіктерінің өcyiнe жағдай жасалады. Мүк пен қыналардың қураған қалдығын микроорганизмдер ыдыратады, органикалық заттар мен қоректік элементтер жиналып сақталады. Топырактың пайда болуынан оның қасиеті өзгереді. Мұндай ортада жоғары сатыдағы өсімдіктер пайда болады.

Өсмдіктер мен тipi организмдердің әсерінен топырақтың құнарлы қабаты өседі. Топырақтың жоғарғы қабаттарында жиналған құнарлы қыртысында өciмдiктepгe қажетті азот, фосфор, калии және басқа да қоректік элементтер болады. Әрине, бұл топырақ түзiлyдiң биологиялық үгілуден екенін дәлелдейді.

Топырақ - табиғат көркінің айнасы. Бұл сөзде көп мән бар. Топырақтың тік қазылған пішініне қарап, сол жердегі ауа райының, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің т. б. табиғат құбылыстарының тек қазіргі емес, өткен дәуірлерде қандай болғанын айта аламыз. Сонымен, топырақ жай жатқан өлі дене емес, жаратылыстың ерекше тарихи әрі табиғи денесі, оның пайда болу, жер бетіне таралу заңдылықтары мен қасиеттері бар. Оны топырақтану ғылымы зерттейді

Топырақтану ғылымының халық шаруашылығының басқа салаларымен байланысы.

Докучаевтің жетекшілігімен 1888 жылы ұйымдастырылған Ресейдегі топырақ зерттеу комиссиясы - бүкіл дүние жүзіндегі бұл саладағы бірінші топырақтану ғылымының ұясы еді. Бұл ғылымның дамуына Докучаевтің замандасы, орыстың ірі оқымыстысы П. А. Костычев, оқушылары Н. М. Сибирцев, К. Д. Глинка көп үлес қосты.

Докучаевтің қажырлы еңбегінін арқасында 1899 жылы ұйымдастырылып шыға бастаған топырақтану саласындағы ғылыми-теориялық «Топырақтану» (Почвоведение) журналы күні бүгінге дейін Ресей Ғылым академиясының топырақтану жөніндегі негізгі журналы болып келеді.

В. В. Докучаев ұйымдастырған топырақ зерттеу комиссиясы 1913 жылы Топырақтану ғылыми-зерттеу институты болып қайта құрылды. Бұған Қазан революциясынан кейін В. В. Докучаевтің есімі берілді.

Докучаев іліміне қазақстандық ғалымдар А. И. Безсонов, Ө. О. Оспанов, В. М. Боровский, А. М. Дурасов, Т. Т. Тазабеков, Р. Жанпейісов, Ж. У. Ахановтың қосқан үлестері өте мол. Қазақстан Республикасы Ұлттық академиясының Еңбек Қызыл Ту орденді Топырақтану институты - еліміздің топырағын жан-жақты зерттеп, оны халық шаруашылығына тиімді пайдаланудың негіздерін көрсететін басты ғылыми мекеме.

Бұл институт кең-байтақ республикамыздың жер қорын тиімді пайдаланудың ғылыми негіздерін жасауда біршама игілікті істер атқарды. Барлық облыстардың орта масштабты топырақ картасы жасалып, олардың сипаттамасы, агрономиялық қасиеттері, халық шаруашылығына тиімді пайдалану жолдары жеке-жеке монографияларда баяндалды. Институт қызметкерлері 1950 жылдары еліміздегі ауыл шаруашылық саласында ірі оқиға тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде көптеген экспедициялар ұйымдастырып, 100 млн гектардай жерді зерттеуге онын, 25 млн гектарын егістікке игеруге көмектесті. Республикамыздың сумен қамтамасыз етілген, суармалы егіншілік дамыған аудандары: Сырдария, Шу, Іле, Жайық, Талас-Ассы, Арыс өзендерінің бойлары ірі масштабты топырақ-мелиоративтік зерттеулермен қамтылып, бұл жерлерді суармалы егіншілікке тиімді пайдалану жолдары көрсетілген.

Топырақ түзілудегі микроорганизмдердің ролі

Топырақ микроорганизмдердің нeriзгi мeкeнi. Олардың саны және түрлері топырақтың түрінe және оның жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Топырақтың микроорганизмдерге байлығы соншалық тiпті оның бip грамында ауру қоздырмайтын кейбір бактериялар бipнeшe жүзден миллиардқа дейін кездеседі. Топырақтары микроорганизмдердің ең көбi бактериялар, әрине онда актиномицеттер де аз емес.

Топырақ ерекше дене болғандықтан оның төменгі жағында анаэробты, ал сырт жағында аэробты микроорганизмдер тіршілік етеді. Өсімдік тамырлары тараған жерлерде микроорганизмдер көптеп тіршілік ететіні байқалады. Ал әр өсімдік тамырының айналасында, сол өсімдікке тән микроорганизмдер топтасады да белгілі бip аймақ түзеді. Оны ризосфера деп атайды.

Әр түрлі топырақта ылғал мөлшері түрліше болып келеді. Ocыған байланысты онда тіршілік ететін микробтар саны да өзгеріп отырады. Шамадан тыс ылғал органикалық заттарды ыдырататын аэробты микроорганизмдер тіршілігі үшін тым қолайсыз. Сондықтан топырақтың ылғал режимін реттеу алдымен онда тіршілік eтiп, өсімдіктерге қоректік заттарды дайындайтын микроорганизмдердің тіршілігін жақсартуға негізделеді. Микроорганизмдердін, нeгiзгi пpoцecтepiнің белсенді жүруіне топырақтың механикалық құрамы да әсер етеді.

Топыраққа aya eнyi қиындағанда ондағы органикалық заттардың ыдырау қарқыны бәсендейді.

Топырақ қабатының жылынуы күн сәулесіне байланысты. Осы энергия көзінің әcepiнeн ондағы микробиологиялық процестер де жақсы жүреді. Микроорганиздер тipшiлiгi үшiн қышқылдың шамасы бірқалыпты дәрежеде болуы тиімді. Микроорганизмдер топырақтың беткі қабатынан өте терең қабаттарына дейін epcілі-қарсылы өтiп өмip сүре алады, сондықтан да топырақтың әр түрлі қабаттарына ылғыл, ауа жақсы өтетін болады. Әрине микроорганизмдерді микроскопсыз көре алмаймыз. Өсімдіктің тіршілігі үшін қажетті қоректі ол жасыл өсімдіктер жасаған органикалық заттардан алады. Олардың саны мен сапасы топырақ қабатындағы өсімдік қалдықтарының мөлшеріне байланысты. Танаптағы өciмдік қалдықтарын шірітетен организмдер аэробты, анаэробты бактериялардан басқа ашытқыш саңырауқұлақтарға бөлінеді.

Топырақ қабатындағы ауа мен оттегі болса аэробты бактерияларға қолайлы жағдай, ал топырақ қабатында оттегі жоқ болса анаэробты бактериялардың белсенділігі арта түседі. Eгicтік танаптары топырақ қабатында анаэробты жағдай жасалса өciмдік қалдықтарының шipyi яғни ыдырауы баяулайды, онымен жайлап шала ыдыраған, немесе жартылай ыдыраған өсімдік қалдықтары жинақталады, ал өciмдіктepгe зиянды қосылыстар мен қышқылдардың орын алуларына мүмкіндік туады.

Танаптағы топырақ кабатының құнарлылырын аэробты және анаэробты бактериялар өз алдына бөлек жоғары көтере алмайды. Егер олар бip мезгілде бірдей әрекет етсе ғана өсімдіктердің қоректік заты молаяды.

Аталған микроорганизмдерден басқа өсімдіктерге зиянды микроорганизмдер де аз емес, оларға қарсы күресуге агротехникалық шаралар жоспарланады.

Егншілікте дақылдардың өнiмi мен сапасын арттыруда әрине қopeктік заттар керек, ал оларды дайындауда микроорганизмдердің белсенділігін арттыруға топырақ қабатының температурасын қышқылды ортасын, ыдырататынын реттеуге өте-мөте органикалық тыңайтқыштармен тыңайтқанды қажет етеді.

Топырақ құнарлылығы

Топырақтың негізгі қажетті қасиеті оның құнарлылығы. Топырақ қабатында өсіммдіктерге қажетті қоректік заттардың қоры бар. Осы қор топырақ құнарлылығын анықтайтын басты шарттардың бipi. Тек құнарлы топырақтарда өнген дақылдардан мол әpi сапалы өнім алуға болады. Құнарлы топырақта қоректік заттар мол болады. Оның су, ауа, микробиологиялық белсенділігі бірқалыпты реттейді және механикалық құрамы жақсы болады. Әрине бұлар табиғат жағдайларына байланысты, әcipece ол топырақты өңдеу арқылы қоректік заттардың қорын молайтқанда ескepeтін жәйт.

Топырақтың құнарлылығы дегеніміз оның өсімдіктердің өciп дамуына сумен, қоректік заттармен және ауамен 6ip мезгілде қажетті мөлшерде қамтамасыз eтyi, сондай-ақ өсімдіктердің тipшілігін қолайлы жағдайда өткізу қабілеттілігі.

Өсімдік тіршілігінің барлық факторларына ықпал ететін агротехникалық және басқа шараларды комплексті жүзеге асырғанда ғана топырақтың құнарлылығын арттыруға болады. Агротехникалық шаралар дұрыс және дер кезінде жүргізілсе, табиғи топырақ құнарлылығының кемімеyiн толық қамтамасыз етуге мүмкіндік бар. Олар топырақты агробиологиялық, агрохимиялық және мелиopaтивтiк жағынан жақсартуға мүмкіндік туады.

Eгiншiлiктe табиғи құнарлылықпен жасанды құнарлылық деген ұғымдар бар. Табиғи құнарлылық деп адам баласы араласпай-ақ топырақта табиғи факторлар түзілу процесін айтады. Eгіншілікті игеруге байланысты топырақтың табиғи құнарлылығымен қоса енгізілген өңдеу шараларын жасанды құнарлылық дейміз. Топырақтың құнарлылығын арттыруға көптеген агротехникалық шаралар ықпал етеді топырақты ауыспалы eгicтeгi егінжайлардың орналасуына қарай өндеу тәсілдері, тыңайтқыштар қолдану, арамшөптерді құрту т. б.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.