Транзиттік жүк тасымалдаулары саласындағы көліктік-логистикалық орталықтардың дамуы

Пән: Транспорт
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 656.212.6.073 Қолжазба құқығында

БАЙМБЕТОВА АСЕЛЬ БАТЫРХАНҚЫЗЫ

Транзиттік жүк тасымалдаулары саласындағы
көліктік-логистикалық орталықтардың дамуы
(темір жол көліктік өткелдер мысалында)

08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(көлік-коммуникация кешенінде)

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми

дәрежесін ізденуге дайындалған диссертацияның

авторефераты

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс М. Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және коммуникациялар
академиясында орындалған

Ғылыми жетекшісі экономика ғылымдарының докторы
Алпысбаев С.А.

Ғылыми кеңес беруші техника ғылымдарының докторы
Бекжанова С.Е.

Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы
Туркебаев Э.А.,

экономика ғылымдарының кандидаты Мухаметжанова А.В.

Жетекші ұйым С. Торайғыров атындағы
Павлодар мемлекеттік
университеті

Қорғау 2009 жылдың 2 наурызында сағат 1400-де М. Тынышпаев атындағы
Қазақ көлік және коммуникациялар академиясының диссертация қорғау бойынша Д
14.50.05 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді.
Мекен-жайы: 050012, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 88. БЖИ
мәжіліс залы, факс 8 (727) 292-57-21.

Диссертациямен М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және коммуникациялар
академиясының кітапханасында танысуға болады: 050012, Алматы қаласы,
Шевченко көшесі, 97, тел.: 8 (727) 292-69-98.

Автореферат 2009 жылдың ___ ___________таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы Смағұлова Н. Т.
КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Логистиканың жетістіктерін темір жол
көлігінде пайдалану транзитті көлік әлеуетінінің тиімділігін арттырудың
кепілі, әрі әлемдік көлік жүйесіне белсенді интеграцияланудың формасы болып
табылады. Соңғы жылдары стратегиялық мүмкіндіктері мол көлік саласының
ағындық экономикалық процестерде негізгі қызмет атқарып отырғандығын атап
айту қажет. Бүгінгі күні тасымалдау көлемін ұлғайту, көптеген отандық жүк
және жолаушы тасымалдаушылар мен экспедиторлардың іс-әрекетінің
экономикалық тиімділігін арттыру міндеттері өзектене түсті. Логистика
принциптерін енгізу және Қазақстан территориясындағы транзиттік жүк
тасымалын басқарудың логистикалық принциптерін дамыту арқылы тасымалдау
процесін қазіргі талаптарға және халықаралық стандарттарға сай қамтамасыз
ететін жаңа технологияларды пайдалану көлік саласының сапалы өрлеуіне
мүмкіндік беретіндігін шетел тәжірибесі растап отыр. Дағдарысқа қарсы
бағдарлама шеңберінде Қазақстан экономикасының тұрақтылығын нығайту
мақсатында үш жылдық бюджеттен көлік инфрақұрылымын дамытуға жалпы ішкі
өнімнің 4,5% құрайтын, 700 млрд. теңге үлестіру қарастырылып отыр.
Қазақстан Республикасының 2015 жылдарға дейінгі Көлік стратегиясын
жүзеге асыру әлемдік көлік жүйесіне интеграциялану, ұлттық көлік
заңнамасының халықаралық заңдармен үйлесімін, көлік жүйесінің бәсекеге
қабілетті болуын қамтамасыз ету, мультимодальді тасымалды дамыту,
технологиялық процесс логистикасын халықаралық стандарттарға сәйкестендіру
мақсатында транзиттік әлеуетті қарқынды дамытуды және республика
территориясына халықаралық көлік ағындарын тартуды қарастырады.
Көлік логистикасы мамандандырылған логистикалық орталықтар арқылы жүк
ағындарын оңтайландыру мен ұйымдастырудың жаңа әдістемесі ретінде көлік
ағындарының тиімділігін арттыруға, көлік қызметін ұсынатын өндірушілер мен
тұтынушылар шығындарын азайтуға мүмкіндік жасайды.
Логистиканы пайдаланатын отандық кәсіпорындар, дәстүрлі қалыпта жұмыс
жасайтын кәсіпорындармен салыстырғанда, ішкі және халықаралық
тасымалдауларда тұрақтылық, болжау мүмкіндігі, бәсекеге қабілеттілік сияқты
бірқатар артықшылықтарға ие. Келешекте логистика көлік компанияларына ішкі
және сыртқы нарықта қаржылық тұрақтылыққа жетуге, тасымалдау көлемін
арттыруға мүмкіндіктер береді.
Қазақстан Республикасының және кеңес дәуірінен кейінгі кеңістіктегі
басқа мемлекеттер экономикасының көлік саласын мемлекеттік реттеудің
әлсіреуіне байланысты көлік қызметтері нарығындағы бәсекелік ортада
түбегейлі өзгерістер орын алды. Тауар қозғалысы мен бөлінісінде айқын
аңғарылатын жаңа көліктік-логистикалық жүйелер біртіндеп тұрақтанып келеді.
Халықаралық жүк айналымына қызмет көрсетуде мульти- және интермодальді
(аралас) тасымалдаулардың ролі артып, көлік қызметіне деген сұраныс пен
ұсынысты қалыптастырудағы экспедиторлық кәсіпкерліктің мәні күшейіп отыр.
Көлік дәліздерін дамыту және игеру – отандық тасымалдаушылардың көлік
нарығындағы үлесін арттырудың бірден бір жолы. Көліктік қызмет экспортына
сұраныс 2010 ж. әлемдік көрсеткіш бойынша жылына 8– 9 млрд.
долл. жетуі мүмкін. Болашағы мол осы нарықта клиенттерге неғұрлым ұтымды
шарттар ұсыну – маңызды, әрі шешімі табылатын міндет. Шетелдік
тасымалдаушылар дәстүрлі айналмалы маршруттармен салыстырғанда, халықаралық
көлік дәліздерінің қазақстандық құрамдасын пайдалану арқылы бір
контейнерден 600 долл. дейін, әуе рейсінде 50 мың. долл. дейін үнемдейді.
Бұл Қазақстан Республикасы арқылы өтетін транзиттік ағындар пайдасына
шешудің маңызды дәлелі бола алады.
Көлік логистикасын ұтымды пайдалану үшін заңнамалық және нормативтік-
құқықтық базаны жетілдіру қажет. Логистиканың отандық нарықта дамуына
мүмкіндік жасап, шекарадан өту кезінде жүкті көліктік - кедендік
рәсімдеуге, сонымен қатар тиімді тасымалдау мөлшерлемесін қамтамасыз етуге
өзгерістер енгізу қажет. Қазіргі халықаралық көлік ағындарына қызмет
көрсетуде пайдаланатын техникалық базалар мен терминал технологиялары
түбегейлі өзгерістерді қажет етеді. Әңгіме қазіргі логистикалық
тұжырымдамадағы жүк ағындарының дәліздік жүйесіндегі басты буын болып
табылатын логистикалық орталықтар мен жүк терминалдарының қызметін
сәйкестендіру туралы болып отыр.
Мәселенің ғылыми-тәжірибелік деңгейде қарастырылуы. Логистиканың
теориясы мен тәжірибесін дамытуға байланысты, оның өзекті мәселелерін
зерттеумен америка зерттеушілері М. Портер, М.Д. Бауэрсокс, М. Линдерс,
Х. Фирон, Дж. Джонсон, Д. Вуд, француз мамандары Э. Мате және Д. Тиксье,
көлік ағындарының қызметі саласын зерттеуші Л.Б. Миротин, П.В. Куренков,
А.Ф. Котляренко, Ф. Николайчук, О.А. Новиков, С.А. Уваров, Ю.М. Неруш және
т.б. сияқты ресей экономистері айналысқан.
Темір жол көлігіндегі логистика теориясының дамуына сүбелі үлес қосып,
оның дамуының анағұрлым тиімді жолдарын ұсынған Б. Айтбеков, Н.К.
Исингарин, Р.К. Сатова, Е.Е. Қарсыбаев, Н.В. Никифорова, Л.Ф. Сухова, Ю.И.
Лавриненко, Т.М. Бергалиев, А.Ш. Шабанов, А.Л. Шалабекова сынды
қазақстандық ғалымдар да баршылық.
Қазіргі электрондық, коммуникациялық, ақпараттық технологияларды
кеңінен қолдануға негізделген халықаралық көлік дәліздерінің қызметі
саласындағы транзиттік тасымалды кешенді бақылау қажет. Логистикалық қызмет
көрсету орталықтарында қозғалыс туралы on line режимінде және жоспарланған
маршруттардың кестесі шегінде қозғалысты тәртіпке келтіруге қабілетті
транзиттік тасымалдау жағдайындағы шарттар мен өзгерістер туралы алдын ала
толық әрі шынайы ақпараттың болуын қамтамасыз ету аса маңызды.
Батыста логистика көлік саласында ондаған жылдар бойы табысты
қолданылып келеді. Осы уақыт аралығында тасымалдаудың жалпы шығындарын
мүмкіндігінше төмендету, оңтайландыру, логистикалық қызметтердің
экономикалық тиімділігін арттыру, оны ақпараттық және технологиялық
қамтамасыз етуге бағытталған тәсілдемелер жан – жақты қарастырылып келеді.
Шет елдік нарықтарда логистикалық және басқа да қызметтердің жаңа, кешенді
түрлерін ұсынатын фирмалардың қызметі үлкен сұранысқа ие. Оларға, мысалы,
аутсорсинг — өндіргіш-кәсіпорындарды өніммен қамтамасыз ету, өткізумен
байланысты бірқатар әрекеттерден босататын қызмет түрі жатады. Осымен
байланысты көліктік логистикалық, әсіресе мультимодальді тізбектерді
ойластыру мен жетілдірудің маңызы арта түседі.
Осы мәселелер диссертациялық зерттеу жұмысының өзектілігін анықтау мен
тақырыбын таңдауға ықпал етті. Логистикалық менеджмент құралдарын және
нақты теориялық аппаратты тәжірибеде қолдануға алғаш сұраныс білдірген
Қазақстан темір жолы саласындағы өзгерістер логистиканың ғылыми
әдістемесіне және тәжірибелік әдістеріне деген сұраныстың туындауына дәл
келді. Қазақстан темір жолы саласын қайта құрылымдау және оның бөлімдерін
коммерцияландыру барысында материалдық – техникалық қамтамасыз етуді
ұйымдастыру да өзгере бастады. Нақты айтсақ, табиғи монополия субъектісінің
тендерлік нарықтық негізде өндірістік қажеттіліктер үшін материалдық
қорларды, жабдықтарды сатып алу тәртібі, тасымалдау қызметі салаларын
коммерцияландыру көлемі өзгерді.
Темір жол саласын әрі қарай қайта құрылымдаудың теоретикалық-
тәжірибелік мәселелерінің белгілі бір дәрежеде әзірленгендігіне қарамастан,
көлік логистикасын дамыту проблемалары анағұрлым терең экономикалық
талдауды, ғылыми жалпылау мен жүйелеуді қажет етеді. Дамыған елдердің темір
жол көлігін дамыту мен қайта құру тәжірибесін, сонымен қатар Қазақстандағы
жаңартулар мен өзгерістер тәжірибесін пайдалана отырып, темір жол тасымалы
технологиясын басқарудың логистикалық жүйесін дамытуға ықпал ететін ғылыми-
теориялық әдістемесін тереңдету қажет.
Ғылыми жұмыста Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясының жүк
тасымалдау саласында логистикалық орталықтар ұйымдастыру мәселесіне назар
аударылған, республиканың көлік кешенінің стратегиясы мен келешектегі
дамуына ықпал ететін логистиканың ролі мен маңызы анықталған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Транзиттік темір жол жүк тасымалы
жүйесіндегі логистикалық орталықтарды дамытудың теориялық және тәжірибелік
ұсыныстарын әзірлеу диссертациялық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Белгіленген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер анықталды:
– нарықтық экономикадағы логистикалық қызметті классификациялау
жүйесінде көлік логистикасының теориялық қағидаларын айқындау және
нақтылау;
– Қазақстан Республикасының темір жол жұмысының нәтижелерін және
логистикалық модельдерді құрудың шетелдік тәжірибесін зерттеу негізінде
көліктік-логистикалық орталықтарды құрудың объективті алғышарттарын
анықтайтын факторларды айқындау;
– халықаралық көлік дәліздеріне тартылу аймағындағы ірі көлік
тораптарында, шекара темір жол станциялары базасында логистикалық
орталықтар құрудың әдістемелік тәсілдерін әзірлеу;
– халықаралық транзиттік жүк тасымалы жүйесінде көліктік-
логистикалық орталықтар құрудың қажеттігін және тиімділігін негіздеу;
– транзиттік жүк ағындарының көліктік-логистикалық орталықтарын
ұйымдастыру құрылымы мен моделін әзірлеу.
Зерттеу пәні – халықаралық көлік дәліздері мен темір жол өткелдерінде
орындалатын транзиттік тасымалдардың көліктік логистикасын ұйымдастыру мен
басқару жүйесіндегі экономикалық қатынастар.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасының Қазақстан темір жолы
ұлттық компаниясының жүк тасымалдау логистикасы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – көлік саласындағы
тауарлық – материалдық қорларды ұйымдастыру мен үлестіру жөніндегі
экономикалық теория қағидалары; логистикалық шығындардың табысты, әрі
тиімді болуы тұрғысындағы логистикалық және стратегиялық менеджмент
теориясының қағидалары. Жүк жеткізу кезектілігін басқарудың көліктік-
логистикалық жүйесін дамытуға орай қазақстандық және шетелдік ғалымдар мен
мамандардың ғылыми-әдістемелік әзірлемелері, темір жол көлігінің жұмысын
реттеуші халықаралық, отандық нормативтік-құқықтық, заңнамалық құжаттар.
Шетелдік және қазақстандық ғалымдардың логистиканы ұйымдастыру
эволюциясы, жүк тасымалын ұйымдастыруда материалдық, қаржылық және
ақпараттық ағындардың интеграциясы дәрежесіне ықпал ететін логистика
қағидаларының, формалары мен құралдарының дамуы бойынша зерттеулері
пайдаланылды.
Міндеттерді шешу барысында салыстырмалы және экономикалық талдау,
математикалық статистика әдістері, талдау және графикалық зерттеу әдісі,
сараптамалық бағалау әдістері пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
– темір жол көлігінде транзиттік тасымалдауды жүзеге асыруда темір
жол көлік өткелдері жүйесіндегі көліктік-логистикалық орталықтың моделі
әзірленді;
– көлік ағындарының өзара әрекеттесу логистикасының көмегімен темір
жол көлігін басқа көлік түрлерімен үйлестіру ерекшеліктері мен негізгі
бағыттары негізделді;
– мультимодальді көлік тасымалдары және терминал операциялары жүйесін
дамыту шарттарында логистикалық орталықтарды дамытудың басым бағыттары
айқындалды;
– шекара маңындағы аймақтар мен өткелдерде халықаралық көлік
дәліздері бойынша көліктік жеткізілімдердің мультимодальді желісінің
тиімділік көрсеткіштері әзірленді;
– көліктік-логистикалық орталықтарды дамытудың бәсекелік артық-
шылықтары белгіленді.

Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдар:
– темір жол тасымалдары көлік логистикасының теориялық негіздерін
жүйелеудің әдістемелік тәсілдері;
– Еуропа – Қазақстан – Қытай бағытындағы транзиттік көлік дәліздері
логистикасының дамуының негізгі үрдістері;
– транзиттік темір жол дәлізінің көліктік-логистикалық орталығы
ұғымы;
– транзиттік темір жол жүк тасымалдарының көліктік-логистикалық
орталығының автор жасалған моделі;
– транзиттік темір жол жүк тасымалдарындағы ақпараттық және
терминалдық ағындардың құрылымы;
– Жетіген – Қорғас көлік дәлізі аумағындағы көліктік-логистикалық
орталықтар тиімділігін бағалау қорытындысы.
Жұмыстың ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілері; Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары; Қазақстан
Республикасы Үкіметінің темір жол саласы қызметін дамытуға бағытталған
қаулылары және басқа да нормативтік-құқықтық құжаттар; монографиялар,
диссертациялық жұмыстар; Қазақстан Республикасы Статистикалық агенттігінің
мәліметтері; Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникациялар министрлігі
департаменттерінің материалдары, Қазақстан темір жолы ұлтық компаниясының
есептері, мәліметтері, ғылыми әдебиетте және мерзімдік басылымдарда
жарияланған мәліметтер мен сараптамалық бағалаулар.
Диссертациялық жұмыстың сыннан өтуі және жүзеге асырылуы. Ғылыми
зерттеу жұмысының негізгі ғылыми нәтижелері халықаралық Транспорт Евразии
ХХI века атты V халықаралық ғылыми-практикалық конференция
материалдарында, Алматы, 2006 жыл; Наука и инновации на железнодорожном
транспорте атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция
материалдарында, Алматы, 2007 жыл; Актуальные вопросы управления
процессами перевозок на транспорте атты I халықаралық ғылыми- практикалық
конференция материалдарында, Алматы, 2007 жылы баяндалды.
Зерттеу нәтижелері көлік өткелдерінің логистикалық және кедендік
бөлімдерімен жұмыс істейтін Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның бөлімдерінің
жұмыс тәжірибесіне енгізілді, бұл өз кезегінде көлік ағындарының қозғалысын
жылдамдатуға, темір жол жүк тасымалы шығындарын азайтуға, терминалдар мен
қоймалар жұмысының тиімділігін арттыруға мүмкіндік берді.
Диссертациялық зерттеудің материалдарын, дәйектеулерін мен
ұсыныстарын Көлік логистикасы курсын оқытуда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін жариялау. Диссертация тақырыбы бойынша жалпы
көлемі 3,1 б.т. құрайтын 10 ғылыми мақала жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, 108 пайдаланылған әдебиет тізімінен
тұрады, соның ішінде 38 кесте, 12 сурет

лдаулар дамуын талдау нәтижесінде біріншіден, Қазақстандағы, сондай –
ақ шекаралас территориялардағы, тіпті магистральді бағыттағы
инфрақұрылымының қазіргі талаптарға жауап бермейтінін аңғартты және
транзиттік көлік дәліздері мен шекара маңындағы өткелдер көлемінде көліктік-
логистикалық орталықтарды ұйымдастыру мен салу негізінде әрі қарай
жетілдіруді қажет ететіндігі айқындады. Оны қажетті бәсекелік күйге келтіру
үшін инвестициялардың үлкен көлемі қажет. Тек ұлттық мүдде көзделетін
әлемдік көліктік жүйеге ену үшін транзиттік жүк тасымалдарын басқаратын
көліктік-логистикалық орталықтарды құруды қамтитын инвестициялық жобаларды
кезектеп жүзеге асыратын инвестициялардың ішк1. Қазақстан Республикасында
транзиттік тасымалдаулар логистикасын дамытудың теориялық негіздері.
Республиканың әлемдік көлік жүйесіне интеграциялану жағдайындағы көлік
логистикасын дамыту тұжырымдамасы қарастырылған, көліктік-логистикалық
жүйелерді дамытудың халықаралық тәжірибесі ескеріліп, транзиттік темір жол
тасымалдаулары жүйесіндегі көліктік-логистикалық орталықтарды
ұйымдастырудың теориялық негіздемесі жасалған.
Соңғы жылдары компаниялардың материалдық және тауарлық, көлік
ағындарын жүйелі басқару бағытындағы логистикалық әдістеменің теориялық
қағидалары негізіндегі зерттеулерге ерекше назар аударылуда. Шетелдік
экономикалық тәжірибедегі негізгі тұжырымдамалар мен логистикалық
модельдердің дамуы оны терең зерттеуді, талдауды, ғылыми тұрғыдан
жалпылауды және Қазақстанда тиімді көлік-логистикалық кешенін құруда ұтымды
қолдануды талап етті. Логистиканың тұжырымдамалық ерекшеліктері өндірістік-
шаруашылық қызметті басқарудағы өзіндік бағыты бар әрекеттер жиынтығы
арқылы көрінеді.
Көлік логистикасы тұтынушылардың төлеуге қабілетті сұранысын
қанағаттандыру, тауар өндірушілердің пайда түсіру мақсатындағы тауарлар мен
қызмет көрсетулерді тарату және алмастыру барысындағы көліктік жеткізулерді
ұйымдастырумен ұқсастырылады. Әртекті ағындық-тарату процестерінің
(материалдық, қаржылық, ақпараттық процестер, олардың үйлесімі) қандай да
бір циклының теориялық моделі көлік логистикасы теориясының қалыптасуында
маңызды роль атқарады. Логистика термині шикізатты сатып алу сәтінен
бастап дайын өнімді көлікпен тұтынушыға жеткізумен аяқталатын құралдарды
стратегиялық пайдалануға толық жауапты болатын менеджментті білдіреді.
Көлікпен тасымалдау және жеткізушілермен, клиенттермен өзара әрекеттесу
уақытының қысқаруы көлік логистикасының нәтижесі болып табылады.
Жиынтық шығындар тұжырымдамасы көлік ағындары логистикасының
шығындарды азайтуды көздейтін бағыттарын пайдаланады. Тұжырымдамаға сәйкес,
көлік ағындарының бөлінуі өнімді өндіру пунктінен тағайындалған пунктке
тасымалдау (сақтау) барысындағы шығындарды (клиенттерге қызмет көрсетудің
белгілі деңгейіне сәйкес) азайтады. Жеткізушілерден өнімді алу және тауарды
тұтынушыға жеткізуде бір көлік құралдарын пайдалану мен үйлестіру
логистикалық жүйенің сенімділігін арттырады, көлікпен жеткізу талаптарын
уақытылы орындалуына мүмкіндік береді. Көліктік материалдық ағындар көлік
логистикасының басты объектісі болып табылады (1-сурет).
Материалдық ағындарды құрайтын материалдық қорлар шектеулі,
сондықтан олардың тиімді қоймалануы, өндіріске жеткізілуі көлік
логистикасының маңызды мәселесі болып табылады. Темір жолмен транзитті
тасымалданатын материалдық ағындардың қозғалысын үйлестіру және тиімді
біріктіру мәселесі орталықтандырылған жедел басқарудың, өндірісті көліктік-
логистикалық орталықтармен қамтамасыз ету, реттеу мен бақылау процестерінің
икемді жүйесін құруды қарастырады. Тасымалдау бойынша логистикалық
шешімдерді қабылдауда тасымалдаушыны (бірнеше тасымалдаушыны) дұрыс таңдау
аса маңызды мәселенің бірі. Әдетте ол жүк иесінің тұрақты іскерлік
қатынастары бар көлік – экспедициялық фирманың логистикалық менеджеріне
тапсырылады.
Батыс елдердің тәжірибесінде мультимодальді көліктік тасымалдауларда
арнайы әзірленетін дәрежелік жүйелер пайдаланылады. Осы жүйе негізінде
тасымалдаушыны таңдаудың қарапайым сұлбасында тасымалдаушылар рейтингінің
жалпы сомасы салыстырылады.

1-сурет – Көлік логистикасы элементтерінің өзара
әрекеттесуінің құрылымдық моделі (автор құрастырған)

Тасымалдаушыны таңдау проблемасын өз бетімен шешетін жағдайда
логистикалық менеджер аргоритмі жеткізушіні таңдау рәсіміне ұқсас белгілі
бір сұлбаны басшылыққа алуы тиіс. Егер көлік түрі анықталған болса, онда
көлік қызметтері нарығындағы түрлі ұйымдастырушылық-құқықтық формада әрекет
ететін тасымалдаушылар арнайы талдаудан өткізілуі қажет. Соңғы жылдары
жүкті терминалдар арқылы тасымалдау қарқыны артты. Шет елдерде терминалды
тасымалдаулар жүкті қалааралық және халықаралық қатынастардағы аралас
тасымалдауда: ірі теңіз кемежайларында, көлік тораптарында, кейіннен Батыс
Еуропа мен Солтүстік Американың жүк құрайтын құрлықты аймақтарында пайда
болды. Терминалды тасы-малдауларды әдетте, терминал кешендерін пайдаланатын
көліктік-экспе-дициялық фирмалар немесе әр түрлі көлік операторлары
ұйымдастырады.
Логистикалық операцияларды орындауға арналған және өзара байланысты
ғимараттардың, қызметкерлердің, техникалық және техно-логиялық
қондырғылардың мамандандырылған кешені жүк терминалы деп аталады. Бүгінде
терминалдар өндірушілердің логистикалық тізбегіндегі маңызды тораптарға
айнала отырып, шағын жөнелтулерді жинақтаумен қатар, ірі жүк таратушы
орталықтар мен жабдықтаушы базаларға айналды. Жүк терминалдарының
мамандандырылуы клиенттердің жүк тасымалдауға, сақтау мен өңдеуге қоятын
талаптарын ескеруге, логистикалық менеджмент тиімділігін және сервис
сапасын арттыруға, логистикалық шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.
Мысалы, Жапония мен Францияның көліктік-логистикалық жүйелері
мультимодальді терминалдық кешендері бар логистикалық көліктік – үлестіру
орталықтарына негізделеді.
Қазақстандағы логистикалық орталықтар қызметінің стратегиялық
басымдықтары 2-суретте берілген.

2-сурет – Көліктік-логистикалық орталықтарды құрудың стратегиялық
басымдылықтары мен нәтижелері (автор моделі)
Бұл әдістеме ел экономикасының көліктік әлеуетінің болашақтағы
дамуына, ірі көлемді жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қазақстан
үшін көліктік-логистикалық орталықтарды құрудың стратегиялық басым-
дылықтары ел экономикасы бәсекелік қабілетін арттыруға; республиканың
транзиттік қабілетін тиімді пайдалануға; қазақстандық өнімнің көліктік
құрамдасын төмендетуге бағытталған.
Қазақстан Республикасы Еуропа мен Азияның тоғысатын жерінде
орналасқан, сондықтан Еуроазиялық континет аймақтарының арасындағы негізгі
буын болып табылады. Осы геосаяси жағдай республиканың транзиттік
тасымалдауларда негізгі артықшылықтарының бірі болып отыр. Магистральді
желінің жалпы ұзындығы 13,4 мың км-ді құрайды, оның 37% қосжолды, 28%
электрлендірілген темір жол. Әлемдік саудада маңызды болатын жүк тасымалдау
қашықтығын мүмкіндігінше қысқарту транзиттік тасымалдауларды дамытудың
артықшылығы болып табылады. Транзиттік әлеует тауар мен қызметтер нарығының
дамуын белсендендіреді, жалпы және жеке мүдделерге қол жеткізу үшін
нарықтағы субъектілердің өзара тиімді әрекеттесуін және бірігуін талап
етеді. 2007 жылы Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның жүк тасымалының жалпы
көлемі 258,521 мың т құрады, оның 33% экспорттық қатынаста, 54% республика
ішінде, 9% – импорттық және 5% транзиттік қатынаста орындалды.
Тауар бөлінісінің жалпы логистикалық шығындары (Шкло) құндық өрнекпен
өрнектелетін көрсеткіштердің келесі алгоритмі бойынша анықталуы мүмкін:

Шкло=Кқ.+Тж.+Қж.ш.+Ба.қ.+Қ н.п.+ Оқ + Бш.,

мұнда Кқ– көлікпен қамтамасыз ету (көліктік құрамдас); Тж – тиеу – түсіру
жұмыстары; Қж.ш – қойма жабдық шығындары; Ба.қ. – байланыс, ақпараттық
қамтамасыз ету; Қ н.п. – қоймалардағы қорға берілетін несие пайыздары; Оқ –
орама-қаптама; Бш – басқару шығындары.
Көліктік-логистикалық орталықтарды құру мен дамытудың негізгі
міндеттеріне өндірістік және көліктік процестердің халықаралық
стандарттарға сәйкес көлік логистикасының принциптері негізінде
біріктірілуі; аралас және интермодальді жүк тасымалын ұйымдастырудағы көлік
түрлері жұмысының үйлесімділігін арттыру; жүк өңдеуді жылдамдатуды
қамтамасыз ету; клиенттерге кешенді көлік қызметін көрсетуді қажетті
деңгейде ұйымдастыру; қызмет сапасын жақсарту мен түрлерін кеңейту; жүк
тасымалдауға шағын және орта бизнес өкілдерін тарту; тауардың, жүктің
сақталуын және тасымалдануын, өңделуін, қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
жүктерді нақты уақытта жол бойында ақпараттық-сараптамалық қызметпен
қамтамасыз ету жатады.
Шет елдердегі жергілікті атқарушы органдардың көліктік-логистикалық
орталықтарды құрудағы мақсаты – көлік жұмысын жақсарту, елді мекендерге
қатынайтын ірі жүк автомобильдерінің асқынжүктелуін төмендету, бірнеше
көлік түрінің жұмысын үйлестіру, автомобильдік – темір жол және
автомобильдік – су терминалдарын, қойма алаңдарын сақтау және аудару
базаларымен байланыстыру. Осы типтегі көліктік-логистикалық орталықтарында
жүк ағындары шоғырланады. Сонымен қатар, мемлекеттің транзиттік қабілетін
дамыту үшін үлестіру сипатындағы көліктік-логистикалық орталықтар құрылды.
Мысалы, бірқатар елдерде (Испания, Бельгия, Нидерланды) транзитті жүк
ағындарын дамыту мақсатында көліктік-логистикалық орталықтар шектесетін
елдермен ортақ шекарада құрылды. Нидерландыда жүргізілетін көлік саясаты
жүк өткізумен қатар, ел арқылы өтетін жүк ағынынан табыс табуға игі әсерін
тигізді.
Теңізбен тасымалдау, кемежайлар, құрлық бетімен тасымалдаушылар өзара
әрекеттесуші жүйелер ретінде қарастырылатын интегралды тұжырымдамадағы
интеграцияның тағы бір ерекшелігі – ішкі контейнерлер қоймаларының ашылуы.
Бұл қоймалар ішкі кеден немесе тауарларды ел ішінде кедендік тазарту
қоймалары, ішкі терминалдар немесе ішкі кемежайлар ретінде белгілі.
ңестері т 2. Қазақстан Республикасындағы транзиттік тасымалдаулар
логистикасының даму жағдайы мен үрдістері. Мультимодальді транзиттік
тасымалдаулар тізбегіндегі логистикалық орталықтың көліктік-үлестіру
жүйесінің қарастырылған құрылымы транзиттік көлік дәліздері мен көлік
өткелдері логистикасын дамытудың алғышарттарын талдау, сондай-ақ
Еуропа–Қазақстан–Қытай темір жол транзиттік маршруты бойынша контейнерлік
жүк тасымалын талдау есебімен берілген. Көлік кешенінде толассыз
материалдық ағындарды басқарудың бірыңғай жүйесі әзірге жасалмаған,
Қазақстан территориясындағы ақпарат және қаржы қозғалысы бойынша көптеген
жүк тасымалдау буындарының өзара үйлесімді жұмысының дәрежесі төмен.
Логистиканы көлікте пайдалану көлік процесіне қаты-сушылардың техникалық
және технологиялық байланысын, экономикалық мүдделерін үйлестіру негізінде
контрагенттерді бәсекелес тараптардан, бірін-бірі толықтыратын
серіктестерге айналдырады. Осы әрекеттердің өзара үйлесімі модальді
тасымалдау логистикасын пайдалануға, контейнерлер және жүк пакеттерімен
жұмыс істеуге мүмкіндік береді, тасымалдаудың бірыңғай технологиясын,
тікелей тиеп – түсіруді, тиеп – түсірусіз қатынастарды қолдануды
қарастырады.
Қазіргі уақытта инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландырудағы
мемлекеттік және жеке серіктестіктердің сұлбасы жасалуда, оның үстіне
инфрақұрылымдық облигациялар арқылы зейнетақы қорларының ұзақмерзімді
қаражаттарын тарту түріндегі серіктестер құру тәжірибесі бар. Көліктік-
логистикалық қызметтер кластерін дамыту бойынша техникалық тапсырмалар
әзірленді, үйлестіру ке уралы ережелер жасалды, Қазақстан Логистика
қауымдастығының қызметі мен құрылымы анықталды.
Келешекте қаржылық шығындарды шоғырландыру, қор нарығында тиімді
әрекет ету, инфрақұрылымдық объектілерді дамытумен байланысты инвестициялар
тарту мақсатында бірқатар инфрақұрылымдық компанияларды біріктіретін көлік
холдингін құру көзделіп отыр. Фирмалар мен көлік компаниялары профильді
емес активтерден (аутсорсинг) құтылу және қызметтер аталымын кеңейте
отырып, өз өндірісін әртараптандырады. Отандық компаниялар мен көліктік
қызметтерді ынталандыратын делдалдық құрылымдар: сауда агенттері, брокерлік
фирмалар, дилерлер, экспедиторлық компаниялар нарығы да дамуда.
Осы салада еліміздің территориясы арқылы өтетін батыс Еуропа
мемлекеттері мен оңтүстік-шығыс Азия елдері арасындағы қашықтықты шамамен,
бір жарым мың километрге қысқартатын балама трансконтинентальді маршруттар
қалыптасуда.
Қазақстан территориясы арқылы өтетін трансконтинентальді транзит
стратегиясының екі айқын бағыты бар: Батыс – Шығыс және Солтүстік –
Оңтүстік. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қалыптасқан және ұтымды
саналатын келесі көлік дәліздері бар: Ресей Федерациясын қытайдың батыс
аймақтарымен байланыстыратын трансазиялық темір жолдың Солтүстік дәлізі
(ТАТЖ) – Еуропаны Азия құрлығының шығыс жағалауымен байланыстыратын
Транссиб трансконтинентальді дәлізінің бір бөлігі. Қазақстан арқылы ТАТЖ
Солтүстік дәлізі бойынша Ресей – Орта Азия транзитінің жақын болашақтағы
дамуы ең әуелі, Қытай-Ресей және Қытай –Еуропа транзиті есебінен жүзеге
асырылмақ. Орта Азия республикаларын Қытайдың батыс аймақтарымен
байланыстыратын Оңтүстік дәліз оңтүстік Еуропа елдерін Қытайдың шығыс
жағалауымен байланыстыратын басқа Шығыс – Азия трансконтинентальді
дәлізінің бөлігі болып табылады. Ресей Федерациясының еуропалық бөлігін
Өзбекстан және Түркменстанмен байланыстыратын Солтүстік – Оңтүстік
дәлізінде өзбекстан және түркменстан транзиті жеке бағдарлама бойынша
қарастырылады. Аталған дәліз Еуропаның солтүстік және солтүстік – шығыс
бөлігін Оңтүстік Азия және үнді субконтинентімен байланыстыруды көздеген
Транс-Азия транс-континентальді дәлізінің бір бөлігі. TRACECA арқылы
Қазақстан Оңтүстік – Шығыс және Орталық Еуропа елдерімен, сонымен бірге
Ресей Федерациясы территориясын айналып өтіп, Жерорта теңізінің басқа да
мемлекеттерімен байланысы қамтамасыз етіледі.
Қарастырылған дәліздер Қазақстан Республикасының ішкі және экспорттық
– импорттық тасымалдарының басым көлемі жүзеге асырылатын ұлттық темір жол
және автомобиль жолдары желісіне негізделген. Қазақстан - Қытай шекарасында
орналасқан Достық станциясының Трансазиялық темір жол магистралі арқылы
халықаралық тасымалды қамтамасыз етудегі ролі ерекше. Отанымыздың
территориясы арқылы өтетін трансконтинентальді бағыттар батыс еуропа
мемлекеттері мен оңтүстік – шығыс Азия мемлекеттері арасындағы қашықтықты
бір жарым мың километрге қысқартады.
Республиканың транзиттік әлеуетін дамыту және тиімді пайдалану, өнім
мен қызметтердің тиімді жылжуын қалыптастыру мақсатында мемлекеттің, көлік
ұйымдары мен тауар өндірушілердің әрекетін үйлестіру негізінде Астана,
Алматы, Ақтау қалаларында, сонымен қатар Достық станциясында және
Қазақстанның өнеркәсібі дамыған басқа да аймақтарында мемлекеттік деңгейде
аймақтық көліктік-логистикалық орталықтар ұйымдастырылады деп жоспарлануда.
Қытайдан шығатын транзиттік тасымалдаулардың алдағы уақыттағы дамуы екінші
халықаралық шекара темір жол өткелін ашу арқылы және еркін сауда аймағын
(Қорғас шекара бекетінде) дамытуға игі әсері болатын, құрылысы қытаймен
жүзеге асып жатқан Цзинхэ – Қорғас темір жол желісінің жалғасы болып
табылатын Қорғас – Жетіген темір жол желісін салу арқылы қамтамасыз етілуі
тиіс.
Достық – Алашанькоу халықаралық шекара бекеті арқылы өтетін темір жол
тасымалын тұрақты дамыту мақсатында Алашанькоу және Үрімші станцияларының
қытайдағы бөлігін және Ақтоғай – Достық учаскесінің терминал сыйымдылығын
2015 жылға қарсы 25 млн. тоннаға дейін кеңейтуді қоса, оның өткізгіштік
қабілетін мейлінше ұлғайтатын шараларды жүзеге асыру қажет. Магистральдар
арасындағы байланыстыру учаскелерін салу арқылы Қазақстан террриториясынан
өтетін темір жол құрылысы Түркменстан, Иран, Түркия және Еуропа
мемлекеттеріне қарай бағытталған транзиттік дәліздердің өткізгіштік
қабілетін жылына 100 млн. тоннаға дейін кеңейтуге, осы бағытта орындалатын
контейнерлік ағындардың қуаты жылына 25 млн. т дейін арттыруға мүмкіндік
береді. Бірқатар елдердің (Жапония, Қытай, Оңтүстік Корея) қазақстан темір
жол желісі және Ақтау кемежайы арқылы жүк тасымалдауға қызығушылықтары
Қорғас – Жетіген жаңа темір жол учаскесін салу идеясын нығайтты. Осымен
байланысты Достық станциясындағы жалғыз шекара өткелі ұлғайған транзиттік
жүк тасымалы көлемін игеруге жеткіліксіз болады. Оның үстіне, негізгі
транзиттік дәліздердің және өнімдері шетелге экспортталатын Қазақстан
аймақтарының Ақтау кемежайына жетуінің шектеулігі бір жағынан, Қазақстанның
батыс аймақтары арасындағы, екінші жағынан солтүстік, орталық және шығыс
аймақтары арасындағы тікелей темір жол қатынасының жоқтығымен байланысты (1-
кесте).

1-кесте. ҚР оңтүстік темір жол дәліздері арқылы ҚХР тасымалданған импорт
жүктерінің көлемі

Негізгі жүк атаулары2007 ж. 2007–2010жж.,Жөнелту станциялары
мың т мың т
Мазут 150 300 Шымкент, Алматы-1
Күкірт 210 500 Құлсары
Химиялық 110 200 Шайқұлық
тыңайтқыштар
Металлолом 500 400 ҚР оңтүстік және батыс
аймақтары
Басқа да 48 100 ҚР оңтүстік және батыс
аймақтары
Барлығы 1018 1500
Ескерту – ҚР Көлік және коммуникация министрлігінің материалдары
мен ҚР статистика және материалдар жөніндегі агенттік мәліметтері бойынша

2010 жылға дейінгі: Қазақстан Республикасының оңтүстік темір жол
дәліздері арқылы ҚХР – на импорттық және транзиттік жүк тасымалының көлемі
шамамен 2,7 млн. тоннаға жетеді. Оның ішінде Қазақстан Республикасы арқылы
транзит – 1,2 млн. тоннаны, Қазақстан Республикасы оңтүстік аймақтары
арқылы транзит – 1,5 млн. тоннаны құрайды. Контейнерлер, құрылыс
материалдары, халық тұтынатын тауарлар, азық – түлік өнімдері, бензин –
негізгі транзиттік жүктер болып табылады. Қазақстан Республикасы арқылы
өтетін халықаралық көлік дәліздерінің қамтамасыз етілуін, инфрақұрылымын,
халықаралық тасымалдаулардың дамуын талдау біріншіден, Қазақстандағы,
сондай-ақ шекаралас территориялардағы, тіпті магистральді бағыттағы
инфрақұрылымның қазіргі талаптарға жауап бермейтінін аңғартты. Оны қажетті
бәсекеге қабілетті күйге келтіру үшін инвестициялардың үлкен көлемі қажет.
Екіншіден, мүмкін болар жерлерде тікелей көлік байланысын орнату ниеті,
сондай-ақ ұлттық территорияға транзиттік жүк ағындарын тарту үшін
мемлекеттер арасында тартыстардың орын алатыны байқалды.
Логистикалық орталықтарды салу міндеті кең көлемді, сондықтан қомақты
қаржы салымдарын және инвестицияларды, оған қоса жүктердің үздіксіз
қозғалысын және көлік тізбегіндегі жиынтық шығындарды азайту үшін
тасымалдау процесіне қатысушылар – темір жол, кеден органдары, көлік
фирмалары мен жүк иелерінің бірігуін қажет етеді. Осыған байланысты,
Кедентранссервис АҚ Достық станциясында материалдық – көлік тізбегін
техникалық жаңарту және қайта жабдықтау бағытында белсенді әрекеттер
(крандар, тиеу құралдары сатып алынды, ғимараттар, құрылыстар, жолдар мен
бағыттамалы бұрмалар күрделі жөндеуден өткізілді) атқаруда. Алматы-2 (ГТС-
2) станциясындағы жүк терминалы базасында логистикалық орталық салу
жоспарына сәйкес контейнерлерді жөндеу территориясындағы ғимаратты түрлі
жүк сақтауға арналған көп атаулы қойма ретінде қайта салу жобасы
әзірленуде. Қоймада жүкті көп қабатты стеллаждарда сақтау; тиеу, түсіру,
тасымалдау; табандықтарды қабаттау, жүкті қойма ішінде орап – қаптайтын
телескопты екі жақты қызмет көрсету мачтасының биіктігі – 8,5 метрді, жүк
көтергіштігі 2 тоннаны құрайтын электрлі реттеп салғышты пайдалану; бұрынғы
жылыту жүйесінің орнына температуралық қалыпты (+6, +8 град. дейін)
автоматты реттеу жүйесімен ауыстыру; ғимараттың сол жағы мен кірме тұйығы
арасында шатыры бар жанама эстакаданы жобалау; ғимараттың солтүстік жағында
жанама эстакададан ені 1 м-лік реверсивті тасымалдағыштармен жүкті беріп –
қабылдаушы үш орын ашу мүмкіндігі қарастырылуы тиіс.
ҚТЖ ҰК АҚ контейнерлік пойыздарды ұйымдастыруға қолайлы жағдайлар
жасау үшін транзиттік контейнерлік тасымалдауларға 2005 фрахтылық жылға
белгіленген күшіндегі тарифтерді төмендету коэффициенттерін белгіледі.
Нақты айтсақ, Достық – Озенки учаскесі бойынша тарифтер 20% төмендетілді
және жүк жөнелтушінің Үрімші – Мәскеу бағытындағы контейнерлік тасымалдауды
ұйымдастыруда қазақстан учаскесі бойынша шығындары 106 АҚШ долл., Үрімші –
Брест бағытындағы шығыны 130 АҚШ долл. кеміді. Контейнерлерді тасымалдау
құнын төмендетуге бағытталған осы шаралар контейнерлік пойыздың бүкіл
маршрут бойынша контейнерді тасымалдаудың жалпы құнына әсер етпейді, демек,
жүкті кемежай арқылы жеткізумен салыстырғанда, темір жолмен Мәскеуге
жеткізу құны 200-250 долл., Брестке жеткізу құны сәйкесінше 1000-1200 долл.
қымбат болады. Ресей территориясындағы тарифтермен салыстырғанда, Қазақстан
транзиттік учаскесіндегі тарифтер біршама төмен, осыған сәйкес,
контейнерлік пойыздардың Илецк арқылы өтуімен салыстырғанда, Озенки арқылы
өту құны едәуір төмен болады.
Бүгінгі күні өзара әрекеттесу логистикасының болмауынан тасымалдау
саласында біршама қиындықтар пайда болды:
– Антверпен (Бельгия) және Ганновер (Германия) кемежайларында кемеде
келген контейнерлер фидерлік кемелерде бос орындарын болмауы себебінен
тиелу кезегін ұзақ күтетіндігін аңғаруға болады. Осы кезеңнің өзінде-ақ
уақыт шығына елеулі болуы мүмүкін;
– жылжымалы құрамның жетіспеуі, оның тозуы, халықаралық жүк тасымалы
нырығында бәсекелестіктің болмауынан Ресеймен шекаралас (Финляндия,
Эстония, Латвия) елдерде контейнерлер әкететін автокөліктің тапшылығы, оның
салдарынан қызмет сапасының төмен, бірақ құнының жоғары болуы;
– Ресей теңіз кемежайлары мен кеден терминалдарында жүктің шамадан
тыс жиналуы. Оның кемежайдағы себептері – жүк ағындарының ұлғаюы, жүк тиеу
жабдығының болмауы, ереуілдер, кемежай қуатының шектеулігі. Кеден
терминалындағы себептер – өткізу қабілетінің төмендігі, үлкен кезектер.
Уақыт пен қаржыны үнемдеу мақсатында жеткізу тізбегін сауатты, әрі ұтымды
ұйымдастыру үшін контейнер қозғалысының балама нұсқалары болуы тиіс.
Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамының
қолдауымен жүк тиеліп келген әр вагонның жай-күйін және орнын, барлық
рәсімдерден өтуін, басқа тарапқа берілуін, станциядан әкетілу мен қайтадан
берілу уақытын тұрақты қадағалайтын, вагон ағынының қозғалуы үшін қажетті
шараларды ойластыратын бірыңғай көліктік-логистикалық орталықты құру
қажеттігі пайда болды. Пойыздардың станцияға, мысалы, Достық станциясына
уақытылы берілуін қамтамасыз ететін логистикалық жүйе кем дегенде 1000 км
бұрын қандай жүктің келе жатқанын, қытай тарапы бірінші кезекте қашан және
қай жүк түрін қабылдайтынын білуге мүмкіндік береді. Осылар халықаралық
өткелдегі барлық компаниялар пайдаланатын көліктік-логистикалық орталықтар
жұмысының негізгі міндеті болуы тиіс. Осындай кешенді ақпараттық
қамтамассыз етуден барлық тараптар ұтады. Станцияның ақпараттық жүйесі мен
технологиясы, кеденшілердің, шекарашылардың мәліметтік ақпараттар желісі
осы көліктік-логистикалық орталықтың жұмысымен тығыз байланыста болар еді.
Бұл халықаралық өткелдің ортақ реттегіш, ұйымдастырушы және басқарушы
орталығына айналар еді.
Қазіргі көліктік-логистикалық орталық телекоммуникациялық және жүк
өңдеу қондырғыларымен жабдықталған, кеңейтілген қызмет атауларын ұсынатын,
жүкті есіктен есікке дейін жеткізуді ақпараттық-технологиялық қамтамасыз
ететін, халықаралық деңгейдегі стандарттарға сай жүк терминалы болып
табылады. Осыған байланысты, Кедентранссервис АҚ жақын келешекте Алматы,
Астана, Атырау қалаларының негізгі көлік тораптарында халықаралық
талаптарға сай жаңа негіздегі қоймалар құрылысын жүзеге асыруды жоспарлап
отыр. Қазақстан Республикасының территориясында осындай кешендердің салынуы
халықаралық жүк тасымалын дамытады және көршілес мемлекеттермен сыртқы
сауда қатынастарын нығайтады. Осыдан басқа, жүктің белгіленген мерзімде
сапалы түрде жеткізілуіне ықпал етеді; жүкті сақтау және қайта ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.