Туризмдегі қызметті жетілдіру мәселелері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Нұрходжаев М.
Туризмдегі қызметті жетілдіру мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050902- мамандығы – Туризм
Түркістан 2010
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді ___________
Кафедра меңгерушісі, э.ғ.к., доцент ___________ Асан Д.С
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Туризмдегі қызметті жетілдіру мәселелері
050902- мамандығы бойынша – Туризм
Орындаған
Нұрходжаев М.
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к аға оқытушы
Батырова Н.Т.
Түркістан 2010
ЖОСПАР
беті
КІРІСПЕ 4
І ТУРИЗМДЕГІ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туризм – қызмет секторы 6
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Туристік қызмет нарығындағы негізгі ұғымдар және
түсініктемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.3 Туроператор қызметінің анықтамасы және ұйымдастырушылық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .2 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
ІІ ТУРИЗМДЕГІ ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ФАКТОРЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандық туризмдегі қызмет нарығының қазіргі жағдайы мен
даму тенденцияларын 30
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
2.2 Туристік қызметтің ұйымдастырушылық бағасы (“Жаңа Нұр” туристік
фирмасының 40
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
ІІІ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Туризмдегі қызметтің дамуындағы проблемалық 49
мәселелер ... ... ... .
3.2 Туризмдегі қызметтің ұлғаюының басты 56
шарттары ... ... ... ... ... ... .. ..
3.3. Туризмдегі қызметті жетілдіру 62
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .7 1
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 74-76
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н. Назарбаев 2008 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында ел экономикасының басымды бағыттарының бірі
ретінде туризмді дамыту қажеттілігін ерекше атап өткен болатын. Қазақстан
экономикасының болашағы бар салаларының бәсекеге қабілеттілігін көтеру
мәселесінде туризмдегі қызметті жетілдіру мәселелері алғы шарттарда тұрады.
Сарапшылардың қорытындысы бойынша Қазақстанның бәсекелестік басымдылығы
оның таңғажайып мәдениетінде (мәдени-танымды), бай табиғи әлеуетіне
(экологиялық туризм), қызмет белсенділігінің өсуіне байланысты қызмет
туризмімен, сонымен қатар демалыстың белсенді түрімен, мысалы, спорт және
сол сияқты басқа да туризм түрлерімен айналысуға болатындығымен
ерекшеленеді. Туризм мемлекеттің экономикалық дамуының басым секторларының
бірі деп атап көрсетілді.
Туризмнің тез және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға ықпалын,
экономиканың барлық секторына әсерін есепке ала отырып, үкімет Қазақстанның
ұзақ мерзімді даму бағдарламасында туристік саланың болашағын анықтады. Бұл
концепция туризм саласындағы мемлекеттік саясаттың қалыптасуын құқықтық,
ұйымдастырушылық негіздерін жасап, Қазақстанда бәсекеге қабілетті туризм
индустриясын жасауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында туристік қызметке туристік және экскурсиялық
саяхаттар, туристік қызметтің барлық түрлерін көрсету, туристік мақсаттағы
тауарлар мен азық-түлікті өндіру және тарату жатады. Бұл қызметтердің бәрі
туристік қызметтің негізгі жарғылық міндеттеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Туристік қызметтің субьектілері шетелдік, отандық заңды және физикалық
тұлғалар, туризм саласындағы қызметпен айналысатын азаматтығы жоқ адамдар.
Соңғы жылдары елдің ішінде демалуға сұраныс күрт өсті, сондықтан
туристік қызметті жетілдіру мәселелері қазіргі таңда өзекті болып тұр.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Еліміздің табиғаты мен
орналасқан жері туристік қызметті дамытуға қанша қолайлы болғанымен, бұл
сала тоқырап қалған. Оған отандық туристік фирмалардың көбі сыртқы туризмге
қызмет етіп, шетелдіктерді елімізге тартуға келгенде дәрменсіздік танытуы
басты себеп. Туризм ел экономикасындағы басымдыққа ие бағыттың бірі екенін
ескерсек, бұл бизнесті дамыту мемлекеттік қолдауды қажет етеді.
Алтынның қолда барда қадірі жоқ. Қазақстанға шетелдік саяхатшылар легін
көптеп тарту үшін атқарылуы тиіс жұмыс көп. Мәселен, соңғы үлгідегі жайлы
қонақүйлер мен мейрамханалар салу, көне сәулет ескерткіштерін қалпына
келтіру, салт атты және керуен сапарларының бағытын оңтайлау, тарихи
орындарға апарар жолдарды жөндеу, ұлттық қолөнер кәсіпшілігін қалпына
келтіріп, экологиялық, спорттық, қауіп-қатерлі туризм инфрақұрылымдарын
жолға қою қажет. Сондықтан туризмдегі қызметті жетілдіру жолдарын анықтап,
оларды қолға алу қазіргі таңда өте маңызды шара болып табылады.
Жоғарыда аталған туризмдегі қызметті жетілдіру мәселелерін анықтау
бағдарында келесі мақсаттар алға қойылды:
- туризмдегі қызметтің теориялық негіздерін ашықтау
- туризмді қызмет секторы ретінде қарастыру
- туристік қызмет нарығындағы негізгі ұғымдарға түсініктеме беру
- туризмдегі қызметтің дамуына әсер етуші факторларды талдау
- Қазақстандық туризмдегі қызмет нарығының қазіргі жағдайы мен даму
тенденцияларына баға беру
Аталған мақсаттар келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
- туризмдегі қызметтің дамуындағы проблемалық мәселелерді анықтау
- туризмдегі қызметтің ұлғаюының басты шарттарын табу
- туризмді дамытудағы туристік қызметті жетілдіру мәселелерін ұсыну
Зерттеу пәні болып туристік қызметті жетілдіру жолдары болып таңдалды.
Зерттеу нысаны туристік қызмет болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
Жұмыстың көлемі 76 бет, оның ішінде 4 кесте және 4 сурет қарастырылған.
І ТУРИЗМДЕГІ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туризм – қызмет секторы ретінде
Туризм деген ұғым өз бастауын өте тереңнен алады. Ертедегі адамдар жаңа
жерлерге қызығушылықтары артып, саяси жағынан да, сауда мақсатымен, оқу
үшін қияндағы алыс сапарларға аттанып отырған.
Туризм қоғамдық, шаруашылық кеңістіктік құбылыс ретінде ежелгі
замандарға терең кең тамыр жайған мол дәстұрге ие. Туристік әдебиеттерде
туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады, әсіресе В.Унцикер
мен Дж.Маротти секілді ғалымдмрдың ортақ еңбектерінде.
Бұл еңбекте К.Пшеславскийдің (1973ж) бөлген кезеңдері келтірілген, оның
келесідей кезеңдері бар:
1. XVIII ғасырдың соңына дейінгі туризм: а) Ежелдегі туризм. ә) Орта
ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезіндегі туризм. б)ХУІІ - XVIII
ғасырлардағы туризм
2. XIX және XX ғасырлардағы — II Дүниежүзілік соғысқа дейінгі туризм.
3. Қазіргі заманғы туризм [1].
Ал туризм анықтамасына келер болсақ, тұрлі ғылыми әдебиеттерде әрқалай
түсіндіріледі.
Туризм — (француз сөзі tоurism-серуендеу, саяхат мағынасына келеді) бос
уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерде өткізудің бір түрі [2].
Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша туризм — бұл адамдардың тұрақтылықты
жерінен тыс жерге саяхаттау жөне түнеу барысында пайда болатын қатынастар
менқүбылыстар жиынтығы. Әрине, егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану
немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе.
Сонымен, туризм деген түсінік, ол тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат
немесе одан артық уақыт ішінде болатын рекреакцияның барлық түрі. Туристік
саяхаттар, сауда-саттық сапарлар өзінің мәнін жоғалтқанда басталды деп
санайды.
Ғылыми әдебиеттерде туризмнің пайда болуы ежелгі Египет, Греция, Римде
көрініс берген. Алайда ол кезде туризм ешқандай табыс көзін әкелмеді. Ал
XVII ғасырда Еуропада таза туризм формасы пайда болды. Себебі бұл кезеңде
адамдар үшін көлік түрі экипаждар болып, саяхатшыларға жағдай жасау
мақсатымен әрдайым дамытылып, жақсартылып отырды. Қысқа мерзім ішінде
көліктік қызметтің көптеген тұрлері пайда болып,жолдардың техникалық
жағдайы жақсартыла берді. Осы кезеңде алғашқы қонақ үйлерде пайда бола
бастады. Соның бірі 1788 жылы салынған IV Генри қонақ үйі. XVII ғасыр мен
XX ғасырдың басына дейін туризм саласы сала ретінде бір жүйеге келіп дами
бастады. Осы аралықта туризм Халықаралық және ұлттық негізде қалыптасты
[3].
Қазіргі таңдағы туризм II Дүниежүзілік соғыстан бастау алып Ғылыми
Техникалық революция нәтижесінде жаңаша сипатқа ие болды. Қазіргі
туризм классификациясы, бәрінен бұрын территориялық туристік шаруашылық пен
қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажетті. Бұл классификацияның мәні
туризмнің жеке тұрлерін бөліп көрсету болды. Қазіргі уақытқа дейін туризмге
нақты классификация жасалынбаған. Оны тәжірбиеде туризмнің нақты бір түрін
бөлудің мүмкін еместігі түсіндіреді.
Туризмді әртүрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады: а)
Мақсатына қарай; ә) Саяхаттың мерзімі мен үзақтығына қарай; б) Қозғалу
түріне; в) Орналасу жолына, г) Саясатқа қатысушылардың құрамының сапасына
және т.б бірақ, шешуші рөлді атқаратын — саяхаттың мақсаты [4].
Туризмнің түрлері сан түрлі. Олар бірқатар факторға бағынышты, олардың
ішіндегі ең айрықшалары:
— бос уақыттың болуы мен үзақтығы;
—Туристердің жасы, жынысы, денсаулығы, рухани дамуының деңгейі, адамның
жеке талғамы және материалдық молшылық;
— Табиғи жағдай мен мезгілдің әртүрлілігі;
— Қозғалудың мүмкіндіктерінің болуы және т.б
Сапардың мақсатына, шарттарына, бағытына қарай туризмді кластарға,
тұрлерге бөлуге болады.
Қоғамдық функциясы мен өндірістік технологиясына қарай туризмнің негізгі
үш түрін бөліп қарауға болады: 1 Емдеу; 2 Спорттық-сауықтыру; 3 Танымдық.
Демалысты дұрыс ұйымдастыру, оны өзіне тиімді пайдалану адам ағзасын
жақсы шынықтырады. Өсіп келе жатқан жастар үшін спорттық және сауықтыру
тұрлерінің маңызы зор, онсыз жұмыс істейтін адамдардың қоғамдық және еңбек
іскерлігін көтеру де мүмкін емес.
Жоғарыда айтылған тұрлері арқылы туризмнің классификациясы құрастырылып
жіктеледі (кесте 1).
Туристік ағым мен оның бағытына қарай, сондай-ақ құқықтық статусына
байланысты туризм екі үлкен классқа бөлінеді: Ішкі (ұлттық); Халықаралық
(шетелдік) [5].
Ішкі туризм — бұл азаматтардың өз елінің ішіндегі саясаты. Халықаралық
туризм — бұл азаматтардың өз елінен тыс жердегі саясаты, туристердің бір
елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге сапарлары. Шетелдік туризм
— бұл шетелдік азаматтардың туристік мақсатпен басқа елге келуі.
Бұлай бөліну халықаралық туризмнің екі басқа түрімен тығыз байлан-ысты —
кіру және шығу, бұлар туристік ағымның бағыты арқылы айырмашылықта болады.
Туристің саяхат жасау мақсатына оның шыққан елін және баратын жерін
анықтайды. Туристің шыққан елі шығу туризмі делінсе, ал баратын елі кіру
туризмі деп аталынады, бір турист бірден шығуда және кіруде турист бола
алады.
Ұлттық туризм ішкі және сыртқа шығу туристік ағымдардан құралады, бір
елдің ішіндегі туризм ішкі және келетін ағымдарды қамтиды.
Ішкі туризм дегеніміз — демалу, спортпен айналысу және басқада мақсаттар
үшін адамдардың өз елінің ішіндегі қозғалысы, бүндай саяхаттарда елдің
шекарасынан өтпейді, туристік құжаттарды толтырмайды.
Кесте 1. Туризмдегі қызметті көрсететін кәсіпорындардың жіктелуі
Бірінші қайтара қызмет көрсету кәсіпорындары Екінші қайтара қызмет
көрсету кәсіпорындары
Тікелей белгілеу ұйымдары Жанама
белгілеу
ұйымдары
Орналасу, тамақтану құралдары;Жарнамалық Қонақ үй шаруашылығынан
мейрамханалар, ресторандар, ұйымдар; тыс тамақтану
кафелер, т.б.; Сақтандыру кәсіпорындары;
Емдеу-сауықтыру курортары; компаниялары; Көлік кәсіпорындары;
Көлік кәсіпорындары; Ақпараттық Ауылшаруашылығы өнімдері,
Сувенирлік өнімдер дайындау туристік киім, жиһаз және т.б.
мен сату бойынша кәсіпорындар Өндіру бойынша
кәсіпорындар; кәсіпорындар;
Туристерге қосымша қызмет Банктер, химиялық
көрсету бойынша ұйымдар тазарту, емдеу орындары
және т.б.
туристік индустрия үшін
кадр дайындайтын оқу
орындары
Ескерту – тақырыпты зерттеу барысында автормен құрылған
Халықаралық туризмде турист өзінің елінен шығып, басқа бір шетелдік елге
барады. Кеденнен өту үшін туристік құжаттарды толтырады (паспорт, виза
жасау), валюта және медициналық бақылаудан өтеді бұл халықаралық туризмнің
ерекшелігі болып саналады және ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.
Халықаралық туризмнің тағы да бір ерекшелігі — елдің төлем балансына
тигізетін әсері. Сондықтанда шетелдік туристердің келуін белсенді туризм
деп атайды. Оған қарсы туристердің шетелге кетуі ұлттық ақша мөлшерінің
азаюына әсерін тигізеді. Бұндай туризмді белсенді емес дейді. Осындай
едәуір айырмашылығына қарамастан, ішкі және халықаралық туризм бір-бірімен
тығыз байланыста болады. Шынында да олар бір бүтін туризмнің екі бөлігі.
Ішкі туризм халықаралық туризмнің дамуының негізін жасайды, ішкі туризмсіз
халықаралық туризм дамымайды. Ішкі туризм халықаралық туризмнің
катализаторы. Ол жаңа рекреациялық ресурстар мен аудандарды игеруге,
туристік инфрақұрылымның базасын құруға әсерін тигізеді. Сондай-ақ
халықаралық туристік қозғалысқа, халықаралық туризм индустриясына енуге
мүмкіндіктер туғызады.
Туризм классификациясының, оның саяхатқа шығу мақсатына қарай бөлінуі
осы уақытқа дейін көптеген пікірталастар тудыруда. Көп авторлар оның басты
мәселесін бірауыздан мақүлдайды және саяхатты мақсаты жағынан демалыс пен
көңіл көтеру десе, басқа жағынан іскерлік туризм деп бөледі. Демалу мен
көңіл көтеру мақсатындағы саяхат (рекреациялық туризм) туризмнің дамуындағы
ең негізгі бағыт болып саналады. Оның еншісіне дүние жүзілік туризмнің 70%
келеді. Олар сауықтыру, спорттық, танымдық сапарларын біріктіреді, шоп-тур
және т.б. [6].
Көптеген зерттеушілер туристік қозғалыстың дамуында басты рөлді
танымдық туризмге береді. Соңғы уақыттарда жеке сапарлар дамуда немесе
этникалық туризм туысқандарына, таныстарына немесе ата-бабаларының туған
жеріне қыдыруы, олар дүниежүзілік туристік ағымның 10% құрайды. Іскерлік
туризм - бұл саяхат, жұмыс мақсатымен ақшалай кіршіксіз командировкаға
бару. Бүндай сапар мен съезге, ғылыми конгреске, конфер-енцияға,
симпозиумға, өндірістік семинарға бас қосуға, жәрмеңке, көрме және
халықаралық салондарға қатысуға барады және т.б.
Іскерлік туризм — бұл болашағы мол және тиімділігі жоғары туризмнің бір
саласы. Туризм түрі жағынан әртүрлі белгілеріне қарай сыныпталған.
Ұйымдастыру жағына қарай туризм: а) ұйымдастырылған (жоспарлы) ә) өз
жоспары бойынша (әуесқойлық) б) ұйымдастырылмаған (жабайы) болып бөлінеді
[7].
Қатаң уақыт тәртібі бойынша белгіленетін турфирмалар ұсынатын саяхат—
ұйымдастырылған туризм деп аталады. Ұйымдастырылмағаннан айырмашылығы
әуесқой және жабайы туристер өздерінің саяхатын өзінше ұйымдастырады.
Әуесқой туристердің жабайы туристерден айырмашылықтары болады. Әуесқой
туристер туристік ұйымдармен байланысты жұмыс істейді. Жабайы туристер
турфирмасыз, туристік ұйымдарсыз саяхаттайды.
Туризм осылайша әртүрлі белгілеріне қарай бөлініп кете береді. Бірақ кез-
келген турист өзінің қалауы бойынша кез-келген сәтте туризм түрін алмастыра
алады.
Туризм индустриясы салалар мен кәсіпорындардан тұратын бос уақытта көңіл
көтерумен демалыстың әр тұрлеріне тұрақты және өзгермелі сұранысты
қанағаттандыратын ірі шаруашылық кешен болып табылады.
Туризм индустриясы тауар мен қызмет өндіретін кәсіпорындардан тұрады.
Олар:
1 Қонақ үй кәсіпорындары
2 Тамақтандыру кәсіпорындары
3 Транспорттық кәсіпорындар
4 Экскурсиялық кәсіпорындар, туристік бюро және агенттіктер
5 Сувенир өндіретін кәсіпорындар
6 Туристік профилді оку орындары
7 Ақпараттық және жарнамалық қызметтер
8 Туристік мақсаттағы ғылыми-зерттеу және жобалау ұйымдары
9 Туристік өнім өндіретін кәсіпорындар
Туризм индустриясындағы кәсіпорындар әртүрлі туристік қызметтерді
қалыптастырып бір туристік өнім өндіретін туроператорлардың көмегімен нақты
туристік қызмет өндіреді. Сондықтан туризм индустриясын туропера-торлар
қызметіндегі ресурстық база деп айта аламыз.
Өндіріс саласындағы көптеген мамандар, мысалы, компьютер операторлары,
бухгалтерлер, маркетологтар, негізінде тауар фабрикасының әрекеттерін
қамтамасыз ететін қызмет көрсету фабрикасында қызмет атқарады.
Үнемі тұрғындардың, тұтынушылардың қажеттерін қанағаттандыруға
бағытталған жаңа қызмет тұрлері пайда болып жатады. Сондықтан қызметтің мән
мағынасын зерттеу, оның маркетинг кешенін өндеу қажеті қалыптасқан. Қызмет
көрсету тауар ретінде күшіне енеді, сөйтіп тұтыну құнының ерекше түрі болып
табылады. Ол пайдалы қызмет түрінде өмір сүріп, қоғамдық тұтыныстарды
қанағаттандырады. Барлық жиынтық қыхмет көрсету олардың жұмсалуына
байланысты — өндірістік және тұтынушылық (тұрғындарға көмек көрсету)
қызметтер болып екіге бөлінеді. Өндірістік қызмет көрсету өндірістік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға және ол кәсіпорын мекемелеріне ұсынылады.
Бүған жүк тасу көлігі де, байланысы да, өндіріске қызмет жасау, затты
өткізуге қызмет жасау мен жабдықтау және т.б. қызмет көрсету жатады.
Тұтынушылық қызмет көрсету халықтың тұтыну тауарлары сияқты тұрғындардың
қажеттіліктерін қанағаттандыруға қызмет жасайды және сондықтанда соңғысынан
өте ерекше емес [8].
Еңбек шығындарына байланысты тұрғындарға қызмет көрсету материал-дық
және материалдық емес (таза) деп шектейміз. Өндірістегі еңбектің
тұтынушыларға материалдық игіліктерді (мүндағы жағдайда - тұрғындарға)
немесе тұрғындар қолындағы тауардың құнын және тұтыну құнын қалпына
келтірумен байланыстарын материалдыққа қызмет көрсетуге жатқызамыз.
Осы қызметті көрсетуге жұмсалған еңбек бір жағынан тікелей жаңа құн мен
тұтыну құнын (мысалы, үй жиһаздары, киім және т.б дайындауға көмек көрсету)
жасауға қатысады немесе тауардың тұтыну (жөндеу жүргізу) құны қасиетін
қалпына келтіреді [9].
Материалдық емес қызметке — заттың, материалдық тұрге ие болмаған қызмет
көрсету жатады. Бұл мәдени мекемелер, денсаулық сақтау, оку, демалые,
туризм мекемелеренің қызмет көрсетуі, сондай-ақ балалар мен науқастарға
және т.б. қызмет көрсетулер жатқызылады.Материалдық емес қызмет көрсету
қоғамда, материалдық пен салыстырғанда тұрғындардың сұранымын
қанағаттандыру аса маңызды мәнге ие болады [10].
Ақылы-тұрмыстық қызмет көрсету, жолаушылар көлігі мен байланыс қызметін
көрсету, жинақ кассалары, туристік экскурсиялық қызмет көрсетулері жатады.
Әдетте бұлар тұрғындар өздерінің отбасы бюджетінен толық төлеп отырады.
Ақысыз қызмет көрсетулер жергілікті немесе республикалық бюджет есебінен
жүзеге асады. Бүған денсаулық сақтау білім беру, қызмет көрсету тұрлері
ақылы негізде де жүзеге асады [11].
Жоғарыда айтылып өткендей қызметтің көптеген тұрлері бар. Сондықтан
оларды топтастырудың да бірнеше тәсілі бар.
Эванстың теориясы бойынша қызметтер мына тұрлермен белгіленеді:
1. Рынок сегментіне қарай: түпкі тұтынушылар; ұйым тұтынушылар.
2. Қызметтің сезінуіне қарай: игілікті, мысалы, тауарды жалға беру;
игілікті емес, мысалы, кеңес беру.
3. Қызмет көрсетушілер мамандығының деңгейіне қарай: жоғары
мамандандырылған; нашар мамандандырылған.
4. Қызмет көрсетудің уәждемесіне қарай: коммерциялық қызмет;
бейкоммерциялық қызмет.
5. Қызмет көрсетушінің еңбек стажына қарай: автоматтандырылған; жартылай
автоматтандырылған; дене еңбегіне.
6. Қызмет көрсетушінің тұтынушымен байланысына қарай: тығыз байланыста;
байланыстың керегі жоқ [12].
Бұл қызмет тұрлерін толықтыру үшін Ф.Котлер белгілеген
қызмет тұрлерін қарастырайық:
1 Қызмет көзіне қарай: адам атқаратын қызмет, мысалы, аудит; Машина арқылы
атқаратын қызмет, мысалы, такси, үшақ, кинотеатр.
2 Қызмет көрсету кезінде клиенттің қатысуына қарай: клиенттің қатысуы
қажет. Мысалы, медицина операциясын жасау.; клиенттің қатысуы қажет емес,
мысалы автомобиль жөндеу.
3 Қызметті сатып алу уәждемесіне қарай: жеке қызмет (клиенттің жеке
басына); іскерлік қызмет (іскерлік қажеттер үшін).
4 Қызмет көрсетушінің уәждемесіне қарай: коммерциалық немесе қайырымдылық
қызмет; жеке адамға арналған қызмет немесе қоғамдық сипат алған қызмет
[13].
Қызмет дегеніміз - бір жақ екінші жаққа ұсынатын әр тұрлі әрекеттер, зат
иелігіне әкелмейтін, оны қолмен үстап сезілмейтін әрекеттер [14].
Қызметтің игілікті тауарларға қарағанда неше тұрлі айрықша
айырмашылықтары бар. Олар: атап айтқанда мыналар болады:
І.Қызметтің сезілмейтіндігі, себебі оны тұтынушы сатып алғанға дейіи
көріп, зерттеп сезе алмайды.
2.Сапаның тұрақсыздығы. Қызмет сапасы қызмет көрсетушінің ізгілігіне,
оның мамандығына, қызмет көрсету уақытына және орнына байланысты болады.
3. Қызметтің сақталмайтындығы, яғни орындалған қызметті келесі жолы
сатамын деп сақтауға болмайды. Мысалы кейбір дәрігерлер өздерінің
пациенттерінен белгіленген уақытта келмеген сеанстары үшін төлеуді талап
етеді, себебі аурудың келмей қалған жағдайында қызмет
құндылығы төмендемейді және ол сақталмайды.
4. Қызмет әдетте оны орындайтын адамнан бөлінбейді. Мысалы, тіс
дәрігерінсіз тісті емдей алмайсыз. Қызмет маркетингінде қызметті орындау
(өндіру) және тұтыну үдерісі аса өзара байланысқан нәрсе.
5. Қызмет көрсету кезінде меншік құқығы ауыспайды.
6. Қызмет өндіруші мен клиент арасында тікелей қатынас орнатылады.
Қызметтің осы тәрізді ерекше сипаттамалары қызмет рыногының ерекшелігін
қалыптастырады. Ол ерекшеліктері мыналар:
1) Әртүрлі фирмалардың қызметтерін олардың орындалғанға дейін
салыстыру, қызметтің жақсы және нашар зерттеу мүмкіндіктері болмайды. Ал
тауар нарығында тауарларды салыстырып, бәсекелестік артықшылықтарын
алдын ала анықтауға болады.
2) Белгілі көрсетілетін қызметтердің ерекшеліктері болғандықтан
тұтынушылар қызметтер туралы мәліметті болғанын талап етеді [15].
Халықаралық туризм — бұл өте күрделі және сирек кездесетін құбылыс.
Бәрімізге белгілі мемлекеттің сыртқы экономикалық байланысы айырбастың
әртүрлі формалары арқылы іске асады.аманат кассасындағы ақша, шетелдік
салымдар, халықтардың көшіп-қонуы, мәдениет төңірегіндегі айырбас, сауда
қызмет көрсету және т.б. [16].
Қандай бір ел болмасын оның ең күрделі экономикалық айырбас, жеке
алғанда нәтижесі валютамен түсетін сыртқы сауда. Халықаралық секілді
халықаралық туризм экономисттерді ішкі туризмнен бүрын қызықтыра бастады.
Олар туристік қозғалыс төлем балансына тауар айырбасы секілді әсер етеді
деген қорытындыға келді. Сондықтан да, халықаралық туризмді сыртқы
экономикалық байланыстың бір түрі деп білген жөн, яғни ол сыртқы сауданың
арнайы бір түрі болады. Халықаралық туризм халықаралық қатынастардың бір
түрі ретінде шетел туристеріне кең көлемде мәдени және рухани
қажеттіліктерін өтеуге бағытталған туристік қызметтер көрсетеді.
Халықаралық туризмде лурист өзінің елінен шығып, басқа бір шетелдік елге
барады. Кеденнен өту үшін туристтік құжаттарды толтырады (паспорт, виза
жасау) валюта және медициналық бақылаудан өтеді. Бұл халықаралық туризмнің
ерекшелігі болып саналады.
Дүниежүзілік туристік ұйым туристік құжаттарды толтыруды қысқартып,
реттеуіне ерекше маңыз бере отырып, жаңадан үсыныстар жасап, оны қабылдады
[17]. Қандай үсыныстар, туристік формалдылықты қысқартудың негізгі
қағидалары Будапешт конвенциясынан алынып отыр және ол туризм туралы Рага
деклорациясында да қолдау тапты. Туристік формалдылықтар мемлекеттік
шекараны кесіп өтумен байланысты халықаралық туризмнің ең басты
ерекшеліктері болып саналынады. Неғұрлым мемлекеттің ақша жүйесінде
айырмашылық және адамдардың қозғалу жолында кедергілер көп болса, соғұрлым
халықаралық туризмнің ішкі туризмнен айырмашылығы басымырақ болады.
Әлемдік нарықта сыртқы сауда айырбасына тікелей кірмейтін тауарлар мен
көрсетілетін қызметтерді сатуға және сатып алуға болмайды [18]. Бұл жерде
тек тауарлар мен қызметтер ғана емес, сонымен қатар табиғи және әлеуметтік
экономикалық туристік — рекреакциялық ресурстарда сатылады және саты-лып
алынады. Бірақ дәстұрлі экспорттағыдай бұл сату мен сатып алу территориядан
айрылмайды. Басқа осындай ерекшелігі — тауар мен қызмет өндірісіне
жұмсалған зат пен еңбек құралған жерінде іске асады. Бұл жерде тауарлардың
тұтынушыға жылжуы емес, керісінше тұтынушының тауар қызмет өндірілетін
жерге келуі орындалады. Бұл капиталдың айырбас уақытын қысқартады және
халықаралық туризмді басқа экспорттық статьялардан пайдалы ерекшелінетін
бірнеше шарттарды құрайды. Біріншіден, сатып алушы (турист) көліктік
шығындарды өзіне алады. Екіншіден, шетел туристерінің келген уақытында
сувенирлер мен тауарларды сатып алуын сыртқы сауда опера-цияларының пайдалы
түрі ретінде қарастыруға болады. Көптеген елдердегі әртүрлі салалар осы
ішкі экспортқа жұмыс жасайды. Мысалы, Жапонияда шетел туристері елде
шығарылатын радиотауарлар ман бейнеаппаратуралар-дың, фотоаппараттардың көп
бөлігін сатып алады; Швейцарияда - сағаттар-ды, Фрнацияда - парфюмерия
заттарын, Италияда - аяқкиім мен тері заттар-ын, Үлыбританияда - арақ
(вино) және т.б.
Халықаралық туризмге сыртқы саудада қалыптасқан опперациялар түрі тән:
экспорт, импорт және реэкспорт [19]. Халықаралық экономикалық қатынастың
бір түрі ретінде халықаралық туризмнің өзіндік басты ерекшелігі туристік
фирма немесе шетел туристерінің өзі бола алатын барлық сыртқы сауда,
келісім сияқты қызметтерді иемдену шетел турагенттері арқылы жүреді. Осыған
байланысты халықаралық туризмде экспортты шетел қонақтарын қабылдау, ал
импортты осы мемлекеттің туристерін шетелге жіберу ретінде түсінеді.
Халықаралық туризмде реэкспортты түсінуде қиыншылықтар бар. Теория бойынша
осы категорияға бұл мемлекеттің туристік ұйымынан үшінші мемлекетке сапар
шегу үшін тур сатып алған барлық шетелдік туристер жатуы керек. Бірақ
қазіргі кезде санақ жүйесінің жетілмегндігі бұл категориялы туристерді
көрсету өте қиын.
Халықаралық туризмнің тағы да бір ерекшелігі — елдің төлем балан-сына
тигізетін әсері. Сондықтан да шетелдік туристердің келуін белсенді туризм
деп атайды. Оған қарсы туристердің шетелге кетуі ұлттық ақша мөлшерінің
азаюына әсерін тигізеді. Бүндай туризмді белсенді емес дейді. Туристердің
белсенді және белсенді емес болып бөлінуі туристік іс-әрекеттің қаражат
нәтижесімен байланысты, ол халықаралық туризмде ғана болады, ішкі туризмге
таралмайды.
Кейбір жағдайларда шетелдік туризмнің дамуы елдің экономикалық және
әлеуметтік дамуын жылдамдатуға да жіберілуі мүмкін.Шаруашылық жүйесінде
туризм еңбектің бөлінетінін көрсетеді, бүндайда басты рөлді экономикасы
жоғары дамыған елдер атқарады. Сыртқы сауданың басым бөлігі өнеркәсібі
дамыған елдердің арасындағы тауар алмасуға келетінін білеміз. Халықаралық
туристік алмасуда да нақ солай болады. Әлемдегі негізгі турис-тік
сапарлардың көбісі өндірісі жоғары дамыған елдер арасында жүреді, өйткені
оларда азаматтардың шетелге шығу пайызы жоғары (АҚШ, Франция, Үлыбритания)
Сондай-ақ солар және экономикасы орта деңгейде дамыған елдер (Греция,
Португалия, Туркия) және дамушы елдерде (Тунис, Тайланд және т.б.) арасында
жүреді және іске асырылады. Осыған байланысты Дүние-жүзілік туристік ұйым
келесі анықтаманы қабылдады: Туристерді жеткізуді елдер және туристерді
қабылдаушы елдер [20].
Экономикалық жағынан белсенді туризм (туристерді қабылдау) туристік
игіліктерді экспорттау, ал белсенді емес туризм (азаматтар шығу) импорттау
деуге болады. Белсенді және белсенді емес туризмнің экономикалық әсерін
есептеу қиын, өйткені шетел туристерінің жергілікті өндірістің өнімдеріне
сұранысы мен көлемі туралы хабарлар жоқ. Бұл сұранысты есепке алу мүмкін
емес, оны тек болжауға болады.
1.2 Туристік қызмет нарығындағы негізгі ұғымдар және түсініктемелер
Туризм – демалыспен, спортпен және мәдени табиғатпен қарым-қатынас жасау.
Бұл іс-әрекеттің барлығы жеке немесе ұжымдық өсіп-жетілудің құралы [21].
Туристік индустриядағы ұғымдарға тоқталайық:
Туристік кәсіпорын дегеніміз – бұл мүлікті еңбек ұжымының пайдалануы
негізінде өнім өндіретін және өткізетін, жұмыстарды орындайтын, қызмет
көрсететін заңды тұлға құқығын иеленетін дербес шаруашылық жүргізуші
субьект. Еңбек ұжымы мүшелерінің әлеуметтік және экономикалық мүдделерін
және мүлікті меншіктенуші мүдделерін қанағаттандыру үшін табыс алуға
бағытталған шаруашылық қызметі туристік кәсіпорынның ең басты мәселесі
болып табылады. Туристік кәсіпорын жұмыстан бос уақытты, рекреацияны,
демалысты ұйымдастыруға және халықты емдеуге; олардың таныстары мен
туысқандарына баруға және заңмен рұқсат етілген жарғыға сәйкес өзге де
мақсаттарға бағытталған қызмет түрін жүзеге асырады.
Туристік агенттік қызметке лицензиясы бар жеке және заңды тұлғалардың
туристік өнімді ұсыну және өткізу жөніндегі қызмет жатады [22].
Тур – белгіленген мерзімдер шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені [23].
Туристік жолдама – туристік қызмет көрсету кешенін алуға құқықты
растайтын құжат [24].
Туристік қызмет көрсету – туристік саяхат кезеңінде және осы саяхатқа
байланысты туристің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маңызы зор
қызметтер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, экускурсиялар, туризм
нұсқаушылары, гид-аудармашылар) көрсететін қызметтер және сапар мақсатына
байланысты көрсетілетін басқа да қызметтер [25].
Экскурсант – бір жерге, елді мекенге, аумаққа немесе сол жердегі басқа
елге туризм мақсатында 24 сағаттан аспайтын уақытқа келген жеке тұлға.
Экскурсиялық қызмет – азаматтардың уақытша болатын елдегі туристік
ресурстарды танымдық мақсатта аралап көруін ұйымдастыру жөніндегі
кәсіпкерлік қызмет, ол туристерді орналастыру жөніндегі қызметті көздемейді
және 24 сағаттан аспайтын мерзімді қамтиды [26].
Экскурсовод – уақытша болатын елдегі туристік ресурстармен таныстыру
жөнінде туристерге экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық қызмет көрсетуге
лайықты біліктілігі бар, кәсіби даярланған жеке тұлға.
Туризмнің ұйымдық нысаны – халықаралық және ішкі туризм.
Халықаралық туризмге:
келу туризмі – Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрмайтын
адамдардың ҚР шегіндегі саяхаты;
шығу туризмі – Қазақстан Республикасының азаматтары мен Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын адамдардың басқа елге саяхатын қамтиды;
ішкі туризм – Қазақстан Республикасының азаматтары мен оның аумағында
тұрақты тұратын адамдардың Қазақстан Республикасының шегіндегі саяхаты
кіреді [27].
Туризм келесі аспектілерде болады:
• туризм адамдарды әртүрлі туристік маршруттармен алып жүретін
процесс және нәтиже ретіндегі саяхат;
• туризм халықты еңбекпен қамтамасыз ету саласы (6 пайыз еңбекке
жарамды халық);
• туризм – экономиканың саласы ретінде – (барлық көрсеткіштері
бойынша туризм әлемде алғашқы орындарды иемденеді);
• туризм – адамдар қызметінің саласы [28].
Осы аспектлері бойынша бөліп қарастырғанда туризм әртүрге бөлінеді:
Туризмнің іргелі классификациясы саяхат жасау мақсатымен анықталады:
рекреационды туризм, танымдық, спорттық, іскери туризм.
Туризм субьектісінің ерекшеліктерін сипаттайтын топтастыру
төмендегідей болады:
• жасы бойынша (балалар, жастар, орта жас, үшінші жас);
• құрамы бойынша (жеке, отбасылық, топтық);
• әлеуметтік-экономикалық статусы бойынша (бизнес-туризм, конгрестік,
білім, шопинг);
• демалатын орны бой ынша (ішкі, шетел);
• демалыс кезіндегі айналысатын жұмысына байланысты (альпинизм, балық
аулау, аңшылық, оринтология, adven-ture т.б.)
Пайдаланылған ресурстар бойынша классификациялау (таулы, теңіз
көлді, қалалы, саяжай, экскурсиялық т.б.)
Классификация тағы да мынандай белгілеріне қарай болуы мүмкін:
• қолданылған көлік (автобус, авиация, теміржол, су, жаяу, треккинг);
• валюталық трансфер (шығатын, кіретін);
• маусымдылық (жазғы, қысқы, маусымаралық) [29].
“Турист” ұғымы туризмдегі орталық түсінік, себебі туризмге
қажеттілікті туризмнің барлық мазмұны мен формасы анықтайды. Туристік
қызмет саласында көптеген экологиялық жеңілдіктер болуы мүмкін:
төмендетілген салық, визалық және кедендік жеңілдіктер т.б.
ҚР туризм жөніндегі Заңында турист болып Қазақстан Республикасында және
одан тыс жерлерде өзге аймақ, мемлекет, олардың мәдениеті мен дәстүрін
танып-білу үшін саяхат жасайтын Қазақстан Республикасының азаматтары және
азаматтығы жоқ тұлғалар саналады. Қазақстанға осындай мақсатпен өзге елден
келген адамдар да турист болып саналады.
Халықаралық статистикада туризмнің төмендегідей түрлері аталған:
• ішкі туризм, яғни, белгілі бір елдің тұрғындары өз еліне саяхат
жасайды;
• сыртқа шығатын туризм, яғни, белгілі бір елге оның тұрғыны болып
саналмайтын адамның саяхаты;
• сыртқа шығатын туризм, яғни, белгілі бір елдің тұрғынының екінші бір
елге саяхат жасауы.
Туризмнің бұл негізгі түрлері туризмнің төмендегі категорияларын
туғызады:
1) “ішкі және ішке кіретін туризмді” жүзеге асыратын елдің ішіндегі
туризм;
2) “ішкі және сыртқа шығатын туризмді” қамтитын ұлттық туризм;
3) “кіретін және шығатын туризмді” қамтитын халықаралық туризм [30].
Қазақстан Республикасында туристік қызметке туристік және экскурсиялық
саяхаттар, туристік қызметтің барлық түрлерін көрсету, туристік мақсаттағы
тауарлар мен азық-түлікті өндіру және тарату жатады. Бұл қызметтердің бәрі
туристік қызметтің негізгі жарғылық міндеттеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Туристік қызметтің субьектілері шетелдік, отандық заңды және физикалық
тұлғалар, туризм саласындағы қызметпен айналысатын азаматтығы жоқ адамдар.
Қазақстан туризмінің статистикалық жинағында туризмге мынадай анықтама
берілген: “Туризм дегеніміз – демалу мақсатында, іскерлік және өзге
мақсаттарда қатарынан бір жылдан аспайтын кезең ішінде саяхаттайтын және
әдеттегі ортасынан тыс жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын
адамдар қызметі”.
Қоғамды табиғатты көркейтуге, көрікті аймақтарды сақтауға, жергілікті
тұрғындардың табиғат көркемдігін сақтауға ынталандыру да маңызды шаралардың
бірі.
Туризммен байланысты көлік қызметтерінің көлемі: әуе; теміржол; қала
аралық автобустар т.б.
Туризм саласына жұмсалған инвестициялар 2003 жылы – 29591843 мың
теңге болса, 2005 жылы оның саны – 33994333 мың теңге болған, яғни 4,5 млн.
теңгеге өскен [31].
Туристік ресурстар театрлар, цирктер, мұражайлар, көрмелер,
хайуанаттар парктері, концерттік ұйымдар, клуб үлгісіндегі мекемелер
кітапханалар, кино қойылымды жүзеге асыратын ұйымдар, луна-парктер мен
демалыс парктері, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар т.б.
Туристік өнім – реттелген, тәртіптелген мақсатқа бағытталған туристік
қызметтердің жиынтығы. Ол жұмыстар мен тауарлардың (турпакет, туристік
қызметтердің пакеті, туристік пакет) минимум деңгейге екі немесе оданда көп
жеке және көптеген туристік қызметтердің, жұмыстардың, тауарлардың және
қамтамасыз ету құрылғылардың, басқа туристік ресурстарының, туризм
мақсатындағы және процесіндегі туристердің қажеттіліктерінің қанағаттануы
үшін жеткілікті нәрселердің жиынтығынан тұрады. Туристік өнім қызметінің іс-
әрекет уақыты 24 сағаттан көп және орналастыру мен тасымалдау қызметін
қамтиды. Туристік өнім көрсетілетін қызметтер мен шығындардың жалпы құнымен
ұсынылады, ол оның тұтынушылық қасиеті келісім-шартқа сәйкес келеді.
Басқаша сөзбен, туристік өнім- қазіргі заманғы, бүгінгі күннің
қоғамының әрбір тұлғаларының қажеттіліктері мен қалауларының
қанағаттандырылуын көптеген туристік өнімдер жорамалдайды [32].
Бұл өнімдер сезілетін, қолға ұсталатын болуы мүмкін. Мысалы: тамақ
және сусындар немесе керсінше сезілетін, қолға ұсталатын болуы мүмкін.
Мысалы: туристерді отельге ораналастыру және туристердің көңіл көтерулері
сияқты қызметтер. Соңғы жағдайда кондиционер, орталық жылыту, телефон және
тағы басқа сол сияқты қызметтер талап етіледі. Бұлар нақты түрде туристік
қызметті өндіруге керек болып табылады. Өнімнің көп бөлігі табиғаттан пайда
болған, яғни табиғи жолмен. Мысалы: жарық және күн жарығы, өттегі және сол
сияқты.
Бұл өнімдер қалыпты жағдайда еркін өнімдер сияқты болып мінезделеді
және олар бүтіндей туристік экономика анализі және арнайы үйрену пәні болып
саналмайды.
Туристік экономикада материалдық және материалдық емес туристік
өнімдерді үйренуге және анализге деген қызығушылық көрсетеді. Олар
инвидуалдар үшін туристік өнім және олардың қандай да қажеттіліктерімен
қалауларының қанағаттандырылуы үшін қолданылатындығы болып табылады. Бұл
өнімдер сондай-ақ тауар деп те аталады. Олардың басты мінездемесі-
олардың санының, көлемінің шексіздігінде.
Бұл көзқарастан мынаны байқауға болады. Материалдық емес туристік
қызметтер материалдық туристік тауарлармен байланыста осы ерекшелікті
көрсетеді. Олардың тұтынылуы дәл олардың өндірілген жерінде орындалуы және
оларға қажеттілігі бар турист осындай тауарларға. Мысалы: қонақжайлық
қызметтері жатады. Олар туристерді тартуға арналған белгілі жерде
орналастыруды өндіреді және дәл сол туристік орындарда мейрамханалар
ұсынылатын тамақтану қызметтері немесе опералық, драмалық театрлар тағы сол
сияқты қызметтерді ұсынатын көңіл көтеру қызметтері жатады.
Туристік өнім – туристердің саяхат кезінде туатын, олардың
қажеттіліктерінің толық қанағаттандырылуы үшін керек заттың (қызметтер)
тұтынушылық құнынан тұратын жинақ.
Туристік өнім жалпы 3 элементтен тұрады: тур; қосымша туристік-
экскурсиялық қызметтер; тауарлар.
Туристік өнім туристік пакеттен соңғы, тек қана туристік өнімнің
бөлігі, дәлірек айтсақ міндетті турбөлігімен ажыратылады.
Тур алғашқы (міндетті) туристік өнімнің бірлігі. Ол клиенттерге
бүтіндей таратылады, белгілі бағыттарға және нақты мерзімдерге жасалған
туроператор еңбегінің өнімі.
Туристердің туристік өнім элементтері бойынша шығындарының құрылымы:
тур – 50%; қосымша қызметтер – 30%; тауарлар – 20 % [33].
Туристік өнім құрылымы турдае қосымша экскурсиялық қызметтерден және
тауарлардан тұрады.
Міндетті келу бағдарламасын (турпакет бағыттағы қызметтердің жиынтығы
туристік жолдама түрінде туроператор жасайды. Клиент үшін барлық міндетті
қызметтерге кепілдік беретін құжаттар)
Тауарлар – түристік өнімнің өзіндік материалдық бөлігін құрайды. Оған
туристік карталар мен қалалар жоспары, открыткалар, буктемелер, сувинирлер,
туристік құрылыстар және тағы басқалары кіреді және өзіндік емес туристік
өнімнің бөлігінен, яғни оған туристің тұрғылықты жерінде қымбаттырақ не
жеткіліксіз тауарлардың көп бөлігі кіреді.
Қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер бұл жолдамамен қаралмайтын
қызметтер, ол тұтынушыларға оның еркін таңдау тәртібінде жеткізіледі.
Қосымша қызметтер жолдаманың негізгі құнына кірмейді. Оған: телефон, жалға
алу, тұрмыстық қызмет көрсетулер, пошта валюта айырбастау, қосымша
тамақтану, қоғамдық транспорт, заттардық сақтау, көңіл көтерулер, орын
тапсырысы және тағы басқалар кіреді. Турист бұл қызметтерге қосымша төлем
төлеу арқылы қол жеткізіледі.
Туристік өнім – туризм саласында шығарылатын жалпы тауарлар мен
қызметтердің көлемі ретінде бағаланады. Ол екі әдіспен бағалануы мүмкін:
-Өндірістік (барлық) шығындардың жиынтығынан
-туристердің қаржы шығындарының жиынтығынан, яғни туризмнен келетін
кіріс [34].
Осы және басқа да жағдайларға барлығы туристік өнім нарықтық сөзбен
өлшенеді. Жалпы тауарлар мен қызметтердің көлемінен тұрады. Олар туризм
саласында өндіріледі.
Туристік өнім қысқартылған түрде материалдық және материалдық емес
туристік өнімдер яғни турпакет деп айтылуы мүмкін. Ол туристік өнім
объектілерінің мынадай қызметтерін атқарады.
Орын белгілеу – белгілі және ол ешқандай жерге, яғни тағы басқа
туристік тауарды шығаруға арналған жер немесе қызмет ауыстырылмайды.
Мысалға: табиғи, климаттық және мәдени. Бұл элементтердің өздігінен
анықталмайтының байқауға болады, бұл туристік орын белгілеу сияқты. Бұның
болуы үшін негізгі шарттар керек. Мысал: туристік объектілердің әртүрлі
сфералары алдын-ала сақтық керек. Аз объектілер шығындар онша көп емес және
осылайша ол туристерге қол жетпейтін болып қалмайды.
Транспорт – қозғалыс туралы, оның арқасында белгіленген жерге жетуге
болады. Ең көп қолданылатын қозғалыс құралына ұшақ жатады. Аз қалшықтыққа –
пойыз, туристік автобус, жеке меншік автомобиль. Шарт жасалған турпакеттің
құнының көп бөлігін тасымалдау шығындары құрайды. Қаншалықты ыңғайырақ және
тез қозғалатын транспорт түрі қолданылса, соғұрлым саяхат құны
жоғарылайды.. Тез қозғалатын транспорт түріне қатысты мынаны ескеру керек,
олардың басқалармен салыстырғанда қымбаттылығына қарамастан, олар қысқа
арақашықтыққа да қолданылады. Өйткені бұл туристің уақыт үнемдеуге
жәрдемдеседі. Бұл әрқашан туризмге көп бос уақыты жоқ туристермен
бағаланады.
Орналастыру - бұл туристке саяхат кезінде ұсынылатын орын. Отельдерге
орналастырудың туристерге ұсынылатын ондағы қонақ жайлық қызметтердің
түріне сәйкес айырмашылығы болады. Оған отель, мотель, вилла, апартаменттер
және тағы басқалары жатады. Транспорт құралдары сияқты туристердің
аялдамалар кезінде орналастыру түрлері де турпакет құрауда маңызды фактор
болып табылады.
Трансфер – туристің саяхаттауға келген елінен, келген жерінен
(аэропорттан, кеме тоқтайтын жерден, темір жол станцияларынан) орналастыру
орнына (отельге) яғни тұратын жеріне жеткізілуін қамтамасыз етеді.
Трансферлер автобус кейде такси немесе лимузиндар арқылы жасалады. Егер
осындай типті трансферлер турпакетке қосылса немесе турист талап етсе онда
ол қосымша қызмет ретінде қарасытырылады [35].
Тур – туристік сферадағы өнімнің бастапқы, яғни алғашқы бірлігі.
Маршрутты жасау процедурасы мен мақұлдауынан кейін турды ұйымдастыруға
кіріседі.
Турдың негізгі екі түрін ажыратуға болады:
- пэкидж тур, яғни комплексті туристік қызмет. Оған: орналастыру,
экскурсиялық қызмет көрсету, транспорттық, тұрмыстық, спорттың
сақтандыру, медициналық және басқа да қызметтер жатады.
- Инклюзив тур, яғни бөлек туристік қызметтер: тамақтану, орналастыру,
экскурсиялық, трансфер жатады.
Тәжірибе үлкен танымдылықты инклюзив тур көрсетеді. Онда турист
қажетіне қарай қосымша қызметтерді сақтап ала отырып минимальды-жеткілікті
негізгі қызметтердің термініне тапсырыс береді. Бұл дегеніміз туристің өз
уақытын жоспарлау мүмкіндігін кеңейтеді және жағдайлар ретінде жолдаманы
арзандатады.
Құрылымды жоспарда тур мыналарды құрайды: турпакет; маршруттағы
комплексті қызметтер.
Турпакет маршруттағы міндетті (жалпы қажетті және жектілікті)
қызметтерді қосады және туроператормен ұсынылады: туристердің демалатын
жеріне келу және қайта қайту транспортировкасы; трансфер; белгілі
арақатынастағы орналастыру мен тамақтану; міндетті экскурсиялық және
мәдени бағдарлама.
Дәл осы міндеттілік аспектісі туристік пакетті туристік өнімнен
ажыратады. Туристік пакетті қолда ете отырып (ол 4 міндетті базалық
элементтерді қосады) турист тек қана туроператормен берілген әжептеуір
жеңлдікті ғана емес (туристік компанияның сериалды туристік өнімін қолда
сияқты) бірақ ол әрқашан туроператормен оның басқа қызметінің есебінен
қосуын кеңейтуді сұрай алады немесе бұны демалып жатқан жерінде өздігінен
тікелей істей алады [36].
Саяхатқа немесе саяхат кезінде қолда етілген тур қосымша туристік-
экскурсиялық қызметтер, тауарлармен бірге туристік өнімді құрайды.
Туристік қызметтің баға құрылымы. Бағалардың өзгеруі туралы
ақпараттарды жинау республика астанасында, Алматы қаласында, барлық облыс
орталықтарында және қалалар мен аудан орталықтарының іріктелген шеңберінде
жүзеге асырылады. Сауда және қызмет көрсету саласының базалық
кәсіпорындарын таңдау сол орында жүзеге асырылады. Сауда және қызмет
көрсету түрлерінің барлық объектілері іріктеледі, яғни ол зерттеуге
ұсынылатын әртүрлі деңгейдегі сауда орындары мен көпшіліктің сұранысындағы
тауарларды (қызметтерді) тұрақты өткізетін сауда кәсіпорындары үшін қажет.
Бағалар туралы ақпарат жинау тікелей тауарларды (қызметтерді) өткізу
орындарында баға тіркеушілермен жүргізіледі. Зерттеу жүргізілген күні қолма-
қол төленген бағалар, салықтарды қоса, бірақ оларды жеткізу үшін қосымша
алымдарды қоспай тіркеледі. Республика бойынша орташа бағаның деңгейі
жекелеген өңірлердегі баға деңгейінің орташа арифметикалық салмақтағы
шамасымен анықталады.
Үй шаруашылығы - бірге тұратын, өз табыстары мен мүлкін біріктіретін
(толық немесе ішінара) және тауарлар мен қызметтердің белгілі бір түрлерін,
ең бастысы тұрғын үй мен тамақ өнімдерін бірлесіп тұтынатын адамдардың
шағын тобы. Үй шаруашылығы бір адамнан да тұруы мүмкін.
Тұтыну шығыстары - халықтың тұтыну тауарлары мен көрсетілетін
қызметтерге бағытталған ақшалай шығыстарының бөлігі. Бұған тамақ өнімдерін
сатып алу, үйден тыс тамақтану, алкогольді ішімдіктер, темекі өнімдерін,
азық-түлік емес тауарлары мен ақылы қызметтер сатып алу шығыстары кіреді.
Төлем балансының әдіснамасына сәйкес “Сапарлар” бабы, ең алдымен,
келушілер (Қазақстандағы резидент еместер, шет елдердегі резиденттер), егер
олардың келу мерзімі бір жылдан аспаса, осы елде сатып алған сол тауарлар
мен қызмет көрсетулерді қамтиды. Төлем балансында осы бап бойынша
тіркелетін сома келушілердің келген елінде тауарларды және қызмет көрсетуді
сатып алуға арналған шығыстарының құнын бағалауды білдіреді. Бұл топқа
есебі "Жолаушылар тасымалдау" бабы бойынша жүргізілетін халықаралық қатынас
жолаушыларын (билеттің құны) тасымалдау кірмейді.
Сапарлар бабы бойынша қызмет көрсету экспорты-импорты бір сапарға
жұмсалатын орташа шығыс нормасы мен барушылар-келушілер санының
көбейтіндісі ретінде есептеледі. Бір сапарға орташа шығыс нормасы
Қазақстанның шекарасынан өтетін жеке тұлғаларды бару-келу елдері және
мақсаттары (қызмет бабымен, туризм, жеке мақсатпен) бөлігінде зерттеу
нәтижелері бойынша айқындалды. Азаматтығы, сапар мақсаттары және елдер
бойынша барушылардың-келушілердің саны жөніндегі бастапқы ақпарат Қазақстан
Республикасының ҰҚК Шекара Қызметінің деректері болып табылады. Бұл
нормативтер Сапарлар бабын есептеу үшін 2001 жылдың 1-тоқсанынан бастап
қолданылуда.
Туристік тасымал. Қатынас жолдары желілерінің ұзақтығы - көлік
қатынасы жолдары учаскелерінің километрдегі жиынтықты ұзақтығы. Желіні
құрайтын жеке учаскелердің ұзындықтарын жиынтықтау арқылы есепті күнге
анықталады. Тасымалданған жолаушылар - белгілі бір уақыт кезеңінде
тасымалданған жолаушылар саны, көлік, қатынас түрлері, тасымалдау бағыттары
бойынша ескеріледі. Жолаушы-сапар жолаушыларды тасымалдау статистикасындағы
қадағалау бірлігі болып саналады.
Көліктегі жолаушылар айналымы - жолаушыларды тасымалдау бойынша
көліктегі жұмыс көлемі. Өлшеу бірлігі жолаушы-километр, яғни жолаушылардың
1 км қашықтыққа орын ауыстыруы болып саналады. Тасымалдаудың әрбір
позициясы бойынша жолаушылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Нұрходжаев М.
Туризмдегі қызметті жетілдіру мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050902- мамандығы – Туризм
Түркістан 2010
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді ___________
Кафедра меңгерушісі, э.ғ.к., доцент ___________ Асан Д.С
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Туризмдегі қызметті жетілдіру мәселелері
050902- мамандығы бойынша – Туризм
Орындаған
Нұрходжаев М.
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к аға оқытушы
Батырова Н.Т.
Түркістан 2010
ЖОСПАР
беті
КІРІСПЕ 4
І ТУРИЗМДЕГІ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туризм – қызмет секторы 6
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Туристік қызмет нарығындағы негізгі ұғымдар және
түсініктемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.3 Туроператор қызметінің анықтамасы және ұйымдастырушылық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .2 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
ІІ ТУРИЗМДЕГІ ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ФАКТОРЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандық туризмдегі қызмет нарығының қазіргі жағдайы мен
даму тенденцияларын 30
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
2.2 Туристік қызметтің ұйымдастырушылық бағасы (“Жаңа Нұр” туристік
фирмасының 40
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
ІІІ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Туризмдегі қызметтің дамуындағы проблемалық 49
мәселелер ... ... ... .
3.2 Туризмдегі қызметтің ұлғаюының басты 56
шарттары ... ... ... ... ... ... .. ..
3.3. Туризмдегі қызметті жетілдіру 62
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .7 1
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 74-76
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н. Назарбаев 2008 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында ел экономикасының басымды бағыттарының бірі
ретінде туризмді дамыту қажеттілігін ерекше атап өткен болатын. Қазақстан
экономикасының болашағы бар салаларының бәсекеге қабілеттілігін көтеру
мәселесінде туризмдегі қызметті жетілдіру мәселелері алғы шарттарда тұрады.
Сарапшылардың қорытындысы бойынша Қазақстанның бәсекелестік басымдылығы
оның таңғажайып мәдениетінде (мәдени-танымды), бай табиғи әлеуетіне
(экологиялық туризм), қызмет белсенділігінің өсуіне байланысты қызмет
туризмімен, сонымен қатар демалыстың белсенді түрімен, мысалы, спорт және
сол сияқты басқа да туризм түрлерімен айналысуға болатындығымен
ерекшеленеді. Туризм мемлекеттің экономикалық дамуының басым секторларының
бірі деп атап көрсетілді.
Туризмнің тез және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға ықпалын,
экономиканың барлық секторына әсерін есепке ала отырып, үкімет Қазақстанның
ұзақ мерзімді даму бағдарламасында туристік саланың болашағын анықтады. Бұл
концепция туризм саласындағы мемлекеттік саясаттың қалыптасуын құқықтық,
ұйымдастырушылық негіздерін жасап, Қазақстанда бәсекеге қабілетті туризм
индустриясын жасауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында туристік қызметке туристік және экскурсиялық
саяхаттар, туристік қызметтің барлық түрлерін көрсету, туристік мақсаттағы
тауарлар мен азық-түлікті өндіру және тарату жатады. Бұл қызметтердің бәрі
туристік қызметтің негізгі жарғылық міндеттеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Туристік қызметтің субьектілері шетелдік, отандық заңды және физикалық
тұлғалар, туризм саласындағы қызметпен айналысатын азаматтығы жоқ адамдар.
Соңғы жылдары елдің ішінде демалуға сұраныс күрт өсті, сондықтан
туристік қызметті жетілдіру мәселелері қазіргі таңда өзекті болып тұр.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Еліміздің табиғаты мен
орналасқан жері туристік қызметті дамытуға қанша қолайлы болғанымен, бұл
сала тоқырап қалған. Оған отандық туристік фирмалардың көбі сыртқы туризмге
қызмет етіп, шетелдіктерді елімізге тартуға келгенде дәрменсіздік танытуы
басты себеп. Туризм ел экономикасындағы басымдыққа ие бағыттың бірі екенін
ескерсек, бұл бизнесті дамыту мемлекеттік қолдауды қажет етеді.
Алтынның қолда барда қадірі жоқ. Қазақстанға шетелдік саяхатшылар легін
көптеп тарту үшін атқарылуы тиіс жұмыс көп. Мәселен, соңғы үлгідегі жайлы
қонақүйлер мен мейрамханалар салу, көне сәулет ескерткіштерін қалпына
келтіру, салт атты және керуен сапарларының бағытын оңтайлау, тарихи
орындарға апарар жолдарды жөндеу, ұлттық қолөнер кәсіпшілігін қалпына
келтіріп, экологиялық, спорттық, қауіп-қатерлі туризм инфрақұрылымдарын
жолға қою қажет. Сондықтан туризмдегі қызметті жетілдіру жолдарын анықтап,
оларды қолға алу қазіргі таңда өте маңызды шара болып табылады.
Жоғарыда аталған туризмдегі қызметті жетілдіру мәселелерін анықтау
бағдарында келесі мақсаттар алға қойылды:
- туризмдегі қызметтің теориялық негіздерін ашықтау
- туризмді қызмет секторы ретінде қарастыру
- туристік қызмет нарығындағы негізгі ұғымдарға түсініктеме беру
- туризмдегі қызметтің дамуына әсер етуші факторларды талдау
- Қазақстандық туризмдегі қызмет нарығының қазіргі жағдайы мен даму
тенденцияларына баға беру
Аталған мақсаттар келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
- туризмдегі қызметтің дамуындағы проблемалық мәселелерді анықтау
- туризмдегі қызметтің ұлғаюының басты шарттарын табу
- туризмді дамытудағы туристік қызметті жетілдіру мәселелерін ұсыну
Зерттеу пәні болып туристік қызметті жетілдіру жолдары болып таңдалды.
Зерттеу нысаны туристік қызмет болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
Жұмыстың көлемі 76 бет, оның ішінде 4 кесте және 4 сурет қарастырылған.
І ТУРИЗМДЕГІ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туризм – қызмет секторы ретінде
Туризм деген ұғым өз бастауын өте тереңнен алады. Ертедегі адамдар жаңа
жерлерге қызығушылықтары артып, саяси жағынан да, сауда мақсатымен, оқу
үшін қияндағы алыс сапарларға аттанып отырған.
Туризм қоғамдық, шаруашылық кеңістіктік құбылыс ретінде ежелгі
замандарға терең кең тамыр жайған мол дәстұрге ие. Туристік әдебиеттерде
туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады, әсіресе В.Унцикер
мен Дж.Маротти секілді ғалымдмрдың ортақ еңбектерінде.
Бұл еңбекте К.Пшеславскийдің (1973ж) бөлген кезеңдері келтірілген, оның
келесідей кезеңдері бар:
1. XVIII ғасырдың соңына дейінгі туризм: а) Ежелдегі туризм. ә) Орта
ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезіндегі туризм. б)ХУІІ - XVIII
ғасырлардағы туризм
2. XIX және XX ғасырлардағы — II Дүниежүзілік соғысқа дейінгі туризм.
3. Қазіргі заманғы туризм [1].
Ал туризм анықтамасына келер болсақ, тұрлі ғылыми әдебиеттерде әрқалай
түсіндіріледі.
Туризм — (француз сөзі tоurism-серуендеу, саяхат мағынасына келеді) бос
уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерде өткізудің бір түрі [2].
Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша туризм — бұл адамдардың тұрақтылықты
жерінен тыс жерге саяхаттау жөне түнеу барысында пайда болатын қатынастар
менқүбылыстар жиынтығы. Әрине, егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану
немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе.
Сонымен, туризм деген түсінік, ол тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат
немесе одан артық уақыт ішінде болатын рекреакцияның барлық түрі. Туристік
саяхаттар, сауда-саттық сапарлар өзінің мәнін жоғалтқанда басталды деп
санайды.
Ғылыми әдебиеттерде туризмнің пайда болуы ежелгі Египет, Греция, Римде
көрініс берген. Алайда ол кезде туризм ешқандай табыс көзін әкелмеді. Ал
XVII ғасырда Еуропада таза туризм формасы пайда болды. Себебі бұл кезеңде
адамдар үшін көлік түрі экипаждар болып, саяхатшыларға жағдай жасау
мақсатымен әрдайым дамытылып, жақсартылып отырды. Қысқа мерзім ішінде
көліктік қызметтің көптеген тұрлері пайда болып,жолдардың техникалық
жағдайы жақсартыла берді. Осы кезеңде алғашқы қонақ үйлерде пайда бола
бастады. Соның бірі 1788 жылы салынған IV Генри қонақ үйі. XVII ғасыр мен
XX ғасырдың басына дейін туризм саласы сала ретінде бір жүйеге келіп дами
бастады. Осы аралықта туризм Халықаралық және ұлттық негізде қалыптасты
[3].
Қазіргі таңдағы туризм II Дүниежүзілік соғыстан бастау алып Ғылыми
Техникалық революция нәтижесінде жаңаша сипатқа ие болды. Қазіргі
туризм классификациясы, бәрінен бұрын территориялық туристік шаруашылық пен
қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажетті. Бұл классификацияның мәні
туризмнің жеке тұрлерін бөліп көрсету болды. Қазіргі уақытқа дейін туризмге
нақты классификация жасалынбаған. Оны тәжірбиеде туризмнің нақты бір түрін
бөлудің мүмкін еместігі түсіндіреді.
Туризмді әртүрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады: а)
Мақсатына қарай; ә) Саяхаттың мерзімі мен үзақтығына қарай; б) Қозғалу
түріне; в) Орналасу жолына, г) Саясатқа қатысушылардың құрамының сапасына
және т.б бірақ, шешуші рөлді атқаратын — саяхаттың мақсаты [4].
Туризмнің түрлері сан түрлі. Олар бірқатар факторға бағынышты, олардың
ішіндегі ең айрықшалары:
— бос уақыттың болуы мен үзақтығы;
—Туристердің жасы, жынысы, денсаулығы, рухани дамуының деңгейі, адамның
жеке талғамы және материалдық молшылық;
— Табиғи жағдай мен мезгілдің әртүрлілігі;
— Қозғалудың мүмкіндіктерінің болуы және т.б
Сапардың мақсатына, шарттарына, бағытына қарай туризмді кластарға,
тұрлерге бөлуге болады.
Қоғамдық функциясы мен өндірістік технологиясына қарай туризмнің негізгі
үш түрін бөліп қарауға болады: 1 Емдеу; 2 Спорттық-сауықтыру; 3 Танымдық.
Демалысты дұрыс ұйымдастыру, оны өзіне тиімді пайдалану адам ағзасын
жақсы шынықтырады. Өсіп келе жатқан жастар үшін спорттық және сауықтыру
тұрлерінің маңызы зор, онсыз жұмыс істейтін адамдардың қоғамдық және еңбек
іскерлігін көтеру де мүмкін емес.
Жоғарыда айтылған тұрлері арқылы туризмнің классификациясы құрастырылып
жіктеледі (кесте 1).
Туристік ағым мен оның бағытына қарай, сондай-ақ құқықтық статусына
байланысты туризм екі үлкен классқа бөлінеді: Ішкі (ұлттық); Халықаралық
(шетелдік) [5].
Ішкі туризм — бұл азаматтардың өз елінің ішіндегі саясаты. Халықаралық
туризм — бұл азаматтардың өз елінен тыс жердегі саясаты, туристердің бір
елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге сапарлары. Шетелдік туризм
— бұл шетелдік азаматтардың туристік мақсатпен басқа елге келуі.
Бұлай бөліну халықаралық туризмнің екі басқа түрімен тығыз байлан-ысты —
кіру және шығу, бұлар туристік ағымның бағыты арқылы айырмашылықта болады.
Туристің саяхат жасау мақсатына оның шыққан елін және баратын жерін
анықтайды. Туристің шыққан елі шығу туризмі делінсе, ал баратын елі кіру
туризмі деп аталынады, бір турист бірден шығуда және кіруде турист бола
алады.
Ұлттық туризм ішкі және сыртқа шығу туристік ағымдардан құралады, бір
елдің ішіндегі туризм ішкі және келетін ағымдарды қамтиды.
Ішкі туризм дегеніміз — демалу, спортпен айналысу және басқада мақсаттар
үшін адамдардың өз елінің ішіндегі қозғалысы, бүндай саяхаттарда елдің
шекарасынан өтпейді, туристік құжаттарды толтырмайды.
Кесте 1. Туризмдегі қызметті көрсететін кәсіпорындардың жіктелуі
Бірінші қайтара қызмет көрсету кәсіпорындары Екінші қайтара қызмет
көрсету кәсіпорындары
Тікелей белгілеу ұйымдары Жанама
белгілеу
ұйымдары
Орналасу, тамақтану құралдары;Жарнамалық Қонақ үй шаруашылығынан
мейрамханалар, ресторандар, ұйымдар; тыс тамақтану
кафелер, т.б.; Сақтандыру кәсіпорындары;
Емдеу-сауықтыру курортары; компаниялары; Көлік кәсіпорындары;
Көлік кәсіпорындары; Ақпараттық Ауылшаруашылығы өнімдері,
Сувенирлік өнімдер дайындау туристік киім, жиһаз және т.б.
мен сату бойынша кәсіпорындар Өндіру бойынша
кәсіпорындар; кәсіпорындар;
Туристерге қосымша қызмет Банктер, химиялық
көрсету бойынша ұйымдар тазарту, емдеу орындары
және т.б.
туристік индустрия үшін
кадр дайындайтын оқу
орындары
Ескерту – тақырыпты зерттеу барысында автормен құрылған
Халықаралық туризмде турист өзінің елінен шығып, басқа бір шетелдік елге
барады. Кеденнен өту үшін туристік құжаттарды толтырады (паспорт, виза
жасау), валюта және медициналық бақылаудан өтеді бұл халықаралық туризмнің
ерекшелігі болып саналады және ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.
Халықаралық туризмнің тағы да бір ерекшелігі — елдің төлем балансына
тигізетін әсері. Сондықтанда шетелдік туристердің келуін белсенді туризм
деп атайды. Оған қарсы туристердің шетелге кетуі ұлттық ақша мөлшерінің
азаюына әсерін тигізеді. Бұндай туризмді белсенді емес дейді. Осындай
едәуір айырмашылығына қарамастан, ішкі және халықаралық туризм бір-бірімен
тығыз байланыста болады. Шынында да олар бір бүтін туризмнің екі бөлігі.
Ішкі туризм халықаралық туризмнің дамуының негізін жасайды, ішкі туризмсіз
халықаралық туризм дамымайды. Ішкі туризм халықаралық туризмнің
катализаторы. Ол жаңа рекреациялық ресурстар мен аудандарды игеруге,
туристік инфрақұрылымның базасын құруға әсерін тигізеді. Сондай-ақ
халықаралық туристік қозғалысқа, халықаралық туризм индустриясына енуге
мүмкіндіктер туғызады.
Туризм классификациясының, оның саяхатқа шығу мақсатына қарай бөлінуі
осы уақытқа дейін көптеген пікірталастар тудыруда. Көп авторлар оның басты
мәселесін бірауыздан мақүлдайды және саяхатты мақсаты жағынан демалыс пен
көңіл көтеру десе, басқа жағынан іскерлік туризм деп бөледі. Демалу мен
көңіл көтеру мақсатындағы саяхат (рекреациялық туризм) туризмнің дамуындағы
ең негізгі бағыт болып саналады. Оның еншісіне дүние жүзілік туризмнің 70%
келеді. Олар сауықтыру, спорттық, танымдық сапарларын біріктіреді, шоп-тур
және т.б. [6].
Көптеген зерттеушілер туристік қозғалыстың дамуында басты рөлді
танымдық туризмге береді. Соңғы уақыттарда жеке сапарлар дамуда немесе
этникалық туризм туысқандарына, таныстарына немесе ата-бабаларының туған
жеріне қыдыруы, олар дүниежүзілік туристік ағымның 10% құрайды. Іскерлік
туризм - бұл саяхат, жұмыс мақсатымен ақшалай кіршіксіз командировкаға
бару. Бүндай сапар мен съезге, ғылыми конгреске, конфер-енцияға,
симпозиумға, өндірістік семинарға бас қосуға, жәрмеңке, көрме және
халықаралық салондарға қатысуға барады және т.б.
Іскерлік туризм — бұл болашағы мол және тиімділігі жоғары туризмнің бір
саласы. Туризм түрі жағынан әртүрлі белгілеріне қарай сыныпталған.
Ұйымдастыру жағына қарай туризм: а) ұйымдастырылған (жоспарлы) ә) өз
жоспары бойынша (әуесқойлық) б) ұйымдастырылмаған (жабайы) болып бөлінеді
[7].
Қатаң уақыт тәртібі бойынша белгіленетін турфирмалар ұсынатын саяхат—
ұйымдастырылған туризм деп аталады. Ұйымдастырылмағаннан айырмашылығы
әуесқой және жабайы туристер өздерінің саяхатын өзінше ұйымдастырады.
Әуесқой туристердің жабайы туристерден айырмашылықтары болады. Әуесқой
туристер туристік ұйымдармен байланысты жұмыс істейді. Жабайы туристер
турфирмасыз, туристік ұйымдарсыз саяхаттайды.
Туризм осылайша әртүрлі белгілеріне қарай бөлініп кете береді. Бірақ кез-
келген турист өзінің қалауы бойынша кез-келген сәтте туризм түрін алмастыра
алады.
Туризм индустриясы салалар мен кәсіпорындардан тұратын бос уақытта көңіл
көтерумен демалыстың әр тұрлеріне тұрақты және өзгермелі сұранысты
қанағаттандыратын ірі шаруашылық кешен болып табылады.
Туризм индустриясы тауар мен қызмет өндіретін кәсіпорындардан тұрады.
Олар:
1 Қонақ үй кәсіпорындары
2 Тамақтандыру кәсіпорындары
3 Транспорттық кәсіпорындар
4 Экскурсиялық кәсіпорындар, туристік бюро және агенттіктер
5 Сувенир өндіретін кәсіпорындар
6 Туристік профилді оку орындары
7 Ақпараттық және жарнамалық қызметтер
8 Туристік мақсаттағы ғылыми-зерттеу және жобалау ұйымдары
9 Туристік өнім өндіретін кәсіпорындар
Туризм индустриясындағы кәсіпорындар әртүрлі туристік қызметтерді
қалыптастырып бір туристік өнім өндіретін туроператорлардың көмегімен нақты
туристік қызмет өндіреді. Сондықтан туризм индустриясын туропера-торлар
қызметіндегі ресурстық база деп айта аламыз.
Өндіріс саласындағы көптеген мамандар, мысалы, компьютер операторлары,
бухгалтерлер, маркетологтар, негізінде тауар фабрикасының әрекеттерін
қамтамасыз ететін қызмет көрсету фабрикасында қызмет атқарады.
Үнемі тұрғындардың, тұтынушылардың қажеттерін қанағаттандыруға
бағытталған жаңа қызмет тұрлері пайда болып жатады. Сондықтан қызметтің мән
мағынасын зерттеу, оның маркетинг кешенін өндеу қажеті қалыптасқан. Қызмет
көрсету тауар ретінде күшіне енеді, сөйтіп тұтыну құнының ерекше түрі болып
табылады. Ол пайдалы қызмет түрінде өмір сүріп, қоғамдық тұтыныстарды
қанағаттандырады. Барлық жиынтық қыхмет көрсету олардың жұмсалуына
байланысты — өндірістік және тұтынушылық (тұрғындарға көмек көрсету)
қызметтер болып екіге бөлінеді. Өндірістік қызмет көрсету өндірістік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға және ол кәсіпорын мекемелеріне ұсынылады.
Бүған жүк тасу көлігі де, байланысы да, өндіріске қызмет жасау, затты
өткізуге қызмет жасау мен жабдықтау және т.б. қызмет көрсету жатады.
Тұтынушылық қызмет көрсету халықтың тұтыну тауарлары сияқты тұрғындардың
қажеттіліктерін қанағаттандыруға қызмет жасайды және сондықтанда соңғысынан
өте ерекше емес [8].
Еңбек шығындарына байланысты тұрғындарға қызмет көрсету материал-дық
және материалдық емес (таза) деп шектейміз. Өндірістегі еңбектің
тұтынушыларға материалдық игіліктерді (мүндағы жағдайда - тұрғындарға)
немесе тұрғындар қолындағы тауардың құнын және тұтыну құнын қалпына
келтірумен байланыстарын материалдыққа қызмет көрсетуге жатқызамыз.
Осы қызметті көрсетуге жұмсалған еңбек бір жағынан тікелей жаңа құн мен
тұтыну құнын (мысалы, үй жиһаздары, киім және т.б дайындауға көмек көрсету)
жасауға қатысады немесе тауардың тұтыну (жөндеу жүргізу) құны қасиетін
қалпына келтіреді [9].
Материалдық емес қызметке — заттың, материалдық тұрге ие болмаған қызмет
көрсету жатады. Бұл мәдени мекемелер, денсаулық сақтау, оку, демалые,
туризм мекемелеренің қызмет көрсетуі, сондай-ақ балалар мен науқастарға
және т.б. қызмет көрсетулер жатқызылады.Материалдық емес қызмет көрсету
қоғамда, материалдық пен салыстырғанда тұрғындардың сұранымын
қанағаттандыру аса маңызды мәнге ие болады [10].
Ақылы-тұрмыстық қызмет көрсету, жолаушылар көлігі мен байланыс қызметін
көрсету, жинақ кассалары, туристік экскурсиялық қызмет көрсетулері жатады.
Әдетте бұлар тұрғындар өздерінің отбасы бюджетінен толық төлеп отырады.
Ақысыз қызмет көрсетулер жергілікті немесе республикалық бюджет есебінен
жүзеге асады. Бүған денсаулық сақтау білім беру, қызмет көрсету тұрлері
ақылы негізде де жүзеге асады [11].
Жоғарыда айтылып өткендей қызметтің көптеген тұрлері бар. Сондықтан
оларды топтастырудың да бірнеше тәсілі бар.
Эванстың теориясы бойынша қызметтер мына тұрлермен белгіленеді:
1. Рынок сегментіне қарай: түпкі тұтынушылар; ұйым тұтынушылар.
2. Қызметтің сезінуіне қарай: игілікті, мысалы, тауарды жалға беру;
игілікті емес, мысалы, кеңес беру.
3. Қызмет көрсетушілер мамандығының деңгейіне қарай: жоғары
мамандандырылған; нашар мамандандырылған.
4. Қызмет көрсетудің уәждемесіне қарай: коммерциялық қызмет;
бейкоммерциялық қызмет.
5. Қызмет көрсетушінің еңбек стажына қарай: автоматтандырылған; жартылай
автоматтандырылған; дене еңбегіне.
6. Қызмет көрсетушінің тұтынушымен байланысына қарай: тығыз байланыста;
байланыстың керегі жоқ [12].
Бұл қызмет тұрлерін толықтыру үшін Ф.Котлер белгілеген
қызмет тұрлерін қарастырайық:
1 Қызмет көзіне қарай: адам атқаратын қызмет, мысалы, аудит; Машина арқылы
атқаратын қызмет, мысалы, такси, үшақ, кинотеатр.
2 Қызмет көрсету кезінде клиенттің қатысуына қарай: клиенттің қатысуы
қажет. Мысалы, медицина операциясын жасау.; клиенттің қатысуы қажет емес,
мысалы автомобиль жөндеу.
3 Қызметті сатып алу уәждемесіне қарай: жеке қызмет (клиенттің жеке
басына); іскерлік қызмет (іскерлік қажеттер үшін).
4 Қызмет көрсетушінің уәждемесіне қарай: коммерциалық немесе қайырымдылық
қызмет; жеке адамға арналған қызмет немесе қоғамдық сипат алған қызмет
[13].
Қызмет дегеніміз - бір жақ екінші жаққа ұсынатын әр тұрлі әрекеттер, зат
иелігіне әкелмейтін, оны қолмен үстап сезілмейтін әрекеттер [14].
Қызметтің игілікті тауарларға қарағанда неше тұрлі айрықша
айырмашылықтары бар. Олар: атап айтқанда мыналар болады:
І.Қызметтің сезілмейтіндігі, себебі оны тұтынушы сатып алғанға дейіи
көріп, зерттеп сезе алмайды.
2.Сапаның тұрақсыздығы. Қызмет сапасы қызмет көрсетушінің ізгілігіне,
оның мамандығына, қызмет көрсету уақытына және орнына байланысты болады.
3. Қызметтің сақталмайтындығы, яғни орындалған қызметті келесі жолы
сатамын деп сақтауға болмайды. Мысалы кейбір дәрігерлер өздерінің
пациенттерінен белгіленген уақытта келмеген сеанстары үшін төлеуді талап
етеді, себебі аурудың келмей қалған жағдайында қызмет
құндылығы төмендемейді және ол сақталмайды.
4. Қызмет әдетте оны орындайтын адамнан бөлінбейді. Мысалы, тіс
дәрігерінсіз тісті емдей алмайсыз. Қызмет маркетингінде қызметті орындау
(өндіру) және тұтыну үдерісі аса өзара байланысқан нәрсе.
5. Қызмет көрсету кезінде меншік құқығы ауыспайды.
6. Қызмет өндіруші мен клиент арасында тікелей қатынас орнатылады.
Қызметтің осы тәрізді ерекше сипаттамалары қызмет рыногының ерекшелігін
қалыптастырады. Ол ерекшеліктері мыналар:
1) Әртүрлі фирмалардың қызметтерін олардың орындалғанға дейін
салыстыру, қызметтің жақсы және нашар зерттеу мүмкіндіктері болмайды. Ал
тауар нарығында тауарларды салыстырып, бәсекелестік артықшылықтарын
алдын ала анықтауға болады.
2) Белгілі көрсетілетін қызметтердің ерекшеліктері болғандықтан
тұтынушылар қызметтер туралы мәліметті болғанын талап етеді [15].
Халықаралық туризм — бұл өте күрделі және сирек кездесетін құбылыс.
Бәрімізге белгілі мемлекеттің сыртқы экономикалық байланысы айырбастың
әртүрлі формалары арқылы іске асады.аманат кассасындағы ақша, шетелдік
салымдар, халықтардың көшіп-қонуы, мәдениет төңірегіндегі айырбас, сауда
қызмет көрсету және т.б. [16].
Қандай бір ел болмасын оның ең күрделі экономикалық айырбас, жеке
алғанда нәтижесі валютамен түсетін сыртқы сауда. Халықаралық секілді
халықаралық туризм экономисттерді ішкі туризмнен бүрын қызықтыра бастады.
Олар туристік қозғалыс төлем балансына тауар айырбасы секілді әсер етеді
деген қорытындыға келді. Сондықтан да, халықаралық туризмді сыртқы
экономикалық байланыстың бір түрі деп білген жөн, яғни ол сыртқы сауданың
арнайы бір түрі болады. Халықаралық туризм халықаралық қатынастардың бір
түрі ретінде шетел туристеріне кең көлемде мәдени және рухани
қажеттіліктерін өтеуге бағытталған туристік қызметтер көрсетеді.
Халықаралық туризмде лурист өзінің елінен шығып, басқа бір шетелдік елге
барады. Кеденнен өту үшін туристтік құжаттарды толтырады (паспорт, виза
жасау) валюта және медициналық бақылаудан өтеді. Бұл халықаралық туризмнің
ерекшелігі болып саналады.
Дүниежүзілік туристік ұйым туристік құжаттарды толтыруды қысқартып,
реттеуіне ерекше маңыз бере отырып, жаңадан үсыныстар жасап, оны қабылдады
[17]. Қандай үсыныстар, туристік формалдылықты қысқартудың негізгі
қағидалары Будапешт конвенциясынан алынып отыр және ол туризм туралы Рага
деклорациясында да қолдау тапты. Туристік формалдылықтар мемлекеттік
шекараны кесіп өтумен байланысты халықаралық туризмнің ең басты
ерекшеліктері болып саналынады. Неғұрлым мемлекеттің ақша жүйесінде
айырмашылық және адамдардың қозғалу жолында кедергілер көп болса, соғұрлым
халықаралық туризмнің ішкі туризмнен айырмашылығы басымырақ болады.
Әлемдік нарықта сыртқы сауда айырбасына тікелей кірмейтін тауарлар мен
көрсетілетін қызметтерді сатуға және сатып алуға болмайды [18]. Бұл жерде
тек тауарлар мен қызметтер ғана емес, сонымен қатар табиғи және әлеуметтік
экономикалық туристік — рекреакциялық ресурстарда сатылады және саты-лып
алынады. Бірақ дәстұрлі экспорттағыдай бұл сату мен сатып алу территориядан
айрылмайды. Басқа осындай ерекшелігі — тауар мен қызмет өндірісіне
жұмсалған зат пен еңбек құралған жерінде іске асады. Бұл жерде тауарлардың
тұтынушыға жылжуы емес, керісінше тұтынушының тауар қызмет өндірілетін
жерге келуі орындалады. Бұл капиталдың айырбас уақытын қысқартады және
халықаралық туризмді басқа экспорттық статьялардан пайдалы ерекшелінетін
бірнеше шарттарды құрайды. Біріншіден, сатып алушы (турист) көліктік
шығындарды өзіне алады. Екіншіден, шетел туристерінің келген уақытында
сувенирлер мен тауарларды сатып алуын сыртқы сауда опера-цияларының пайдалы
түрі ретінде қарастыруға болады. Көптеген елдердегі әртүрлі салалар осы
ішкі экспортқа жұмыс жасайды. Мысалы, Жапонияда шетел туристері елде
шығарылатын радиотауарлар ман бейнеаппаратуралар-дың, фотоаппараттардың көп
бөлігін сатып алады; Швейцарияда - сағаттар-ды, Фрнацияда - парфюмерия
заттарын, Италияда - аяқкиім мен тері заттар-ын, Үлыбританияда - арақ
(вино) және т.б.
Халықаралық туризмге сыртқы саудада қалыптасқан опперациялар түрі тән:
экспорт, импорт және реэкспорт [19]. Халықаралық экономикалық қатынастың
бір түрі ретінде халықаралық туризмнің өзіндік басты ерекшелігі туристік
фирма немесе шетел туристерінің өзі бола алатын барлық сыртқы сауда,
келісім сияқты қызметтерді иемдену шетел турагенттері арқылы жүреді. Осыған
байланысты халықаралық туризмде экспортты шетел қонақтарын қабылдау, ал
импортты осы мемлекеттің туристерін шетелге жіберу ретінде түсінеді.
Халықаралық туризмде реэкспортты түсінуде қиыншылықтар бар. Теория бойынша
осы категорияға бұл мемлекеттің туристік ұйымынан үшінші мемлекетке сапар
шегу үшін тур сатып алған барлық шетелдік туристер жатуы керек. Бірақ
қазіргі кезде санақ жүйесінің жетілмегндігі бұл категориялы туристерді
көрсету өте қиын.
Халықаралық туризмнің тағы да бір ерекшелігі — елдің төлем балан-сына
тигізетін әсері. Сондықтан да шетелдік туристердің келуін белсенді туризм
деп атайды. Оған қарсы туристердің шетелге кетуі ұлттық ақша мөлшерінің
азаюына әсерін тигізеді. Бүндай туризмді белсенді емес дейді. Туристердің
белсенді және белсенді емес болып бөлінуі туристік іс-әрекеттің қаражат
нәтижесімен байланысты, ол халықаралық туризмде ғана болады, ішкі туризмге
таралмайды.
Кейбір жағдайларда шетелдік туризмнің дамуы елдің экономикалық және
әлеуметтік дамуын жылдамдатуға да жіберілуі мүмкін.Шаруашылық жүйесінде
туризм еңбектің бөлінетінін көрсетеді, бүндайда басты рөлді экономикасы
жоғары дамыған елдер атқарады. Сыртқы сауданың басым бөлігі өнеркәсібі
дамыған елдердің арасындағы тауар алмасуға келетінін білеміз. Халықаралық
туристік алмасуда да нақ солай болады. Әлемдегі негізгі турис-тік
сапарлардың көбісі өндірісі жоғары дамыған елдер арасында жүреді, өйткені
оларда азаматтардың шетелге шығу пайызы жоғары (АҚШ, Франция, Үлыбритания)
Сондай-ақ солар және экономикасы орта деңгейде дамыған елдер (Греция,
Португалия, Туркия) және дамушы елдерде (Тунис, Тайланд және т.б.) арасында
жүреді және іске асырылады. Осыған байланысты Дүние-жүзілік туристік ұйым
келесі анықтаманы қабылдады: Туристерді жеткізуді елдер және туристерді
қабылдаушы елдер [20].
Экономикалық жағынан белсенді туризм (туристерді қабылдау) туристік
игіліктерді экспорттау, ал белсенді емес туризм (азаматтар шығу) импорттау
деуге болады. Белсенді және белсенді емес туризмнің экономикалық әсерін
есептеу қиын, өйткені шетел туристерінің жергілікті өндірістің өнімдеріне
сұранысы мен көлемі туралы хабарлар жоқ. Бұл сұранысты есепке алу мүмкін
емес, оны тек болжауға болады.
1.2 Туристік қызмет нарығындағы негізгі ұғымдар және түсініктемелер
Туризм – демалыспен, спортпен және мәдени табиғатпен қарым-қатынас жасау.
Бұл іс-әрекеттің барлығы жеке немесе ұжымдық өсіп-жетілудің құралы [21].
Туристік индустриядағы ұғымдарға тоқталайық:
Туристік кәсіпорын дегеніміз – бұл мүлікті еңбек ұжымының пайдалануы
негізінде өнім өндіретін және өткізетін, жұмыстарды орындайтын, қызмет
көрсететін заңды тұлға құқығын иеленетін дербес шаруашылық жүргізуші
субьект. Еңбек ұжымы мүшелерінің әлеуметтік және экономикалық мүдделерін
және мүлікті меншіктенуші мүдделерін қанағаттандыру үшін табыс алуға
бағытталған шаруашылық қызметі туристік кәсіпорынның ең басты мәселесі
болып табылады. Туристік кәсіпорын жұмыстан бос уақытты, рекреацияны,
демалысты ұйымдастыруға және халықты емдеуге; олардың таныстары мен
туысқандарына баруға және заңмен рұқсат етілген жарғыға сәйкес өзге де
мақсаттарға бағытталған қызмет түрін жүзеге асырады.
Туристік агенттік қызметке лицензиясы бар жеке және заңды тұлғалардың
туристік өнімді ұсыну және өткізу жөніндегі қызмет жатады [22].
Тур – белгіленген мерзімдер шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені [23].
Туристік жолдама – туристік қызмет көрсету кешенін алуға құқықты
растайтын құжат [24].
Туристік қызмет көрсету – туристік саяхат кезеңінде және осы саяхатқа
байланысты туристің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маңызы зор
қызметтер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, экускурсиялар, туризм
нұсқаушылары, гид-аудармашылар) көрсететін қызметтер және сапар мақсатына
байланысты көрсетілетін басқа да қызметтер [25].
Экскурсант – бір жерге, елді мекенге, аумаққа немесе сол жердегі басқа
елге туризм мақсатында 24 сағаттан аспайтын уақытқа келген жеке тұлға.
Экскурсиялық қызмет – азаматтардың уақытша болатын елдегі туристік
ресурстарды танымдық мақсатта аралап көруін ұйымдастыру жөніндегі
кәсіпкерлік қызмет, ол туристерді орналастыру жөніндегі қызметті көздемейді
және 24 сағаттан аспайтын мерзімді қамтиды [26].
Экскурсовод – уақытша болатын елдегі туристік ресурстармен таныстыру
жөнінде туристерге экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық қызмет көрсетуге
лайықты біліктілігі бар, кәсіби даярланған жеке тұлға.
Туризмнің ұйымдық нысаны – халықаралық және ішкі туризм.
Халықаралық туризмге:
келу туризмі – Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрмайтын
адамдардың ҚР шегіндегі саяхаты;
шығу туризмі – Қазақстан Республикасының азаматтары мен Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын адамдардың басқа елге саяхатын қамтиды;
ішкі туризм – Қазақстан Республикасының азаматтары мен оның аумағында
тұрақты тұратын адамдардың Қазақстан Республикасының шегіндегі саяхаты
кіреді [27].
Туризм келесі аспектілерде болады:
• туризм адамдарды әртүрлі туристік маршруттармен алып жүретін
процесс және нәтиже ретіндегі саяхат;
• туризм халықты еңбекпен қамтамасыз ету саласы (6 пайыз еңбекке
жарамды халық);
• туризм – экономиканың саласы ретінде – (барлық көрсеткіштері
бойынша туризм әлемде алғашқы орындарды иемденеді);
• туризм – адамдар қызметінің саласы [28].
Осы аспектлері бойынша бөліп қарастырғанда туризм әртүрге бөлінеді:
Туризмнің іргелі классификациясы саяхат жасау мақсатымен анықталады:
рекреационды туризм, танымдық, спорттық, іскери туризм.
Туризм субьектісінің ерекшеліктерін сипаттайтын топтастыру
төмендегідей болады:
• жасы бойынша (балалар, жастар, орта жас, үшінші жас);
• құрамы бойынша (жеке, отбасылық, топтық);
• әлеуметтік-экономикалық статусы бойынша (бизнес-туризм, конгрестік,
білім, шопинг);
• демалатын орны бой ынша (ішкі, шетел);
• демалыс кезіндегі айналысатын жұмысына байланысты (альпинизм, балық
аулау, аңшылық, оринтология, adven-ture т.б.)
Пайдаланылған ресурстар бойынша классификациялау (таулы, теңіз
көлді, қалалы, саяжай, экскурсиялық т.б.)
Классификация тағы да мынандай белгілеріне қарай болуы мүмкін:
• қолданылған көлік (автобус, авиация, теміржол, су, жаяу, треккинг);
• валюталық трансфер (шығатын, кіретін);
• маусымдылық (жазғы, қысқы, маусымаралық) [29].
“Турист” ұғымы туризмдегі орталық түсінік, себебі туризмге
қажеттілікті туризмнің барлық мазмұны мен формасы анықтайды. Туристік
қызмет саласында көптеген экологиялық жеңілдіктер болуы мүмкін:
төмендетілген салық, визалық және кедендік жеңілдіктер т.б.
ҚР туризм жөніндегі Заңында турист болып Қазақстан Республикасында және
одан тыс жерлерде өзге аймақ, мемлекет, олардың мәдениеті мен дәстүрін
танып-білу үшін саяхат жасайтын Қазақстан Республикасының азаматтары және
азаматтығы жоқ тұлғалар саналады. Қазақстанға осындай мақсатпен өзге елден
келген адамдар да турист болып саналады.
Халықаралық статистикада туризмнің төмендегідей түрлері аталған:
• ішкі туризм, яғни, белгілі бір елдің тұрғындары өз еліне саяхат
жасайды;
• сыртқа шығатын туризм, яғни, белгілі бір елге оның тұрғыны болып
саналмайтын адамның саяхаты;
• сыртқа шығатын туризм, яғни, белгілі бір елдің тұрғынының екінші бір
елге саяхат жасауы.
Туризмнің бұл негізгі түрлері туризмнің төмендегі категорияларын
туғызады:
1) “ішкі және ішке кіретін туризмді” жүзеге асыратын елдің ішіндегі
туризм;
2) “ішкі және сыртқа шығатын туризмді” қамтитын ұлттық туризм;
3) “кіретін және шығатын туризмді” қамтитын халықаралық туризм [30].
Қазақстан Республикасында туристік қызметке туристік және экскурсиялық
саяхаттар, туристік қызметтің барлық түрлерін көрсету, туристік мақсаттағы
тауарлар мен азық-түлікті өндіру және тарату жатады. Бұл қызметтердің бәрі
туристік қызметтің негізгі жарғылық міндеттеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Туристік қызметтің субьектілері шетелдік, отандық заңды және физикалық
тұлғалар, туризм саласындағы қызметпен айналысатын азаматтығы жоқ адамдар.
Қазақстан туризмінің статистикалық жинағында туризмге мынадай анықтама
берілген: “Туризм дегеніміз – демалу мақсатында, іскерлік және өзге
мақсаттарда қатарынан бір жылдан аспайтын кезең ішінде саяхаттайтын және
әдеттегі ортасынан тыс жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын
адамдар қызметі”.
Қоғамды табиғатты көркейтуге, көрікті аймақтарды сақтауға, жергілікті
тұрғындардың табиғат көркемдігін сақтауға ынталандыру да маңызды шаралардың
бірі.
Туризммен байланысты көлік қызметтерінің көлемі: әуе; теміржол; қала
аралық автобустар т.б.
Туризм саласына жұмсалған инвестициялар 2003 жылы – 29591843 мың
теңге болса, 2005 жылы оның саны – 33994333 мың теңге болған, яғни 4,5 млн.
теңгеге өскен [31].
Туристік ресурстар театрлар, цирктер, мұражайлар, көрмелер,
хайуанаттар парктері, концерттік ұйымдар, клуб үлгісіндегі мекемелер
кітапханалар, кино қойылымды жүзеге асыратын ұйымдар, луна-парктер мен
демалыс парктері, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар т.б.
Туристік өнім – реттелген, тәртіптелген мақсатқа бағытталған туристік
қызметтердің жиынтығы. Ол жұмыстар мен тауарлардың (турпакет, туристік
қызметтердің пакеті, туристік пакет) минимум деңгейге екі немесе оданда көп
жеке және көптеген туристік қызметтердің, жұмыстардың, тауарлардың және
қамтамасыз ету құрылғылардың, басқа туристік ресурстарының, туризм
мақсатындағы және процесіндегі туристердің қажеттіліктерінің қанағаттануы
үшін жеткілікті нәрселердің жиынтығынан тұрады. Туристік өнім қызметінің іс-
әрекет уақыты 24 сағаттан көп және орналастыру мен тасымалдау қызметін
қамтиды. Туристік өнім көрсетілетін қызметтер мен шығындардың жалпы құнымен
ұсынылады, ол оның тұтынушылық қасиеті келісім-шартқа сәйкес келеді.
Басқаша сөзбен, туристік өнім- қазіргі заманғы, бүгінгі күннің
қоғамының әрбір тұлғаларының қажеттіліктері мен қалауларының
қанағаттандырылуын көптеген туристік өнімдер жорамалдайды [32].
Бұл өнімдер сезілетін, қолға ұсталатын болуы мүмкін. Мысалы: тамақ
және сусындар немесе керсінше сезілетін, қолға ұсталатын болуы мүмкін.
Мысалы: туристерді отельге ораналастыру және туристердің көңіл көтерулері
сияқты қызметтер. Соңғы жағдайда кондиционер, орталық жылыту, телефон және
тағы басқа сол сияқты қызметтер талап етіледі. Бұлар нақты түрде туристік
қызметті өндіруге керек болып табылады. Өнімнің көп бөлігі табиғаттан пайда
болған, яғни табиғи жолмен. Мысалы: жарық және күн жарығы, өттегі және сол
сияқты.
Бұл өнімдер қалыпты жағдайда еркін өнімдер сияқты болып мінезделеді
және олар бүтіндей туристік экономика анализі және арнайы үйрену пәні болып
саналмайды.
Туристік экономикада материалдық және материалдық емес туристік
өнімдерді үйренуге және анализге деген қызығушылық көрсетеді. Олар
инвидуалдар үшін туристік өнім және олардың қандай да қажеттіліктерімен
қалауларының қанағаттандырылуы үшін қолданылатындығы болып табылады. Бұл
өнімдер сондай-ақ тауар деп те аталады. Олардың басты мінездемесі-
олардың санының, көлемінің шексіздігінде.
Бұл көзқарастан мынаны байқауға болады. Материалдық емес туристік
қызметтер материалдық туристік тауарлармен байланыста осы ерекшелікті
көрсетеді. Олардың тұтынылуы дәл олардың өндірілген жерінде орындалуы және
оларға қажеттілігі бар турист осындай тауарларға. Мысалы: қонақжайлық
қызметтері жатады. Олар туристерді тартуға арналған белгілі жерде
орналастыруды өндіреді және дәл сол туристік орындарда мейрамханалар
ұсынылатын тамақтану қызметтері немесе опералық, драмалық театрлар тағы сол
сияқты қызметтерді ұсынатын көңіл көтеру қызметтері жатады.
Туристік өнім – туристердің саяхат кезінде туатын, олардың
қажеттіліктерінің толық қанағаттандырылуы үшін керек заттың (қызметтер)
тұтынушылық құнынан тұратын жинақ.
Туристік өнім жалпы 3 элементтен тұрады: тур; қосымша туристік-
экскурсиялық қызметтер; тауарлар.
Туристік өнім туристік пакеттен соңғы, тек қана туристік өнімнің
бөлігі, дәлірек айтсақ міндетті турбөлігімен ажыратылады.
Тур алғашқы (міндетті) туристік өнімнің бірлігі. Ол клиенттерге
бүтіндей таратылады, белгілі бағыттарға және нақты мерзімдерге жасалған
туроператор еңбегінің өнімі.
Туристердің туристік өнім элементтері бойынша шығындарының құрылымы:
тур – 50%; қосымша қызметтер – 30%; тауарлар – 20 % [33].
Туристік өнім құрылымы турдае қосымша экскурсиялық қызметтерден және
тауарлардан тұрады.
Міндетті келу бағдарламасын (турпакет бағыттағы қызметтердің жиынтығы
туристік жолдама түрінде туроператор жасайды. Клиент үшін барлық міндетті
қызметтерге кепілдік беретін құжаттар)
Тауарлар – түристік өнімнің өзіндік материалдық бөлігін құрайды. Оған
туристік карталар мен қалалар жоспары, открыткалар, буктемелер, сувинирлер,
туристік құрылыстар және тағы басқалары кіреді және өзіндік емес туристік
өнімнің бөлігінен, яғни оған туристің тұрғылықты жерінде қымбаттырақ не
жеткіліксіз тауарлардың көп бөлігі кіреді.
Қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер бұл жолдамамен қаралмайтын
қызметтер, ол тұтынушыларға оның еркін таңдау тәртібінде жеткізіледі.
Қосымша қызметтер жолдаманың негізгі құнына кірмейді. Оған: телефон, жалға
алу, тұрмыстық қызмет көрсетулер, пошта валюта айырбастау, қосымша
тамақтану, қоғамдық транспорт, заттардық сақтау, көңіл көтерулер, орын
тапсырысы және тағы басқалар кіреді. Турист бұл қызметтерге қосымша төлем
төлеу арқылы қол жеткізіледі.
Туристік өнім – туризм саласында шығарылатын жалпы тауарлар мен
қызметтердің көлемі ретінде бағаланады. Ол екі әдіспен бағалануы мүмкін:
-Өндірістік (барлық) шығындардың жиынтығынан
-туристердің қаржы шығындарының жиынтығынан, яғни туризмнен келетін
кіріс [34].
Осы және басқа да жағдайларға барлығы туристік өнім нарықтық сөзбен
өлшенеді. Жалпы тауарлар мен қызметтердің көлемінен тұрады. Олар туризм
саласында өндіріледі.
Туристік өнім қысқартылған түрде материалдық және материалдық емес
туристік өнімдер яғни турпакет деп айтылуы мүмкін. Ол туристік өнім
объектілерінің мынадай қызметтерін атқарады.
Орын белгілеу – белгілі және ол ешқандай жерге, яғни тағы басқа
туристік тауарды шығаруға арналған жер немесе қызмет ауыстырылмайды.
Мысалға: табиғи, климаттық және мәдени. Бұл элементтердің өздігінен
анықталмайтының байқауға болады, бұл туристік орын белгілеу сияқты. Бұның
болуы үшін негізгі шарттар керек. Мысал: туристік объектілердің әртүрлі
сфералары алдын-ала сақтық керек. Аз объектілер шығындар онша көп емес және
осылайша ол туристерге қол жетпейтін болып қалмайды.
Транспорт – қозғалыс туралы, оның арқасында белгіленген жерге жетуге
болады. Ең көп қолданылатын қозғалыс құралына ұшақ жатады. Аз қалшықтыққа –
пойыз, туристік автобус, жеке меншік автомобиль. Шарт жасалған турпакеттің
құнының көп бөлігін тасымалдау шығындары құрайды. Қаншалықты ыңғайырақ және
тез қозғалатын транспорт түрі қолданылса, соғұрлым саяхат құны
жоғарылайды.. Тез қозғалатын транспорт түріне қатысты мынаны ескеру керек,
олардың басқалармен салыстырғанда қымбаттылығына қарамастан, олар қысқа
арақашықтыққа да қолданылады. Өйткені бұл туристің уақыт үнемдеуге
жәрдемдеседі. Бұл әрқашан туризмге көп бос уақыты жоқ туристермен
бағаланады.
Орналастыру - бұл туристке саяхат кезінде ұсынылатын орын. Отельдерге
орналастырудың туристерге ұсынылатын ондағы қонақ жайлық қызметтердің
түріне сәйкес айырмашылығы болады. Оған отель, мотель, вилла, апартаменттер
және тағы басқалары жатады. Транспорт құралдары сияқты туристердің
аялдамалар кезінде орналастыру түрлері де турпакет құрауда маңызды фактор
болып табылады.
Трансфер – туристің саяхаттауға келген елінен, келген жерінен
(аэропорттан, кеме тоқтайтын жерден, темір жол станцияларынан) орналастыру
орнына (отельге) яғни тұратын жеріне жеткізілуін қамтамасыз етеді.
Трансферлер автобус кейде такси немесе лимузиндар арқылы жасалады. Егер
осындай типті трансферлер турпакетке қосылса немесе турист талап етсе онда
ол қосымша қызмет ретінде қарасытырылады [35].
Тур – туристік сферадағы өнімнің бастапқы, яғни алғашқы бірлігі.
Маршрутты жасау процедурасы мен мақұлдауынан кейін турды ұйымдастыруға
кіріседі.
Турдың негізгі екі түрін ажыратуға болады:
- пэкидж тур, яғни комплексті туристік қызмет. Оған: орналастыру,
экскурсиялық қызмет көрсету, транспорттық, тұрмыстық, спорттың
сақтандыру, медициналық және басқа да қызметтер жатады.
- Инклюзив тур, яғни бөлек туристік қызметтер: тамақтану, орналастыру,
экскурсиялық, трансфер жатады.
Тәжірибе үлкен танымдылықты инклюзив тур көрсетеді. Онда турист
қажетіне қарай қосымша қызметтерді сақтап ала отырып минимальды-жеткілікті
негізгі қызметтердің термініне тапсырыс береді. Бұл дегеніміз туристің өз
уақытын жоспарлау мүмкіндігін кеңейтеді және жағдайлар ретінде жолдаманы
арзандатады.
Құрылымды жоспарда тур мыналарды құрайды: турпакет; маршруттағы
комплексті қызметтер.
Турпакет маршруттағы міндетті (жалпы қажетті және жектілікті)
қызметтерді қосады және туроператормен ұсынылады: туристердің демалатын
жеріне келу және қайта қайту транспортировкасы; трансфер; белгілі
арақатынастағы орналастыру мен тамақтану; міндетті экскурсиялық және
мәдени бағдарлама.
Дәл осы міндеттілік аспектісі туристік пакетті туристік өнімнен
ажыратады. Туристік пакетті қолда ете отырып (ол 4 міндетті базалық
элементтерді қосады) турист тек қана туроператормен берілген әжептеуір
жеңлдікті ғана емес (туристік компанияның сериалды туристік өнімін қолда
сияқты) бірақ ол әрқашан туроператормен оның басқа қызметінің есебінен
қосуын кеңейтуді сұрай алады немесе бұны демалып жатқан жерінде өздігінен
тікелей істей алады [36].
Саяхатқа немесе саяхат кезінде қолда етілген тур қосымша туристік-
экскурсиялық қызметтер, тауарлармен бірге туристік өнімді құрайды.
Туристік қызметтің баға құрылымы. Бағалардың өзгеруі туралы
ақпараттарды жинау республика астанасында, Алматы қаласында, барлық облыс
орталықтарында және қалалар мен аудан орталықтарының іріктелген шеңберінде
жүзеге асырылады. Сауда және қызмет көрсету саласының базалық
кәсіпорындарын таңдау сол орында жүзеге асырылады. Сауда және қызмет
көрсету түрлерінің барлық объектілері іріктеледі, яғни ол зерттеуге
ұсынылатын әртүрлі деңгейдегі сауда орындары мен көпшіліктің сұранысындағы
тауарларды (қызметтерді) тұрақты өткізетін сауда кәсіпорындары үшін қажет.
Бағалар туралы ақпарат жинау тікелей тауарларды (қызметтерді) өткізу
орындарында баға тіркеушілермен жүргізіледі. Зерттеу жүргізілген күні қолма-
қол төленген бағалар, салықтарды қоса, бірақ оларды жеткізу үшін қосымша
алымдарды қоспай тіркеледі. Республика бойынша орташа бағаның деңгейі
жекелеген өңірлердегі баға деңгейінің орташа арифметикалық салмақтағы
шамасымен анықталады.
Үй шаруашылығы - бірге тұратын, өз табыстары мен мүлкін біріктіретін
(толық немесе ішінара) және тауарлар мен қызметтердің белгілі бір түрлерін,
ең бастысы тұрғын үй мен тамақ өнімдерін бірлесіп тұтынатын адамдардың
шағын тобы. Үй шаруашылығы бір адамнан да тұруы мүмкін.
Тұтыну шығыстары - халықтың тұтыну тауарлары мен көрсетілетін
қызметтерге бағытталған ақшалай шығыстарының бөлігі. Бұған тамақ өнімдерін
сатып алу, үйден тыс тамақтану, алкогольді ішімдіктер, темекі өнімдерін,
азық-түлік емес тауарлары мен ақылы қызметтер сатып алу шығыстары кіреді.
Төлем балансының әдіснамасына сәйкес “Сапарлар” бабы, ең алдымен,
келушілер (Қазақстандағы резидент еместер, шет елдердегі резиденттер), егер
олардың келу мерзімі бір жылдан аспаса, осы елде сатып алған сол тауарлар
мен қызмет көрсетулерді қамтиды. Төлем балансында осы бап бойынша
тіркелетін сома келушілердің келген елінде тауарларды және қызмет көрсетуді
сатып алуға арналған шығыстарының құнын бағалауды білдіреді. Бұл топқа
есебі "Жолаушылар тасымалдау" бабы бойынша жүргізілетін халықаралық қатынас
жолаушыларын (билеттің құны) тасымалдау кірмейді.
Сапарлар бабы бойынша қызмет көрсету экспорты-импорты бір сапарға
жұмсалатын орташа шығыс нормасы мен барушылар-келушілер санының
көбейтіндісі ретінде есептеледі. Бір сапарға орташа шығыс нормасы
Қазақстанның шекарасынан өтетін жеке тұлғаларды бару-келу елдері және
мақсаттары (қызмет бабымен, туризм, жеке мақсатпен) бөлігінде зерттеу
нәтижелері бойынша айқындалды. Азаматтығы, сапар мақсаттары және елдер
бойынша барушылардың-келушілердің саны жөніндегі бастапқы ақпарат Қазақстан
Республикасының ҰҚК Шекара Қызметінің деректері болып табылады. Бұл
нормативтер Сапарлар бабын есептеу үшін 2001 жылдың 1-тоқсанынан бастап
қолданылуда.
Туристік тасымал. Қатынас жолдары желілерінің ұзақтығы - көлік
қатынасы жолдары учаскелерінің километрдегі жиынтықты ұзақтығы. Желіні
құрайтын жеке учаскелердің ұзындықтарын жиынтықтау арқылы есепті күнге
анықталады. Тасымалданған жолаушылар - белгілі бір уақыт кезеңінде
тасымалданған жолаушылар саны, көлік, қатынас түрлері, тасымалдау бағыттары
бойынша ескеріледі. Жолаушы-сапар жолаушыларды тасымалдау статистикасындағы
қадағалау бірлігі болып саналады.
Көліктегі жолаушылар айналымы - жолаушыларды тасымалдау бойынша
көліктегі жұмыс көлемі. Өлшеу бірлігі жолаушы-километр, яғни жолаушылардың
1 км қашықтыққа орын ауыстыруы болып саналады. Тасымалдаудың әрбір
позициясы бойынша жолаушылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz