Топырақ өңдеу тәсілдері мен әдістері

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Топырақ өңдеу тәсілдері мен әдістері

Жоспар

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Топырақты жүргізу техникасы
2. Топырақты терең өңдеудің тәсілдері
3. Топырақтың беткі қабатын өңдеу
ІІІ. Қорытынды
ІV. Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Табиғатты тануда топырақтану пәнінің алатын орны ереше. ХІХ ғасырдың
аяқ кезінде, көптеген ғалымдардың зерттеу бағыттары айқындалып, олардың
салалары нақталды. Минералогия – минералдарды, ал ботаника - өсімдіктерді
зерттейді, ал минералдардың өсімдікке, өсімдіктің минералға тигізетін әсері
ғалымдардың ой-өрісінен тыс қалды. Табиғатта барлық заттар бір-бірімен
тығыз байланыста екені белгілі. Табиғаттанудағы материяның қозғаушы күшін
қараған кезде, олардың қарым-қатынасы ең бірінші кезекте шығатындығын
К.Маркс пен Ф.Энегльс кезінде айтқан болатын. Міне сондықтан ХІХ ғасырдың
аяқ кезенінде табиғи пәндердің мамндырылуы мен бір-біріне деген қарым-
қатынасының нәтижесінде топырақтану пәні дүниеге келеді.
Топырақтану пәні, неге ХІХ ғасырдың аяқ кезінде пайда болды деген сұрақ
көптеген жағдайда халық арасында түсінбеушілік тудырады, себебі егіншілік
дамыған кезден бастап адамдар топырақпен таныс, яғни объективті, себептерге
байланысты топырақ туралы ілім әлде қашан даму керек еді. Бұл сұрақтың
шешімін табу үшін топырақ деген сауалға жауап беруіміз керек.
Былай қарағанда, бұл сұрақ өте оңай сияқты. Топырақты басып, оны өңдеп,
онда өмір сүреміз, көзімізбен байқай оның бейнесін жасай аламыз.
Топырақты минерлдарға да, өсімдіктерге де немесе жәндіктерге де
жатқызуға болмайды. Бірақта минералдар, өсімдіктер мен жәндіктер – табиғи
денелердің бірі. Міне, мондықтан, топырақта минерал, өсімдік және жануарлар
сияқты жеке табиғи дене құрамына кіреді. Бірақта топырақ табиғи
денеболғанымен ол бір мезеттебірнеше құрамдық бөліктерден тұрады, және осы
құрамдардың, топырақ түзуші агенттердің, яғни топырақ түзуші факторлардың
қарым-қатынасының нәтижесінде дамып пайда болады.

Топырақ өңдеу тәсілдері мен әдістері

Топырақты негізгі өңдеу тәсілдері, жүргізу техникасы және құралдары

Топырақ әр түрлі салмақтардың (өзінің, қардың, ауыл шаруашылық
құралдары мен машиналарының, тракторлардың, комбайндардың) әсерінен
тығыздалады, сондықтан ондағы ауа сыртқы атмосфера қабатына ығыстырылып
шығарылады, осы себепті топырақтағы ауа мен ылғал арасындағы оңтайлы
арақатынас бұзылады, яғни оның ылғалдылық және ауа режимдері нашарлайды.
Осындай қолайсыз жағдайды болдырмау үшін топырақты өңдеу керек.
Топырақты негізгі өңдеу деп алғы егістерді жинап алғаннан кейін оның
маңызды міндеттерін шешуге бағытталған, жеке немесе таяз өңдеу тәсілдерімен
жүргізілетін ең терең өңдеуді айтады. Топырақты негізгі өңдеудің бірнеше
тәсілдері бар. Оларға жерді аударып өңдеу, (жырту), аудармай өңдеу, терең
құпсыту, роторлы және құрама агрегетпен өңдеу тәсілдері жатады.
Топырақ өңдеу тәсілдері – дегеніміз оның кескінінің өзгеруіне,
өңделетін қабаттың тік бағытта тектік және антропологиялық түрлі
сапалылығына топырақ өңдейтін құралдар мен машиналардың жұмыс органдарының
әсер өтуінің сипаты мен дәрежесі.
Жерді аударып өңдеу немесе жырту. Бұл – ертеден келе жатқан топырақты
негізгі өңдеудің ең басты, әрі тиімді, тәсілдерінің бірі.
Топырақты аударып өңдеу – оны қайырмалы құралдармен тік бағытта
толығымен немесе жарым-жартылай өңдеу тәсілі.
Аударыа өңдеудің басты әдісі – жерді жырту. Жерді жыртқанда оның
қыртысы толық немесе жартылай аударылуы мүмкін. Жер жырту дегеніміз –
топырақты кем дегенде 1350 аудару,, ұсату және қопсыту мақсатыммен
жүргізілетін негізгі өңдеу әдісі. Жерді толық аударып жыртқанда оның
қыртысы 180 аударылады. Жерді жыртқанда оның беткі қыртысы астына түседі,
ал астыңғы қабаты үстіне аударылады. Жер ждыртук қайырмалы көп корпусты әр
түрлі маркалы аспалы ПЛН-3-35, ПН-4-35, ПН-8-35 типтес соқалармен жүзеге
асырылады.
Топырақ қыртысының жақсы аударылуы, ұсатылуы, соқаның қайырмасының
түрлеріне байланысты. Соқа қайырмаларының түрлеріне қарай бұрандалы,
цилиндрлі, жартылай бұрандалы және мәдени болып төртке бөлінеді.
Мысалы, соқаның қайырмасының түрі цилиндр тәрізді болса, топырақ жақсы
ұсатылады және араласады, бірақ нашар аударылады. Бұл соқалар
гранулометрлік құрамдары жеңіл топырақтарды отамалы дақылдар себілген
танаптарды жыртуға пайдаланылады. Бұрандалы қайырмасы бар соқамен жер
жыртқанда қыртыс жақсы аударылады, бірақ нагар ұсатылады. Мұндай соқалар
гранулометрлік құрамы ауыр сазбалшықты, шымды топырақтарды өңдеу үшін
қолданылады. Мәдени қайырмасы бар соқа цилиндрлі қайырмасы бар соқамен
салыстырғанда, топырақты жақсы аударады және жақсы ұсатылады. Дегенмен
мәдени қайырмасы бар соқамен жер жыртқанда оның сапасы онша жоғары
болмайды. Сондықтан жерді жыртқанда ол жақсы аударылуы, ұсатылуы және
қопсуы үшін соқалар ұсақ шолақ түренмен жабдықтылады. Шолақ түрен – негізгі
корпустың кішірейтілген түрі. Шолақ түренді корпустың алдына орнатады.
Шолақ түрен топырақтың беткі 10-12 см қабатын қиып алып жердің астыңғы
ылғалды қабатына түсіреді. Сондықтан органикалық қалдықтар жақсы ыдырап,
тез минерализацияға ұшырайды. Мұндай тәсіл мәдени жырту деп аталады.
Топырақты шолақ түренді мәдени соқамен жырту жер бетіндегі өсімдіктердің
органикалық қалдықтарын, арамшөптердің тұқымдарын, ауру қоздырғыштар мен
зиянкес жәндіктерін жұмыртқаларын, сондай-ақ органикалық және минералдық
тыңайтқыштарды топыраққа түгел сіңіреді. Сонымен қатар жерді шолақ түрені
бар соқалармен топырақтың жалпы және капиллярлық еместік қуыстылықтарының
көлемін ұлғайтады.
Жер жырту техникасы. Жер жыртудың айдамды, айдамсыз, шеңберлі және
тегістеп жырту сияқты техникалар бар. Осылардың ішінде республикада кең
тарағаны айдамды жырту.
Айдам дегеніміз – жер жырту агрегатының тура сызықты және оған кететін
шығынды азайтуды қаматмасыз ететін қарама-қарсы жақтары жарыспалы
(параллелді) болып келетін егіс танабының бір телімі. Жерді соқамен
жыртқанда, танаптың топырағы ішке не сыртқа қарай аударылады да, тұқыс
себуге немесе егін себер алдындағы топырақ өңдеуге кедергі келтіретін үйме
жалдар немесе айырма қарықтар (бороздалар) пайда болады.
Әрбір айдамды айыра немесе қаусыра жыртуға болады. Айдамның ортасынан
басталатын, ол жерде жал (үйме), ал айдамдардың арасында өзекше қарық пайда
болатын жер жырту әдісін айыра жырту дейді. Керісінше, айдамның шетінен
басталатын, оның ортасына өзекше қарық (ажырама), ал керісінше екі айдамның
ортасында жал болатын жер жырту әдісін қаусыра жырту дейді.
Қаусыра жырту айдамның оң жақтағы шетінен басталады. Бұл жағдайда
айдамның ортасында айырма қарық, ал олардың аралығында үйме жал пайда
болады. Мұндай қолайсыз жағдайды болдырмау үшін айдамды бір жыл айырып, ал
келер жылы қаусыра жырту керек.
Жерді айдамды жыртқанда, танаптың беті тегіс болу үшін жылда жер жырту
бағытын өзгертіп тұру керек.
Айдамның еніне қарай танапты тұзақшалап немесе тұзақсыз жыртуға болады.
Тұзақшалап жырту дегеніміз – қатар жатқан және ендері жалпақ айдамдарды
айыра немесе қаусыра жырту, ал тұзақсыз жырту ені жіңішке танаптарды
жыртқанда қолданылады. Бұл әдіспен жыртқанда агрегаттың бос жүрісі азаяды,
яғни еңбек өнімділігі артады, жанар-жағар майлар үнемделеді.
Тегістеп жырту. Жерді аталған тәсілмен жыртқанда, соқа топырақты бір
жағына ғана аударып отырады. Сол себептен танап беті тегіс болып келеді.
Жерді тегістеп жырту үшін айналмалы ПОН-30, ПОН-2-30 тәріздес
пайдаланылады. Айдамсыз – шеңберлі жырту өндірісте көп қолданыла қоймайды.
Жерді аудармай жырту. Топырақты аудармай жырту деген - өңделетін
қабаттың тектік қабаттарын өзгертпей өңдеу тәсілі.
Жер өңдеудің бұл тәсіліне қайырмалары алынып тасталған соқалар
қолданылады. Сонда қыртыс аударылмай, топырақ 35 см тереңдікке дейін
қопсытылады. Жерді аудармай жыртуды 3-4 жылдың ішінде бер рет жүргізген
дұрыс, ал қалған уақыттарда топырақты таяз өңдеу керек.
Жерді аудармай өңдеу тәсілі жауын-шашын мөлшері аз, яғни ылғалы тапшы
аймақтарда, сортаңды және құнарлылығы төмен топырақтарды жыртуға
қолданылады.
Жер жыртудың бұл тәсілінің кемшілігі арамшөптердің тұқымдары, ауру
қоздырғыштар мен зиянкес жәндіктердің жұмыртқылары мен қуыршақтары
топыраққа терең сіңірілмей, танаптың бетінде қалады. Сондай-ақ өсімдік
қалдықтары мен аңыздарда топыраққа сіңірілмей жердің бетінде қалып қояды.
Органикалық, минералдық және жасыл тыңайтқыштарды сіңіру мүмкіндігі
болмайды.
Бұл тәсіл Қазақстанда қолданылмайды. Оны кезінде Ресейдің Қорған
облысының Щадрин ауданында бұрынғы “Заветы Ильича” ұжымшарында өткен
ғасырдың елуінші жылдарының басында Т. С. Мальцев қолданған болатын.
Топырақты бұл әдіспен жырту үшін соқаның қайырмалары алынып тасталады,
яғни жердің қыртысы аударылмай, ол тек ғана қопсытылады.
Жазықтілгішпен өңдеу. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерд игеру
кезінде біраз қателіктер жіберілді. Солардың бірі – республиканың жері
күшті соғатын ашық далалық аймағында гранулометрлік құрамы жеңіл
топырақтарды соқамен жердің табиғи қыртысын аударып жырту болды. Аталған
аймақта жер өзінің өсімдік жамылғысынан айырылғаннан соң осында үнемі
соғатын күшті желдің әсерінен топырақ эрозиясы басталды. Осындай эрозиялар
республиканың батысында, оңтүстік-шығыс облыстардың тәлімі егіншіліктерінде
де байқалды. Тың игерілген 12 жылдың ішіндеғ яғни 1966 жылы республикада
жел эрозиясына 11 млн. га жер ұшырады. Топырақ эрозиясын болдырмау үшін
жерді өңдеу тәсілін өзгерту керек болды. Осының салдарынан өмірге
жазықтілгішпен өңдеу тәсілі келді. Ондай тәсілге жердің беткі қыртысын
аудармай, топырақты тереңге қопсыту жатады. Топырақты өңдеудің бұл тәсілін
бұрыңғы Бүкілодақтық ғылыми-зерттеу астық шаруашылығы институты, кейінірек
Қазақ ғылыми-зерттеу астық шаруашылығы институты қазіргі А.И.Бараев
атындағы ғылыми-өндірістік астық шаруашылығы орталығы мен Павлодардың
топырақты эрозиядан қорғау тәжірибе станциясының ғалымдары ойлап тауып, оны
өндіріске кеңінен енгізді. Бұл топырақ өңдеу тәсілі КПГ-250, КПШ-5, КПШ-9,
КПШ-11, ОП-8, ОП-12 культиваторлармен жүзеге асырылады.
Топырақты өңдеудің роторлы әдісі – қабаттардың әр түрлілігін жойып,
гомогенді (біркелкі) топырақ қабатын жасау үшін оны ұсату және мұқият түрде
топырақтағы өсімдік қалдықтары мен тыңатқыштарды араластыру үшін өңдеу
құралдарының айналмалы жұмыс органдарын қолдану арқылы әсер ету.
Топырақты өңдеудің құрамалы әдістері деп өңдеудің мақсаттарына,
жергілікті жердің климатына, топырағына, дақылдардың биологиялық
талаптарына және басқа жағдайларға байланысты топырақты аудармай, аударып,
және роторлы өңдеудің әр түрлі үйлестігін айтады.

Топырақты өте терең және арнайы өңдеудің тәсілдері

Топырақты өте терең өңдеу тәсілдері дегеніміз – арнайы құралдар мен
машиналардың көмегімен оқтын-оқтын топырақтың тетік кескінін іргелі
өзгертіп, тік бағытта оның қабаттарын 35 см-ден көп тереңдікке өзара
ауыстыру. Бұған топырақты екі қабаттап және үш қабаттап және плантажды
жырту жатады.
Плантажды жырту деген топырақты плантажды соқамен 40 см-ден кем емес
тереңге өңдеу тәсілі. Плантажды жырту жұзімдіктерге, бақтарға, жеміс
ағаштарын, орман алқабының көшет шыбықтарын отырғызуға арналған жерлерді
терең (50-75 см) өңдеу үшін қолданылады. Танапты плантаждықтәсілмен
жыртқанда, топырақ қабатын мейлінше қопсытып, үстіңгі қабаттағы
қарашіріндіні өсімдіктің тамыр жүйелері жайылған тереңдікке түсіреді де,
төменгі топырақ қабатын бетке көтереді. Топырақты өңдеу терең өңдеу ондағы
ылғалды, ауаны, қоректік заттарды қолайлы түрде реттеп, сол қабаттағы
микроорганизмдердің белсенділігін арттырады, сөйтіп өсімдіктің жақсы өсіп-
дамуына қолайлы жағдай жасайды. Аталған топырақ өңдеу тәсілі плантажды
соқаны қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Топырақты арнайы өңдеу тәсілдеріне бұдан басқа фрезалау, саңылаулау,
ің тәрізді қуыстар жасау т. б. жатады.
Фрезалау- өңделетін қабатты фрезамен майдалауды, мұқитят араластыруды
және қопсытуды қамтамасыз ететін топырақ өңдеу тәсілі.
Фрезаның белсенді жұмыс органдары топырақтың өңдеу қабатын мұқият
уатады, араластырады және қопсытады, сондықтан егін себуге қолайлы жағдай
жасалады. Топырақты фрезалағаннан кейін ешқандай тырмалаудың,
культивациялаудың қажеті жоқ.
Топырақтың жақсы уатылуы, араласуы, қопсуы, органикалық қалдықтардың
және тыңайтқыштардың өңдеу қабатында біркелкі жайылуы арқасында оның
биологиялық белсенділігі жоғарылап, ауыл шаруашылық дақылдарының жақсы өсіп-
дамуы үшін қолайлы жағдай жасалады.
Фрезалаудыі бір артықшылығы топырақты өңдеуді ерте бастауға және
минималдауға мүмкіндік туғызатындығы. Топырақты фрезалау фрезаны қолдану
арқылы жүзеге асырылады.
Саңылаулау. Топырақтың су өткізгіштігін жақсарту және оның сумен
шайылуын азайту мақсатымен саңылаулағыштармен терең тіліктер жасалатын
өңдеу әдісін саңылаулау дейді. Саңылау күзгі жауын-шашынды, көктемгі қар
суын топыраққа жақсы сіңіру үшін жасалады. Бұл тәсіл су эрозиясымен күресу
үшін қолданылады. Ол үшін арнаулы саңырау жасағыштармен ені 3-5 см, ал
тереңдігі 0,6-0,7 метрге дейін жететін саңылаулар жасалады. Аталған әдіс
беткейлі жерлердегі гранулометрлік құрамы ауыр топырқтарды ылғал тоқтату
үшін және топырақ шайылуына қарсы жүргізіледі.
Бұл тәсіл кейінгі кездерде Қазақстанның солтүстік облыстарында пар
өңдеу жүйесінде қолданылып жүр, себебі парға ықтырма сепкенде, онда қар
қалың жиналып, көктемде оның еріген суы топыраққа сіңіп үлгермей су
эрозиясын тудырады. Сондықтан осы мол су топыраққа жақсы сіңуі үшін оны
саңлаулайды.
Ін тәрізді қуыстар жасау – топырақта тышқан ішіндей көлденең қуыстар
жасайтын арнайы өңдеу тәсілі. Бұл тәсіл гранулометрлік құрамы, ауыр, су
өткізгіштігі нашар топырақтардың ылғал-ауа режимдерін жақсарту мақсатымен
қолданылады. Ол үшін топырақтың 35-40 см тереңдігіне жердің бетіне
параллель орналасқан диаметрі 6-8 см дейінгі дөңгелек індер жасалады.
Оладың арақашықтығы ыза суының тереңдігіне байланысты. Егер жерасты суы 20-
25 см дейінгі тереңдікте жатса ін тәрізді қуыстардың арақышықтығы 2 метр,
ал 30-35 см болғанда – 4 метр шамасында болуы керек.
Топырақта ін тәріздес қуыстар ондағы артық ылғалды әкету және ыза суы
жер бетіне жақын (20-30 см) орналасқан жағдайда өңдеу қабатының аэрациясын
күшейту үшін жасалады.
Топырақты қат-қабаттап жырту. Топырақты өңдеудің бұл арнайы тәсілі
құнарлылығы төмен сортаң жерлерді бір рет терең жыртумен қатар, олардың
қабаттарын қажетті деңгейге дейін араластырады және топырақты мәдени түрге
келтіруге арналады. Егер соқаның корпустары бірінен-бірі әр түрлі деңгейде
орналасса, онда топырақтың төменгі қабаты үстіне шығарылады. Жерді арнайы
өңдеудің бұл тәсілі екі және үш сатылы ПЯ-3-35 типтес соқалар арқылы жүзеге
асырылады.
Топырақты екі қабаттап өңдеу – оның өңделетін қабатының жоғары бөлігін
аудару, төменгі бөлігін қопсыту немесе жоғары және төменгі бөліктерін өзара
орын алмастыру мақсатымен жүргізілетін топырақ өңдеу жүйесі. Топырақты бұл
тәсілмен өңдегенде, жердің жырту қабаты екіге бөлінеді, әрқайсысы жеке
өңделіп, олардың қыртыстары толық аударылады, ал біраз уақыт өткен соң ол
бөліктердің орындары ауыстырылады.
Топырақты үш қабаттап өңдеу – оның өңделетін қабатын үшке бөліп, оларды
толық немесе ішінара орын алмастыру әдісі. Сол әдіспен топырақты өңдегенде
оның жоғары 10-15 см қабаты төменге түсіріледі, төменгі 25-40 см қабаты
жоғары шығарылады, ал ортаңғы 15-25 см қабаты өз орнында қалады. Әр
қабаттың аударылу қалыңдығы жергілікті жердің топырақ жағдайына байланысты
өзгеіп тұруы мүмкін.
Жерді осылай етіп жыртқанда өңделетін қабаттың жалпы тереңдігі 35-40 см-
ге жетеді. Топырақты екі немесе үш қабаттап өңдеу тәсілі оңтүстік
Қазақстанның суармалы егіншілігінде, әсіресе мақта егістігінде қолданылады.
Өйткені бұл жердің сор және сортаң топырақтарын дағдылы тәсілмен, яғни
кәдімгі соқамен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.