Туризм және маркетинг
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары әлем елдері бойынша
экономикалық басым бағыттарының бірі ретінде туризмге ерекше ден
қойылып отыр. Түркия он – он бес жылдың ішінде туристік державаға
айналды, 60 милионнан астам халқы бар Францияның өзіне жыл сайын 64
миллион туристер келеді екен. Осыдан – ақ туризм саласының көптеген
мемлекетердің экономикасында елеулі рөл атқарып отырғанын байқауға
болады. Сонымен бірге, туризм саласы экономиканың ғана емес, сол елдің
мәдени даму деңгейінің де көрсеткіші болып табылады. Ал, бүгінде
әлемдік қауымдастықтың назары ауып отырған және орасан зор табиғи
байлығы мен мәдени – тарихи мұрасы бар Қазақстанның орталық Азиядағы
ең үздік туризм орталықтарының біріне айналуына мүмкіндігі қаншалықты?!
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев туризм экономикасының басты
кластеріне айналдыру туралы орынды мәселе көтеріп, бұл бойынша бірқатар
тапсырмалар да жүктеді. Осыған орай үкімет тарапынан Қазақстан
Республикасы кейбір заңнаманың актілеріне туристік қызмет мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасы әзірленген
болатын. Қазақстанның алдағы уақытта Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі
ескеріле отырып, сондай – ақ Елбасының бәсекеге қабілетті туристік
индустрия мен инфрақұрылым құру жөнінде үкіметтің алдына қойған
міндеттерін іске асыру үшін өңірлерге бүгінгі күні туристік қызметті
мемлекеттік реттеу жүйесін одан әрі жетілдіруге бағытталып, бірқатар
заңға өзгерістер енгізілді. Дегенмен де, Мәжіліс заң жобасы Парламент
Сенатына келіп түскеннен бері бірталай мәселелер бойынша пікірталас
тудырып отыр. Оның ішінде лицензиялаудан бастап уәкілетті органның
аражігін ажырату мәселелері де дау тудырады.
Рас, туризм Қазақстан үшін енді ғана қолға алынған тың сала. Бірақ,
соның өзінде осы туризм туралы түсініктің өзі әлі нақтыланбай отырған
сыңайлы. Қазақстанның туризм үшін тарихтың өзі үлкен жұмыс атқарып
кетті. Бірақ, Қазақстан көптеген елдер мен жалпы адамзат баласы үшін
әліде ақпарттық, географиялық, тарихтық жағынан х (белгісіз икс)
күйінде қалып отыр. Отандық туризмді қалыптастыруда коммерциялық
қырына соншама көп уақыт аударып отырған сыңайлымыз. Туризмде негізгі
төрт сала – саяхат, демалыс, сая (комфорт), ең бастысы ақпараттың
қамтылуы тиіс. Өйткені қазіргі уақытта күнін көре алмай жүрген турист
шетке шықпайды, олардың барлығы алыс жолға ақпарат үшін шығады. Мұнда
ақпарат деп туризмдегі қызмет көрсететін гидтердің аузынан шығатын сөз
айтылып отырған жоқ. Мәселе, туристік саладағы кешенді құбылыстарда
болып отыр. Қазақстанға кіргеннен бастап, ауадан сезетін, көзімен
көретін, құлағымен еститін ең бастысы таң қалатын дүниелер жайында
әңгіме болып отыр. Сондықтан да, негізгі мәселе шетелдіктердің
Қазақстанға келіп білгені емес, таң қалуы. Осы мәселеден қарағанда
туризм саласын аспаннан ақша жаудыратын оп – оңай сала деп қарауға
келмес. Қазақстанда туризмді тек ақша табатын орын деп қарауға болмайды.
Қытай пәлен, түріктер соншалықты, жапондар мұншалықты туризмнен қаражат
көрді десек, Қазақстанның мүмкіндігі одан да жоғары. Ең бастысы бұған
пейілмен құлай берілу. Шет жұртты жалықтырмау қажет. Біз өзімізде бар
мүмкіндіктің ақпараттық жолын әлі ашқан жоқпыз. Шын мәнісінде Қазақстан
бұрын – соңды болмаған өте экзотикалық ақпарат беруге мүмкіншілігі мол.
Тақырыптың негізгі міндеті мен мақсаты. Менің дипломдық
жұмысымның тақырыбы туризм маркетингінде тарату арналарының маңызы және
дамыту жолдары. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрге айналған жыл сайынғы
жолдауында туризм саласына назар аударып отырғандығы көрсетіледі. Туризм
валюта табысын арттырушы, жұмыс орнымен қамтамасыз етуші және сыртқы
әлемге танылуды жеңілдетуші сияқты ерекшелікке ие болған экономикалық
объект, сонымен қатар әр түрлі мемлекеттердегі азаматтардың мәдени
құндылықтарын жетілдіретін және халықаралық деңгейде достастық
байланыстарды ұштастыратын әлеуметтік құбылыс болып табылады. Сондықтан
бұл жұмыста егемендігімізді алған ұлан байтақ еліміздің тарату
арналарының беделін қалыптастыру, арттыру жұмыстарын жүргізу керектігі
баяндалған.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты мен тапсырмасы, жұмыстың
актуальдығы, тәжірибелік маңыздылығы және теориялық жетілдірмелер
кеңінен қарастырылған. Дипломдық жұмысым 3 бөлімнен тұрады: 1-бөлім
Туризм және маркетинг. Оның ішінде туризм түсінігі және дамуы туралы
жазылған, маркетинг және туризм маркетингінің ортасы жайында сөз болған.
Бәрімізге белгілі, туризм – демалыспен, бос уақытпен, спортпен, сондай
– ақ мәдениетпен және табиғатпен тікелей байланысты, жеке және ұжымдық
толық жетілудің жолы ретінде жоспарлануы және тәжірибеге енгізілуі тиіс
қызмет. Туризм терминін ХІХ ғасырға дейін әлемдегі бірде – бір тілден
таба алмайтынбыз. Тур сөзі негізінен қыдыру, адамның өз үйінен жұмыс
барысымен немесе бос уақтысын өткізу себебімен шығып кетуін білдіреді.
Осылайша қазіргі tourism терминіне жақындай бастады. Туризм термині ХІХ
ғасырдың ортасында қолданыла бастады. Көне замандағы соғыспен байланысты
саяхаттарды қоспағанда 2 түрлі мақсатта адамдар саяхатқа шыққан: сауда
– саттық мақсатпен және діни мақсатпен.
Маркетинг ұғымына тоқталатын болсақ, маркетинг бұл – мүліктерді
өндірушіден тұтынушыға қарай ағымын сақтайтын түрлі іс - әрекеттер
жиынтығы. Экономисттер маркетинг ұғымын, экономикалық әрекет деп
қарастырады. Экономикалық көз – қарасқа байланысты қалыптасқан ұғымда,
маркетинг – экономикалық уақыт, жер мен мүлікке қажеттіліктерін туындауын
зерттейтін сала. Мұнда өндіріс шамасы, сату шамасы, қазіргі заман
маркетинг ұғымы, маркетингтің өлшемдері, макромаркетинг, микромаркетинг,
мегамаркетинг, қайта жаңарту маркетингі маркетингті болдырмау,
қарсылықты маркетинг, айналым маркетингі, теңдеу маркетингі және тағы
басқаларға анықтама берілген. Туризм маркетинг түсінігінің сипатталуы,
қазіргі уақытқа дейін көптеген зерттеулердің құрамында болды. Туризм
маркетингі ұғымына былайша түсінік беріледі: Бір туристік аймақтың
немесе туризм іс - әрекетінің арқасында үлкен жетістікке қол жеткізу,
туризм өнімінің нарыққа үлкен мәнге ие болуына байланысты, туризм
талабының ерекшеліктерін де есепке ала отырып, туристік өнімге
зерттеу жұмысын жасауды мақсат тұтқан және осы тақырып бойынша
қабылданатын шешімдерге байланысты басқару философиясы. Жалпы алғанда
туризм маркетингінің іс - әрекеттерінде назарға алынуы керек болған
қоршаған орта факторларын үш негізгі бөлімге бөліп қарастыруға болады.
Олар макро, микро, сектор және іс - әрекет (жұмыс) арналары факторлары
болып табылады. Әр ортаның өзіндік ерекшеліктері, түрлері бар.
Бөлімде толығымен мәлімет берілген. Туроператорлар, саяхат
агенттіктері, туризм аймақтарын басқару, туризмге қатысты кәсіпорындар,
қаржылық мекемелер, акционерлер, баспа сөз, тұтынушылар, синдикаттарға
мәлімет берілген.
2-бөлімде туризмде тарату арналарының функциялары туралы айтылған.
Туризм тарату жүйесінде өнімдердің тұтынушылар тарапынан сатып
алынуын қамтамасыз етілуі жұмыстарында бірнеше қолайлылықтар
қарастырылған. Солардың таратылуы және тарату арналарында бірнеше
қызметтер орындалады. Олар төмендегідей жіктеледі: зерттеу, тұтындыру,
байланыс құру, туризм өнімімен байланысты реттеулер, қаржыландыру,
тәуекел. Тарату арналарын таңдау төрт арнадан тұрады. Олардың әрқайсысына
түсінік жазылған. Тарату арналарының ұйымдастырылуы төмендегідей болады:
Тұтынушы қажеттіліктерін талдау; тарату арналарының мақсаттарын анықтау;
тарату арнасының таңдауларын анықтау; тарату арнасы таңдауларын бақылау.
Олардың әрқайсысына жеке – жеке тоқтап өтілген.
3-бөлім Қазақстан Республикасындағы туризм маркетингі және дамуы.
Яғни жалпы Қазақстан Республикасында туризм маркетингі және дамуы
туралы республикадағы тарату арналарындағы мекемелердің жағдайы және
оны дамыту жолдары туралы сөз етіледі. Мұнда Қазақстандағы туризм
маркетингінің жағдайы, оның дамуы жайында айтылады.
Тақырыптың зерттелу объектісі. Туризм маркетинг түсінігінің
сипатталуы, қазіргі уақытқа дейін көптеген зерттеулердің құрамында
болды. Көптеген ұғымдардың бір – бірінен ерекшелігі, туризм секторының
ұғымдық сипатқа ие болуында. Басқа өлкелерде туризмге байланысты
жасалынып жатқан кейбір сарапшылар нәтижесі, туризм ұғымын өмірге
әкеледі. Қосымша, туризм маркетингі, туризм аймағындағы, іс -
әрекетіндегі өлшемдердің бірден – бірін қажетсінеді.
Туризм маркетингі ұғымына былайша түсінік беріле алады.
Бір туристік аймақтың немесе туристік іс - әрекеттің арқасында
үлкен жетістікке қол жеткізу, туризм өнімінің нарықта үлкен мәнге ие
болуына байланысты, туризм талабының ерекшеліктерінде есепке ала
отырып, туристік өнімге байланысты зерттеу. Жұмысын жасауды мақсат
тұтқан және осы тақырып бойынша қолданылатын шешімдерге байланысты
басқару философиясы.
Қазіргі кезде туризм нарығын бақылау негізінен тұтынушылардың
қолында. Әлем бойынша жалпы тұрғыдан алғанда жатын орынға деген
сұраныстың артуы, нарыққа ұсынылған саяхат нысаналарының жоғары
деңгейлі құрылымға ие болуы түсінікті жағдай. Елдің халықаралық туризм
нарығында белгілі болуы үшін саяхат нысанасы орын имиджі жасалу
қажеттігі жайында айтылады. Қазақстандық туристік нарықтың жылдық
көлемі әртүрлі бағалануда. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
1999 жылдан 2003 жылға дейінгі туризмнен түсетін түсімдердің көлемі мен
туристердің санының серпіміне есеп береді. Сонымен қатар 2002, 2003,
2004, 2005, 2006, 2007 жылдар аралығындағы кезеңде туристік қызметтің
негізгі көрсеткіштеріне есеп берген. Яғни қанша туристік фирмалар,туристік
қызметпен айналысатын жеке кәсіпкерлер, орналастыру нысандары, келушілерді
орналастырумен айналысатын жеке кәсіпкерлер, шетелден келген туристер
саны, ішкі, сыртқы туризмнен түскен табыс туралы сандық, пайыздық
мәлімет берілген.
1-БӨЛІМ. ТУРИЗМ ЖӘНЕ МАРКЕТИНГ.
1.1.Туризм түсінігі және дамуы.
Туризм – демалыспен, бос уақытпен, спортпен, сондай – ақ
мәдениетпен және табиғатпен тілдесумен тікелей байланысты, жеке және
ұжымдық толық жетілудің жолы ретінде жоспарлануы және тәжірибеге
енгізілуі тиіс қызмет.
Туризм – бұл феномен, туризм терминін ХІХ – шы ғасырға дейін
әлемдегі бірде – бір тілден таба алмайтынбыз. Тур сөзі негізінен
қыдыру, адамның өз үйінен жұмыс барысымен немесе бос уақытысын өткізу
себебімен шығып кетуін білдіреді. Осылайша қазіргі tourism терминіне
жақындай бастады. Туризм термині ХІХ ғасырдың ортасында қолданыла
бастады. Көне замандағы соғыспен байланысты саяхаттарды қоспағанда
екі түрлі мақсатта адамдар саяхатқа шыққан: сауда-саттық мақсатпен
және діни мақсатпен.
Көп ғасырлар бойында халықтар арасында сауда-саттық жөніндегі
қарым – қатынастар тез нығая бастады. Мысалы: Ескідегі гректер мен
римдіктер бір – бірімен сауда-саттық жүргізді және осы сауда-
саттық жөніндегі саяхаттың, оларға деген өмірлік маңызы өте зор
болды. Солайша гректер олимпиада (776 ж) ойындары кезінде көптеген
басқа ұлт өкілдерін қабылдады. Ал, бай Римдіктер Египет сияқты алыс
өлкелерге мейрамдарда көңіл көтеруге қыдыра бастады. Римдік
саяхатшылардың көбеюі Римдік империя тұсында болды. Орта ғасырларда
діни мақсаттағы саяхаттар көбейе бастады. Олар қасиетті жерлерді
зиарат ету үшін саяхаттады. Негізгі ынталандырушы факторлар олардың
сенімі және салт міндеті болды. Өндірістік төңкеріліске дейін
саяхаттарды негізгі пилигримдер жасады.
ХІХ ғасырдың соңғы жартысында білім алу мақсатындағы саяхаттар
арта бастады. Содан кейін басқа мемлекетті басқа өлкені көру және
басқа ұлт адамдарының қарым – қатынас жасау мақсатындағы қыдырулар
арта түсті.
Domestic travel немесе ішкі туризм XVIII ғасырларда шыға
бастады. Бұл теңіз жағалау курорттарына қызығушылықтың және
көбеюінен сәйкес келді. Теңіз сулар және минералды сулардың
денсаулыққа пайдалы екенідігі туралы білімнің шығуымен байланысты осы
жерлерді сол кездегі жоғары қоғамның адамдары пайдалана бастады.
Ал, негізгі қарапайым халық өзінің тұрғылықты жерінен шыға бастады.
XVIII ғасырдың соңғы кезеңінде өндірістік даму басталды. Бұл
феномен тек көп елдердің экономикасына ғана емес, бұл жаңа
туризмнің негізін салды.
ХІХ ғасырдың ІІ – ші жартысында туризм темір жол және кемелер
арқылы жүзеге асырылды. Темір жол транспортының дамуымен байланысты
тұрғындардың урбанизациясы көбейді. Үлкен қалаларда халық саны
көбейіп, өндірістік мегаполиске айналды.
Адамдардың өз автомобиль транспортының болуы караван туризмін
ортаға шығарды. Бұл адамдар қозғалысының бір формасы болды. Бірінші
дүниежүзілік соғыстан кейін саяхаттың мінездемесі және формасы
өзгерді.
Автомобиль транспортын қолдану еркін тәуелсіз туризм спецификалық
формасы.
Дамыған елдерде агроиндустрия дәуірінің басталуы ұзақ жерге темір
жол тасымалын сонымен қатар үлкен су жол компаниялары дәуірінің
соңы болды. ХХ ғасырдың 30 – шы жылдары әуе компания қызметтері өте
қымбат процесс және комфортсыз болды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі ұшақ өндірісінің дамуы
халықаралық тасымалға мүмкіншілік берді. Туристердің тасымалында
авиация бірінші орында тұрды. 30 – шы жылдары тез дамушы туристік
өнеркәсіптің саласы holiday camp немесе демалыс лагерлері болды.
Германияда, Швейцарияда, Францияда, Италияда, Чехославакияда
халықаралық курорттардың дамуына байланысты Англиямен қатар
Еуропадағы халықаралық туристік орталықтарға айналды.
Туризм ХХ ғасырдың ІІ жартысында. Соғыстан кейінгі аралықтағы
ұшақ мінездемелернің жаңаруы ортаға әуе саяхат сферасына жаңа
кәсіпкерлерді шығарды. Тұтынушылардың көзқарасы бойынша ұшақтар
бұрынғыдан комфортты, сенімді, жылдам және 50 – ші жылдардан бағасы төмен
болды. Коммерциялық әуе – сервис 50 жылдардың басында шықты.
Боинг – 707 ұшағының эксплаутациясы жетісті болғаннан кейін 1958
жылдан бастап жаппай туризмге деген ұшақ қолдану басталды.
1957 жылы Солтүстік Атлантикадан ұшу себебінен жаңа әуе жол
ашылды. Жылдан – жылға ұшу бағалары төмен түсті.
60 жылдардың бас кезінде туризм феномені анық байқала бастады.
Әсіресе туризм феномені қымбат курорттарда Испания, Канар аралдары,
Италия, Греция және Жерорта теңізі жағалауындағы елдерде айқын көріне
бастады.
1950 жылдардан бастап қазіргі уақытқа дейінгі туризм.
Автокөліктер мен автотуристердің санының көбеюі транзиттік
отельдер мен мотельдер шынжырының шығуына және дамуына себеп болды.
Автокөліктерді жалға беруге сұраныстың көп болуына байланысты жаңа
туристік индустрияның бір бөлігі ортаға шықты (жалға беру).
Euroat Interret бірлігі 9 Еуропалық мемлекеттің он мыңдай
адамынан сұрақ сұрау жүргізілді. 55 сұрақ автотуристердің сүйікті
маршруттар тақырыбында болды. Сұрақтардың нәтижесі бойынша
автотуристердің 17 пайызы Испанияны таңдады, 9 пайызы Италияны, ал 7
пайызы АҚШ – ты таңдады.
Орта жастағы адамдар оқиғалы саяхатқа көңіл аударған. 45-46
жастағылар жүгін алып ешқандай мақсатсыз, ешқандай жоспарсыз саяхатқа
шығуды қалайды [1].
Қазіргі кезде туризмнің алатын орны мен маңызы.
Туризм экономикасын мемлекет экономиканың бір бөлігі ретінде
тануға болады. Туристік өнім өндіру және тұтыну процесі кезінде
ортаға шығатын экономикалық қатынастар туризм экономикасын ортаға
шығарды. Бірақ туризм индустриясы – экономиканың негізгі бір саласы
ретінде көп елдерде енді қалыптасып келеді. Қазіргі таңда туризм
экономикасы экономиканың негізгі саласы ретінде танылды.
Туризм экономиканың өндірістік механизімінің бір бөлігі,
нәтижесінде экономикалық маңыздылығы зерттеледі. Туризмнің мемлекет
экономикасына тигізетін әсерлері:
1. Туризм жаңа жұмыс орындарының шығуына көмектеседі.
2. Мемлекетте дефицит валюталық төлемдерді азайтады.
3. Экономиканы күшейтеді.
4. Тауар және қызмет орындарын, өндірістерін дамытады.
5. Туризм – инвестициялық күшінің бағытын өзгертеді, экономиканы
әлсіретеді, салықтардың жоғарылауына әкеледі және т.б.
Туризмді дамытумен ұлттық және халықаралық ұйымдар айналысады:
Бүкіл Дүниежүзілік Туристік Ұйым, Еуропалық союз, Экономикалық бірлестік
ұйымы.
Туризмді дамыту үшін әлеуеметтік тұрақтылық қажет. Бұл
тұрақтылық бүкіл экономиканың дамуымен байланысты. Туризм саласында
жұмыс істейтіндердің жалпы жылдық жалақысы 5 млн доллардан астам.
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдердің бірін атқарады.
Дүниежүзілік туристік ұйымның (ДТҰ) деректері бойынша ол әлемдік
жалпы ұлттық өнімнің 110 бөлігін, халықаралық инвестицияның 11
пайызынан астамын, әлемдік өндірістегі әрбір 9 – шы жұмысшы орнын
қамтамасыз етеді. Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және
серпінді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда
сегменттерінің бірі болып табылады. Туризмнен түскен табыс мұнай,
мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты
үшінші орында келеді.
Қазіргі туризмнің дамуы еңбекшілердің жыл сайынғы ақылы еңбек
демалысына шығуына байланысты, әр адамның демалуға және бос уақытын
өткізуге негізгі құқығын танудын негізі болып табылады. Ол жеке
адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың
факторына айналды.
Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика
салалар сияқты орталықтан қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі
КСРО – ның негізгі аймақтары Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің,
Орта Азияның тарихи орталықтары болды. Сонымен бірге, Қазақстанның бір
қатар сәулет, археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті
жерлерінің тарихи мәніне іс жүзінде жарнама жасалмады және сұраныс
болмады. Қазақстанда туризм өндірісінің дамымай қалуының бір себебі
экономика саласы ретінде онымен мемлекеттік деңгейде тікелей
айналыспады. Туризмді аумақтық және мемелекеттік емес, туристік
құрылымдарды кешенді болжауға, ұзақ мерзімді жоспарлауға назар
аударылмады.
Туризм табысының үлкен бөлігі жергілікті бюджетке түсетіндігіне
қарамастан, жергілікті басқару органдарының тарапынан туристік қызметті
басымдық деп танымауы саланы дамытуды тежеуші фактор болып
табылады.
Өте бай, табиғи байлықтармен мәдени құндылықтарға ие Қазақстан
тәуелсіздігін алғаннан соң туризмге мән бере бастады. Әлемдік
нормативтерді қамтитын туризм саласына байланысты жарғы 1992 жылғы 13
тамызында Қазақстан Парламент тарапынан қабылданды. 1993 жылы ДТҰ – на
мүше болған Қазақстанда туризм өнеркәсібін жетілдіру мақсатында
Ұлттық бағдарлама қабылдаған болатын. Қазақстан бірнеше елдермен туризм
ынтымақтастығы келісім – шарттарын жасасты. Туризм саласы осы уақытқа
дейін туризм және спорт департаменті тарапынан реттеліп отырды, ал
қазіргі кезде Сауда және индустрия министрлігіне тиесілі болды.
Қазақстандағы туризмнің тарихи алғы шарттары б.д.д. үшінші
мыңжылдықта қалыптаса бастаған Ұлы Жібек жолының қалыптасуы мен дамуы
болып табылады.
Қазақстанның Мемлекеттік бағдарламасында Ұлы Жібек жолы
бойындағы тарихи орталықтарды жандандыру, түрік мәдениетіне қатысты
мәдени құндылықтарды қорғау мен дамыту, туризм инфрақұрылымын жаңарту
мәселелері 2030 жылға дейін туризм даму жоспары қарастырылған. Аталмыш
іс – шаралар Елбасының 1998 жылғы 27 қаңтардағы 3859 – шы қаулысымен
іске кірісті. Бұл іс – шаралардың жүзеге асуы үшін Қазақстан
Республикасының Үкіметінің 1998 жылғы 10 тамыздағы 758 – ші акционерлік
кәсіпорынның құрылуы ұйғарылған.
2000 жылғы 29 желтоқсанда қабылдаған 1947 – ші Саяхат
өнеркәсібінің дамуына байланысты іс – шаралар атты үкімет шешімі
және Қазақстан Республикасының туризмге қатысты заң жобалары Парламент
қарауына ұсынылған және 2001 жылдың шілде айындағы жаңа туризм
жоспарында Қазақстан экономикасында туризмнің құқықтық экономикалық
және ұйымдық негіздері қаралған. Сонымен қатар туризм саласындағы
ынтымақтастық туралы халықаралық келісімдер жасалу болды. Бірқатар
келісімдердің шет мемлекеттердің Қазақстанның туристік әлеуеті мол
көріністі серіктес ретінде тану бастамасымен болғандығын көрсетеді.
Қазақстан туризмінің қазіргі жағдайын ДТҰ – ның ұсыныстарына
байланысты, отандық түрленімнің екі базалық құрамдас бөлігін баса
көрсетуге болады:
1. Жібек жолы бойындағы мәдени туризм, яғни, зиарат ету
және дәстүрлі туризм.
2. ЭКО оқиғалы туризм, яғни, рафтинг, сафари, тренинг,
аңшылық, балық аулау.
Бұл ретте ЭКО оқиғалы туризм үшін Жібек жолы бағытымен өтетін
ресурстары бар аймақтарды, яғни Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс
Қазақстан, Ақмола облыстарын атап өтуге болады. Көрсетілген бұл
облыстарға сәйкес бірінші кезекте игерілетін мынадай аудандар мен
орталықтар анықталады:
1. Іле (Алматы қаласы, Түрген селосы, Есік қаласы, Талғар қаласы,
Қаскелең қаласы, Ұзынағаш ауылы, Қапшағай қаласы).
2. Солтүстік Тянь – Шань бөктері (Кеген ауылы, Нарынқол ауылы,
Жалаңаш ауылы, Шоңжы ауылы, Көлжат ауылы).
3. Жаркент және Талдықорған (Жаркент қаласы, Көктал ауылы, Басшы
ауылы, Текелі қаласы, Талдықорған қаласы, Жаркент Арасан
курорты).
4. Балқаш (Балқаш көлі және Балқаш өңіріндегі ауылдар).
5. Солтүстік Жоңғар (Достық ауылы, Алакөл маңы, Лепсі ауылы,
Лепсі өзенінің маңы, Жарбұлақ ауылы, Көк бума ауылы, Сарқанд
қаласы, Арасан Қапал курорты).
6. Жамбыл (Тараз қаласы, Мерке ауылы, Мойынқұм ауылы).
7. Түркістан (Түркістан қаласы, Тұтпат ауылы, Отырар ауданы,
Шәуілдір ауылы, Баба ата ауылы, Кентау қаласы, Шаян ауылы).
8. Сайрам және Шымкент (Шымкент қаласы, Сайрам ауданы, Арыс
қаласы, Шардара қаласы, Сарыағаш, Ленгір қаласы, Ванновка
селосы).
9. Жоғары Бұқтырма (Қатон – Қарағай, Беріл ауылы, Рахманов
курорты, Марқакөлдің маңы).
10. Маңғыстау (Фетисова ауылы, Ақтау қаласы, Ералиев, Құрық
ауылы).
Бұдан басқа, игеру объектілеріне жатқызуға болатын қазіргі және
құрылуы жоспарланған мемлекеттік ұлттық табиғи парктерді, яғни Іле
Алатау, Алтын Емел, Ақсу Жабағылы, Баянауыл (Павлодар),
Қарқаралы (Қарағанды), Бурабай және Көкшетау МҰТП, Қорғалжын
мемлекеттік табиғи паркі ландшафттарының көріктілігі, аумағының
игерілуі туризмді ұйымдастыру тұрғысында тартымдылығынан жоғары
деңгеймен сипатталады.
Орталық Азия аймағындағы туризмнің ерекшелігін ескеру қажет.
Жібек жолы және оқиғалы туризм сегменттерінде шетелдік туристердің
негізгі ағыны барлық көрсетілген аймақтың ішінде: Қазақстан, Шыңжан –
Ұйғыр автономиялық округі (ҚХР), Қырғызстан, Өзбекстан,
Түркіменстанның шетіндегі ұдайы қозғалысына бағытталған.
Сөйтіп, Қазақстандағы өнім мен тек қана кешенді орталық Азия
турөнімінің құрамында тиімді ұсынылуы мүмкін, бұдан мынадай
қорытынды шығады:
1. Турөнімнің институционалдық элементтері үкіметаралық деңгейде
келісілуі тиіс.
2. Қазақстандағы турөнім біздің аймақтағы көршілеріміздің
турөнімдерінен (ең болмағанда бағасапа қатынасында) кем түспеуі
тиіс [2].
2. . Маркетинг және маркетингтік орта.
Маркетинг ұғымына анықтама
Маркетинг қызметінің сипаты, әдебиеттер қорында көптеген ұқсастыққа
ие. Маркетинг әрекетіне бағытталған ұқсастықтар ерекшелігіне
байланысты, бір – бірімен жалпы байланыспайтын анықтамалар көрініс
береді. Мысалы, маркетингті белгілі бір тұлғалардың немесе техника
құрылғыларының іс - әрекетті жүзеге асыруы деп қарасытырып, тарату
ісімен өзара тығыз байланысы бар екенін мынадай анықтама беру арқылы
түсіндіреді: маркетинг бұл – мүліктерді өндірушіден тұтынушыға қарай
ағымын сақтайтын түрлі іс - әрекеттер жиынтығы.
Экономисттер маркетинг ұғымын Экономикалық әрекет деп қарастырады.
Экономикалық көзқарасқа байланысты қалыптасқан ұғымда маркетинг –
экономикалық уақыт, жер мен мүлікке қажеттіліктерін туындауын
зерттейтін сала.
Ал, ағылшын маркетинг бірлестігі бұл ұғымға былайша анықтама
береді:
Маркетинг – тұтынушының қажеттілігін қарқынды және пайдалы түрде
белгілейтін, қанағаттандыру және дайындау жолының ұсынысы. Бұл
ұғымда, маркетинг көптеген тұтынушыларының бірлескен түрін көрсетеді.
Американың маркетинг бірлігі, маркетинг жайлы мынадай ұғым
қалыптастырады: маркетинг – адамдар мен мекемелердің мақсаттарына
лайықты болу үшін өзгермеуін сақтап, шикізатты, қызмет түрінің және
ой танымының жаратылуы, баға қойылуы, таратылым және тұтындыру
әрекетінің жоспарлауымен жүзеге асыру процесі.
Маркетинг ұғымының дамуы.
Жоғарыдағы анықтамаларға байланысты, маркетинг әрекетінің дамуына
сипат берген ең маңызды әсері, өнеркәсіп дәуірінің соңына қарай
пайда болды. Өнеркәсіп дәуірінің 1950 жылдары алғашқы әсерін көрсеткен
шағында, қазіргі маркетинг әрекетінің нақты өнеркәсіп дәуірінің бір
азығы екенідігін түсінеміз.
Өнеркәсіп дәуірінің алғашқы кезеңдерінің Өнім шамасы басты
әңгімеге айналғанда, өнім мен сату салалас кезінде, 1960 жылы дамыған
маркетинг дәрежесі анықталды. Бұл дәреже анықтауыштың басты маңызды
нүктесі, дүниежүзі өлкелеріндегі маркетинг ұғымында өзгерістерде
анықталғаны кері әсерін тигізді. Екінші жақтан сол жақтағы ең ауыр
танымдары Өндіріс, сату немесе дамыған маркетинг маңызы керек еді.
Өндіріс шамасы. Жалпы 1900 жылдың басында пайда болған және 1930
жылға дейін жалғасқан, осы аралықтағы жылдар осы кезеңдегі ең
басты мәселелердің бірі өнімдегі жетіспеушілік, тұтынушы табуға үлкен
қиындық туғызды. Өндіріс шамасының ең басты мақсаты, өндірушілердің
сатып алу күшінің мүлік пен қызметте қалыптасқан төзімділігі еді. Өндіріс
шамасы маркетингте ең көне ұғым. Мүлік пен қызметтің жетіспеушілігі
кезеңінде және де мұнымен қоса өндіруші қажетілігін қамтамасыз етуге
кемшіліктердің болуында, осы кезеңде пайда болған, кезеңнің жемісі
болған ұғым. Осы кезеңдегі ең басты мәселе өндірістің дамыту жолының
ізденілуі еді және осы ұғымға барлық ой тұжырымдар ортақтасқан еді.
Осы себептен, өндіріс шамасы егемендік шағында сату талпынысына еш
мән бермеді. Тұтынушы сатып алу барысында тек қана баға мен сапаға мән
беріп, қорабына мән беруді, шетелге шығару яғни экспорт деген
мәселелерді көзден таса қалдырды.
Өнім шамасы. Бұл ең қолайлы бағамен, сапалы өнім шығару мақсатында
жүзеге асырылады. Сол себептен, басқару бөлімдері тауардың сапасының
жоғарылуына мән берді. Яғни, бұл дегеніміз тұтынушылардың
қажеттіліктері мен мәселелерінің жауабын табу, тек қана өнім
сапасымен айналысуын, бәсеке тауарлардың сапасы мен жағдайын,
ерекшелігін, арасындағы айырмашылығын білуге, төлеген ақысына
байланысты ең сапалы өнімді талап етуге байланысты. Өнім шамасы
дегеніміз, сапасына сай өнімнің тұтынушылар тарапынан қажеттілігін
тудыруын, таралуын сақтап қалу. Сол себептен, жоба жасаушымен
инженерлер барлық тұтынушы қанағаттанатын өнім - өндірісінің дамытуын
бастаған
1 – кесте. Маркетинг ұғымының дамуы
Сату шамасы. Сату шамасы кезеңі, өткен кезеңдердегі өнімнің
жоғарылауы және тұтынушының көбейген шағы. Бұл шаманың пайда болған
кезеңі 1530 – 1550 жылдар аралығындағы 20 жыл. Сату шамасы,
тұтынушының аса қажетті емес заттарды сатып алуға талпынысы мен
басқарушының тұтынушыны тартуы және мекеме құру секілді ойлаудың пайда
болуы. Осы кезеңде басқарудың ең басты мәселесі жоғары талап қоюдың
жетіспеушілігі еді. Сол себепті басқарудың ең маңызды жолы таныстыру,
жарнама мен сату жүйесінің құралдарын қолдан отырып, сатуды дамыту жолын
қарастырады.
Қазіргі заман талабына сай (заманауи) маркетинг ұғымы. Осы ұғымға ие
болған басқарушылық мақсаты, ең алдымен мақсатты маркетингке деген
қажеттілікті, бірлескен маркетинг құралдарын пайдалана отырып,
қанағаттандыру. Заманауи маркетинг кезеңі 1950 жылы бастап 1960 жылдары
жалғасын тапты. Бұл кезеңдерде тұтынушы қажеттілігінің, тоқтап қалған,
бәсекенің артқан технология және ортаның ойларының жүйрігінен сату
ұғымы талабының жоғарыламаған шағы еді. Заманауи маркетинг ұғымы не
пайда, не өнім, не сатудың жылжымаған кезеңі еді. Жалпы біріге отырып
сатуды басқару, тұтынушының қажеттілігі мен мақсатын түсіне білу
керектігін түсіндіре білді.
Бұл ұғымды түсіне алмаған, қабылдамаған маркетинг басқарушылары,
мақсат нарық қажеттілігі, бұлардың арасында өндіріс өз орнын табады
деген ойда болды. Алайда тұтынушы талабы болғанымен, оларға қосымша
тағы да өнім өндіруді, ерекшелеуді басқаруға көптеген өзгеріс енгізуі
қажет.
Қоғамдық маркетинг ұғымы: Заманауи маркетинг ұғымын қолданушыда пайда
болған, бұл шамаға рецензиялардың пайда болуына қосымша көптеген
өлкелерде орын алған инфляция, халық санының жоғарылауы секілді жаңа
салыстырмалар қосты. Қоғамдық маркетинг 1965 ж мен 1970 ж аралығында
орын алды. Бұл күнделікті баскарудың қоғамдық мәселеге ұштасқан кезеңі
еді. Қоғамдық маркетинг өндіріс факторларын дамыту мен қоғамның
қажеттілігін қамтамасыз ету маркетингтің мәселелерінің шешімін табады.
Қоғамдық маркетинг ұғымының ең басты мағынасы, тұтынушы мен ортаның
талпынысының сапасын жоғарылату.
Маркетинг құрамасы.
Маркетинг қабықшасы төрт басты құрамадан тұрады. Бұлар төрт пи
(4Р) делінеді. Ең алғашқы 1950 жылы жарық көрді. Қазіргі заман
маркетингі осы 4 құрама сақталған. Олар: өнім, баға, тарату және
тұтындыру. Бұлар маркетингтің басты құрамалары.
Өнім: маркетинг басқаруда ең басты мәселе өнім болып табылады.
Өнім құрамасында, маркетинг басшылығындағы өндіріуші тарапынан сатып
алынатын мүлікпен қызметтердің дамуы, үлкен қызмет атқарады. Өндіру
саласында, мал – мүлік түрімен, қалпынан көрінісімен бұрын сату
маңыздырақ. Маркетинг басқаруы – осы мақсатпен, өндіруішілердің өнімге
өзгеріс енгізуіне талап қоя алады. Өнім зат ретінде қолға
тапсырылғанда, оның маркасына, қорапшасына, өлшеміне, сипатына қарап
назар аудара отырып, басқа да мәселелерді қолға алу керек.
Баға: өнімнен кейінгі ең маңызды маркетинг құрамасы, ал баға
маркетинг басқаруда, мал – мүліктің, қызметтің, өндірушіні экономикалық
тұрғыда бағалануы ең маңызды рөл атқарады. Баға құру, жеңілдіктер,
кредиттік жүйелі сатылымдар, өту жолдары т.б. маркетингте баға
өзгерісі болғанда, қолға алынуы керек мәселелер.
2- кесте. Басты маркетинг құрамалары.
Таралу: өнімдердің тұтынушыларға жеткізуін белгілейтін маркетинг
құрамасы тарату деп аталады. Маркетинг басқаруда тарату тақырыбында
ең қолайлы тарату жүйесін құру, алып – сатардың белгіленуі және
таңдаулы секілді міндеттер көрсетіледі. Таратудың ең басты мақсаты,
өнімнің базарға ең тез және арзан болып жеткізілуі. Таратудың ең басты
міндеті, дұрыс уақытта дұрыс жерге жеткізілуі.
Тұтындыру: тұтынушылардың мақсаты, базарға затпен қызмет туралы
мәлімет беру, тұтынушының көзін жеткізу секілді әрекеттерге тұтындыру
жауап береді. Маркетинг басқаруды дамыту, осы мақсаттарға жету үшін,
жарнама, адам арқылы сату, сауданы дамыту, халықпен қарым – қатынас
және ескерту сияқты тұтындыру құрамаларының орындалуы.
Маркетинг әрекеттері. Маркетинг әрекеттері мүлік пен қызметтің
маркетингінде жасалынатын жұмыс, қызмет, іс - әрекетер. Маркетинг
әрекеттері базардың ерекшелігі мен өзгешілігіне қарай құбылмалы
болады. Мұнымен қатар төмендегі іс - әрекеттердің жасалынуы қажет.
Маркетинг әрекеттері: 1) сатып алу 2) сату 3) тасымалдау 4) қойма 5)
стандарттау және дәрежелеу 6) орналастыру 7) қауіпсіздіук 8) мәлімет
жинау және тарату.
3- кесте. Маркетинг әрекеттері.
1.3. Туризм маркетингі.
Туризм, қызмет секторларының төменгі сатысында орын алады. Туризм
секторында ең басты түп негіз – қызмет. Туризм маркетингі, іс - әрекет
маркетингінің ерекшеліктерімен көп жағынан ұқсас. Алайда іс - әрекет
маркетингінде болмаған ерекшеліктер туризм маркетингінде талқыланады.
Туризм өнімдерінің заттардан өзгешелігі, қолмен ұстай алмайтындығында.
Туризм өнімдері заттардан өзгешелігі, қоймаланбауы, иесіздігінде және
мағыналастығында.
Туризм өнімінде өзгешеліктер бола алады. Туризм өнімі, туризм
секторында ұсынылған қызметтерге байланысты ортаға шығады. Туризм
өнімінің басқа қызметтерден өзгешелігі, саяхат тәжірибесіне
жылдамдылығында. Белгілі бір кісінің саяхат, демалыс, сауда – саттық
және қайтадан саяхатқа шығып, өмір сүретін жеріне қайта оралуға
дейінгі өткен уақытта ұсынылған туризм қызметінен басқалардың бәрі,
туризм тәжірибесіне жатады.
Туризм маркетингінің түсінігі:
Туризм маркетинг түсінігінің сипатталуы, қазіргі уақытқа дейін
көптеген зерттеулердің құрамында болды. Көптеген ұғымдардың бір –
бірінен ерекшелігі, туризм секторының ұғымдық сипатқа ие болуында.
Басқа өлкелерде туризмге байланысты жасалынып жатқан кейбір
сарапшылар нәтижесі, туризм ұғымын өмірге әкеледі. Қосымша, туризм
маркетингі, туризм аймағындағы, іс - әрекетіндегі өлшемдердің бірден –
бірін қажетсінеді.
Туризм маркетингі ұғымына былайша түсінік беріле алады.
Бір туристік аймақтың немесе туристік іс - әрекеттің арқасында
үлкен жетістікке қол жеткізу, туризм өнімінің нарықта үлкен мәнге ие
болуына байланысты, туризм талабының ерекшеліктерінде есепке ала
отырып, туристік өнімге байланысты зерттеу. Жұмысын жасауды мақсат
тұтқан және осы тақырып бойынша қолданылатын шешімдерге байланысты
басқару философиясы.
Туризм маркетингінің құрамасы: Ең алғашқы 1950 ж жарық көрді.
Бұлар (төрт пи) (4Р) делінеді: баға, өнім, таратылым мен тұтындырудан
құралады. Соңғы заманда осы 4Р - дің қатарына тағы да жаңа
құрылымдарға назар аударуда. Бұлар: адам, физикалық тұрғыда дәлелдеу
және процесс. Бұл бөлімде туризм маркетинг құрамасы жайлы сөз
болады. Әрбір туризм салаларына мағына беріледі.
Өнім: Өнім дегенде әрине, туризм өнімі жайлы екенін түсінеміз.
Алайда, мал – мүлік басқаруы немесе қажетті қызмет туризміне
байланысты мақсатталған түрлі жолдар. Туризм өнімі, саяхат жасаушы
біреудің қажеттілік қызметінен пайда болды. Туризм өнімінде Өмір
сүріп қалған ортамнан айырылып, алшақтанып, қайта сол жерге келгенге,
қауышқанға дейінгі аралықта қажетті болған барлық қызмет түрлері орын
алады. Саяхат агенттіктері, қонақ үй қызметі, мейрамханалар, көңіл –
көтеру орындары, мұражай мен сату орындарында ұсынылған қызмет түрлері
туризм танымында орын алады. Туризм өнімі қашан ұстауға болмайтын,
мағыналы түрде өндірген, жауапкершілікке алынбайтын, өзгеше бір түрге
ие.
Тарату: Мал – мүлік сату жүйесінде, туризм маркетингінің қызметі
бірнеше бөлікке бөлінеді. Туризм өнімін қолданғысы келген тұтынушы,
қызмет көрсететін орталыққа келуі қажет. Тұтынушылар, туризмдік маңызды
жерлерге және мақсат көзделген алаңдарда түрлі міндеттер атқарады.
Туризм маркетингінің өзгешелігі, түрлі сипаттағы тарату қызметін жүзеге
асыра отырып, көзделген мақсатқа қол жеткізуі.
Баға: Туризм маркетингінде ең маңызды құрама бұл – баға. Туризм
талабының көптеген елдерде, туризм қызметтерімен қатар, заттарға
қажеттілік сұранысы, баға құрудың жолын арттыруда. Туризм өлкелерінде
және өлке ішінде, шет елдерде ұқсас өнім ұсынатын туризм аймақтары
қай жерде болса да, баға бәсекелестігін жүргізеді. Баға факторы,
туризм өнімі мен мал – мүлік, қызметтің арасындағы әсерін тигізеді.
Тұтындыру: Тұтындыру құралының қолданылуы туризм маркетингінде
ерекшелігін көрсетуде. Зат маркетингінде қолданылған тұтындыру іс -
әрекеті мен туризм маркетингінде қолданылатын тұтындыру мүлдем өзгеше.
Туризм маркетингінде жарнама мекемелері, көбінесе нарыққа ұсынатын
туризм өнімдерін, уақыттан бұрын жасайды. Мысалы: теңіз, құм – күн
өнімдерінің сатылу аймағында туризмдік компаниялар, тұтынушы шешім
қабылдамастан бұрын жасалынуын жүзеге асыру қажет.
Адам: Туризм маркетингінде адамның орны ерекше. Туризм өнімін
өндірушінің өзі де адам және өнімді тұтынушы да адам. Тұтынушы мен
ұсынушы арасында қарым – қатынастың жақсы болуы, қызметтің сапасын
жоғарылатады. Тұтынушы мәдениеті де адами қарым – қатынасқа
байланысты. Туристер тіптен жұмыс берушілер немесе тұтынушылар болсын,
туризм маркетингінде рөлі өте зор.
Физикалық тұрғыда дәлелдеу.
Туризм маркетингінде физикалық тұрғыда дәлелдеу үлкен рөл атқарады.
Туризм өнімін өндіретін барлық орман, тағы басқа жерлер орын алады.
Саяхат агенттігінің меншігіндегі каталогтар, автобустар, пойыздар, әуе
жолы билеттері, бөлмедегі сәндік бұйымдар, перде, қасық, ыдыс – аяқтар,
сабын, су сабыны, жұмысшылардың киімі, мейрамханалардағы дастархандар,
қасық пен шанышқылар, қауыз бен демалыс бөлмелері, барлығы физикалық
тұрғыға енеді.
Процесс. Туризм өнімін өндіргенде, ұсыну барысында көптеген процесс арқылы
жүзеге асады. Стандартқа сай қызмет, қызметшілердің қарым – қатынасы,
тұтынушыға деген дауыс ырғағы тағы басқа барлығы осы бір процеске
енеді. Тұтынушының өзіне ұсынылған өнімі де, бір процесс арқылы
сараптамадан өтеді.
Туризм маркетингінің ерекшеліктері.
Туризм маркетингі, жай зат маркетингі мен салыстырғанда көптеген
ерекшеліктерді байқай аламыз. Қызмет маркетингі мен ұқсастықтары
болғанымен, біз тек қана ерекшеліктері жайлы айтып кетеміз. Туризм
маркетингінің ерекшеліктері жалпы мынадай:
1. Туризм маркетингі ауыр жұмыс түрі. Туризм өнімдерінің көбісін
қолмен ұстап біле алмағандықтан, мүлік маркетингінде көптеген
қиындықтар кездесуде.
2. Туризм маркетингінде өндіру мен тұтындыру көбінесе бірдей уақытта
өтілуі, туризм өнімдерін өндіретін және ұсынылатын жерлерге келуі
қажет.
3. Туризм өнімдерін микро және макро дәреже басқарған абзал.
4. Туризм өнімдері, мезгілдік құбылыстарды көрсетеді. Алайда, осы
мәселелердің шешімін табу керек.
5. Туризм өнімін, қоймада сақтай алмайсыз. Мысалы, бөлмесін уақытылы
сата алмаған қонақ үй үшін бұл өте зиянды.
6. Туризм маркетингінде адамның рөлі зор. Ішкі және сыртқы тұтынушы-
адам.
7. Туризм аймағында орналасқан әуе алаңы мен қонақ үйлердің ұсынылатын
қызметтері, осы жерге лайықты болады.
8. Труизм маркетингінде белгілі бір жерге қызметін ұсынып, өнім сату
орын алады.
9. Туризм өнімі, күнделікті өмірге қайта оралғанда, өз қызметін аяқтайды.
10. Туризм маркетингі тұтынушы қарым – қатынасының түрленуіне байланысты
өзгеріп отырады.
11. Туризм маркетингі, экономикалық мағынасы жоқ, теңіз, күн, мезгіл,
тарихи және археологиялық, әлеуметтік – экономикалық өнімдерді
сатумен айналысады.
12. Туризм өнімдері күннен – күнге даму үстінде.
4 - кесте. Туризм маркетингінің түрлі жолдары
Қызметтің дайындалу процесі: Зат өндіру үшін көптеген ойлар мен
айлар қажет. Алайда туризм қызметінің дайындалуы уақыт ағымымен тез
арада орындалады. Мысалы: мейрамханада мәзірге байланысты тапсырыс
бергеніңізде, көп күтпей алдыңызға әкеледі. Туризм өнімінің өндірілуі мен
ұсынылуы бірдей уақытта жүзеге асырылуда.
Сатып алу сезімталдығының молдығы: Туризм қызметін сатып алуда,
сезімнің маңызы өте зор. Мысалы, мал туризмінде қажетсінген затты
алсаңыз, туризм қызметінде көзге көрінбейтін нәрсені сатып аласыз.
Олар: демалысыңыз, денсаулығыңыз және т.б.
Физикалық сипат өте маңызды: Сізге қызмет ұсынылып тұрған жерде,
ең алдымен физикалық сипаты, яғни құрал – жабдықтары, төсеніш пен
орындықтары, жұмысшылардың формалары т.б. маңызы зор.
Дәрежесінің жоғарылылығы өте маңызды: Туризм маркетингінде өнімнің
ұсынылған ортасы өте маңызды. Сатып алу кезінде имидждің маңызы зор.
Таратылым керісінше сипатқа ие: Туризм өнімдерін тұтынушының алдына
алып барып ұсына алмайсыз, керісінше тұтынушының өзі келіп, сол өнімді
қарауына, біраз демалып жатып көруіне тура келеді. Сол себептен де,
таратылым ісінің туризм маркетингінде маңызы зор.
Туризм өнімі, толықтырғыш өнімдерге байланысты: Туризм жерінде
ұсынылатын қызмет сол жердегі халықтан, такси айдаушылар, дүкен мен азық
– түлік дүкендері, демалыс орындары т.б. дейін кең сипатқа ие.
Туризм өнімін көшірмелеу мүмкін емес: Туризм өнімі тағы да басқа бір
жерде, ұқсастырылып құрылуы мүмкін емес. Туризмде адамның маңыздылығы,
көшірмесін жасауды болдыртпайды. Бұл бір тағамның басқа бір жерде
ұсынуын алдын алу емес, бұл тағам басқа жерлерде сипатын бергенімен, дәмі,
тұзы, иісі мүлдем басқаша болады. Яғни, туризм өнімін сатуда
патентті алу өте маңызды.
Туризмде ұғым өте маңызды: Туризм өнімдерінің маркетингінде,
тұтындыру құралдарының көбін қолданған қажет. Туризмде белгілі бір
нәрсені халыққа ұғындыру, таныстыру үшін, үнемі жасалынып,
тәжірибеленіп отыруы тиіс [3].
Туризм маркетингінің ортасы
Туризм маркетингі шешімдеріне әсер ететін қоршаған ортадағы
факторлардың жылдам өзгеруі себепті басқарушыларда, қоршаған ортаны жүйелі
түрде талдауға және оны үйренуге деген қажеттілік туады. Басқарушылар
қоршаған ортаны үйренгенде, туризм ортасының немесе туризм кәсіпорнының ең
басты кездесетін қоршаған орта тәуекелдіктері және сәттілікке жету
элементтерімен қоршаған ортаның қандай факторлары туризм ортасына немесе
туризм кәсіпорынның мақсатына жетуде маңызды мүмкіндіктер жарататынын
үйренеді. Себебі, қоршаған орта өзгермелері ешқашан тұрақты болмайды.
Туризм саласымен байланысты қоршаған ортаның факторлары басқа салалар
сияқты өзгермелі болады. Туризм саласында жұмыс істейтін басқарушылар
маңызды және үлкен жауапкершілік алып отыр. Олардың мойнында болашақта
пайда болатын мүмкіндіктерді болжай білу және олар жауапты болған туризм
ортасы немесе туризм кәсіпорнының бұл мүмкіндіктер есебінен дамуы және
пайда табу мақсатында қолдана білу жауапкершілігі тұр. Дегенмен
басқарушылар, көптеген жағдайлар кездесіп, оларды бақылау және тіркеу
сияқты мәселелермен бетпе-бет келіп отыр. Сол себепті, туризм маркетингі
шешімдерінің мәліметтер негізінде қолға алынуы үшін, қоршаған ортаны пайда
ететін элементтердің жіктелуін қажет етіп отыр.
Туризм маркетингі шешімдеріне жақыннан әсер ететін әртүрлі қоршаған
орта элементтері бар. Бұл элементтер, қоршаған орта факторлары, туризм
қызметінен пайдаланатын жеке тұлғалар, осы қызметтерді ұсынатын
кәсіпкерлер сияқты өзгермелілерден тұрады. Бұлардан тыс, туризм ортасы
және туризм кәсіпорындары басқарушыларының іс - әрекеттерін жүргізетін
орта, мемлекет және халыкаралық аренаға әсер ететін басқа да элементтерді
есепке алу керек. Тіпті, турист жіберетін және бәсекелес елдердегі
қоршаған орта факторларын есепке алудың пайдасы тиіп отыр.
Жалпы алғанда туризм маркетингінің іс - әрекеттерінде назарға алынуы керек
болған қоршаған орта факторларын үш негізгі бөлімге бөліп қарастыруға
болады. Олар, макро, сектор және іс - әрекет орталары факторлары болып
табылады.
5- кесте. Туризм маркетингінің ортасы.
Туроператорлар.
Туризм саласы ортасының ең маңызды элементтерінің бірі
туроператорлар болып табылады. Сонымен қатар туроператорлары , туризм
маркетингінде ең маңызды рөл алып отыр. Туроператорлары, туризм
саласында бөлек – бөлек жатырған туризм өнімдерін бір жерге жинап, жаңа
туризм өнімдерін пайда еткен. Мысалы, пакет тур, туроператорлары
тарапынан көлік қатынастары, қонақтау, ойын – сауық сияқты өнімдердің
бір жерге жинақталуымен пайда болып отыр.
Көтерме сатушылар болып аталуымен бірге, туроператорларының
тауар маркетингіндегі көтерме сатушылардан ерекшеленетін жақтары да
бар. Солардың ішіндегі ең маңызды ерекшелік, туроператорларының басқа
кәсіпорындарының өнімдеріне маркетинг жасаған делдал болмауында.
Әсіресе, туроператорларының көтере сату еңбектері делдалдықпен емес,
туризм өнімдерін өндіре білу қабілетінің болуымен сипатталады.
Туроператорлары әртүрлі қонақ үй кәсіпорындарының өнімдерінің
көтере сатылуы сияқты жұмыстарды да орындайды. Бірақ, бұл жердегі
делдалдық жұмысы саяхат агенттіктерінің делдалдық жұмыстарынан ерекшелік
көрсетіп отыр. Туризм саласында бір орта элементі болып,
туроператорларының ролі өте маңызды. Қазіргі таңда кейбір операторлардың
әр жыл он миллиондаған туристің туризм әрекеттеріне бағытталғанын есепке
алғанда бұл рөлдің туризм аймағында және туризм кәсіпорындарында
маңызды орын пайда болып отыр.
Соңғы жылдарда интернет технологиясындағы прогресстер себебінен
туроператорлардың жұмыстарының азаюы күтіліп отыр. Бұл мәселеде жасалған
зерттеулер және мақсаттар туроператорларының жұмыстарының
азаймағандығын, тек қана кейбір өзгерістер болғандығын көруге болады [4].
Саяхат агенттіктері.
Сектор ортасының ең маңызды элементтерінің бірі саяхат
агенттіктері болып табылады. Туризм маркетингінде тарату арналарының
операторларында делдал мекемелер болып, саяхат агенттіктерінің маңызды
еңбектері саналып отыр. Саяхат агенттіктері туроператорларының өнімдерінің
маркетингінде делдалдық жасаудан басқа алдымен қонақтау және көлік
қатынасы сияқты әртүрлі туризм өнімдерімен байланысты болып, делдалдық
қызметінде атқарады. Сол себепті саяхат агенттіктерінде делдалдық
жұмыстарының әрі туризм аймақтары тұрғысынан, әрі туризм кәсіпорындары
тұрғысынан маңызы байқалады.
Соңғы жылдарда байланыс технологиясындағы прогрестермен бірге
саяхат агенттіктерінің кейбір мәселелердегі делдалдық жұмыстарының
азаюымен байланысты зерттеу нәтижелері бар. Бұл зерттеулер нәтижесінде
саяхат агенттіктерінің атқарған делдалдық қызметтері мен бронь (алдын –
ала тапсырыс), билет сату және жалға көлік алу сияқты салаларда
азаюы байқалады. Саяхат агенттіктері Түркияда 1618 санды Саяхат
Агенттіктері Ортақтығы Заңы негізінде құрылған. Бұл заңда Түркия
саяхат агенттіктері А, АG, B және C болып топтарға бөлінген. А және АG
топтар ұқсас салаларда жұмыс жасайды. В және С топтары басқа салаларда
жұмыс жасап отыр. Түркияда саяхат агенттіктерінің қызмет салалары елдің
ішіне және сыртына тур ұйымдастырудан, яғни бір жақты туроператор
сияқты жұмыс жасағаннан, топтарына байланысты билет сату, бронь, жалға
көлік беруге дейін өзгешелік көрсетіп отыр.
6 - кесте. Сектор орта элементтері.
Туризмге қатысты кәсіпорындар.
Туризм маркетингінде негізделген сектор орта элементтерінің бірі
туризмге қатысты кәсіпорындар болып табылады. Туризмге қатысты
кәсіпорындар, бәсекелес орта элементтерінен ерекшеленуі туризмге қатысты
элементтер, қалаған бір туризм аймағында қызмет көрсететін және сауда
тиімділігі туризм саласына байланысты болған мекемелерден тұрады.
Аймақтарда туризм саласының дамуымен бірге бірнеше жұмыс орны пайда
болады немесе бар болған жұмыс орындары одан да әрі дамиды.
Туризмге қатысты кәсіпорындарға такси кәсіпорындары, супермаркеттері,
сыйлық заттар дүкені, автобус фирмалары, түңгі клубтар сияқты
кәсіпорындар мысал бола алады. Бұдан басқа газета киоскілері,
монополистер т.б. бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары әлем елдері бойынша
экономикалық басым бағыттарының бірі ретінде туризмге ерекше ден
қойылып отыр. Түркия он – он бес жылдың ішінде туристік державаға
айналды, 60 милионнан астам халқы бар Францияның өзіне жыл сайын 64
миллион туристер келеді екен. Осыдан – ақ туризм саласының көптеген
мемлекетердің экономикасында елеулі рөл атқарып отырғанын байқауға
болады. Сонымен бірге, туризм саласы экономиканың ғана емес, сол елдің
мәдени даму деңгейінің де көрсеткіші болып табылады. Ал, бүгінде
әлемдік қауымдастықтың назары ауып отырған және орасан зор табиғи
байлығы мен мәдени – тарихи мұрасы бар Қазақстанның орталық Азиядағы
ең үздік туризм орталықтарының біріне айналуына мүмкіндігі қаншалықты?!
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев туризм экономикасының басты
кластеріне айналдыру туралы орынды мәселе көтеріп, бұл бойынша бірқатар
тапсырмалар да жүктеді. Осыған орай үкімет тарапынан Қазақстан
Республикасы кейбір заңнаманың актілеріне туристік қызмет мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасы әзірленген
болатын. Қазақстанның алдағы уақытта Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі
ескеріле отырып, сондай – ақ Елбасының бәсекеге қабілетті туристік
индустрия мен инфрақұрылым құру жөнінде үкіметтің алдына қойған
міндеттерін іске асыру үшін өңірлерге бүгінгі күні туристік қызметті
мемлекеттік реттеу жүйесін одан әрі жетілдіруге бағытталып, бірқатар
заңға өзгерістер енгізілді. Дегенмен де, Мәжіліс заң жобасы Парламент
Сенатына келіп түскеннен бері бірталай мәселелер бойынша пікірталас
тудырып отыр. Оның ішінде лицензиялаудан бастап уәкілетті органның
аражігін ажырату мәселелері де дау тудырады.
Рас, туризм Қазақстан үшін енді ғана қолға алынған тың сала. Бірақ,
соның өзінде осы туризм туралы түсініктің өзі әлі нақтыланбай отырған
сыңайлы. Қазақстанның туризм үшін тарихтың өзі үлкен жұмыс атқарып
кетті. Бірақ, Қазақстан көптеген елдер мен жалпы адамзат баласы үшін
әліде ақпарттық, географиялық, тарихтық жағынан х (белгісіз икс)
күйінде қалып отыр. Отандық туризмді қалыптастыруда коммерциялық
қырына соншама көп уақыт аударып отырған сыңайлымыз. Туризмде негізгі
төрт сала – саяхат, демалыс, сая (комфорт), ең бастысы ақпараттың
қамтылуы тиіс. Өйткені қазіргі уақытта күнін көре алмай жүрген турист
шетке шықпайды, олардың барлығы алыс жолға ақпарат үшін шығады. Мұнда
ақпарат деп туризмдегі қызмет көрсететін гидтердің аузынан шығатын сөз
айтылып отырған жоқ. Мәселе, туристік саладағы кешенді құбылыстарда
болып отыр. Қазақстанға кіргеннен бастап, ауадан сезетін, көзімен
көретін, құлағымен еститін ең бастысы таң қалатын дүниелер жайында
әңгіме болып отыр. Сондықтан да, негізгі мәселе шетелдіктердің
Қазақстанға келіп білгені емес, таң қалуы. Осы мәселеден қарағанда
туризм саласын аспаннан ақша жаудыратын оп – оңай сала деп қарауға
келмес. Қазақстанда туризмді тек ақша табатын орын деп қарауға болмайды.
Қытай пәлен, түріктер соншалықты, жапондар мұншалықты туризмнен қаражат
көрді десек, Қазақстанның мүмкіндігі одан да жоғары. Ең бастысы бұған
пейілмен құлай берілу. Шет жұртты жалықтырмау қажет. Біз өзімізде бар
мүмкіндіктің ақпараттық жолын әлі ашқан жоқпыз. Шын мәнісінде Қазақстан
бұрын – соңды болмаған өте экзотикалық ақпарат беруге мүмкіншілігі мол.
Тақырыптың негізгі міндеті мен мақсаты. Менің дипломдық
жұмысымның тақырыбы туризм маркетингінде тарату арналарының маңызы және
дамыту жолдары. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрге айналған жыл сайынғы
жолдауында туризм саласына назар аударып отырғандығы көрсетіледі. Туризм
валюта табысын арттырушы, жұмыс орнымен қамтамасыз етуші және сыртқы
әлемге танылуды жеңілдетуші сияқты ерекшелікке ие болған экономикалық
объект, сонымен қатар әр түрлі мемлекеттердегі азаматтардың мәдени
құндылықтарын жетілдіретін және халықаралық деңгейде достастық
байланыстарды ұштастыратын әлеуметтік құбылыс болып табылады. Сондықтан
бұл жұмыста егемендігімізді алған ұлан байтақ еліміздің тарату
арналарының беделін қалыптастыру, арттыру жұмыстарын жүргізу керектігі
баяндалған.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты мен тапсырмасы, жұмыстың
актуальдығы, тәжірибелік маңыздылығы және теориялық жетілдірмелер
кеңінен қарастырылған. Дипломдық жұмысым 3 бөлімнен тұрады: 1-бөлім
Туризм және маркетинг. Оның ішінде туризм түсінігі және дамуы туралы
жазылған, маркетинг және туризм маркетингінің ортасы жайында сөз болған.
Бәрімізге белгілі, туризм – демалыспен, бос уақытпен, спортпен, сондай
– ақ мәдениетпен және табиғатпен тікелей байланысты, жеке және ұжымдық
толық жетілудің жолы ретінде жоспарлануы және тәжірибеге енгізілуі тиіс
қызмет. Туризм терминін ХІХ ғасырға дейін әлемдегі бірде – бір тілден
таба алмайтынбыз. Тур сөзі негізінен қыдыру, адамның өз үйінен жұмыс
барысымен немесе бос уақтысын өткізу себебімен шығып кетуін білдіреді.
Осылайша қазіргі tourism терминіне жақындай бастады. Туризм термині ХІХ
ғасырдың ортасында қолданыла бастады. Көне замандағы соғыспен байланысты
саяхаттарды қоспағанда 2 түрлі мақсатта адамдар саяхатқа шыққан: сауда
– саттық мақсатпен және діни мақсатпен.
Маркетинг ұғымына тоқталатын болсақ, маркетинг бұл – мүліктерді
өндірушіден тұтынушыға қарай ағымын сақтайтын түрлі іс - әрекеттер
жиынтығы. Экономисттер маркетинг ұғымын, экономикалық әрекет деп
қарастырады. Экономикалық көз – қарасқа байланысты қалыптасқан ұғымда,
маркетинг – экономикалық уақыт, жер мен мүлікке қажеттіліктерін туындауын
зерттейтін сала. Мұнда өндіріс шамасы, сату шамасы, қазіргі заман
маркетинг ұғымы, маркетингтің өлшемдері, макромаркетинг, микромаркетинг,
мегамаркетинг, қайта жаңарту маркетингі маркетингті болдырмау,
қарсылықты маркетинг, айналым маркетингі, теңдеу маркетингі және тағы
басқаларға анықтама берілген. Туризм маркетинг түсінігінің сипатталуы,
қазіргі уақытқа дейін көптеген зерттеулердің құрамында болды. Туризм
маркетингі ұғымына былайша түсінік беріледі: Бір туристік аймақтың
немесе туризм іс - әрекетінің арқасында үлкен жетістікке қол жеткізу,
туризм өнімінің нарыққа үлкен мәнге ие болуына байланысты, туризм
талабының ерекшеліктерін де есепке ала отырып, туристік өнімге
зерттеу жұмысын жасауды мақсат тұтқан және осы тақырып бойынша
қабылданатын шешімдерге байланысты басқару философиясы. Жалпы алғанда
туризм маркетингінің іс - әрекеттерінде назарға алынуы керек болған
қоршаған орта факторларын үш негізгі бөлімге бөліп қарастыруға болады.
Олар макро, микро, сектор және іс - әрекет (жұмыс) арналары факторлары
болып табылады. Әр ортаның өзіндік ерекшеліктері, түрлері бар.
Бөлімде толығымен мәлімет берілген. Туроператорлар, саяхат
агенттіктері, туризм аймақтарын басқару, туризмге қатысты кәсіпорындар,
қаржылық мекемелер, акционерлер, баспа сөз, тұтынушылар, синдикаттарға
мәлімет берілген.
2-бөлімде туризмде тарату арналарының функциялары туралы айтылған.
Туризм тарату жүйесінде өнімдердің тұтынушылар тарапынан сатып
алынуын қамтамасыз етілуі жұмыстарында бірнеше қолайлылықтар
қарастырылған. Солардың таратылуы және тарату арналарында бірнеше
қызметтер орындалады. Олар төмендегідей жіктеледі: зерттеу, тұтындыру,
байланыс құру, туризм өнімімен байланысты реттеулер, қаржыландыру,
тәуекел. Тарату арналарын таңдау төрт арнадан тұрады. Олардың әрқайсысына
түсінік жазылған. Тарату арналарының ұйымдастырылуы төмендегідей болады:
Тұтынушы қажеттіліктерін талдау; тарату арналарының мақсаттарын анықтау;
тарату арнасының таңдауларын анықтау; тарату арнасы таңдауларын бақылау.
Олардың әрқайсысына жеке – жеке тоқтап өтілген.
3-бөлім Қазақстан Республикасындағы туризм маркетингі және дамуы.
Яғни жалпы Қазақстан Республикасында туризм маркетингі және дамуы
туралы республикадағы тарату арналарындағы мекемелердің жағдайы және
оны дамыту жолдары туралы сөз етіледі. Мұнда Қазақстандағы туризм
маркетингінің жағдайы, оның дамуы жайында айтылады.
Тақырыптың зерттелу объектісі. Туризм маркетинг түсінігінің
сипатталуы, қазіргі уақытқа дейін көптеген зерттеулердің құрамында
болды. Көптеген ұғымдардың бір – бірінен ерекшелігі, туризм секторының
ұғымдық сипатқа ие болуында. Басқа өлкелерде туризмге байланысты
жасалынып жатқан кейбір сарапшылар нәтижесі, туризм ұғымын өмірге
әкеледі. Қосымша, туризм маркетингі, туризм аймағындағы, іс -
әрекетіндегі өлшемдердің бірден – бірін қажетсінеді.
Туризм маркетингі ұғымына былайша түсінік беріле алады.
Бір туристік аймақтың немесе туристік іс - әрекеттің арқасында
үлкен жетістікке қол жеткізу, туризм өнімінің нарықта үлкен мәнге ие
болуына байланысты, туризм талабының ерекшеліктерінде есепке ала
отырып, туристік өнімге байланысты зерттеу. Жұмысын жасауды мақсат
тұтқан және осы тақырып бойынша қолданылатын шешімдерге байланысты
басқару философиясы.
Қазіргі кезде туризм нарығын бақылау негізінен тұтынушылардың
қолында. Әлем бойынша жалпы тұрғыдан алғанда жатын орынға деген
сұраныстың артуы, нарыққа ұсынылған саяхат нысаналарының жоғары
деңгейлі құрылымға ие болуы түсінікті жағдай. Елдің халықаралық туризм
нарығында белгілі болуы үшін саяхат нысанасы орын имиджі жасалу
қажеттігі жайында айтылады. Қазақстандық туристік нарықтың жылдық
көлемі әртүрлі бағалануда. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
1999 жылдан 2003 жылға дейінгі туризмнен түсетін түсімдердің көлемі мен
туристердің санының серпіміне есеп береді. Сонымен қатар 2002, 2003,
2004, 2005, 2006, 2007 жылдар аралығындағы кезеңде туристік қызметтің
негізгі көрсеткіштеріне есеп берген. Яғни қанша туристік фирмалар,туристік
қызметпен айналысатын жеке кәсіпкерлер, орналастыру нысандары, келушілерді
орналастырумен айналысатын жеке кәсіпкерлер, шетелден келген туристер
саны, ішкі, сыртқы туризмнен түскен табыс туралы сандық, пайыздық
мәлімет берілген.
1-БӨЛІМ. ТУРИЗМ ЖӘНЕ МАРКЕТИНГ.
1.1.Туризм түсінігі және дамуы.
Туризм – демалыспен, бос уақытпен, спортпен, сондай – ақ
мәдениетпен және табиғатпен тілдесумен тікелей байланысты, жеке және
ұжымдық толық жетілудің жолы ретінде жоспарлануы және тәжірибеге
енгізілуі тиіс қызмет.
Туризм – бұл феномен, туризм терминін ХІХ – шы ғасырға дейін
әлемдегі бірде – бір тілден таба алмайтынбыз. Тур сөзі негізінен
қыдыру, адамның өз үйінен жұмыс барысымен немесе бос уақытысын өткізу
себебімен шығып кетуін білдіреді. Осылайша қазіргі tourism терминіне
жақындай бастады. Туризм термині ХІХ ғасырдың ортасында қолданыла
бастады. Көне замандағы соғыспен байланысты саяхаттарды қоспағанда
екі түрлі мақсатта адамдар саяхатқа шыққан: сауда-саттық мақсатпен
және діни мақсатпен.
Көп ғасырлар бойында халықтар арасында сауда-саттық жөніндегі
қарым – қатынастар тез нығая бастады. Мысалы: Ескідегі гректер мен
римдіктер бір – бірімен сауда-саттық жүргізді және осы сауда-
саттық жөніндегі саяхаттың, оларға деген өмірлік маңызы өте зор
болды. Солайша гректер олимпиада (776 ж) ойындары кезінде көптеген
басқа ұлт өкілдерін қабылдады. Ал, бай Римдіктер Египет сияқты алыс
өлкелерге мейрамдарда көңіл көтеруге қыдыра бастады. Римдік
саяхатшылардың көбеюі Римдік империя тұсында болды. Орта ғасырларда
діни мақсаттағы саяхаттар көбейе бастады. Олар қасиетті жерлерді
зиарат ету үшін саяхаттады. Негізгі ынталандырушы факторлар олардың
сенімі және салт міндеті болды. Өндірістік төңкеріліске дейін
саяхаттарды негізгі пилигримдер жасады.
ХІХ ғасырдың соңғы жартысында білім алу мақсатындағы саяхаттар
арта бастады. Содан кейін басқа мемлекетті басқа өлкені көру және
басқа ұлт адамдарының қарым – қатынас жасау мақсатындағы қыдырулар
арта түсті.
Domestic travel немесе ішкі туризм XVIII ғасырларда шыға
бастады. Бұл теңіз жағалау курорттарына қызығушылықтың және
көбеюінен сәйкес келді. Теңіз сулар және минералды сулардың
денсаулыққа пайдалы екенідігі туралы білімнің шығуымен байланысты осы
жерлерді сол кездегі жоғары қоғамның адамдары пайдалана бастады.
Ал, негізгі қарапайым халық өзінің тұрғылықты жерінен шыға бастады.
XVIII ғасырдың соңғы кезеңінде өндірістік даму басталды. Бұл
феномен тек көп елдердің экономикасына ғана емес, бұл жаңа
туризмнің негізін салды.
ХІХ ғасырдың ІІ – ші жартысында туризм темір жол және кемелер
арқылы жүзеге асырылды. Темір жол транспортының дамуымен байланысты
тұрғындардың урбанизациясы көбейді. Үлкен қалаларда халық саны
көбейіп, өндірістік мегаполиске айналды.
Адамдардың өз автомобиль транспортының болуы караван туризмін
ортаға шығарды. Бұл адамдар қозғалысының бір формасы болды. Бірінші
дүниежүзілік соғыстан кейін саяхаттың мінездемесі және формасы
өзгерді.
Автомобиль транспортын қолдану еркін тәуелсіз туризм спецификалық
формасы.
Дамыған елдерде агроиндустрия дәуірінің басталуы ұзақ жерге темір
жол тасымалын сонымен қатар үлкен су жол компаниялары дәуірінің
соңы болды. ХХ ғасырдың 30 – шы жылдары әуе компания қызметтері өте
қымбат процесс және комфортсыз болды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі ұшақ өндірісінің дамуы
халықаралық тасымалға мүмкіншілік берді. Туристердің тасымалында
авиация бірінші орында тұрды. 30 – шы жылдары тез дамушы туристік
өнеркәсіптің саласы holiday camp немесе демалыс лагерлері болды.
Германияда, Швейцарияда, Францияда, Италияда, Чехославакияда
халықаралық курорттардың дамуына байланысты Англиямен қатар
Еуропадағы халықаралық туристік орталықтарға айналды.
Туризм ХХ ғасырдың ІІ жартысында. Соғыстан кейінгі аралықтағы
ұшақ мінездемелернің жаңаруы ортаға әуе саяхат сферасына жаңа
кәсіпкерлерді шығарды. Тұтынушылардың көзқарасы бойынша ұшақтар
бұрынғыдан комфортты, сенімді, жылдам және 50 – ші жылдардан бағасы төмен
болды. Коммерциялық әуе – сервис 50 жылдардың басында шықты.
Боинг – 707 ұшағының эксплаутациясы жетісті болғаннан кейін 1958
жылдан бастап жаппай туризмге деген ұшақ қолдану басталды.
1957 жылы Солтүстік Атлантикадан ұшу себебінен жаңа әуе жол
ашылды. Жылдан – жылға ұшу бағалары төмен түсті.
60 жылдардың бас кезінде туризм феномені анық байқала бастады.
Әсіресе туризм феномені қымбат курорттарда Испания, Канар аралдары,
Италия, Греция және Жерорта теңізі жағалауындағы елдерде айқын көріне
бастады.
1950 жылдардан бастап қазіргі уақытқа дейінгі туризм.
Автокөліктер мен автотуристердің санының көбеюі транзиттік
отельдер мен мотельдер шынжырының шығуына және дамуына себеп болды.
Автокөліктерді жалға беруге сұраныстың көп болуына байланысты жаңа
туристік индустрияның бір бөлігі ортаға шықты (жалға беру).
Euroat Interret бірлігі 9 Еуропалық мемлекеттің он мыңдай
адамынан сұрақ сұрау жүргізілді. 55 сұрақ автотуристердің сүйікті
маршруттар тақырыбында болды. Сұрақтардың нәтижесі бойынша
автотуристердің 17 пайызы Испанияны таңдады, 9 пайызы Италияны, ал 7
пайызы АҚШ – ты таңдады.
Орта жастағы адамдар оқиғалы саяхатқа көңіл аударған. 45-46
жастағылар жүгін алып ешқандай мақсатсыз, ешқандай жоспарсыз саяхатқа
шығуды қалайды [1].
Қазіргі кезде туризмнің алатын орны мен маңызы.
Туризм экономикасын мемлекет экономиканың бір бөлігі ретінде
тануға болады. Туристік өнім өндіру және тұтыну процесі кезінде
ортаға шығатын экономикалық қатынастар туризм экономикасын ортаға
шығарды. Бірақ туризм индустриясы – экономиканың негізгі бір саласы
ретінде көп елдерде енді қалыптасып келеді. Қазіргі таңда туризм
экономикасы экономиканың негізгі саласы ретінде танылды.
Туризм экономиканың өндірістік механизімінің бір бөлігі,
нәтижесінде экономикалық маңыздылығы зерттеледі. Туризмнің мемлекет
экономикасына тигізетін әсерлері:
1. Туризм жаңа жұмыс орындарының шығуына көмектеседі.
2. Мемлекетте дефицит валюталық төлемдерді азайтады.
3. Экономиканы күшейтеді.
4. Тауар және қызмет орындарын, өндірістерін дамытады.
5. Туризм – инвестициялық күшінің бағытын өзгертеді, экономиканы
әлсіретеді, салықтардың жоғарылауына әкеледі және т.б.
Туризмді дамытумен ұлттық және халықаралық ұйымдар айналысады:
Бүкіл Дүниежүзілік Туристік Ұйым, Еуропалық союз, Экономикалық бірлестік
ұйымы.
Туризмді дамыту үшін әлеуеметтік тұрақтылық қажет. Бұл
тұрақтылық бүкіл экономиканың дамуымен байланысты. Туризм саласында
жұмыс істейтіндердің жалпы жылдық жалақысы 5 млн доллардан астам.
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдердің бірін атқарады.
Дүниежүзілік туристік ұйымның (ДТҰ) деректері бойынша ол әлемдік
жалпы ұлттық өнімнің 110 бөлігін, халықаралық инвестицияның 11
пайызынан астамын, әлемдік өндірістегі әрбір 9 – шы жұмысшы орнын
қамтамасыз етеді. Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және
серпінді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда
сегменттерінің бірі болып табылады. Туризмнен түскен табыс мұнай,
мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты
үшінші орында келеді.
Қазіргі туризмнің дамуы еңбекшілердің жыл сайынғы ақылы еңбек
демалысына шығуына байланысты, әр адамның демалуға және бос уақытын
өткізуге негізгі құқығын танудын негізі болып табылады. Ол жеке
адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың
факторына айналды.
Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика
салалар сияқты орталықтан қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі
КСРО – ның негізгі аймақтары Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің,
Орта Азияның тарихи орталықтары болды. Сонымен бірге, Қазақстанның бір
қатар сәулет, археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті
жерлерінің тарихи мәніне іс жүзінде жарнама жасалмады және сұраныс
болмады. Қазақстанда туризм өндірісінің дамымай қалуының бір себебі
экономика саласы ретінде онымен мемлекеттік деңгейде тікелей
айналыспады. Туризмді аумақтық және мемелекеттік емес, туристік
құрылымдарды кешенді болжауға, ұзақ мерзімді жоспарлауға назар
аударылмады.
Туризм табысының үлкен бөлігі жергілікті бюджетке түсетіндігіне
қарамастан, жергілікті басқару органдарының тарапынан туристік қызметті
басымдық деп танымауы саланы дамытуды тежеуші фактор болып
табылады.
Өте бай, табиғи байлықтармен мәдени құндылықтарға ие Қазақстан
тәуелсіздігін алғаннан соң туризмге мән бере бастады. Әлемдік
нормативтерді қамтитын туризм саласына байланысты жарғы 1992 жылғы 13
тамызында Қазақстан Парламент тарапынан қабылданды. 1993 жылы ДТҰ – на
мүше болған Қазақстанда туризм өнеркәсібін жетілдіру мақсатында
Ұлттық бағдарлама қабылдаған болатын. Қазақстан бірнеше елдермен туризм
ынтымақтастығы келісім – шарттарын жасасты. Туризм саласы осы уақытқа
дейін туризм және спорт департаменті тарапынан реттеліп отырды, ал
қазіргі кезде Сауда және индустрия министрлігіне тиесілі болды.
Қазақстандағы туризмнің тарихи алғы шарттары б.д.д. үшінші
мыңжылдықта қалыптаса бастаған Ұлы Жібек жолының қалыптасуы мен дамуы
болып табылады.
Қазақстанның Мемлекеттік бағдарламасында Ұлы Жібек жолы
бойындағы тарихи орталықтарды жандандыру, түрік мәдениетіне қатысты
мәдени құндылықтарды қорғау мен дамыту, туризм инфрақұрылымын жаңарту
мәселелері 2030 жылға дейін туризм даму жоспары қарастырылған. Аталмыш
іс – шаралар Елбасының 1998 жылғы 27 қаңтардағы 3859 – шы қаулысымен
іске кірісті. Бұл іс – шаралардың жүзеге асуы үшін Қазақстан
Республикасының Үкіметінің 1998 жылғы 10 тамыздағы 758 – ші акционерлік
кәсіпорынның құрылуы ұйғарылған.
2000 жылғы 29 желтоқсанда қабылдаған 1947 – ші Саяхат
өнеркәсібінің дамуына байланысты іс – шаралар атты үкімет шешімі
және Қазақстан Республикасының туризмге қатысты заң жобалары Парламент
қарауына ұсынылған және 2001 жылдың шілде айындағы жаңа туризм
жоспарында Қазақстан экономикасында туризмнің құқықтық экономикалық
және ұйымдық негіздері қаралған. Сонымен қатар туризм саласындағы
ынтымақтастық туралы халықаралық келісімдер жасалу болды. Бірқатар
келісімдердің шет мемлекеттердің Қазақстанның туристік әлеуеті мол
көріністі серіктес ретінде тану бастамасымен болғандығын көрсетеді.
Қазақстан туризмінің қазіргі жағдайын ДТҰ – ның ұсыныстарына
байланысты, отандық түрленімнің екі базалық құрамдас бөлігін баса
көрсетуге болады:
1. Жібек жолы бойындағы мәдени туризм, яғни, зиарат ету
және дәстүрлі туризм.
2. ЭКО оқиғалы туризм, яғни, рафтинг, сафари, тренинг,
аңшылық, балық аулау.
Бұл ретте ЭКО оқиғалы туризм үшін Жібек жолы бағытымен өтетін
ресурстары бар аймақтарды, яғни Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс
Қазақстан, Ақмола облыстарын атап өтуге болады. Көрсетілген бұл
облыстарға сәйкес бірінші кезекте игерілетін мынадай аудандар мен
орталықтар анықталады:
1. Іле (Алматы қаласы, Түрген селосы, Есік қаласы, Талғар қаласы,
Қаскелең қаласы, Ұзынағаш ауылы, Қапшағай қаласы).
2. Солтүстік Тянь – Шань бөктері (Кеген ауылы, Нарынқол ауылы,
Жалаңаш ауылы, Шоңжы ауылы, Көлжат ауылы).
3. Жаркент және Талдықорған (Жаркент қаласы, Көктал ауылы, Басшы
ауылы, Текелі қаласы, Талдықорған қаласы, Жаркент Арасан
курорты).
4. Балқаш (Балқаш көлі және Балқаш өңіріндегі ауылдар).
5. Солтүстік Жоңғар (Достық ауылы, Алакөл маңы, Лепсі ауылы,
Лепсі өзенінің маңы, Жарбұлақ ауылы, Көк бума ауылы, Сарқанд
қаласы, Арасан Қапал курорты).
6. Жамбыл (Тараз қаласы, Мерке ауылы, Мойынқұм ауылы).
7. Түркістан (Түркістан қаласы, Тұтпат ауылы, Отырар ауданы,
Шәуілдір ауылы, Баба ата ауылы, Кентау қаласы, Шаян ауылы).
8. Сайрам және Шымкент (Шымкент қаласы, Сайрам ауданы, Арыс
қаласы, Шардара қаласы, Сарыағаш, Ленгір қаласы, Ванновка
селосы).
9. Жоғары Бұқтырма (Қатон – Қарағай, Беріл ауылы, Рахманов
курорты, Марқакөлдің маңы).
10. Маңғыстау (Фетисова ауылы, Ақтау қаласы, Ералиев, Құрық
ауылы).
Бұдан басқа, игеру объектілеріне жатқызуға болатын қазіргі және
құрылуы жоспарланған мемлекеттік ұлттық табиғи парктерді, яғни Іле
Алатау, Алтын Емел, Ақсу Жабағылы, Баянауыл (Павлодар),
Қарқаралы (Қарағанды), Бурабай және Көкшетау МҰТП, Қорғалжын
мемлекеттік табиғи паркі ландшафттарының көріктілігі, аумағының
игерілуі туризмді ұйымдастыру тұрғысында тартымдылығынан жоғары
деңгеймен сипатталады.
Орталық Азия аймағындағы туризмнің ерекшелігін ескеру қажет.
Жібек жолы және оқиғалы туризм сегменттерінде шетелдік туристердің
негізгі ағыны барлық көрсетілген аймақтың ішінде: Қазақстан, Шыңжан –
Ұйғыр автономиялық округі (ҚХР), Қырғызстан, Өзбекстан,
Түркіменстанның шетіндегі ұдайы қозғалысына бағытталған.
Сөйтіп, Қазақстандағы өнім мен тек қана кешенді орталық Азия
турөнімінің құрамында тиімді ұсынылуы мүмкін, бұдан мынадай
қорытынды шығады:
1. Турөнімнің институционалдық элементтері үкіметаралық деңгейде
келісілуі тиіс.
2. Қазақстандағы турөнім біздің аймақтағы көршілеріміздің
турөнімдерінен (ең болмағанда бағасапа қатынасында) кем түспеуі
тиіс [2].
2. . Маркетинг және маркетингтік орта.
Маркетинг ұғымына анықтама
Маркетинг қызметінің сипаты, әдебиеттер қорында көптеген ұқсастыққа
ие. Маркетинг әрекетіне бағытталған ұқсастықтар ерекшелігіне
байланысты, бір – бірімен жалпы байланыспайтын анықтамалар көрініс
береді. Мысалы, маркетингті белгілі бір тұлғалардың немесе техника
құрылғыларының іс - әрекетті жүзеге асыруы деп қарасытырып, тарату
ісімен өзара тығыз байланысы бар екенін мынадай анықтама беру арқылы
түсіндіреді: маркетинг бұл – мүліктерді өндірушіден тұтынушыға қарай
ағымын сақтайтын түрлі іс - әрекеттер жиынтығы.
Экономисттер маркетинг ұғымын Экономикалық әрекет деп қарастырады.
Экономикалық көзқарасқа байланысты қалыптасқан ұғымда маркетинг –
экономикалық уақыт, жер мен мүлікке қажеттіліктерін туындауын
зерттейтін сала.
Ал, ағылшын маркетинг бірлестігі бұл ұғымға былайша анықтама
береді:
Маркетинг – тұтынушының қажеттілігін қарқынды және пайдалы түрде
белгілейтін, қанағаттандыру және дайындау жолының ұсынысы. Бұл
ұғымда, маркетинг көптеген тұтынушыларының бірлескен түрін көрсетеді.
Американың маркетинг бірлігі, маркетинг жайлы мынадай ұғым
қалыптастырады: маркетинг – адамдар мен мекемелердің мақсаттарына
лайықты болу үшін өзгермеуін сақтап, шикізатты, қызмет түрінің және
ой танымының жаратылуы, баға қойылуы, таратылым және тұтындыру
әрекетінің жоспарлауымен жүзеге асыру процесі.
Маркетинг ұғымының дамуы.
Жоғарыдағы анықтамаларға байланысты, маркетинг әрекетінің дамуына
сипат берген ең маңызды әсері, өнеркәсіп дәуірінің соңына қарай
пайда болды. Өнеркәсіп дәуірінің 1950 жылдары алғашқы әсерін көрсеткен
шағында, қазіргі маркетинг әрекетінің нақты өнеркәсіп дәуірінің бір
азығы екенідігін түсінеміз.
Өнеркәсіп дәуірінің алғашқы кезеңдерінің Өнім шамасы басты
әңгімеге айналғанда, өнім мен сату салалас кезінде, 1960 жылы дамыған
маркетинг дәрежесі анықталды. Бұл дәреже анықтауыштың басты маңызды
нүктесі, дүниежүзі өлкелеріндегі маркетинг ұғымында өзгерістерде
анықталғаны кері әсерін тигізді. Екінші жақтан сол жақтағы ең ауыр
танымдары Өндіріс, сату немесе дамыған маркетинг маңызы керек еді.
Өндіріс шамасы. Жалпы 1900 жылдың басында пайда болған және 1930
жылға дейін жалғасқан, осы аралықтағы жылдар осы кезеңдегі ең
басты мәселелердің бірі өнімдегі жетіспеушілік, тұтынушы табуға үлкен
қиындық туғызды. Өндіріс шамасының ең басты мақсаты, өндірушілердің
сатып алу күшінің мүлік пен қызметте қалыптасқан төзімділігі еді. Өндіріс
шамасы маркетингте ең көне ұғым. Мүлік пен қызметтің жетіспеушілігі
кезеңінде және де мұнымен қоса өндіруші қажетілігін қамтамасыз етуге
кемшіліктердің болуында, осы кезеңде пайда болған, кезеңнің жемісі
болған ұғым. Осы кезеңдегі ең басты мәселе өндірістің дамыту жолының
ізденілуі еді және осы ұғымға барлық ой тұжырымдар ортақтасқан еді.
Осы себептен, өндіріс шамасы егемендік шағында сату талпынысына еш
мән бермеді. Тұтынушы сатып алу барысында тек қана баға мен сапаға мән
беріп, қорабына мән беруді, шетелге шығару яғни экспорт деген
мәселелерді көзден таса қалдырды.
Өнім шамасы. Бұл ең қолайлы бағамен, сапалы өнім шығару мақсатында
жүзеге асырылады. Сол себептен, басқару бөлімдері тауардың сапасының
жоғарылуына мән берді. Яғни, бұл дегеніміз тұтынушылардың
қажеттіліктері мен мәселелерінің жауабын табу, тек қана өнім
сапасымен айналысуын, бәсеке тауарлардың сапасы мен жағдайын,
ерекшелігін, арасындағы айырмашылығын білуге, төлеген ақысына
байланысты ең сапалы өнімді талап етуге байланысты. Өнім шамасы
дегеніміз, сапасына сай өнімнің тұтынушылар тарапынан қажеттілігін
тудыруын, таралуын сақтап қалу. Сол себептен, жоба жасаушымен
инженерлер барлық тұтынушы қанағаттанатын өнім - өндірісінің дамытуын
бастаған
1 – кесте. Маркетинг ұғымының дамуы
Сату шамасы. Сату шамасы кезеңі, өткен кезеңдердегі өнімнің
жоғарылауы және тұтынушының көбейген шағы. Бұл шаманың пайда болған
кезеңі 1530 – 1550 жылдар аралығындағы 20 жыл. Сату шамасы,
тұтынушының аса қажетті емес заттарды сатып алуға талпынысы мен
басқарушының тұтынушыны тартуы және мекеме құру секілді ойлаудың пайда
болуы. Осы кезеңде басқарудың ең басты мәселесі жоғары талап қоюдың
жетіспеушілігі еді. Сол себепті басқарудың ең маңызды жолы таныстыру,
жарнама мен сату жүйесінің құралдарын қолдан отырып, сатуды дамыту жолын
қарастырады.
Қазіргі заман талабына сай (заманауи) маркетинг ұғымы. Осы ұғымға ие
болған басқарушылық мақсаты, ең алдымен мақсатты маркетингке деген
қажеттілікті, бірлескен маркетинг құралдарын пайдалана отырып,
қанағаттандыру. Заманауи маркетинг кезеңі 1950 жылы бастап 1960 жылдары
жалғасын тапты. Бұл кезеңдерде тұтынушы қажеттілігінің, тоқтап қалған,
бәсекенің артқан технология және ортаның ойларының жүйрігінен сату
ұғымы талабының жоғарыламаған шағы еді. Заманауи маркетинг ұғымы не
пайда, не өнім, не сатудың жылжымаған кезеңі еді. Жалпы біріге отырып
сатуды басқару, тұтынушының қажеттілігі мен мақсатын түсіне білу
керектігін түсіндіре білді.
Бұл ұғымды түсіне алмаған, қабылдамаған маркетинг басқарушылары,
мақсат нарық қажеттілігі, бұлардың арасында өндіріс өз орнын табады
деген ойда болды. Алайда тұтынушы талабы болғанымен, оларға қосымша
тағы да өнім өндіруді, ерекшелеуді басқаруға көптеген өзгеріс енгізуі
қажет.
Қоғамдық маркетинг ұғымы: Заманауи маркетинг ұғымын қолданушыда пайда
болған, бұл шамаға рецензиялардың пайда болуына қосымша көптеген
өлкелерде орын алған инфляция, халық санының жоғарылауы секілді жаңа
салыстырмалар қосты. Қоғамдық маркетинг 1965 ж мен 1970 ж аралығында
орын алды. Бұл күнделікті баскарудың қоғамдық мәселеге ұштасқан кезеңі
еді. Қоғамдық маркетинг өндіріс факторларын дамыту мен қоғамның
қажеттілігін қамтамасыз ету маркетингтің мәселелерінің шешімін табады.
Қоғамдық маркетинг ұғымының ең басты мағынасы, тұтынушы мен ортаның
талпынысының сапасын жоғарылату.
Маркетинг құрамасы.
Маркетинг қабықшасы төрт басты құрамадан тұрады. Бұлар төрт пи
(4Р) делінеді. Ең алғашқы 1950 жылы жарық көрді. Қазіргі заман
маркетингі осы 4 құрама сақталған. Олар: өнім, баға, тарату және
тұтындыру. Бұлар маркетингтің басты құрамалары.
Өнім: маркетинг басқаруда ең басты мәселе өнім болып табылады.
Өнім құрамасында, маркетинг басшылығындағы өндіріуші тарапынан сатып
алынатын мүлікпен қызметтердің дамуы, үлкен қызмет атқарады. Өндіру
саласында, мал – мүлік түрімен, қалпынан көрінісімен бұрын сату
маңыздырақ. Маркетинг басқаруы – осы мақсатпен, өндіруішілердің өнімге
өзгеріс енгізуіне талап қоя алады. Өнім зат ретінде қолға
тапсырылғанда, оның маркасына, қорапшасына, өлшеміне, сипатына қарап
назар аудара отырып, басқа да мәселелерді қолға алу керек.
Баға: өнімнен кейінгі ең маңызды маркетинг құрамасы, ал баға
маркетинг басқаруда, мал – мүліктің, қызметтің, өндірушіні экономикалық
тұрғыда бағалануы ең маңызды рөл атқарады. Баға құру, жеңілдіктер,
кредиттік жүйелі сатылымдар, өту жолдары т.б. маркетингте баға
өзгерісі болғанда, қолға алынуы керек мәселелер.
2- кесте. Басты маркетинг құрамалары.
Таралу: өнімдердің тұтынушыларға жеткізуін белгілейтін маркетинг
құрамасы тарату деп аталады. Маркетинг басқаруда тарату тақырыбында
ең қолайлы тарату жүйесін құру, алып – сатардың белгіленуі және
таңдаулы секілді міндеттер көрсетіледі. Таратудың ең басты мақсаты,
өнімнің базарға ең тез және арзан болып жеткізілуі. Таратудың ең басты
міндеті, дұрыс уақытта дұрыс жерге жеткізілуі.
Тұтындыру: тұтынушылардың мақсаты, базарға затпен қызмет туралы
мәлімет беру, тұтынушының көзін жеткізу секілді әрекеттерге тұтындыру
жауап береді. Маркетинг басқаруды дамыту, осы мақсаттарға жету үшін,
жарнама, адам арқылы сату, сауданы дамыту, халықпен қарым – қатынас
және ескерту сияқты тұтындыру құрамаларының орындалуы.
Маркетинг әрекеттері. Маркетинг әрекеттері мүлік пен қызметтің
маркетингінде жасалынатын жұмыс, қызмет, іс - әрекетер. Маркетинг
әрекеттері базардың ерекшелігі мен өзгешілігіне қарай құбылмалы
болады. Мұнымен қатар төмендегі іс - әрекеттердің жасалынуы қажет.
Маркетинг әрекеттері: 1) сатып алу 2) сату 3) тасымалдау 4) қойма 5)
стандарттау және дәрежелеу 6) орналастыру 7) қауіпсіздіук 8) мәлімет
жинау және тарату.
3- кесте. Маркетинг әрекеттері.
1.3. Туризм маркетингі.
Туризм, қызмет секторларының төменгі сатысында орын алады. Туризм
секторында ең басты түп негіз – қызмет. Туризм маркетингі, іс - әрекет
маркетингінің ерекшеліктерімен көп жағынан ұқсас. Алайда іс - әрекет
маркетингінде болмаған ерекшеліктер туризм маркетингінде талқыланады.
Туризм өнімдерінің заттардан өзгешелігі, қолмен ұстай алмайтындығында.
Туризм өнімдері заттардан өзгешелігі, қоймаланбауы, иесіздігінде және
мағыналастығында.
Туризм өнімінде өзгешеліктер бола алады. Туризм өнімі, туризм
секторында ұсынылған қызметтерге байланысты ортаға шығады. Туризм
өнімінің басқа қызметтерден өзгешелігі, саяхат тәжірибесіне
жылдамдылығында. Белгілі бір кісінің саяхат, демалыс, сауда – саттық
және қайтадан саяхатқа шығып, өмір сүретін жеріне қайта оралуға
дейінгі өткен уақытта ұсынылған туризм қызметінен басқалардың бәрі,
туризм тәжірибесіне жатады.
Туризм маркетингінің түсінігі:
Туризм маркетинг түсінігінің сипатталуы, қазіргі уақытқа дейін
көптеген зерттеулердің құрамында болды. Көптеген ұғымдардың бір –
бірінен ерекшелігі, туризм секторының ұғымдық сипатқа ие болуында.
Басқа өлкелерде туризмге байланысты жасалынып жатқан кейбір
сарапшылар нәтижесі, туризм ұғымын өмірге әкеледі. Қосымша, туризм
маркетингі, туризм аймағындағы, іс - әрекетіндегі өлшемдердің бірден –
бірін қажетсінеді.
Туризм маркетингі ұғымына былайша түсінік беріле алады.
Бір туристік аймақтың немесе туристік іс - әрекеттің арқасында
үлкен жетістікке қол жеткізу, туризм өнімінің нарықта үлкен мәнге ие
болуына байланысты, туризм талабының ерекшеліктерінде есепке ала
отырып, туристік өнімге байланысты зерттеу. Жұмысын жасауды мақсат
тұтқан және осы тақырып бойынша қолданылатын шешімдерге байланысты
басқару философиясы.
Туризм маркетингінің құрамасы: Ең алғашқы 1950 ж жарық көрді.
Бұлар (төрт пи) (4Р) делінеді: баға, өнім, таратылым мен тұтындырудан
құралады. Соңғы заманда осы 4Р - дің қатарына тағы да жаңа
құрылымдарға назар аударуда. Бұлар: адам, физикалық тұрғыда дәлелдеу
және процесс. Бұл бөлімде туризм маркетинг құрамасы жайлы сөз
болады. Әрбір туризм салаларына мағына беріледі.
Өнім: Өнім дегенде әрине, туризм өнімі жайлы екенін түсінеміз.
Алайда, мал – мүлік басқаруы немесе қажетті қызмет туризміне
байланысты мақсатталған түрлі жолдар. Туризм өнімі, саяхат жасаушы
біреудің қажеттілік қызметінен пайда болды. Туризм өнімінде Өмір
сүріп қалған ортамнан айырылып, алшақтанып, қайта сол жерге келгенге,
қауышқанға дейінгі аралықта қажетті болған барлық қызмет түрлері орын
алады. Саяхат агенттіктері, қонақ үй қызметі, мейрамханалар, көңіл –
көтеру орындары, мұражай мен сату орындарында ұсынылған қызмет түрлері
туризм танымында орын алады. Туризм өнімі қашан ұстауға болмайтын,
мағыналы түрде өндірген, жауапкершілікке алынбайтын, өзгеше бір түрге
ие.
Тарату: Мал – мүлік сату жүйесінде, туризм маркетингінің қызметі
бірнеше бөлікке бөлінеді. Туризм өнімін қолданғысы келген тұтынушы,
қызмет көрсететін орталыққа келуі қажет. Тұтынушылар, туризмдік маңызды
жерлерге және мақсат көзделген алаңдарда түрлі міндеттер атқарады.
Туризм маркетингінің өзгешелігі, түрлі сипаттағы тарату қызметін жүзеге
асыра отырып, көзделген мақсатқа қол жеткізуі.
Баға: Туризм маркетингінде ең маңызды құрама бұл – баға. Туризм
талабының көптеген елдерде, туризм қызметтерімен қатар, заттарға
қажеттілік сұранысы, баға құрудың жолын арттыруда. Туризм өлкелерінде
және өлке ішінде, шет елдерде ұқсас өнім ұсынатын туризм аймақтары
қай жерде болса да, баға бәсекелестігін жүргізеді. Баға факторы,
туризм өнімі мен мал – мүлік, қызметтің арасындағы әсерін тигізеді.
Тұтындыру: Тұтындыру құралының қолданылуы туризм маркетингінде
ерекшелігін көрсетуде. Зат маркетингінде қолданылған тұтындыру іс -
әрекеті мен туризм маркетингінде қолданылатын тұтындыру мүлдем өзгеше.
Туризм маркетингінде жарнама мекемелері, көбінесе нарыққа ұсынатын
туризм өнімдерін, уақыттан бұрын жасайды. Мысалы: теңіз, құм – күн
өнімдерінің сатылу аймағында туризмдік компаниялар, тұтынушы шешім
қабылдамастан бұрын жасалынуын жүзеге асыру қажет.
Адам: Туризм маркетингінде адамның орны ерекше. Туризм өнімін
өндірушінің өзі де адам және өнімді тұтынушы да адам. Тұтынушы мен
ұсынушы арасында қарым – қатынастың жақсы болуы, қызметтің сапасын
жоғарылатады. Тұтынушы мәдениеті де адами қарым – қатынасқа
байланысты. Туристер тіптен жұмыс берушілер немесе тұтынушылар болсын,
туризм маркетингінде рөлі өте зор.
Физикалық тұрғыда дәлелдеу.
Туризм маркетингінде физикалық тұрғыда дәлелдеу үлкен рөл атқарады.
Туризм өнімін өндіретін барлық орман, тағы басқа жерлер орын алады.
Саяхат агенттігінің меншігіндегі каталогтар, автобустар, пойыздар, әуе
жолы билеттері, бөлмедегі сәндік бұйымдар, перде, қасық, ыдыс – аяқтар,
сабын, су сабыны, жұмысшылардың киімі, мейрамханалардағы дастархандар,
қасық пен шанышқылар, қауыз бен демалыс бөлмелері, барлығы физикалық
тұрғыға енеді.
Процесс. Туризм өнімін өндіргенде, ұсыну барысында көптеген процесс арқылы
жүзеге асады. Стандартқа сай қызмет, қызметшілердің қарым – қатынасы,
тұтынушыға деген дауыс ырғағы тағы басқа барлығы осы бір процеске
енеді. Тұтынушының өзіне ұсынылған өнімі де, бір процесс арқылы
сараптамадан өтеді.
Туризм маркетингінің ерекшеліктері.
Туризм маркетингі, жай зат маркетингі мен салыстырғанда көптеген
ерекшеліктерді байқай аламыз. Қызмет маркетингі мен ұқсастықтары
болғанымен, біз тек қана ерекшеліктері жайлы айтып кетеміз. Туризм
маркетингінің ерекшеліктері жалпы мынадай:
1. Туризм маркетингі ауыр жұмыс түрі. Туризм өнімдерінің көбісін
қолмен ұстап біле алмағандықтан, мүлік маркетингінде көптеген
қиындықтар кездесуде.
2. Туризм маркетингінде өндіру мен тұтындыру көбінесе бірдей уақытта
өтілуі, туризм өнімдерін өндіретін және ұсынылатын жерлерге келуі
қажет.
3. Туризм өнімдерін микро және макро дәреже басқарған абзал.
4. Туризм өнімдері, мезгілдік құбылыстарды көрсетеді. Алайда, осы
мәселелердің шешімін табу керек.
5. Туризм өнімін, қоймада сақтай алмайсыз. Мысалы, бөлмесін уақытылы
сата алмаған қонақ үй үшін бұл өте зиянды.
6. Туризм маркетингінде адамның рөлі зор. Ішкі және сыртқы тұтынушы-
адам.
7. Туризм аймағында орналасқан әуе алаңы мен қонақ үйлердің ұсынылатын
қызметтері, осы жерге лайықты болады.
8. Труизм маркетингінде белгілі бір жерге қызметін ұсынып, өнім сату
орын алады.
9. Туризм өнімі, күнделікті өмірге қайта оралғанда, өз қызметін аяқтайды.
10. Туризм маркетингі тұтынушы қарым – қатынасының түрленуіне байланысты
өзгеріп отырады.
11. Туризм маркетингі, экономикалық мағынасы жоқ, теңіз, күн, мезгіл,
тарихи және археологиялық, әлеуметтік – экономикалық өнімдерді
сатумен айналысады.
12. Туризм өнімдері күннен – күнге даму үстінде.
4 - кесте. Туризм маркетингінің түрлі жолдары
Қызметтің дайындалу процесі: Зат өндіру үшін көптеген ойлар мен
айлар қажет. Алайда туризм қызметінің дайындалуы уақыт ағымымен тез
арада орындалады. Мысалы: мейрамханада мәзірге байланысты тапсырыс
бергеніңізде, көп күтпей алдыңызға әкеледі. Туризм өнімінің өндірілуі мен
ұсынылуы бірдей уақытта жүзеге асырылуда.
Сатып алу сезімталдығының молдығы: Туризм қызметін сатып алуда,
сезімнің маңызы өте зор. Мысалы, мал туризмінде қажетсінген затты
алсаңыз, туризм қызметінде көзге көрінбейтін нәрсені сатып аласыз.
Олар: демалысыңыз, денсаулығыңыз және т.б.
Физикалық сипат өте маңызды: Сізге қызмет ұсынылып тұрған жерде,
ең алдымен физикалық сипаты, яғни құрал – жабдықтары, төсеніш пен
орындықтары, жұмысшылардың формалары т.б. маңызы зор.
Дәрежесінің жоғарылылығы өте маңызды: Туризм маркетингінде өнімнің
ұсынылған ортасы өте маңызды. Сатып алу кезінде имидждің маңызы зор.
Таратылым керісінше сипатқа ие: Туризм өнімдерін тұтынушының алдына
алып барып ұсына алмайсыз, керісінше тұтынушының өзі келіп, сол өнімді
қарауына, біраз демалып жатып көруіне тура келеді. Сол себептен де,
таратылым ісінің туризм маркетингінде маңызы зор.
Туризм өнімі, толықтырғыш өнімдерге байланысты: Туризм жерінде
ұсынылатын қызмет сол жердегі халықтан, такси айдаушылар, дүкен мен азық
– түлік дүкендері, демалыс орындары т.б. дейін кең сипатқа ие.
Туризм өнімін көшірмелеу мүмкін емес: Туризм өнімі тағы да басқа бір
жерде, ұқсастырылып құрылуы мүмкін емес. Туризмде адамның маңыздылығы,
көшірмесін жасауды болдыртпайды. Бұл бір тағамның басқа бір жерде
ұсынуын алдын алу емес, бұл тағам басқа жерлерде сипатын бергенімен, дәмі,
тұзы, иісі мүлдем басқаша болады. Яғни, туризм өнімін сатуда
патентті алу өте маңызды.
Туризмде ұғым өте маңызды: Туризм өнімдерінің маркетингінде,
тұтындыру құралдарының көбін қолданған қажет. Туризмде белгілі бір
нәрсені халыққа ұғындыру, таныстыру үшін, үнемі жасалынып,
тәжірибеленіп отыруы тиіс [3].
Туризм маркетингінің ортасы
Туризм маркетингі шешімдеріне әсер ететін қоршаған ортадағы
факторлардың жылдам өзгеруі себепті басқарушыларда, қоршаған ортаны жүйелі
түрде талдауға және оны үйренуге деген қажеттілік туады. Басқарушылар
қоршаған ортаны үйренгенде, туризм ортасының немесе туризм кәсіпорнының ең
басты кездесетін қоршаған орта тәуекелдіктері және сәттілікке жету
элементтерімен қоршаған ортаның қандай факторлары туризм ортасына немесе
туризм кәсіпорынның мақсатына жетуде маңызды мүмкіндіктер жарататынын
үйренеді. Себебі, қоршаған орта өзгермелері ешқашан тұрақты болмайды.
Туризм саласымен байланысты қоршаған ортаның факторлары басқа салалар
сияқты өзгермелі болады. Туризм саласында жұмыс істейтін басқарушылар
маңызды және үлкен жауапкершілік алып отыр. Олардың мойнында болашақта
пайда болатын мүмкіндіктерді болжай білу және олар жауапты болған туризм
ортасы немесе туризм кәсіпорнының бұл мүмкіндіктер есебінен дамуы және
пайда табу мақсатында қолдана білу жауапкершілігі тұр. Дегенмен
басқарушылар, көптеген жағдайлар кездесіп, оларды бақылау және тіркеу
сияқты мәселелермен бетпе-бет келіп отыр. Сол себепті, туризм маркетингі
шешімдерінің мәліметтер негізінде қолға алынуы үшін, қоршаған ортаны пайда
ететін элементтердің жіктелуін қажет етіп отыр.
Туризм маркетингі шешімдеріне жақыннан әсер ететін әртүрлі қоршаған
орта элементтері бар. Бұл элементтер, қоршаған орта факторлары, туризм
қызметінен пайдаланатын жеке тұлғалар, осы қызметтерді ұсынатын
кәсіпкерлер сияқты өзгермелілерден тұрады. Бұлардан тыс, туризм ортасы
және туризм кәсіпорындары басқарушыларының іс - әрекеттерін жүргізетін
орта, мемлекет және халыкаралық аренаға әсер ететін басқа да элементтерді
есепке алу керек. Тіпті, турист жіберетін және бәсекелес елдердегі
қоршаған орта факторларын есепке алудың пайдасы тиіп отыр.
Жалпы алғанда туризм маркетингінің іс - әрекеттерінде назарға алынуы керек
болған қоршаған орта факторларын үш негізгі бөлімге бөліп қарастыруға
болады. Олар, макро, сектор және іс - әрекет орталары факторлары болып
табылады.
5- кесте. Туризм маркетингінің ортасы.
Туроператорлар.
Туризм саласы ортасының ең маңызды элементтерінің бірі
туроператорлар болып табылады. Сонымен қатар туроператорлары , туризм
маркетингінде ең маңызды рөл алып отыр. Туроператорлары, туризм
саласында бөлек – бөлек жатырған туризм өнімдерін бір жерге жинап, жаңа
туризм өнімдерін пайда еткен. Мысалы, пакет тур, туроператорлары
тарапынан көлік қатынастары, қонақтау, ойын – сауық сияқты өнімдердің
бір жерге жинақталуымен пайда болып отыр.
Көтерме сатушылар болып аталуымен бірге, туроператорларының
тауар маркетингіндегі көтерме сатушылардан ерекшеленетін жақтары да
бар. Солардың ішіндегі ең маңызды ерекшелік, туроператорларының басқа
кәсіпорындарының өнімдеріне маркетинг жасаған делдал болмауында.
Әсіресе, туроператорларының көтере сату еңбектері делдалдықпен емес,
туризм өнімдерін өндіре білу қабілетінің болуымен сипатталады.
Туроператорлары әртүрлі қонақ үй кәсіпорындарының өнімдерінің
көтере сатылуы сияқты жұмыстарды да орындайды. Бірақ, бұл жердегі
делдалдық жұмысы саяхат агенттіктерінің делдалдық жұмыстарынан ерекшелік
көрсетіп отыр. Туризм саласында бір орта элементі болып,
туроператорларының ролі өте маңызды. Қазіргі таңда кейбір операторлардың
әр жыл он миллиондаған туристің туризм әрекеттеріне бағытталғанын есепке
алғанда бұл рөлдің туризм аймағында және туризм кәсіпорындарында
маңызды орын пайда болып отыр.
Соңғы жылдарда интернет технологиясындағы прогресстер себебінен
туроператорлардың жұмыстарының азаюы күтіліп отыр. Бұл мәселеде жасалған
зерттеулер және мақсаттар туроператорларының жұмыстарының
азаймағандығын, тек қана кейбір өзгерістер болғандығын көруге болады [4].
Саяхат агенттіктері.
Сектор ортасының ең маңызды элементтерінің бірі саяхат
агенттіктері болып табылады. Туризм маркетингінде тарату арналарының
операторларында делдал мекемелер болып, саяхат агенттіктерінің маңызды
еңбектері саналып отыр. Саяхат агенттіктері туроператорларының өнімдерінің
маркетингінде делдалдық жасаудан басқа алдымен қонақтау және көлік
қатынасы сияқты әртүрлі туризм өнімдерімен байланысты болып, делдалдық
қызметінде атқарады. Сол себепті саяхат агенттіктерінде делдалдық
жұмыстарының әрі туризм аймақтары тұрғысынан, әрі туризм кәсіпорындары
тұрғысынан маңызы байқалады.
Соңғы жылдарда байланыс технологиясындағы прогрестермен бірге
саяхат агенттіктерінің кейбір мәселелердегі делдалдық жұмыстарының
азаюымен байланысты зерттеу нәтижелері бар. Бұл зерттеулер нәтижесінде
саяхат агенттіктерінің атқарған делдалдық қызметтері мен бронь (алдын –
ала тапсырыс), билет сату және жалға көлік алу сияқты салаларда
азаюы байқалады. Саяхат агенттіктері Түркияда 1618 санды Саяхат
Агенттіктері Ортақтығы Заңы негізінде құрылған. Бұл заңда Түркия
саяхат агенттіктері А, АG, B және C болып топтарға бөлінген. А және АG
топтар ұқсас салаларда жұмыс жасайды. В және С топтары басқа салаларда
жұмыс жасап отыр. Түркияда саяхат агенттіктерінің қызмет салалары елдің
ішіне және сыртына тур ұйымдастырудан, яғни бір жақты туроператор
сияқты жұмыс жасағаннан, топтарына байланысты билет сату, бронь, жалға
көлік беруге дейін өзгешелік көрсетіп отыр.
6 - кесте. Сектор орта элементтері.
Туризмге қатысты кәсіпорындар.
Туризм маркетингінде негізделген сектор орта элементтерінің бірі
туризмге қатысты кәсіпорындар болып табылады. Туризмге қатысты
кәсіпорындар, бәсекелес орта элементтерінен ерекшеленуі туризмге қатысты
элементтер, қалаған бір туризм аймағында қызмет көрсететін және сауда
тиімділігі туризм саласына байланысты болған мекемелерден тұрады.
Аймақтарда туризм саласының дамуымен бірге бірнеше жұмыс орны пайда
болады немесе бар болған жұмыс орындары одан да әрі дамиды.
Туризмге қатысты кәсіпорындарға такси кәсіпорындары, супермаркеттері,
сыйлық заттар дүкені, автобус фирмалары, түңгі клубтар сияқты
кәсіпорындар мысал бола алады. Бұдан басқа газета киоскілері,
монополистер т.б. бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz