ТУРИСТІК КӘСІПОРЫНДАРДАҒЫ БИЗНЕС-ЖОСПАРДЫ ТАЛДАУ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
1 БИЗНЕС-ЖОСПАРДЫ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жоспарлаудың мәні және негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бизнес-жоспардың мәні мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Туризмдегі бизнес-жоспардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 19
2 ТУРИСТІК КӘСІПОРЫНДАРДАҒЫ БИЗНЕС-ЖОСПАРДЫ
ТАЛДАУ
2.1 Туристік кәсіпорынды құрудың бастапқы
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 28
2.2 Туристік кәсіпорын қызметін ұйымдастыру
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Туристік қызметтерді өткізу нарығын
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..45
3 ТУРИСТІК КӘСІПОРЫНДАРДА БИЗНЕС-ЖОСПАР
ҚҰРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Қонақ үйге арналған бизнес-жоспар құру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Наз-Тур турфирмасының бизнес-жоспарын
дайындау ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қандай да бір көлемде бизнес-жоспар –
бұл кез-келген салада қызметін енді бастап келе жатқан фирма өз дамуының
бастапқы сатысында қажет нәрсенің барлығы. Алайда көптеген негізін
қалаушылар мен тіпті өте тиімді кәсіпорындар мен жобаларды дайындаушылардың
корпоративтік жұмысының жоспарын құруда белгілі бір қиындықтар тууы мүмкін.
Бұл жас компанияның сәтті өсуіне және өзінің дамуына инвестиция алуға
кедергісін тигізеді. Сондықтан бизнес-жоспар жазуға міндетті түрде ерекше
көңіл мен қажетті уақыт бөлу қажет. Олай болмаса, жаңа құрылған фирмалар
қазіргі қатаң экономикалық жағдайда отандық және батыс компаниялары сияқты,
сәтсіздікке ұшырауы мүмкін.
Бірнеше ондаған жыл бұрын әсіресе коммерциялық кәсіпорындардың
көпшілігі қандай да бір стратегиялық жоспарсыз жұмыс жасаған. Сонда да өз
алдына нақты мақсаттар қоюды ойлаған басшылар өздері жазған, көлемі екі-үш
беттен тұратын бизнес-жоспармен шектеліп қойған. Уақыт өте келе кез-келген
кәсіпорынның күтіп тұрған жетістігінде бизнес-жоспардың ролі тұрақты
өзгеріп отырды және қазіргі кездегі ролі мүлдем басқа. Оның үстіне қазіргі
күрделі экономика, белсенді бәсекелестік жағдайда, дамудың жоғары
қарқындылығында қағаздағы стратегия кез-келген бизнес үшін өте қажет болды.
Бизнес-жоспар көбінесе инвесторларды тартуда керемет құралға айналды.
Жобасыз, қандай да бір сызбасыз қарапайым үй салу мүмкін емес шығар.
Қарапайым есептеусіз құрылған ол үй бірнеше айдан кейін құлайды, немесе
тұруға жарамсыз болып қалады. Ақырында мұндай жағдай қауіпсіз де болмайды.
Ел ішінде автокөлікпен қалтада немесе қорапшада кәдімгі жол картасы болмаса
саяхатқа шығуға да болмайды. Болуы мүмкін, мысалы, егер жүргізуші жолды
білетін болса. Алайда күтпеген жағдайлар туындап қалса ол да, жолаушылар да
таяу жердегі автошеберхана немесе ауруханаға қысқа жол таба алмайтын шығар.
Ары қарай, саяхат кезіндегі автокөлік жолының картасы да тұрғын үй
құрылысының жоспары сияқты маңызды. Ал кәсіпорын басқаруда ірі, шағын, орта
фирмалар мен компаниялардың басшылары, коммерциялық жобаларды дайындаушылар
кәсіпорын басқаруда немен жетекшілік етеді.
Кеше ғана кез-келген жоба үшін қаражатты бар болғаны шынайы идея үшін
ғана алуға болатын еді. Бүгінде ол жеткіліксіз. Сондықтан кез-келген бизнес-
жоспарда болуы тиіс нәрсе – бәсекелес жобалардан ерекшеленетін
айырмашылықтары және бірнеше уақыттан кейінгі күтілетін бағасы. Бір
жағынан, бір ғана идеямен ешқандай бизнестің тұрақты болмайтыны анық.
Екінші болуы тиіс бөлім – нақты идеяны жүзеге асыруда еңбек ететін компания
мен команданы, сонымен қатар қызметкерлерді жеке-жеке басқаруға міндетті
басшыны сипаттау, қосымша жоба жүзеге асатын нарықты мүмкіндігінше толық
сипаттау: осы сектордың жағдайы туралы статистикалық мәліметтер,
бәсекелестердің болуы туралы. Міне, бұл қазіргі заманғы кәсіпорындардың кез-
келген бизнес-жоспарының жалпы сипаты.
Тақырыптың өзектілігінің өзі де осында, яғни кішігірім зерттеу жұмысы
барысында Туристік кәсіпорындарда бизнес-жоспар құрудың маңызын талдап
қарастырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Нарық және қатаң бәсекелік
күрес жағдайда туристік кәсіпорын сыртқы ортада және кәсіпорын ішінде болып
жатқан өзгерістерге қарай жылдам және дұрыс әрекет ете білуі тиіс.
Бүгінгі нарықта туризм саласының жағдайы жаңа компаниялардың пайда
болуын болжайды. Туристік бизнес клиентке арналып, ал клиенттер көбінесе
таңдап қойған менеджеріне сеніп қалыптасқанына қарамастан, қазір туристік
жолдамаларға тұтынушы сұранысы өсті және жаңа компаниялардың пайда болуын
тұтынушылар тек қолдайды.
Туристік агенттік жұмысын ұйымдастыру туристік агенттікті ашу немесе
турфирма құрудан емес, туристік кәсіпорынның мұқият дайындалған және шынайы
құрылған бизнес-жоспарынан басталады. Жанданып жатқан турагенттіктің дамуы
үшін дұрыс жазылған бизнес-жоспарының болуы қажет. Әртүрлі аталған
құжаттарда туристік бизнесте жетістікке жеткісі келетіндерге керекті құжат
жатыр.
Кез-келген кәсіпкер өз қызметін бастай отырып, қаржылық, материалдық,
еңбек және интеллектуалды ресурстарды дамыту, оларды алу көздеріне, сондай-
ақ фирма жұмысы процесінде ресурстарды пайдалану тиімділігін нақты есептей
білу қажеттілігін айқын сезінуі тиіс.
Зерттеу жұмысымның мақсаты - туристік кәсіпорындарда бизнес-жоспардың
қажеттілігін терең бойлай талдау, міндеті - оны құрудың дұрыс жолдарын
іздестіру.
Зерттеу пәні: Туризм саласындағы бизнес-жоспардың қажеттілігі, мақсаты
мен міндеттері, принциптері, оны құрудың ережелері дипломдық жұмыстың
зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу объектісі: Еліміздегі бірнеше турфирмалар мен жобасы енді
дайындалып жатқан жаңа турфирмалар зерттеудің объектісі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Туристік кәсіпорындарда бизнес-жоспар
құру және жүзеге асыру - атты дипломдық зерттеу жұмысы 72 беттен, оның
ішінде кіріспеден және үш негізгі тараудан тұрады. Әрбір тарау ізденіс
барысын ашып көрсетуге лайықты деңгейде бірнеше тақырыптарға бөлініп
қарастырылған.
Зерттеу жұмысы аяғында қорытындыланып, соңында пайдаланылған
әдебиеттер келтірілген.
1 БИЗНЕС-ЖОСПАРДЫ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жоспарлаудың мәні және негізгі көрсеткіштері
Қызметті жоспарлау кез-келген бизнестің басты міндеті – аз шығынмен
көп пайдаға қол жеткізуге әсер етеді. Қаржыландырудың тиімді көздерін
анықтап, кәсіпорынның нарықтағы тұрақты орнын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің стратегиясы мен әдістерін
жоспарлы өлшеп дайындау кез-келген бизнес үшін маңызды міндет болып
саналады.
Жоспарлау түрлерін мына белгілер бойынша жіктеуге болады:
- уақыт шегі: қысқа мерзімді жоспарлау (1 жылдан аз), орта мерзімді
(1 жылдан 5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді жоспарлау (5 жылдан
көп); жоспарлаудың келтірілген мерзімдері бірегей емес, және болжам
сапасына, жоспарлау объектісіне, жоспарлап отырған кәсіпорын мен
саласына байланысты;
- функционалды бағыттылық: өндірісті жоспарлау, сақтауды жоспарлау,
жабдықтауды жоспарлау, ақша ағымын жоспарлау, инвестициялық жоспарлау;
- жоспарлау иерархиясы (жоспарлау бағытталған мақсаттар); оны үш
деңгейге бөледі:
- стратегиялық жоспарлау;
- тактикалық немесе бизнес-жоспарлау;
- оперативтік жоспарлау (бюджеттеу, ағымдық жоспарлау).
Көріп отырғанымыздай, жоспарлаудың негізгі түрлерінің бірі бизнес-
жоспар құру болып табылады [1].
Бизнес-жоспар түсінігі.
Бизнес-жоспар – ұйымның бәсекелік нарықта өзінің және қарыз қаржы
көздері, материалдық және кадрлық мүмкіндіктері мен кәсіпкерлік жобаны
жүзеге асыру процесінде туындауы мүмкін тәуекелдер есебімен дамуының
негізгі бөлімдерінің сипаты берілген құжат.
Жоспарда коммерциялық кәсіпорынның негізгі аспектілері сипатталады,
кездесетін проблемалар талданады, және оларды шешу жолдары мен тәсілдері
анықталады.
Сондықтан бизнес-жоспар бір мезгілде іздеуші, ғылыми-зерттеуші және
жобалық жұмыс ретінде көрінеді.
Бизнес-жоспар жеке істі құруда туындайтын келесі негізгі
проблемаларды шешуге көмектеседі:
- кәсіпорын қызметінің нақты бағыттарын, оның мақсатты нарығын және сол
нарықтағы орнын анықтауға;
- бизнестің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді мақсаттарын, оларға қол
жеткізу стратегиясы мен тактикасын реттеуге, сондай-ақ осыларды жүзеге
асыруға жауапты тұлғалар тобын анықтауға;
- тұтынушыларға ұсынылатын тауар және қызметтер құрамы мен
көрсеткіштерін бекітуге, сәйкес өндірістік және сауда ұсталымдарын
бағалауға;
- кәсіпорынның персоналы және берілген талаптарға оның еңбегін
ынталандырудағы шарттарының сәйкестігін шығаруға;
- маркетингтік іс-шаралардың нарықты зерттеу, жарнама, сатылымды
бірқалыпты етуге, баға, өткізу арнасы бойынша жүйесін анықтауға;
- басқарудың ұйымдастырушы құрылымын оңтайландыру;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын және қолдағы қаржылық және материалдық
ресурстардың сәйкестігін, қойылған мақсаттарға қол жеткізу
мүмкіндіктерін бағалауға;
- бизнес-жоспардың орындалуына кедергі келтіретін қиындықтарды шығару
және оларды жою шараларын белгілеуге [2].
Кәсіпкерлік қызмет идеядан басталып, кейін бұл идея нақты бір
кәсіпкерлік жобаға ұласып, жүзеге асады. Нақты және анық мақсат болмаса,
оған қол жеткізу стратегиясын анықтау мүмкін емес.
Егер өз қызметін нақты және тиімді жоспарлап, үнемі мақсатты нарық
жағдайы, ондағы бәсекелестер күйі, және өз мүмкіндіктері туралы ақпарат
жинап, пайдаланып отырмаса, нарықтық экономикада кәсіпкерлер айтарлықтай
жетістікке қол жеткізе алмайды[3].
Бұл бөлімде өз ісін құру барысында кәсіпкердің түрлі кезеңдерде
кездестіретін сұрақтары жинақталып, сонымен қатар, жеке бизнесті бастаудың
практикалық үлгілері келтірілген.
Жаңадан бастаушы кәсіпкерлерге арналған кеңестер:
- Істі жетістікке жетемін деген сеніммен ғана бастау керек.
- Өз қабілетін бағалап көру керек.
Кәсіпкерлік істі бастауға дайындалып жатқан адам кейде өз күшіне
сенімсіздік сезінгендей, жаңа шарттарда өмірге икемсіз сияқты сезінгендей
болады. Өз қабілетіне, жиналған тәжірибесі мен дағдыларына әділ баға беріп
көрген дұрыс.
Сонымен, сіздің идеяңыз бар және өз ісіңізді бастауға бел будыңыз.
Нақты тұжырымдама бизнестің дамуының негізгі мүмкіндігі, сонымен қатар,
банктен несие алудағы сенімді фактор болып табылады. Сіздің идеяңыз жай
ғана идея fix емес, одан да күрделі екендігін тексеріп көріңіз.
Бизнес-жоспар форматы
Әрбір жақсы деген бизнес-жоспардың форматы негізінен бірыңғай болмаса
да, дегенмен кейбір ортақ элементтерден тұрады. Олар туралы нақтырақ айтар
болсақ, алғашқы беті, қысқаша мазмұны, маркетинг жоспары, өндіріс жоспары,
ұйымдастыру және менеджмент жоспары, қаржы жоспары.
Капиталға деген қажеттілік
Капиталға деген қажеттілікті есептеу үшін сізге қажетті капитал
көлемін, қысқа және ұзақ мерзімді инвестиция санын ескеріп, ағымдағы
шығындар мен фирмаңызды құру үшін кететін шығындарды есептеңіз.
Маркетинг жоспарын дамыту үшін сіз келесі сұрақтарға жауап беруіңіз
керек: өніміңіз қандай, оны сапасы және бағасы бойынша қалай салыстыруға
болады, сіздің бизнесіңіз қайда орналасатын болады, өнім кімге сатылатын
болады және т.б. бірнеше өзге сұрақтар.
Өндіріс жоспарын дамыту үшін сіз келесі сұрақтарға жауап беруіңіз
керек: өндіріс процесі неден тұрады, қандай ғимараттар мен құрал-жабдықтар
қажет, қандай жөндеу жұмыстары жүргізілітен болады, қандай қуаттылықтар
қолданылатын болады және т.б. бірнеше өзге сұрақтар.
Ұйымдастыру және менеджмент жоспарын дамыту үшін сіз келесі
сұрақтарға жауап беруіңіз керек: сіздің бизнесіңіз қалай ұйымдастырылатын
болады, басқаруы қандай болады, қандай іскерлік тәжірибесі мен біліктілік
қажет болады, қандай әкімшілік шығындар пайда болуы мүмкін және т.б.
бірнеше өзге сұрақтар.
Қаржы жоспарын дамыту үшін сіз келесі сұрақтарға жауап беруіңіз
керек: капиталға деген қандай талаптар бар, несиеге қажеттілік бар ма,
табыс және шығындар бойынша жасалған есеп нені көрсетеді, несиені өтеу
жоспары, жобаны жүзеге асыру мүмкін бе және т.б. бірнеше өзге сұрақтар.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың ұйымдастыру - құқықтық формасын
таңдау көптеген жағдайларға байланысты [4].
Компания жоспардан басталып, сонымен аяқталады. Бизнес-кәсіпорынның
бизнес-жоспарын құратын басшылар көп жағдайда оның не екенін, оның сәтті
жүзеге асырылуы үшін не істеу керек екенін анық түсіне білмейді. Дүние
жүзіне танымал стратег Майкл Портер соңғы жылдары осы жөнінде мәселе
қозғап жүр.
Майкл Портер – Harvard Business School Іскерлік әкімшілігі
кафедрасының профессоры, бәсекелестік стратегиясы мен халықаралық нарықтағы
бәсекелестік саласының жетекші маманы. Профессор Портер Гарвард іскерлік
мектебі бөліміне 1973 жылы қабылданып, мектеп тарихындағы ең жас профессор
атағына ие болды. AT&T, DuPont, Procter & Gamble, Royal DutchShell атты
белгілі АҚШ және халықаралық компанияларға бәсекелестік стратегиясы жөнінде
кеңес берген, Alpha-Beta Technologies, Parametric Technology Corp., R&B
Falcon Corp, ThermoQuest Corp компаниялардың Директорлар Басқармасына
қызмет көрсеткен. Портер – 15 кітап, 50-ден астам мақалалардың авторы.
Майкл Портер ұсынған жоспарды қалайтын 10 кірпіш:
1. Бірінші болуға ұмтылмай, бірегей болуға ұмтылу керек.
Кәсіпкерлер жіберетін қателердің ішіндегі ең бастысы және ең
қауіптісі – бұл бәсекелестермен бір тауашаның шеңберінде сайысу:
Бәсекелестеріңнің іс-әрекетін қайталау – бұл жоспар тұрғысынан қарағанда
сәтсіздікке ұшырау деген сөз.
Мақсатыңыз өз өнеркәсібіңіздегі нөмірі 1 немесе 2, тіпті ең озық
компания болу емес. Сіз жаңа маркетинг жолдарын тауып, бірегей сауда
ұсынысын паш ететін бірегей компания болуыңыз керек.
2. Сіздің негізгі мақсатыңыз – тиімді инвестициялар.
Компанияның басты мақсаты – инвестициялық қаржы пайдалылығының жоғары
коэффициенті (ROIC); компанияның өсуі – екінші реттегі мақсаттар қатарында,
оны жүзеге асыру, тек бірінші басты мақсатқа жеткеннен кейін жүзеге асады.
Нарықтағы үлесін арттыру, табысын өсіру, сатылымдарды өсіру т.с.с
мақсаттарына аса назар аудару - компания стратегиясының ішкі тәуекелдерін
елеулі арттырады.
3. Өнеркәсіп – жоспарлық анализдің негізі
Компанияның экономикалық тиімділігі екі нәрседен: өнеркәсіп құрылымы
(бәсекелестіктің жалпы ережелерін құрушы) және өз саласындағы компанияның
алатын орнынан (бәсекелестіктің артықшылық көзі) құрылады. Бизнес-жоспар
осы элементтің екеуін де қамтиды. Әр салада жұмыс істейтін компаниялардың
ROIC-терін салыстыру бос тірлік.
Мысалы, Pharmacia&Upjohn фармацевтикалық компанияның ROIC-і 1985-2002
жж. мерзімінде орташа алғанда 19,55% құрады, ал Southwest Airlines
әуекомпаниясының осы мерзім бойынша көрсеткіші 12,75% деңгейінде ғана
болды. Дегенмен егер біз сала бойынша жалпы көрсеткіштерді қарастырсақ,
орташа ROIC фармакологияда 28,14%-ды құрса, ал негізінде төмен көрсеткіштер
тән әуе индустриясында ол көрсеткіш тек, - 5,05% құрайды. Сонымен,
компанияның сәттілігі туралы оның нарықта алатын орнына және өз саласындағы
көрсеткіштеріне қарап айту жөн.
4. Ортақ шешімге келуден бас тартпаңыз.
Жоспардың ең маңызды бөлігі ол екі жоспарлық позиция бір-біріне
қарама-қайшы келген кезде дұрыс таңдау жасау, демек компанияға қайсысы
тиімді екенін ажырата білу.
5. Жоспардың әрбір буыны табысты болуы керек.
Компанияның бәсекелестік артықшылығы құндылық құру тізбегінің тек бір
буынында шоғырлануы дұрыс емес.
Нарықты дем арасында жаулап алған Zara Компаниясын сәтті стратегияның
айқын мысалы ретінде келтіруге болады. Zara коллекциясын жиі ауыстырады –
жылына 15 реттен астам (сол сегменттегі басқа компаниялар коллекцияларын
асса әр мезгіл сайын бір рет ауыстырып отырады), жетімді бағалар мен жаңа
тенденциялар, киімді Еуропаның өзінде тігу (Қытай мен Гонконгтан жеткізуге
уақыттары жоқ), дүкендерді қалың жұрт білетін және де көп келетін жерлерде
орналастыру (ірі сауда орталықтарында, басты көшелерде), ақпарат
құралдарындағы жарнамадан гөрі риза болған адамдардың бір-біріне мақтап
айтылатын жарнамасына сенім арту т.с.с., міне осы буындардың барлығы
нәтижесінді компанияны үлкен табысқа жеткізді. Ал олардың бір буынын
ажыратып, тек соны ғана қайталау мүмкін емес. Бұл стратегия тек біртұтас
күйінде ғана тиімді.
6. Жоспар тұрақты болу керек.
Жоспардың тиянақтылығы компанияның негізгі құнды ұсынысы
тұрақтылығының кепілі болатыны сөзсіз. Өз жоспарыңнан қайта-қайта ауытқып,
үнемі пайдаланушының ырқына жығыла беруге болмайды. Компанияның
пайдаланушылар талаптары мен шағымдарына көбірек көңіл бөлуі таңдап алынған
жоспарды жүйелі жүзеге асыруға бөгет жасайтын жәйт: Біз оларды тым қатты
тыңдаймыз. Кейде тіпті оларға басқа бәсекелес компанияға кете беріңіз деуге
де болады. Өйткені дұрыс стратегия осындай тәуекелдерді құптайды – басқа
пайдаланушылардың ризашылығын арттыру үшін кейбір пайдаланушылардың
наразылығын тудыру мүмкін деп саналады.
7. Өз сегментіңізді таңдап алыңыз.
Бизнес-жоспар құрудың маңызды бөлігі – ол сегментация. Сіз кез келген
тұтынушы сегментін, өнім және қызмет немесе тауарды сатып алу мотивациясын
таңдай аласыз. Тіпті ол алғашында тартымсыз болса да.
Ең маңыздысы, таңдап алған сегмент шектері нақты белгіленіп,
құндылықты құру тізбегінің буындары сол сегментке сәйкес болу керек.
8. CEO – жоспарды тұтынушы да, оны алға қарай қозғаушы да емес.
Компания басшысының стратегияны өңдеп, жүзеге асырудағы рөлі мынадай
:
Бизнес-жоспарды құру кезінде есепке алынатын мәселелерді қою;
стратегияны әзірлеу процесіне қатысатын адамдарды таңдау; жоспарды
әзірлеудің алғашқы кезеңінде компанияның барлық бизнес-бөлімшесінде
жасалынатын жұмысқа белсене қатысу; Директорлар кеңесін компанияның негізгі
стратегиялық жоспарымен таныстыру; сырттан шақырылатын кеңесшілерді тарту.
Есте сақтайтын жәйт, бизнес-жоспар тек жоғары лауазымдағы басшыларға
ғана емес, мекеменің барлық мүшелеріне де ортақ болу керек: Егер компания
қызметкері (қай деңгейдегі қызметкер болмасын) таңдап алған стратегияны
мүлдем мақұлдамаса, ондай қызметкер сіздің компанияңызда әрі қарай жұмыс
істеуі мүмкін емес.
9. Мыналар жоспар деп саналмайды :
Мақсаттар; көріну; реструктуризация; бірігу мен сіңіру; альянс тар
және серіктестіктер; технологиялар; инновациялар; аутсорсинг; оқыту.
10. Жоспар – бұл :
Бірегей мағыналы ұсыныс, бәсекелес компаниялардан мүлдем өзгеше
болатын құндылық құру тізбегі; икемді болуға тырысу және де компания
тарапынан ешқашан жасалынбайтын әрекетті анықтау; бір-бірімен үйлескен және
бірінің нәтижесін екіншісі арттыратын әрекет жасау; позициялаудың
тұрақтылығы [5].
2. Бизнес-жоспардың мәні мен мақсаты
Нарықтық экономикада бизнес-жоспар кәсіпкерліктің барлық саласында
пайдаланылатын жұмыс құралы болып табылады. Бизнес-жоспар фирманың қызмет
ету процесін сипаттайды, оның басшылары өз мақсаттарына қандай жолмен қол
жеткізгісі келетіндігін көрсетеді. Сәтті дайындалған бизнес-жоспар фирманың
өсуіне, өзі қызмет ететін нарықтағы жаңа орындарды бағындыруына, өзінің
дамуының болашақ жоспарларын құруына көмегін тигізеді.
Бизнес-жоспар жоспарланған істің шынайылығын көрсететін экономикалық
түрде орныққан аналитикалық құжат. Сонымен жоспарлау масштабтары әртүрлі
болуы мүмкін: кәсіпорынның, қызмет бағытының, өнімнің жаңа түрінің, еңбек
төлемінің жаңа жүйесінің дамуы.
Бизнес-жоспар көпжоспарлы басқару құралы болып табылады. Ол
кәсіпорынның функционалдық бағытына қарамастан, алдындағы стратегиялық және
тактикалық міндеттерінің шешімін қарастырады, оның ішінде: кәсіпорын
жағдайының ұйымдық басқару және қаржылық-экономикалық бағасы; бизнестің
потенциалды мүмкіндіктерін табу, оның күшті және әлсіз жақтарын талдау;
жоспарланған кезеңге инвестициялық мақсаттарды реттеу.
Кәсіпорынның бизнес-жоспары – кәсіпкерлік идеяны жүзеге асыру мәні,
бағыты және тәсілдері жазылған, келешек бизнестің нарықтық, өндірістік,
ұйымдық және қаржылық аспектілері, сондай-ақ оны басқару ерекшеліктері
сипатталған жазулы құжат.
Бизнес-жоспарда нарық жағдайында кәсіпорынның қызмет етуінің жалпы
және спецификалық элементтері, бәсекелестіктің стратегиясы мен тактикасын
таңдау тұрақталады, кәсіпорын мақсаттарына қол жеткізу үшін қажетті
қаржылық, материалдық, еңбек ресурстарын бағалау жүргізіледі.
Бизнес-жоспардың мақсаттары мен функциялары.
Бизнес-жоспар Қазақстан экономикасы үшін жаңа құжат болды. Оны
дайындаудың негізгі мақсаты болып кәсіпорынның шаруашылық қызметін нарық
қажеттілігіне және қажетті ресурстардың болуына сәйкес жуық және ұзақ
кезеңге жоспарлау табылады. Басқа да мақсаттары:
- бизнес-жоспар арқылы кәсіпорынның өмір сүру қабілеті мен болашақ
тұрақтылығы деңгейін анықтау, кәсіпкерлік қызметтің тәуекелділігінің
төмендеуі;
- бизнес перспективасының сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі
түрінде белгіленуі;
- сыртқы инвестицияны қамтамасыз ету.
Бизнес-жоспар тек кәсіпорынның ішкі мақсаттарын ғана емес, сонымен
қатар инвесторлардың сыртқы мақсаттарын да ескереді. Бизнес-жоспар
дайындалып жатқан жобаға қаржы құралдарын (капитал) салудың мақсаттылығын
бағалауға мүмкіндік беретін құжат. Ғылыми дайындалған бизнес-жоспар
кәсіпкердің өзі үшін де, оның серіктестері мен кәсіпкердің өзі үшін де
сандық және сапалық нысанасы болып табылады. Көптеген банктер бизнес-жоспар
болмаса несие шарттары туралы айтпайды.
Шетелдік инвесторлардың жоспардың лицензияланған UNIDO пакеттері –
COMFAR және PROPSIN көмегімен қаржылық есептерін талап етуі көбейіп келеді.
Инвесторлардан басқа потенциалды тұтынушылар мен фирма жеткізушілері
мүдделі тұлға болып табылады.
Қазіргі практикада бизнес-жоспар келесі функцияларды атқарады:
- бизнестің стратегиясы мен тактикасын дайындау үшін негіз болып
саналады;
- қызметтің жаңа бағытының даму потенциалын бағалау үшін жоспарлық
бағдарламаларды реттеу мен жүзеге асыруды жүргізуге, бизнес
айналасында болып жатқан процестерді бақылауға мүмкіндік береді;
- бизнестің дамуы немесе реинжинирингі үшін қаржы құралдарын тартады;
- бизнес-жоспарын жүзеге асыру үшін оған өз капиталын немесе бар
технологиясын салуға дайын серіктестерді тартуды [6].
Бизнес-жоспар кәсіпорынның жоспарлау жүйесінің ажырамас бөлігі бола
тұрып, оның жеке звеносы болып табылады және жоспарлаудың қандай да бір
жеке түрімен шектелмейді. Сонда да оған белгілі бір мөлшерде алдындағы
мақсаттарға сәйкес тұрақты белгілері тән: бизнес-жоспар кәсіпорынның жалпы
мақсаттырының бүкіл кешенін қамти алмайды, тек инвестициялық процеспен
(сыртқы және ішкі) байланыстысын ғана қамтиды. Бизнес-жоспар – бұл әрқашан
инвестициялар (даму). Инвестиция жоқ болса – бизнес-жоспардың болуы да
мүмкін емес (жоспарлаудың басқа түрлеріне қарағанда, мысалы стратегиялық);
Бизнес-жоспар сыртқы және ішкі мақсаттар үшін құрылады. Көп жағдайда,
елімізде қалыптасқандай, бизнес-жоспарды инвестиция тарту қажет кезде ғана
құруды бастайды. Бірақ бұл істің бір жағы ғана, ал негізінде ол тек сыртқы
мақсаттар үшін ғана құрылмайды.
Бизнес-жоспар құрылатын сыртқы мақсаттар – қосымша инвестициялар
немесе қарыз құралдар тарту қажеттілігінің негізі, фирманың мүмкіндіктерін
көрсетуі және инвестор мен банктің назарын тарту, оларды инвестициялық
жобаның жеткілікті деңгейде тиімділігіне және кәсіпорын менеджменттің
жоғары дәрежеде екендігіне сендіру.
Кез-келген инвестор ұсынылған инвестициялық жобаны инвестициялаудың
пайдалылығын бағалап, жобадан түсетін пайданың арақатынасын, салымның
тәуекелділігін бағалағысы келеді, ал мұның ең тиімді тәсілі – инвестициялық
жобаның бизнес-жоспарымен танысып, талдау жасау.
Бизнес-жоспар, негізінде – инвестициялық жобаның визит картасы. Ол
инвесторға қандай да бір жобаға салым салуға болады ма және ол қандай
жағдайда инвестор үшін лайықты тәуекел деңгейінде және барынша тиімді
болады деген сұраққа жауап береді.
Банктік несие алудың міндетті шарты болып банкке инвестициялық
жобаның ұқыпты құрылған бизнес-жоспарын ұсыну табылады. Егер қарыз алушыда
бизнес-жоспар болмаса, кәсіпорын әкімдігінің төмен деңгейде
маманданғандығын білдіреді, және банктен несие алу мүмкіндігін жояды,
онымен қоса, келешекте банк несиені жоғары тәуекелді іспен айналысатын
кәсіпорынға беруді ойлайды, ол міндетті түрде пайыздың өсуіне әсер етеді.
Кәсіпорын үшін одан да маңыздысы бизнес-жоспар құрылатын ішкі
мақсаттар болып табылады.
Ішкі мақсаттар – басқарушы персоналдың білімін, оның нарық жағдайы
мен кәсіпорынның нарықтағы орнын түсінуін тексеру. Инвестор мен кәсіпорын
әкімшілігінің стратегиялық мақсаттарды, мінездемелерді, бәсекелік ортаны
нақты инвестициялық жобаның күшті және әлсіз жақтарын, оның берілген
жағдайдағы мүмкін болған тиімділігін түсінуіне қол жеткізу өте маңызды.
Осылайша, бизнес-жоспар құру арқылы кәсіпорынды барынша тиімді және
жетекші етуге, және жоғары нақтылықпен болашақтағы жағдайды жобалауға
болады.
Жаңа жобаларды құру олардың мақсаттылығының алдын-ала экономикалық
негізін, оларды жүзеге асыруға қажетті шығындарды және күтілетін соңғы
нәтижені керекті жоспарлауды болжайды. Бизнес-жоспар экономист-
менеджерлерге нақты немесе басқа да инновациялық жобаны дайындау
қажеттілігін негіздеуге ғана емес, сондай-ақ оның әрекет етуші нарық
жағдайында жүзеге асыруға да мүмкіндік береді.
Еркін экономикалық қатынастарда бизнес-жоспарлаудың негізгі
обьектілері болып жоғары табысты және бәсекеге қабілетті инновациялық
жобалар табылады. Барлық өндірушілер мен тұтынушылардың сұраныс пен ұсыныс
және өз кірістері мен шығындарын өлшеу арасындағы тең қалыптылықты
ұстануына негізделген қазіргі нарық әркез болашақта үлкен әлеуметтік-
экономикалық нәтиже беретін өндірістік, кәсіпкерлік немесе коммерциялық
ұсыныстарды несиелеу мен қаржыландыруды қалайтыны белгілі. Негізінде бизнес-
жоспар нарыққа бәсекеге қабілетті жаңа қызмет түрлерін шығаруға ықпалын
тигізуі үшін дайындалады.
Сонымен, кез-келген инновациялық бизнес-жобаның өзіне сәйкес отандық,
сондай-ақ шетелдік нарықта өнім мен қызметтің өндіріліп, сатылуының тиімді
көрсеткішіне негізделген бизнес-жоспары болуы тиіс. Нарық жағдайында бизнес-
жоспардың өзі жаңа жоба иелеріне жоғары табыс әкелетін жеке тауарға
айналады [7].
Бизнес-жоспар болашақ коммерциялық кәсіпорынның аспектілерін
сипаттайтын, соқтығысуы мүмкін проблемаларды талдайтын, сондай-ақ оларды
шешу әдістерін қарастыратын құжат.
Бизнес-жоспар инвестиция негізін қамтитын алғашқы құжаттардың бірі
болып табылады.
Бизнес-жоспарлау негіздері – Шағын бизнесте бизнес-жоспарлау
Кез-келген салада өз ісін құруда бір уақытта жоспар және қызметке
жетекші болатын бизнес-жоспар құру қажеттілігі туады. Тек жақсы жоба болса
ғана кәсіпорын немесе фирманы тиімді басқару мүмкін. Компания неғұрлым
күрделі жоспарланса, компания қызметінің көптеген аспектілерін – сатылым
және қаржы, жарнамалық әрекеттер және персонал басқаруды қамтитын дұрыс
бизнес жоспарды құру соғұрлым қиын болады. Шағын бизнес құру кезінде де
бизнес-жоспар қажет. Ірі инвестициялық жобаныкіндей қаржылық тәуекел үлкен
болмағанымен, сәтсіздіктің салдары шағын бизнес үшін өте ауыр болады.
Өйткені, көбінесе кәсіпкер өзінің және қарызға алған бүкіл қаражатын қосады
және сәтсіздік туған жағдайда екінші мүмкіндік болмайды.
Бизнес-жоспарлау стандарттары – TACIS бизнес-жоспарының стандарттары
TACIS-тің өз ісін құру мен ұйымдастыруда көмек көрсету, сондай-ақ
әртүрлі бизнес жобаларды дайындау мақсаттарында Евроодақ дайындаған арнайы
стандарттары бар. Алайда, басқа бірлестіктердің стандарттары сияқты,
Евроодақ стандарттарын тек қана жетекші ретінде ғана қабылдаған жөн. Бизнес
жүргізу мақсаты мен әдістерінің әртүрлі болатындығынан бірдей әмбебап
стандарттың болмайтынын ескеру қажет.
Бизнес-жоспар негіздері.
Бизнес-жоспар құруды бастау ешқашан ерте емес. Бұл істі кейінге
қалдыруға болмайды, бұл құжатты жасау мұқияттылықты қажет етеді және
асығыстықты сүймейді. Онымен қоса, бизнес-жоспарды мұқият жазу даму
стратегиясын терең түсінуге, және дұрыс жетіспеген жерлерін түзулеп отыруға
көмектеседі, мұның барлығы да уақыт талап етеді. Құжатты ықтиярлықпен
толтыру, мысалы, өз бәсекелестерімен жақын танысуға көмектеседі: көптеген
бастаушы бизнесмендер құжаттың осы тарауын бастай отырып өз бәсекелестері,
олардың компанияларының көлемі, негізгі жұмыс тәсілдері туралы ешнәрсе
білмейтінін түсінеді.
Бизнес-жоспар құрылымы – Бизнес-жоспардың қарапайым құрылымы
Жаңа жоба дайындауда және кез-келген қызмет етуші компания үшін
бизнес-жоспар құру оның құрылымын дайындаудан басталады. Бизнес-жоспар
құрылымы көптеген факторларға тәуелді – болашақ жобаның көлеміне, қызмет
саласына т.б. Егер жоспардың дайын жобасы несие алу үшін инвесторлар немесе
банкке ұсынылса, құрылымы белгіленген стандарттарға сәйкес толтырылуы тиіс.
Бизнес-жоспарлау негіздері – Бизнес-жоспарды қалай дұрыс толтыру
қажет.
Тиімді нәтижелерге жету үшін барлық аспектілерді мұқият дайындау ғана
маңызды емес, сондай-ақ бизнес-жоспарды дұрыс толтырып, оны ұсынған жөн.
Толтыруға онша мән беріле бермейді – бірақ бұл дұрыс емес. Бизнес-жоспардың
қалай толтырылғанына инвестордың алғашқы әсері байланысты [8].
Бизнес-жоспар құрылымы – Бизнес-жоспарды қалай жазу қажет (ұсыныстар)
Жоспар құру сыртқы қаржыландыру көздерін тарту, жаңа істі нақты
жоспарлау жаңа өнім дайындау қажеттілігі туғанда керек болады.
Бизнес-жоспар негіздері – Бизнес-жоспардың алғашқы бетіне міндетті
құралдар
Кәсіпорынды жаңа деңгейге шығаратын бизнес-жоспар осындай бизнес-
жоспарлардың арасында көрінбей қалмай, өзіне назарды тартып тұрса – бұл
нағыз өнер, және онда ұсақ-түйек болмауы тиіс. Сондықтан бизнес-идея мен
оның мазмұнын шетке ысыра тұрып, потенциалды инвестордың ең алдымен назарын
бөлетін – бизнес-жоспардың алғашқы беті – мұқабасына назар аударған жөн.
Алғашқы беті қаншалықты тартымды болса, оның болашағы көбінесе соған
тәуелді.
Бизнес-жоспар бизнесті тиімді жоспарлау және басқару үшін дайындалып,
қызметінің тиімділігін анықтайтын кәсіпорынды басқарудың бірден-бір құралы
болып табылады. Бизнес-жоспар – бұл инвестициялық жобаның мақсаттары мен
міндеттері, оны жүзеге асыру тәсілдері мен кәсіпорынның техника-
экономикалық немесе жобаның жүзеге асқаннан кейінгі көрсеткіштері
көрсетілген жан-жақты құжат. Бизнес-жоспардың құрылымы және оның
дәйектелінуі ойластырылған істің бағытталуы мен көлеміне, яғни объектінің
ерекшелігі, компания қызметінің саласы, ұйымдастырылу жағдайы, көзделген
нарық өлшемі, бәсекелестердің болуы мен өсу перспективасына байланысты
анықталады.
Табысқа жеткізер бизнес-жоспарлау үшін (техникалық-экономикалық
негіздеме) өте көп уақыт жұмсау, ақпараттың көп көлемін жинап, оны талдау,
сондай-ақ қаржы менеджерлерінің, талдаушылардың, бухгалтерлердің
біліктілігі қажет.
Бизнес-жоспар тұрақты құжат болып табылады: ол жүйелі түрде жаңарып
отырады, оған фирманың ішінде, сондай-ақ фирма қызмет ететін нарықта болып
жатқан жағдайларға байланысты өзгерістер енгізіледі.
Бизнес-жоспар фирма қызметінің белгіленген нарықтағы және қалыптасқан
ұйымдық-экономикалық жағдайдағы нақты бағытын зерттеу мақсаты бар ұйымдық
жұмыс пен зерттеу нәтижесін көрсететіндігіне байланысты ол мыналарға
жүгінеді:
• белгілі бір қызмет ойлап шығарудың нақты жобасына – жаңа
қызмет түрін көрсету (сұранысты қанағаттандыру ерекшеліктері
және т.б.);
• мақсаты күшті және әлсіз жақтарын, мамандануын және басқа
ұқсас фирмалардан айырмашылығын көрсету болып табылатын
ұйымның өндірістік-шаруашылық және коммерциялық қызметін жан-
жақты талдауына;
• белгілі бір жобаларды іске асыру үшін экономикада
қолданылатын нақты қаржылық, техникалық-экономикалық және
ұйымдық механизмдерді зерттеуге.
Бизнес-жоспар фирманың даму стратегиясын анықтайтын құрама құжаттың
бірі болып табылады. Сонымен қатар ол фирма дамуының жалпы концепциясында
негізделеді, стратегияның экономикалық және қаржылық аспектісін мұқият
дайындайды, белгілі бір іс-шараларға техникалық-экономикалық негіз береді.
Бизнес-жоспар бірқатар жобаларды шешуге мүмкіндік береді, бірақ
олардың негізгілері мыналар болып табылады:
• фирма дамуы бағытының экономикалық мақсаттылығының негізі;
• қызметтің күтілген нәтижесін, ең алдымен сату, табыс,
капитал кіріс көлемінің есебін;
• таңдалған стратегияны, яғни қаржылық ресурстардың шоғырлану
тәсілдерін жүзеге асыруды қаржыландырудың жоспарланған көзін
анықтау;
• берілген жоспарды іске асыруға қабілетті жұмысшыларды
таңдау.
Әр тапсырма басқаларымен өзара байланыста ғана шешіле алады. Бизнес-
жоспардың негізгі нүктесі – қаржылық ресурстардың шоғырлануы. Тек бизнес-
жоспар – компания капиталын арттыратын маңызды құрал. Бизнес-жоспарды құру
процесі басталған істі барлық жағынан мұқият талдауға мүмкіндік береді.
Бизнес-жоспар болашақ серіктестермен келіссөзде бизнес-ұсыныс негізімен
қызмет етеді: ол фирманың негізгі персоналын жұмысқа шақырарда маңызды роль
атқарады.
Осылайша, бизнес-жоспар тек фирманың ішкі құжаты болып қана қоймай,
сонымен қатар инвесторларды тарту үшін де пайдалы болуы мүмкін. Кейбір
капиталмен тәуекел етпес бұрын инвесторлар жобаның мұқият жасайтындығына
сенімді болып, оның тиімділігіне көз жеткізулері тиіс. Бизнес-жоспар
потенциалды инвесторларды қабылдау үшін жақсы дайындалған деп есептеледі.
Төменде бизнес жоспардың пайдасына бірнеше дәлелдер келтірілген:
1. Сіздің бизнес жоспарды жасау кезінде жұмсаған ой-пікіріңіз сізге немен
айналысуды қаласаңыз соны тұтастай көруге және жекелеген аспектілерге
назар салмауға мүмкіндік береді.
2. Бизнес-жоспар жаңа кәсіпкерлік ойды немесе дамып келе жатқан істің
табысқа жету мүмкіндіктерін жақсырақ бағалауға көмектеседі. Егер
бизнес-жоспар жақсы орындалған болса, онда ол сіздің осы ойдың жүзеге
асу мүмкіндігіне жасаған зерттеуіңіздің көрінісін береді.
3. Бизнес-жоспар сондай-ақ, істің өзін дұрыс жүргізуге көмектесетін құрал
болып табылады.
4. Сіздің бизнес-жоспарыңыз бизнес-ойларыңызды фирмадан тыс тұлғаларға
беруге, қажет болғанда қаржы алуға немесе бірлескен кәсіпорын құруға
мүмкіндік береді.
Банкирлер, инвесторлар және потенциалды серіктестер мыналарды білуді
қалайды:
- Сізге қанша ақша қажет;
- Сізге ақша қай уақытта қажет болады;
- Сізге олар не үшін қажет;
- Сіздің оларды қайтарып беруге жағдайыңыз болады ма және қашан.
5. Болып жатқан оқиғаларға әсерлену қағидасы бойынша жүзеге
асырылатын істердің табыстылыққа жету мүмкіншілігі молырақ.
Сіз жаңа бастасаңыз қазіргі бизнесті дамытатын детальдарға салынуды
сақтайды.
Бизнес-жоспардың құрылымы:
- Титулдық бет;
- Мазмұны
- Қысқаша баяндама;
- Нарық;
- Ұйымдастыру және басқару;
- Қаржылық жоспарлар;
- Қосымша.
UNIDO-ның стандарттарына сәйкес Бизнес-жоспардың жалпы құрылымы
келесідей болуы керек:
1. Резюме (Компания мен оның негізгі иелері жөніндегі ақпарат);
2. Мақсаттар мен міндеттер (жобаның негізгі
қағидалары
жұмыстарының жоспары);
3. Өнім қызмет (өндірістің технологиясы, ерекшеліктері,
сипаттамасы, өнімнің бәсекелестігін бағалау, оның сапалығын қамтамасыз
етудің әдістері және т.б);
4. Нарықты талдау (саладағы жағдай, негізгі қажеткерлер, нарық
сегменттері, бәсекелестік орта, бизнестің тиімділігін және дамуының
мүмкіндіктері және т.б);
5. Маркетинг жоспары (бағаның құрылуы, сатуды үдейту әдістері,
сатудың ең оңтайлы көлемдері, таратылу сызбалары, жарнамалық жобалар және
т.б.);
6. Өндірістің жоспары (қажетті материалдар, жабдықтар мен өндіріс
қуаттылығы, оларды жеткізу көздері, қосалқы мердігерлер, өндіріс
технологиясы, өнімнің түрлері және т.б.);
7. Мамандар мен басшылар (қызметкерлер мен басшылардың ара-
қатынасының сызбасы, кадрлық құрылым, еңбекті төлеу түрлері, мамандардың
біліктілігі және т.б.);
8. Қажетті қаржының көлемі мен көздері (Қажетті қаржының көздері мен
көлемі, оның қайтарылым шарттары, бос қаржының болуы және т.б.);
9. Қаржылық жоспардың негіздері мен тәуекелдерді бағалау (сату
көлемдерінің және пайда шығындардың көлемін болжау, мүмкін болатын барлық
қатерлер, түсімдер мен шығыстардың толық жоспары, елдегі және белгілі-бір
аймақтағы жалпы әлеуметтік-саяси жағдай, онымен байланысты тәуекелдер,
дебиттік және кредитттік қарыздарды қамтамасыз ету сызбалары және т.б.);
10. Егжей-тегжейлі қаржылық жоспар бюджет (тоқсандық ақшалай
ағымдарды талдау, өнімнің өзіндік құнын анықтау, пайда мен шығындардың
тоқсандық бағасы, қаржылық ағымдарды анықтау және т.б.) [9].
Банктер қарыз алушының несиелік тарихын бақылап отырады, оның
бизнесінің кірісін талдайды. Бірақ қаржы институттарына бизнес-жоспар және
оның қаншалықты сауатты, ойластырылып жасалғандығы негіз болып табылады. Іс
жүзінде қарыз алушының ұсынған жобасы инвесторды қызықтырмайтын, алайда
бизнес-жоспарға көз жүгірткен кезде барлық күдік тарап кететін жағдайлар да
болады. Бизнес-жоспар жобаны жүзеге асырудың барлық мерзіміне оның
негізінде жоба белгілі уақыт кезеңі өткен соң, қаншалықты жетістікке жетті
және ол барлық қатысушылардың сенімін ақтады ма, осыны біліп отыратын жұмыс
үстелінің кітабы болып табылады.
Бизнес формасы көптүрлі болғанымен , кездесуі мүмкін қиындықтарға өз
уақытында дайындалу және кәсіпкерліктің тәуелділігін азайту үшін қажетті
коммерциялық қызметтің барлығы үшін міндетті негіздер болады.
Кәсіпкерліктің тиімді қызмет етуі үшін барлық: материалдық, еңбек,
интеллектуалды, қаржылық. Оларды алу көздерін қарастыру, кәсіпорын қызметі
барысында ресурстарды пайдалану тиімділігін шығара білу маңызды. Шетелдік
және Қазақстандық кәсіпорындардың жан-жақты тәжірибесі кәсіпкерлік қызметті
жоспарлауды бағаламау үлкен экономикалық жоғалтуларға соқтыратынын
дәлелдейді. Ресурстарда дамуға өз қажеттіліктерін нақты білу қажет.
Бизнесті жоспарлау көптеген пайдасымен қамтамасыз етеді. Ол көбінесе:
- Бизнес дамуы перспективасын мұқият зерттеуді тұрғызады;
- Бизнес мақсаттарын және оларға қол жеткізу жолдарын нақты анықтауға
мәжбүрлейді;
- Қойылған мақсаттарға қол жеткізудегі бар күштің нақты байланысын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді;
- Келесі бағамен нәтижені бақылау үшін қажетті бизнестің кілтті
көрсеткіштерін анықтайды;
- Кәсіпорынды нарық жағдайының кездейсоқ өзгерістеріне барынша
дайындайды.
Бизнес-жоспардың мазмұны.
1. Компания мақсаты:
- Жарты жылдық міндеттер, болашақ дамудың ұзақ мерзімді мақсаттары
- Алты айға есептеулер
- Шығынның жалпы құнының есебі
- Қаржыландыру көздері
- Тәуекел және табыс анализі
- Кілттік экономикалық көрсеткіштер
- Бәсекелік артықшылық
- Кірістің негізгі көздері
2. Ұсынылатын қызметтер:
- Қызмет түрлері
- Баға концепциясы
- Сапаны бақылау талаптары
- Ары қарай даму мүмкіндіктері
3. Нарық анализі:
- Жоспар құру кезіндегі істің нарықтағы орнының анализі
- Істің нарықта жарты жылдық орнының анализі және ұзақ мерзімді
болжамдар
- Саланың даму тенденциясы
- Нарық көлемі, нарықтың потенциалды сыйымдылығы
- Нарық құрылымы
- Нарықтағы баға анализі
- Ақырғы тұтынушылар
- Потенциалды тұтынушылар және олардың тұтынушылық қалаулары
(корпоративтік туристер)
- Тұтынушыларды қажеттіліктеріне қарай сегменттеу
- Тұтынушылар сегментін бағалау
- Тұтынушылардың негізгі сегменттерін сипаттау
- Тұтынушылардың негізгі сегменттерінің тұтынушылық тілектері
- Негізгі мақсаттық сегмент пен тұтынушыны таңдау және негізделуі
- Нарықтың бәсекелік анализі
- Бәсекелік артықшылығы
4. Маркетингтік жоспар:
- Ұсыныстардың ең тиімді артықшылықтары
- Бәсекелік артықшылығы
- Компанияның баға саясаты, есептерімен және себептерімен
- Сатылымды жүзеге асыру тәртібі
- Жарнама және PR концепциясы
- Жарнаманы есебі мен себептерімен ұйымдастыру бойынша бағдарлама
- Интернет жарнама, сайт
- Қосымша қызметтерді таңдау және негіздеу
5. Ұйымдық-басқару құрылымы:
- Мамандану, қызметкерлер құрамы мен функциялары (қызметтік
көрсетілімдері)
- Еңбек ақы қоры
- Ұзақ мерзімді анализ
6. Қаржылық жоспар:
- Жарты жылдық негізде қаржылық есептер
- Шығын және табыс графигінің жоспары [10].
3. Туризмдегі бизнес-жоспардың ерекшеліктері
Туристік бизнес - әлемдік шаруашылықта қарқынды дамушы салалардың
бірі.
Халықаралық туризм мұнай өндіру мен автокөлік жасаудан кейінгі үшінші
ірі экспорттық сала болып табылады. Туризмнің маңызы әлемде өсіп келеді,
бұл туризмнің жекелеген елдердің экономикасына әсерінің артуымен
байланысты.
Туристік бизнес кәсіпкерлер үшін келесі себептермен тартымды:
- көп емес бастапқы инвестициялар;
- туристік қызметке сұраныстың өсуі;
- рентабельділіктің жоғары деңгейі;
- шығынды қайтарудың ең аз мерзімділігі.
Туризмнің тиімділігі келесі функциялардан құралады:
1. Туризм – валюталық түсім көзі және халықты жұмыспен қамтамасыз ету
құралы;
2. Туризм туризм саласына қызмет ететін салаларды дамытады: құрылыс,
сауда, халық тұтынатын тауарларды өндіру, байланыс.
3. Туризм елдің төлем балансына түсімдерді кеңейтеді.
Туризм географиялық белгісіне, саяхат мақсаты, тасымал түрі,
туристерді орналастыру құралдарына және т.с.с. қарай жіктеледі. Туризмнің
негізгі түрлері – мыналар:
1. Ішкі туризм.
Ішкі туризм мемлекеттік шекарадан өтумен байланысты емес. Әлемде оның
үлесіне 80-90% саяхат тиеді.
2. Халықаралық туризм.
Бүкіл дүниежүзілік туристік саяхаттардың шамамен 65% Европаның
үлесіне, 20% Америкаға және 15% қалған аймақтарға тиесілі.
Туристерді көптеп қабылдайтын елдердегі халықаралық туризмнің дамуы
шетелдік валюта ағымын арттырып, жаңа жұмыс орындарын құруға ұмтылумен
негізделеді. Көптеген елдер халықаралық туризм арқылы төлем балансы
проблемасын шешуге тырысуда.
Келуші шетелдік туристер тауар мен қызметке ақы төлей отырып
қабылдаушы елдің бюджетіне валютаның түсуін қамтамасыз етеді, және сол
арқылы оның төлем балансын қозғалысқа келтіреді.
3. Рекреациялық туризм.
Демалыс мақсатындағы туризм елдер қатары үшін массалық форма болып
табылады. Шетелдік туристердің Испанияға, Италияға, Францияға, Австрияға,
Швейцарияға саяхат етуінің ең басты мақсаты да дәл осы. Рекреациялық туризм
саяхаттың ұзақтылығымен, маршрутқа кіретін қалалар санының аздығымен, әуе
транспортын кең пайдаланумен сипатталады.
Демалу мақсатындағы саяхаттар әртүрлілігімен ерекшеленеді және
көркемдік-көңіл көтеру бағдарламаларды (театр, кино, фестиваль және т.б.),
қызығушылық бойынша айналысуларды (аңшылық, балық аулау, музыкалық, көркем-
шығармашылық, келген елдің ұлттық мәдениетін үйренумен байланысты этникалық
серуендер, және т.с.с.) қамтиды.
4. Сауықтыру туризмі.
Туризмнің бұл түрі жеке, өзіне тән сипатқа ие. Турдың әдеттегі
ұзақтығы емделу үшін 24-28 күн, бұл туризмнің басқа түрлерінен біршама
ұзақ. Сауықтыру туризмі адам ағзасына әсер ету құралдарына қарай климаттық-
, бальнео-, теңіз- балшықтан емделу және т.б. болып бөлінеді.
5. Танымдық туризм.
Туризмнің бұл түріне танымдық мақсаттағы саяхаттар мен қыдырулар
кіреді. Танымдық формасы мен бос уақыт ретінде экскурсия ой-өрісті кеңейту
қызметін атқарады. Танымдық туризмнің көптеген түрлерінің бірі болып
автокөлік туризм табылады. Транспорт құралдарының басқа түрлерінен
саяхаттармен салыстырғанда автокөлік және автобуста саяхаттау туристерге
көбірек танымдық мүмкіндік береді.
6. Іскерлік туризм.
Туризмнің бұл түріне іс мақсатындағы саяхаттар кіреді. Қазіргі
дамыған қоғамдағы өмір халықаралық байланыс қажеттілігін туғызады. Соңғы
уақытта іскер адамдардың саяхаттары көбейіп келеді.
7. Шоп-турлар.
Туризмнің бұл түрі Қазақстанға тән. Шетелге шығу мақсат халық
тұтынатын тауарларды, оларды ары қарай жүзеге асыру үшін пайдалану болып
табылады [11].
Қазақстанда туризм – дамушы сала, және туристік индустрияның ел
экономикасына әсері ауқымды емес. Туристік инфрақұрылымның
дамымағандығынан, сервис сапасының жоғары болмауынан елімізге әлемдік
туристік ағымның аздаған үлесі ғана келеді. Қазақстан халқының туристік
қозғалыс көрсеткіші - әлемдегі ең төмендерінің бірі. Турфирмалардың көбісі
өз отандастарымызды шетелге жіберумен айналысуды жөн көреді, аз ғана
фирмалар туристерді өз елімізге тартуға жұмыс істейді. Туристердің
көпшілігі Алматы, Қарағанды, Астана қалаларына келеді.
Туристік кәсіпорынды таңдау.
Клиент туристік фирмаға келіп қандай қызмет түрлерін ала алады және
оны қалай пайдалана алатынын білгісі келеді. Сонымен бірге фирманың
міндетін, өзінің құқығын білуі керек.
Туристік салада қызмет көрсетудің екі түрі бар: негізгі және қосымша.
Негізгі қызмет түріне:
1. Тасымал қызметі
2. Орналастыру
3. Туристерді тамақтандыру
Қосымша қызмет түріне:
1. Экскурсия ұйымдастыру
2. Туристерді сақтандыру
3. Гидтер, аудармашы-гидтер
4. Туристерді саяхат өтетін жеріне дейінгі және қайтар тасымалын шартта
келісілгендей ұйымдастыру
5. Техниканы жөндеу
6. Жалға беру
7. Валюта айырбастау
8. Телефон
9. Почта
10. Тұрмыстық қызмет
11. Жағажайды пайдалану құқығы
Қосымша қызмет түрлерін турист барған жерінде өзі шешеді, кететін
шығын жолдама ақысына кірмейді.
Көп жағдайларда негізгі қызмет транспорттық қызмет, орналастыру және
тамақтандырудан тұрады. Кейде танымдық, іскерлік, діни танымдық саяхаттарды
ұйымдастырғанда қосымша қызметке саналатын қызметтер турдың негізін
құрайды.
Материалды қызметтен бөлек туристке арнайы жабдықтармен қамтамасыз
етіледі. Мысалы: қала жоспары, метро картасы, сувенирлер туристік жабдықтар
және т.б.
Тур – туристке ұсынылған саяхаттың мақсатына байланысты ұсынылған
негізгі және қосымша қызметтердің кешенді қосындысы.
Туристке берілген мүліктік құқық туристік өнім деп аталады.
Туристік мекемелер екі категорияға бөлінеді: туроператорлар және
турагенттер.
Мекеме немесе кәсіпкер-азамат лицензия негізінде турөнімдерін
ұйымдастыру, жылжыту және іске асырушыны туроператорлар дейді.
Мекеме немесе кәсіпкер лицензия негізінде турөнімдерін жылжыту және
іске асырушыны турагенттер.
Бұл екеуінің бір-бірінен айырмасы – туроператорлар турөнімдерді
жылжыту және іске асырудан бөлек турөнімдерді өздері де ұйымдастырады.
Ұйымдастыру сөзінде зор еңбек тұр: шетелдік серіктес табу, қонақ үй
таңдау, экскурсия таңдау, әуекомпанияларымен келіссөз жүргізу, көрмелер
ұйымдастыру, қонақ үйде, әуе рейсте нақты орындарды белгілеу, каталогтар
шығару, агенттіктерді таңдау.
Басқаша айтқанда, туроператор әртүрлі қызметтерден – виза рәсімдеу,
ұшу, қонақүй, сақтандыру, экскурсия т.б. дайын өнім шығарып, оны нарыққа
шығарып, турагенттерге, жеке адамдарға ұсынады.
Ал турагенттік туроператор мен жеке азамат арасындағы делдал фирма.
Турфирманың өздерінің турлары болмай агент болып жұмыс істеуі
бастапқы кезде ғана тиімді.
Қызмет көрсету аясы кеңейген сайын турфирмаларға агенттік және
операторлық қызметтермен бірдей айналысу экономикалық жағынан тиімді.
Турфирмаға клиент келгенде оған турға арналған информациялық парақ
ұсынылады. Ол парақта келесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
1 БИЗНЕС-ЖОСПАРДЫ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жоспарлаудың мәні және негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бизнес-жоспардың мәні мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Туризмдегі бизнес-жоспардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 19
2 ТУРИСТІК КӘСІПОРЫНДАРДАҒЫ БИЗНЕС-ЖОСПАРДЫ
ТАЛДАУ
2.1 Туристік кәсіпорынды құрудың бастапқы
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 28
2.2 Туристік кәсіпорын қызметін ұйымдастыру
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Туристік қызметтерді өткізу нарығын
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..45
3 ТУРИСТІК КӘСІПОРЫНДАРДА БИЗНЕС-ЖОСПАР
ҚҰРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Қонақ үйге арналған бизнес-жоспар құру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Наз-Тур турфирмасының бизнес-жоспарын
дайындау ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қандай да бір көлемде бизнес-жоспар –
бұл кез-келген салада қызметін енді бастап келе жатқан фирма өз дамуының
бастапқы сатысында қажет нәрсенің барлығы. Алайда көптеген негізін
қалаушылар мен тіпті өте тиімді кәсіпорындар мен жобаларды дайындаушылардың
корпоративтік жұмысының жоспарын құруда белгілі бір қиындықтар тууы мүмкін.
Бұл жас компанияның сәтті өсуіне және өзінің дамуына инвестиция алуға
кедергісін тигізеді. Сондықтан бизнес-жоспар жазуға міндетті түрде ерекше
көңіл мен қажетті уақыт бөлу қажет. Олай болмаса, жаңа құрылған фирмалар
қазіргі қатаң экономикалық жағдайда отандық және батыс компаниялары сияқты,
сәтсіздікке ұшырауы мүмкін.
Бірнеше ондаған жыл бұрын әсіресе коммерциялық кәсіпорындардың
көпшілігі қандай да бір стратегиялық жоспарсыз жұмыс жасаған. Сонда да өз
алдына нақты мақсаттар қоюды ойлаған басшылар өздері жазған, көлемі екі-үш
беттен тұратын бизнес-жоспармен шектеліп қойған. Уақыт өте келе кез-келген
кәсіпорынның күтіп тұрған жетістігінде бизнес-жоспардың ролі тұрақты
өзгеріп отырды және қазіргі кездегі ролі мүлдем басқа. Оның үстіне қазіргі
күрделі экономика, белсенді бәсекелестік жағдайда, дамудың жоғары
қарқындылығында қағаздағы стратегия кез-келген бизнес үшін өте қажет болды.
Бизнес-жоспар көбінесе инвесторларды тартуда керемет құралға айналды.
Жобасыз, қандай да бір сызбасыз қарапайым үй салу мүмкін емес шығар.
Қарапайым есептеусіз құрылған ол үй бірнеше айдан кейін құлайды, немесе
тұруға жарамсыз болып қалады. Ақырында мұндай жағдай қауіпсіз де болмайды.
Ел ішінде автокөлікпен қалтада немесе қорапшада кәдімгі жол картасы болмаса
саяхатқа шығуға да болмайды. Болуы мүмкін, мысалы, егер жүргізуші жолды
білетін болса. Алайда күтпеген жағдайлар туындап қалса ол да, жолаушылар да
таяу жердегі автошеберхана немесе ауруханаға қысқа жол таба алмайтын шығар.
Ары қарай, саяхат кезіндегі автокөлік жолының картасы да тұрғын үй
құрылысының жоспары сияқты маңызды. Ал кәсіпорын басқаруда ірі, шағын, орта
фирмалар мен компаниялардың басшылары, коммерциялық жобаларды дайындаушылар
кәсіпорын басқаруда немен жетекшілік етеді.
Кеше ғана кез-келген жоба үшін қаражатты бар болғаны шынайы идея үшін
ғана алуға болатын еді. Бүгінде ол жеткіліксіз. Сондықтан кез-келген бизнес-
жоспарда болуы тиіс нәрсе – бәсекелес жобалардан ерекшеленетін
айырмашылықтары және бірнеше уақыттан кейінгі күтілетін бағасы. Бір
жағынан, бір ғана идеямен ешқандай бизнестің тұрақты болмайтыны анық.
Екінші болуы тиіс бөлім – нақты идеяны жүзеге асыруда еңбек ететін компания
мен команданы, сонымен қатар қызметкерлерді жеке-жеке басқаруға міндетті
басшыны сипаттау, қосымша жоба жүзеге асатын нарықты мүмкіндігінше толық
сипаттау: осы сектордың жағдайы туралы статистикалық мәліметтер,
бәсекелестердің болуы туралы. Міне, бұл қазіргі заманғы кәсіпорындардың кез-
келген бизнес-жоспарының жалпы сипаты.
Тақырыптың өзектілігінің өзі де осында, яғни кішігірім зерттеу жұмысы
барысында Туристік кәсіпорындарда бизнес-жоспар құрудың маңызын талдап
қарастырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Нарық және қатаң бәсекелік
күрес жағдайда туристік кәсіпорын сыртқы ортада және кәсіпорын ішінде болып
жатқан өзгерістерге қарай жылдам және дұрыс әрекет ете білуі тиіс.
Бүгінгі нарықта туризм саласының жағдайы жаңа компаниялардың пайда
болуын болжайды. Туристік бизнес клиентке арналып, ал клиенттер көбінесе
таңдап қойған менеджеріне сеніп қалыптасқанына қарамастан, қазір туристік
жолдамаларға тұтынушы сұранысы өсті және жаңа компаниялардың пайда болуын
тұтынушылар тек қолдайды.
Туристік агенттік жұмысын ұйымдастыру туристік агенттікті ашу немесе
турфирма құрудан емес, туристік кәсіпорынның мұқият дайындалған және шынайы
құрылған бизнес-жоспарынан басталады. Жанданып жатқан турагенттіктің дамуы
үшін дұрыс жазылған бизнес-жоспарының болуы қажет. Әртүрлі аталған
құжаттарда туристік бизнесте жетістікке жеткісі келетіндерге керекті құжат
жатыр.
Кез-келген кәсіпкер өз қызметін бастай отырып, қаржылық, материалдық,
еңбек және интеллектуалды ресурстарды дамыту, оларды алу көздеріне, сондай-
ақ фирма жұмысы процесінде ресурстарды пайдалану тиімділігін нақты есептей
білу қажеттілігін айқын сезінуі тиіс.
Зерттеу жұмысымның мақсаты - туристік кәсіпорындарда бизнес-жоспардың
қажеттілігін терең бойлай талдау, міндеті - оны құрудың дұрыс жолдарын
іздестіру.
Зерттеу пәні: Туризм саласындағы бизнес-жоспардың қажеттілігі, мақсаты
мен міндеттері, принциптері, оны құрудың ережелері дипломдық жұмыстың
зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу объектісі: Еліміздегі бірнеше турфирмалар мен жобасы енді
дайындалып жатқан жаңа турфирмалар зерттеудің объектісі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Туристік кәсіпорындарда бизнес-жоспар
құру және жүзеге асыру - атты дипломдық зерттеу жұмысы 72 беттен, оның
ішінде кіріспеден және үш негізгі тараудан тұрады. Әрбір тарау ізденіс
барысын ашып көрсетуге лайықты деңгейде бірнеше тақырыптарға бөлініп
қарастырылған.
Зерттеу жұмысы аяғында қорытындыланып, соңында пайдаланылған
әдебиеттер келтірілген.
1 БИЗНЕС-ЖОСПАРДЫ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жоспарлаудың мәні және негізгі көрсеткіштері
Қызметті жоспарлау кез-келген бизнестің басты міндеті – аз шығынмен
көп пайдаға қол жеткізуге әсер етеді. Қаржыландырудың тиімді көздерін
анықтап, кәсіпорынның нарықтағы тұрақты орнын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің стратегиясы мен әдістерін
жоспарлы өлшеп дайындау кез-келген бизнес үшін маңызды міндет болып
саналады.
Жоспарлау түрлерін мына белгілер бойынша жіктеуге болады:
- уақыт шегі: қысқа мерзімді жоспарлау (1 жылдан аз), орта мерзімді
(1 жылдан 5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді жоспарлау (5 жылдан
көп); жоспарлаудың келтірілген мерзімдері бірегей емес, және болжам
сапасына, жоспарлау объектісіне, жоспарлап отырған кәсіпорын мен
саласына байланысты;
- функционалды бағыттылық: өндірісті жоспарлау, сақтауды жоспарлау,
жабдықтауды жоспарлау, ақша ағымын жоспарлау, инвестициялық жоспарлау;
- жоспарлау иерархиясы (жоспарлау бағытталған мақсаттар); оны үш
деңгейге бөледі:
- стратегиялық жоспарлау;
- тактикалық немесе бизнес-жоспарлау;
- оперативтік жоспарлау (бюджеттеу, ағымдық жоспарлау).
Көріп отырғанымыздай, жоспарлаудың негізгі түрлерінің бірі бизнес-
жоспар құру болып табылады [1].
Бизнес-жоспар түсінігі.
Бизнес-жоспар – ұйымның бәсекелік нарықта өзінің және қарыз қаржы
көздері, материалдық және кадрлық мүмкіндіктері мен кәсіпкерлік жобаны
жүзеге асыру процесінде туындауы мүмкін тәуекелдер есебімен дамуының
негізгі бөлімдерінің сипаты берілген құжат.
Жоспарда коммерциялық кәсіпорынның негізгі аспектілері сипатталады,
кездесетін проблемалар талданады, және оларды шешу жолдары мен тәсілдері
анықталады.
Сондықтан бизнес-жоспар бір мезгілде іздеуші, ғылыми-зерттеуші және
жобалық жұмыс ретінде көрінеді.
Бизнес-жоспар жеке істі құруда туындайтын келесі негізгі
проблемаларды шешуге көмектеседі:
- кәсіпорын қызметінің нақты бағыттарын, оның мақсатты нарығын және сол
нарықтағы орнын анықтауға;
- бизнестің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді мақсаттарын, оларға қол
жеткізу стратегиясы мен тактикасын реттеуге, сондай-ақ осыларды жүзеге
асыруға жауапты тұлғалар тобын анықтауға;
- тұтынушыларға ұсынылатын тауар және қызметтер құрамы мен
көрсеткіштерін бекітуге, сәйкес өндірістік және сауда ұсталымдарын
бағалауға;
- кәсіпорынның персоналы және берілген талаптарға оның еңбегін
ынталандырудағы шарттарының сәйкестігін шығаруға;
- маркетингтік іс-шаралардың нарықты зерттеу, жарнама, сатылымды
бірқалыпты етуге, баға, өткізу арнасы бойынша жүйесін анықтауға;
- басқарудың ұйымдастырушы құрылымын оңтайландыру;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын және қолдағы қаржылық және материалдық
ресурстардың сәйкестігін, қойылған мақсаттарға қол жеткізу
мүмкіндіктерін бағалауға;
- бизнес-жоспардың орындалуына кедергі келтіретін қиындықтарды шығару
және оларды жою шараларын белгілеуге [2].
Кәсіпкерлік қызмет идеядан басталып, кейін бұл идея нақты бір
кәсіпкерлік жобаға ұласып, жүзеге асады. Нақты және анық мақсат болмаса,
оған қол жеткізу стратегиясын анықтау мүмкін емес.
Егер өз қызметін нақты және тиімді жоспарлап, үнемі мақсатты нарық
жағдайы, ондағы бәсекелестер күйі, және өз мүмкіндіктері туралы ақпарат
жинап, пайдаланып отырмаса, нарықтық экономикада кәсіпкерлер айтарлықтай
жетістікке қол жеткізе алмайды[3].
Бұл бөлімде өз ісін құру барысында кәсіпкердің түрлі кезеңдерде
кездестіретін сұрақтары жинақталып, сонымен қатар, жеке бизнесті бастаудың
практикалық үлгілері келтірілген.
Жаңадан бастаушы кәсіпкерлерге арналған кеңестер:
- Істі жетістікке жетемін деген сеніммен ғана бастау керек.
- Өз қабілетін бағалап көру керек.
Кәсіпкерлік істі бастауға дайындалып жатқан адам кейде өз күшіне
сенімсіздік сезінгендей, жаңа шарттарда өмірге икемсіз сияқты сезінгендей
болады. Өз қабілетіне, жиналған тәжірибесі мен дағдыларына әділ баға беріп
көрген дұрыс.
Сонымен, сіздің идеяңыз бар және өз ісіңізді бастауға бел будыңыз.
Нақты тұжырымдама бизнестің дамуының негізгі мүмкіндігі, сонымен қатар,
банктен несие алудағы сенімді фактор болып табылады. Сіздің идеяңыз жай
ғана идея fix емес, одан да күрделі екендігін тексеріп көріңіз.
Бизнес-жоспар форматы
Әрбір жақсы деген бизнес-жоспардың форматы негізінен бірыңғай болмаса
да, дегенмен кейбір ортақ элементтерден тұрады. Олар туралы нақтырақ айтар
болсақ, алғашқы беті, қысқаша мазмұны, маркетинг жоспары, өндіріс жоспары,
ұйымдастыру және менеджмент жоспары, қаржы жоспары.
Капиталға деген қажеттілік
Капиталға деген қажеттілікті есептеу үшін сізге қажетті капитал
көлемін, қысқа және ұзақ мерзімді инвестиция санын ескеріп, ағымдағы
шығындар мен фирмаңызды құру үшін кететін шығындарды есептеңіз.
Маркетинг жоспарын дамыту үшін сіз келесі сұрақтарға жауап беруіңіз
керек: өніміңіз қандай, оны сапасы және бағасы бойынша қалай салыстыруға
болады, сіздің бизнесіңіз қайда орналасатын болады, өнім кімге сатылатын
болады және т.б. бірнеше өзге сұрақтар.
Өндіріс жоспарын дамыту үшін сіз келесі сұрақтарға жауап беруіңіз
керек: өндіріс процесі неден тұрады, қандай ғимараттар мен құрал-жабдықтар
қажет, қандай жөндеу жұмыстары жүргізілітен болады, қандай қуаттылықтар
қолданылатын болады және т.б. бірнеше өзге сұрақтар.
Ұйымдастыру және менеджмент жоспарын дамыту үшін сіз келесі
сұрақтарға жауап беруіңіз керек: сіздің бизнесіңіз қалай ұйымдастырылатын
болады, басқаруы қандай болады, қандай іскерлік тәжірибесі мен біліктілік
қажет болады, қандай әкімшілік шығындар пайда болуы мүмкін және т.б.
бірнеше өзге сұрақтар.
Қаржы жоспарын дамыту үшін сіз келесі сұрақтарға жауап беруіңіз
керек: капиталға деген қандай талаптар бар, несиеге қажеттілік бар ма,
табыс және шығындар бойынша жасалған есеп нені көрсетеді, несиені өтеу
жоспары, жобаны жүзеге асыру мүмкін бе және т.б. бірнеше өзге сұрақтар.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың ұйымдастыру - құқықтық формасын
таңдау көптеген жағдайларға байланысты [4].
Компания жоспардан басталып, сонымен аяқталады. Бизнес-кәсіпорынның
бизнес-жоспарын құратын басшылар көп жағдайда оның не екенін, оның сәтті
жүзеге асырылуы үшін не істеу керек екенін анық түсіне білмейді. Дүние
жүзіне танымал стратег Майкл Портер соңғы жылдары осы жөнінде мәселе
қозғап жүр.
Майкл Портер – Harvard Business School Іскерлік әкімшілігі
кафедрасының профессоры, бәсекелестік стратегиясы мен халықаралық нарықтағы
бәсекелестік саласының жетекші маманы. Профессор Портер Гарвард іскерлік
мектебі бөліміне 1973 жылы қабылданып, мектеп тарихындағы ең жас профессор
атағына ие болды. AT&T, DuPont, Procter & Gamble, Royal DutchShell атты
белгілі АҚШ және халықаралық компанияларға бәсекелестік стратегиясы жөнінде
кеңес берген, Alpha-Beta Technologies, Parametric Technology Corp., R&B
Falcon Corp, ThermoQuest Corp компаниялардың Директорлар Басқармасына
қызмет көрсеткен. Портер – 15 кітап, 50-ден астам мақалалардың авторы.
Майкл Портер ұсынған жоспарды қалайтын 10 кірпіш:
1. Бірінші болуға ұмтылмай, бірегей болуға ұмтылу керек.
Кәсіпкерлер жіберетін қателердің ішіндегі ең бастысы және ең
қауіптісі – бұл бәсекелестермен бір тауашаның шеңберінде сайысу:
Бәсекелестеріңнің іс-әрекетін қайталау – бұл жоспар тұрғысынан қарағанда
сәтсіздікке ұшырау деген сөз.
Мақсатыңыз өз өнеркәсібіңіздегі нөмірі 1 немесе 2, тіпті ең озық
компания болу емес. Сіз жаңа маркетинг жолдарын тауып, бірегей сауда
ұсынысын паш ететін бірегей компания болуыңыз керек.
2. Сіздің негізгі мақсатыңыз – тиімді инвестициялар.
Компанияның басты мақсаты – инвестициялық қаржы пайдалылығының жоғары
коэффициенті (ROIC); компанияның өсуі – екінші реттегі мақсаттар қатарында,
оны жүзеге асыру, тек бірінші басты мақсатқа жеткеннен кейін жүзеге асады.
Нарықтағы үлесін арттыру, табысын өсіру, сатылымдарды өсіру т.с.с
мақсаттарына аса назар аудару - компания стратегиясының ішкі тәуекелдерін
елеулі арттырады.
3. Өнеркәсіп – жоспарлық анализдің негізі
Компанияның экономикалық тиімділігі екі нәрседен: өнеркәсіп құрылымы
(бәсекелестіктің жалпы ережелерін құрушы) және өз саласындағы компанияның
алатын орнынан (бәсекелестіктің артықшылық көзі) құрылады. Бизнес-жоспар
осы элементтің екеуін де қамтиды. Әр салада жұмыс істейтін компаниялардың
ROIC-терін салыстыру бос тірлік.
Мысалы, Pharmacia&Upjohn фармацевтикалық компанияның ROIC-і 1985-2002
жж. мерзімінде орташа алғанда 19,55% құрады, ал Southwest Airlines
әуекомпаниясының осы мерзім бойынша көрсеткіші 12,75% деңгейінде ғана
болды. Дегенмен егер біз сала бойынша жалпы көрсеткіштерді қарастырсақ,
орташа ROIC фармакологияда 28,14%-ды құрса, ал негізінде төмен көрсеткіштер
тән әуе индустриясында ол көрсеткіш тек, - 5,05% құрайды. Сонымен,
компанияның сәттілігі туралы оның нарықта алатын орнына және өз саласындағы
көрсеткіштеріне қарап айту жөн.
4. Ортақ шешімге келуден бас тартпаңыз.
Жоспардың ең маңызды бөлігі ол екі жоспарлық позиция бір-біріне
қарама-қайшы келген кезде дұрыс таңдау жасау, демек компанияға қайсысы
тиімді екенін ажырата білу.
5. Жоспардың әрбір буыны табысты болуы керек.
Компанияның бәсекелестік артықшылығы құндылық құру тізбегінің тек бір
буынында шоғырлануы дұрыс емес.
Нарықты дем арасында жаулап алған Zara Компаниясын сәтті стратегияның
айқын мысалы ретінде келтіруге болады. Zara коллекциясын жиі ауыстырады –
жылына 15 реттен астам (сол сегменттегі басқа компаниялар коллекцияларын
асса әр мезгіл сайын бір рет ауыстырып отырады), жетімді бағалар мен жаңа
тенденциялар, киімді Еуропаның өзінде тігу (Қытай мен Гонконгтан жеткізуге
уақыттары жоқ), дүкендерді қалың жұрт білетін және де көп келетін жерлерде
орналастыру (ірі сауда орталықтарында, басты көшелерде), ақпарат
құралдарындағы жарнамадан гөрі риза болған адамдардың бір-біріне мақтап
айтылатын жарнамасына сенім арту т.с.с., міне осы буындардың барлығы
нәтижесінді компанияны үлкен табысқа жеткізді. Ал олардың бір буынын
ажыратып, тек соны ғана қайталау мүмкін емес. Бұл стратегия тек біртұтас
күйінде ғана тиімді.
6. Жоспар тұрақты болу керек.
Жоспардың тиянақтылығы компанияның негізгі құнды ұсынысы
тұрақтылығының кепілі болатыны сөзсіз. Өз жоспарыңнан қайта-қайта ауытқып,
үнемі пайдаланушының ырқына жығыла беруге болмайды. Компанияның
пайдаланушылар талаптары мен шағымдарына көбірек көңіл бөлуі таңдап алынған
жоспарды жүйелі жүзеге асыруға бөгет жасайтын жәйт: Біз оларды тым қатты
тыңдаймыз. Кейде тіпті оларға басқа бәсекелес компанияға кете беріңіз деуге
де болады. Өйткені дұрыс стратегия осындай тәуекелдерді құптайды – басқа
пайдаланушылардың ризашылығын арттыру үшін кейбір пайдаланушылардың
наразылығын тудыру мүмкін деп саналады.
7. Өз сегментіңізді таңдап алыңыз.
Бизнес-жоспар құрудың маңызды бөлігі – ол сегментация. Сіз кез келген
тұтынушы сегментін, өнім және қызмет немесе тауарды сатып алу мотивациясын
таңдай аласыз. Тіпті ол алғашында тартымсыз болса да.
Ең маңыздысы, таңдап алған сегмент шектері нақты белгіленіп,
құндылықты құру тізбегінің буындары сол сегментке сәйкес болу керек.
8. CEO – жоспарды тұтынушы да, оны алға қарай қозғаушы да емес.
Компания басшысының стратегияны өңдеп, жүзеге асырудағы рөлі мынадай
:
Бизнес-жоспарды құру кезінде есепке алынатын мәселелерді қою;
стратегияны әзірлеу процесіне қатысатын адамдарды таңдау; жоспарды
әзірлеудің алғашқы кезеңінде компанияның барлық бизнес-бөлімшесінде
жасалынатын жұмысқа белсене қатысу; Директорлар кеңесін компанияның негізгі
стратегиялық жоспарымен таныстыру; сырттан шақырылатын кеңесшілерді тарту.
Есте сақтайтын жәйт, бизнес-жоспар тек жоғары лауазымдағы басшыларға
ғана емес, мекеменің барлық мүшелеріне де ортақ болу керек: Егер компания
қызметкері (қай деңгейдегі қызметкер болмасын) таңдап алған стратегияны
мүлдем мақұлдамаса, ондай қызметкер сіздің компанияңызда әрі қарай жұмыс
істеуі мүмкін емес.
9. Мыналар жоспар деп саналмайды :
Мақсаттар; көріну; реструктуризация; бірігу мен сіңіру; альянс тар
және серіктестіктер; технологиялар; инновациялар; аутсорсинг; оқыту.
10. Жоспар – бұл :
Бірегей мағыналы ұсыныс, бәсекелес компаниялардан мүлдем өзгеше
болатын құндылық құру тізбегі; икемді болуға тырысу және де компания
тарапынан ешқашан жасалынбайтын әрекетті анықтау; бір-бірімен үйлескен және
бірінің нәтижесін екіншісі арттыратын әрекет жасау; позициялаудың
тұрақтылығы [5].
2. Бизнес-жоспардың мәні мен мақсаты
Нарықтық экономикада бизнес-жоспар кәсіпкерліктің барлық саласында
пайдаланылатын жұмыс құралы болып табылады. Бизнес-жоспар фирманың қызмет
ету процесін сипаттайды, оның басшылары өз мақсаттарына қандай жолмен қол
жеткізгісі келетіндігін көрсетеді. Сәтті дайындалған бизнес-жоспар фирманың
өсуіне, өзі қызмет ететін нарықтағы жаңа орындарды бағындыруына, өзінің
дамуының болашақ жоспарларын құруына көмегін тигізеді.
Бизнес-жоспар жоспарланған істің шынайылығын көрсететін экономикалық
түрде орныққан аналитикалық құжат. Сонымен жоспарлау масштабтары әртүрлі
болуы мүмкін: кәсіпорынның, қызмет бағытының, өнімнің жаңа түрінің, еңбек
төлемінің жаңа жүйесінің дамуы.
Бизнес-жоспар көпжоспарлы басқару құралы болып табылады. Ол
кәсіпорынның функционалдық бағытына қарамастан, алдындағы стратегиялық және
тактикалық міндеттерінің шешімін қарастырады, оның ішінде: кәсіпорын
жағдайының ұйымдық басқару және қаржылық-экономикалық бағасы; бизнестің
потенциалды мүмкіндіктерін табу, оның күшті және әлсіз жақтарын талдау;
жоспарланған кезеңге инвестициялық мақсаттарды реттеу.
Кәсіпорынның бизнес-жоспары – кәсіпкерлік идеяны жүзеге асыру мәні,
бағыты және тәсілдері жазылған, келешек бизнестің нарықтық, өндірістік,
ұйымдық және қаржылық аспектілері, сондай-ақ оны басқару ерекшеліктері
сипатталған жазулы құжат.
Бизнес-жоспарда нарық жағдайында кәсіпорынның қызмет етуінің жалпы
және спецификалық элементтері, бәсекелестіктің стратегиясы мен тактикасын
таңдау тұрақталады, кәсіпорын мақсаттарына қол жеткізу үшін қажетті
қаржылық, материалдық, еңбек ресурстарын бағалау жүргізіледі.
Бизнес-жоспардың мақсаттары мен функциялары.
Бизнес-жоспар Қазақстан экономикасы үшін жаңа құжат болды. Оны
дайындаудың негізгі мақсаты болып кәсіпорынның шаруашылық қызметін нарық
қажеттілігіне және қажетті ресурстардың болуына сәйкес жуық және ұзақ
кезеңге жоспарлау табылады. Басқа да мақсаттары:
- бизнес-жоспар арқылы кәсіпорынның өмір сүру қабілеті мен болашақ
тұрақтылығы деңгейін анықтау, кәсіпкерлік қызметтің тәуекелділігінің
төмендеуі;
- бизнес перспективасының сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі
түрінде белгіленуі;
- сыртқы инвестицияны қамтамасыз ету.
Бизнес-жоспар тек кәсіпорынның ішкі мақсаттарын ғана емес, сонымен
қатар инвесторлардың сыртқы мақсаттарын да ескереді. Бизнес-жоспар
дайындалып жатқан жобаға қаржы құралдарын (капитал) салудың мақсаттылығын
бағалауға мүмкіндік беретін құжат. Ғылыми дайындалған бизнес-жоспар
кәсіпкердің өзі үшін де, оның серіктестері мен кәсіпкердің өзі үшін де
сандық және сапалық нысанасы болып табылады. Көптеген банктер бизнес-жоспар
болмаса несие шарттары туралы айтпайды.
Шетелдік инвесторлардың жоспардың лицензияланған UNIDO пакеттері –
COMFAR және PROPSIN көмегімен қаржылық есептерін талап етуі көбейіп келеді.
Инвесторлардан басқа потенциалды тұтынушылар мен фирма жеткізушілері
мүдделі тұлға болып табылады.
Қазіргі практикада бизнес-жоспар келесі функцияларды атқарады:
- бизнестің стратегиясы мен тактикасын дайындау үшін негіз болып
саналады;
- қызметтің жаңа бағытының даму потенциалын бағалау үшін жоспарлық
бағдарламаларды реттеу мен жүзеге асыруды жүргізуге, бизнес
айналасында болып жатқан процестерді бақылауға мүмкіндік береді;
- бизнестің дамуы немесе реинжинирингі үшін қаржы құралдарын тартады;
- бизнес-жоспарын жүзеге асыру үшін оған өз капиталын немесе бар
технологиясын салуға дайын серіктестерді тартуды [6].
Бизнес-жоспар кәсіпорынның жоспарлау жүйесінің ажырамас бөлігі бола
тұрып, оның жеке звеносы болып табылады және жоспарлаудың қандай да бір
жеке түрімен шектелмейді. Сонда да оған белгілі бір мөлшерде алдындағы
мақсаттарға сәйкес тұрақты белгілері тән: бизнес-жоспар кәсіпорынның жалпы
мақсаттырының бүкіл кешенін қамти алмайды, тек инвестициялық процеспен
(сыртқы және ішкі) байланыстысын ғана қамтиды. Бизнес-жоспар – бұл әрқашан
инвестициялар (даму). Инвестиция жоқ болса – бизнес-жоспардың болуы да
мүмкін емес (жоспарлаудың басқа түрлеріне қарағанда, мысалы стратегиялық);
Бизнес-жоспар сыртқы және ішкі мақсаттар үшін құрылады. Көп жағдайда,
елімізде қалыптасқандай, бизнес-жоспарды инвестиция тарту қажет кезде ғана
құруды бастайды. Бірақ бұл істің бір жағы ғана, ал негізінде ол тек сыртқы
мақсаттар үшін ғана құрылмайды.
Бизнес-жоспар құрылатын сыртқы мақсаттар – қосымша инвестициялар
немесе қарыз құралдар тарту қажеттілігінің негізі, фирманың мүмкіндіктерін
көрсетуі және инвестор мен банктің назарын тарту, оларды инвестициялық
жобаның жеткілікті деңгейде тиімділігіне және кәсіпорын менеджменттің
жоғары дәрежеде екендігіне сендіру.
Кез-келген инвестор ұсынылған инвестициялық жобаны инвестициялаудың
пайдалылығын бағалап, жобадан түсетін пайданың арақатынасын, салымның
тәуекелділігін бағалағысы келеді, ал мұның ең тиімді тәсілі – инвестициялық
жобаның бизнес-жоспарымен танысып, талдау жасау.
Бизнес-жоспар, негізінде – инвестициялық жобаның визит картасы. Ол
инвесторға қандай да бір жобаға салым салуға болады ма және ол қандай
жағдайда инвестор үшін лайықты тәуекел деңгейінде және барынша тиімді
болады деген сұраққа жауап береді.
Банктік несие алудың міндетті шарты болып банкке инвестициялық
жобаның ұқыпты құрылған бизнес-жоспарын ұсыну табылады. Егер қарыз алушыда
бизнес-жоспар болмаса, кәсіпорын әкімдігінің төмен деңгейде
маманданғандығын білдіреді, және банктен несие алу мүмкіндігін жояды,
онымен қоса, келешекте банк несиені жоғары тәуекелді іспен айналысатын
кәсіпорынға беруді ойлайды, ол міндетті түрде пайыздың өсуіне әсер етеді.
Кәсіпорын үшін одан да маңыздысы бизнес-жоспар құрылатын ішкі
мақсаттар болып табылады.
Ішкі мақсаттар – басқарушы персоналдың білімін, оның нарық жағдайы
мен кәсіпорынның нарықтағы орнын түсінуін тексеру. Инвестор мен кәсіпорын
әкімшілігінің стратегиялық мақсаттарды, мінездемелерді, бәсекелік ортаны
нақты инвестициялық жобаның күшті және әлсіз жақтарын, оның берілген
жағдайдағы мүмкін болған тиімділігін түсінуіне қол жеткізу өте маңызды.
Осылайша, бизнес-жоспар құру арқылы кәсіпорынды барынша тиімді және
жетекші етуге, және жоғары нақтылықпен болашақтағы жағдайды жобалауға
болады.
Жаңа жобаларды құру олардың мақсаттылығының алдын-ала экономикалық
негізін, оларды жүзеге асыруға қажетті шығындарды және күтілетін соңғы
нәтижені керекті жоспарлауды болжайды. Бизнес-жоспар экономист-
менеджерлерге нақты немесе басқа да инновациялық жобаны дайындау
қажеттілігін негіздеуге ғана емес, сондай-ақ оның әрекет етуші нарық
жағдайында жүзеге асыруға да мүмкіндік береді.
Еркін экономикалық қатынастарда бизнес-жоспарлаудың негізгі
обьектілері болып жоғары табысты және бәсекеге қабілетті инновациялық
жобалар табылады. Барлық өндірушілер мен тұтынушылардың сұраныс пен ұсыныс
және өз кірістері мен шығындарын өлшеу арасындағы тең қалыптылықты
ұстануына негізделген қазіргі нарық әркез болашақта үлкен әлеуметтік-
экономикалық нәтиже беретін өндірістік, кәсіпкерлік немесе коммерциялық
ұсыныстарды несиелеу мен қаржыландыруды қалайтыны белгілі. Негізінде бизнес-
жоспар нарыққа бәсекеге қабілетті жаңа қызмет түрлерін шығаруға ықпалын
тигізуі үшін дайындалады.
Сонымен, кез-келген инновациялық бизнес-жобаның өзіне сәйкес отандық,
сондай-ақ шетелдік нарықта өнім мен қызметтің өндіріліп, сатылуының тиімді
көрсеткішіне негізделген бизнес-жоспары болуы тиіс. Нарық жағдайында бизнес-
жоспардың өзі жаңа жоба иелеріне жоғары табыс әкелетін жеке тауарға
айналады [7].
Бизнес-жоспар болашақ коммерциялық кәсіпорынның аспектілерін
сипаттайтын, соқтығысуы мүмкін проблемаларды талдайтын, сондай-ақ оларды
шешу әдістерін қарастыратын құжат.
Бизнес-жоспар инвестиция негізін қамтитын алғашқы құжаттардың бірі
болып табылады.
Бизнес-жоспарлау негіздері – Шағын бизнесте бизнес-жоспарлау
Кез-келген салада өз ісін құруда бір уақытта жоспар және қызметке
жетекші болатын бизнес-жоспар құру қажеттілігі туады. Тек жақсы жоба болса
ғана кәсіпорын немесе фирманы тиімді басқару мүмкін. Компания неғұрлым
күрделі жоспарланса, компания қызметінің көптеген аспектілерін – сатылым
және қаржы, жарнамалық әрекеттер және персонал басқаруды қамтитын дұрыс
бизнес жоспарды құру соғұрлым қиын болады. Шағын бизнес құру кезінде де
бизнес-жоспар қажет. Ірі инвестициялық жобаныкіндей қаржылық тәуекел үлкен
болмағанымен, сәтсіздіктің салдары шағын бизнес үшін өте ауыр болады.
Өйткені, көбінесе кәсіпкер өзінің және қарызға алған бүкіл қаражатын қосады
және сәтсіздік туған жағдайда екінші мүмкіндік болмайды.
Бизнес-жоспарлау стандарттары – TACIS бизнес-жоспарының стандарттары
TACIS-тің өз ісін құру мен ұйымдастыруда көмек көрсету, сондай-ақ
әртүрлі бизнес жобаларды дайындау мақсаттарында Евроодақ дайындаған арнайы
стандарттары бар. Алайда, басқа бірлестіктердің стандарттары сияқты,
Евроодақ стандарттарын тек қана жетекші ретінде ғана қабылдаған жөн. Бизнес
жүргізу мақсаты мен әдістерінің әртүрлі болатындығынан бірдей әмбебап
стандарттың болмайтынын ескеру қажет.
Бизнес-жоспар негіздері.
Бизнес-жоспар құруды бастау ешқашан ерте емес. Бұл істі кейінге
қалдыруға болмайды, бұл құжатты жасау мұқияттылықты қажет етеді және
асығыстықты сүймейді. Онымен қоса, бизнес-жоспарды мұқият жазу даму
стратегиясын терең түсінуге, және дұрыс жетіспеген жерлерін түзулеп отыруға
көмектеседі, мұның барлығы да уақыт талап етеді. Құжатты ықтиярлықпен
толтыру, мысалы, өз бәсекелестерімен жақын танысуға көмектеседі: көптеген
бастаушы бизнесмендер құжаттың осы тарауын бастай отырып өз бәсекелестері,
олардың компанияларының көлемі, негізгі жұмыс тәсілдері туралы ешнәрсе
білмейтінін түсінеді.
Бизнес-жоспар құрылымы – Бизнес-жоспардың қарапайым құрылымы
Жаңа жоба дайындауда және кез-келген қызмет етуші компания үшін
бизнес-жоспар құру оның құрылымын дайындаудан басталады. Бизнес-жоспар
құрылымы көптеген факторларға тәуелді – болашақ жобаның көлеміне, қызмет
саласына т.б. Егер жоспардың дайын жобасы несие алу үшін инвесторлар немесе
банкке ұсынылса, құрылымы белгіленген стандарттарға сәйкес толтырылуы тиіс.
Бизнес-жоспарлау негіздері – Бизнес-жоспарды қалай дұрыс толтыру
қажет.
Тиімді нәтижелерге жету үшін барлық аспектілерді мұқият дайындау ғана
маңызды емес, сондай-ақ бизнес-жоспарды дұрыс толтырып, оны ұсынған жөн.
Толтыруға онша мән беріле бермейді – бірақ бұл дұрыс емес. Бизнес-жоспардың
қалай толтырылғанына инвестордың алғашқы әсері байланысты [8].
Бизнес-жоспар құрылымы – Бизнес-жоспарды қалай жазу қажет (ұсыныстар)
Жоспар құру сыртқы қаржыландыру көздерін тарту, жаңа істі нақты
жоспарлау жаңа өнім дайындау қажеттілігі туғанда керек болады.
Бизнес-жоспар негіздері – Бизнес-жоспардың алғашқы бетіне міндетті
құралдар
Кәсіпорынды жаңа деңгейге шығаратын бизнес-жоспар осындай бизнес-
жоспарлардың арасында көрінбей қалмай, өзіне назарды тартып тұрса – бұл
нағыз өнер, және онда ұсақ-түйек болмауы тиіс. Сондықтан бизнес-идея мен
оның мазмұнын шетке ысыра тұрып, потенциалды инвестордың ең алдымен назарын
бөлетін – бизнес-жоспардың алғашқы беті – мұқабасына назар аударған жөн.
Алғашқы беті қаншалықты тартымды болса, оның болашағы көбінесе соған
тәуелді.
Бизнес-жоспар бизнесті тиімді жоспарлау және басқару үшін дайындалып,
қызметінің тиімділігін анықтайтын кәсіпорынды басқарудың бірден-бір құралы
болып табылады. Бизнес-жоспар – бұл инвестициялық жобаның мақсаттары мен
міндеттері, оны жүзеге асыру тәсілдері мен кәсіпорынның техника-
экономикалық немесе жобаның жүзеге асқаннан кейінгі көрсеткіштері
көрсетілген жан-жақты құжат. Бизнес-жоспардың құрылымы және оның
дәйектелінуі ойластырылған істің бағытталуы мен көлеміне, яғни объектінің
ерекшелігі, компания қызметінің саласы, ұйымдастырылу жағдайы, көзделген
нарық өлшемі, бәсекелестердің болуы мен өсу перспективасына байланысты
анықталады.
Табысқа жеткізер бизнес-жоспарлау үшін (техникалық-экономикалық
негіздеме) өте көп уақыт жұмсау, ақпараттың көп көлемін жинап, оны талдау,
сондай-ақ қаржы менеджерлерінің, талдаушылардың, бухгалтерлердің
біліктілігі қажет.
Бизнес-жоспар тұрақты құжат болып табылады: ол жүйелі түрде жаңарып
отырады, оған фирманың ішінде, сондай-ақ фирма қызмет ететін нарықта болып
жатқан жағдайларға байланысты өзгерістер енгізіледі.
Бизнес-жоспар фирма қызметінің белгіленген нарықтағы және қалыптасқан
ұйымдық-экономикалық жағдайдағы нақты бағытын зерттеу мақсаты бар ұйымдық
жұмыс пен зерттеу нәтижесін көрсететіндігіне байланысты ол мыналарға
жүгінеді:
• белгілі бір қызмет ойлап шығарудың нақты жобасына – жаңа
қызмет түрін көрсету (сұранысты қанағаттандыру ерекшеліктері
және т.б.);
• мақсаты күшті және әлсіз жақтарын, мамандануын және басқа
ұқсас фирмалардан айырмашылығын көрсету болып табылатын
ұйымның өндірістік-шаруашылық және коммерциялық қызметін жан-
жақты талдауына;
• белгілі бір жобаларды іске асыру үшін экономикада
қолданылатын нақты қаржылық, техникалық-экономикалық және
ұйымдық механизмдерді зерттеуге.
Бизнес-жоспар фирманың даму стратегиясын анықтайтын құрама құжаттың
бірі болып табылады. Сонымен қатар ол фирма дамуының жалпы концепциясында
негізделеді, стратегияның экономикалық және қаржылық аспектісін мұқият
дайындайды, белгілі бір іс-шараларға техникалық-экономикалық негіз береді.
Бизнес-жоспар бірқатар жобаларды шешуге мүмкіндік береді, бірақ
олардың негізгілері мыналар болып табылады:
• фирма дамуы бағытының экономикалық мақсаттылығының негізі;
• қызметтің күтілген нәтижесін, ең алдымен сату, табыс,
капитал кіріс көлемінің есебін;
• таңдалған стратегияны, яғни қаржылық ресурстардың шоғырлану
тәсілдерін жүзеге асыруды қаржыландырудың жоспарланған көзін
анықтау;
• берілген жоспарды іске асыруға қабілетті жұмысшыларды
таңдау.
Әр тапсырма басқаларымен өзара байланыста ғана шешіле алады. Бизнес-
жоспардың негізгі нүктесі – қаржылық ресурстардың шоғырлануы. Тек бизнес-
жоспар – компания капиталын арттыратын маңызды құрал. Бизнес-жоспарды құру
процесі басталған істі барлық жағынан мұқият талдауға мүмкіндік береді.
Бизнес-жоспар болашақ серіктестермен келіссөзде бизнес-ұсыныс негізімен
қызмет етеді: ол фирманың негізгі персоналын жұмысқа шақырарда маңызды роль
атқарады.
Осылайша, бизнес-жоспар тек фирманың ішкі құжаты болып қана қоймай,
сонымен қатар инвесторларды тарту үшін де пайдалы болуы мүмкін. Кейбір
капиталмен тәуекел етпес бұрын инвесторлар жобаның мұқият жасайтындығына
сенімді болып, оның тиімділігіне көз жеткізулері тиіс. Бизнес-жоспар
потенциалды инвесторларды қабылдау үшін жақсы дайындалған деп есептеледі.
Төменде бизнес жоспардың пайдасына бірнеше дәлелдер келтірілген:
1. Сіздің бизнес жоспарды жасау кезінде жұмсаған ой-пікіріңіз сізге немен
айналысуды қаласаңыз соны тұтастай көруге және жекелеген аспектілерге
назар салмауға мүмкіндік береді.
2. Бизнес-жоспар жаңа кәсіпкерлік ойды немесе дамып келе жатқан істің
табысқа жету мүмкіндіктерін жақсырақ бағалауға көмектеседі. Егер
бизнес-жоспар жақсы орындалған болса, онда ол сіздің осы ойдың жүзеге
асу мүмкіндігіне жасаған зерттеуіңіздің көрінісін береді.
3. Бизнес-жоспар сондай-ақ, істің өзін дұрыс жүргізуге көмектесетін құрал
болып табылады.
4. Сіздің бизнес-жоспарыңыз бизнес-ойларыңызды фирмадан тыс тұлғаларға
беруге, қажет болғанда қаржы алуға немесе бірлескен кәсіпорын құруға
мүмкіндік береді.
Банкирлер, инвесторлар және потенциалды серіктестер мыналарды білуді
қалайды:
- Сізге қанша ақша қажет;
- Сізге ақша қай уақытта қажет болады;
- Сізге олар не үшін қажет;
- Сіздің оларды қайтарып беруге жағдайыңыз болады ма және қашан.
5. Болып жатқан оқиғаларға әсерлену қағидасы бойынша жүзеге
асырылатын істердің табыстылыққа жету мүмкіншілігі молырақ.
Сіз жаңа бастасаңыз қазіргі бизнесті дамытатын детальдарға салынуды
сақтайды.
Бизнес-жоспардың құрылымы:
- Титулдық бет;
- Мазмұны
- Қысқаша баяндама;
- Нарық;
- Ұйымдастыру және басқару;
- Қаржылық жоспарлар;
- Қосымша.
UNIDO-ның стандарттарына сәйкес Бизнес-жоспардың жалпы құрылымы
келесідей болуы керек:
1. Резюме (Компания мен оның негізгі иелері жөніндегі ақпарат);
2. Мақсаттар мен міндеттер (жобаның негізгі
қағидалары
жұмыстарының жоспары);
3. Өнім қызмет (өндірістің технологиясы, ерекшеліктері,
сипаттамасы, өнімнің бәсекелестігін бағалау, оның сапалығын қамтамасыз
етудің әдістері және т.б);
4. Нарықты талдау (саладағы жағдай, негізгі қажеткерлер, нарық
сегменттері, бәсекелестік орта, бизнестің тиімділігін және дамуының
мүмкіндіктері және т.б);
5. Маркетинг жоспары (бағаның құрылуы, сатуды үдейту әдістері,
сатудың ең оңтайлы көлемдері, таратылу сызбалары, жарнамалық жобалар және
т.б.);
6. Өндірістің жоспары (қажетті материалдар, жабдықтар мен өндіріс
қуаттылығы, оларды жеткізу көздері, қосалқы мердігерлер, өндіріс
технологиясы, өнімнің түрлері және т.б.);
7. Мамандар мен басшылар (қызметкерлер мен басшылардың ара-
қатынасының сызбасы, кадрлық құрылым, еңбекті төлеу түрлері, мамандардың
біліктілігі және т.б.);
8. Қажетті қаржының көлемі мен көздері (Қажетті қаржының көздері мен
көлемі, оның қайтарылым шарттары, бос қаржының болуы және т.б.);
9. Қаржылық жоспардың негіздері мен тәуекелдерді бағалау (сату
көлемдерінің және пайда шығындардың көлемін болжау, мүмкін болатын барлық
қатерлер, түсімдер мен шығыстардың толық жоспары, елдегі және белгілі-бір
аймақтағы жалпы әлеуметтік-саяси жағдай, онымен байланысты тәуекелдер,
дебиттік және кредитттік қарыздарды қамтамасыз ету сызбалары және т.б.);
10. Егжей-тегжейлі қаржылық жоспар бюджет (тоқсандық ақшалай
ағымдарды талдау, өнімнің өзіндік құнын анықтау, пайда мен шығындардың
тоқсандық бағасы, қаржылық ағымдарды анықтау және т.б.) [9].
Банктер қарыз алушының несиелік тарихын бақылап отырады, оның
бизнесінің кірісін талдайды. Бірақ қаржы институттарына бизнес-жоспар және
оның қаншалықты сауатты, ойластырылып жасалғандығы негіз болып табылады. Іс
жүзінде қарыз алушының ұсынған жобасы инвесторды қызықтырмайтын, алайда
бизнес-жоспарға көз жүгірткен кезде барлық күдік тарап кететін жағдайлар да
болады. Бизнес-жоспар жобаны жүзеге асырудың барлық мерзіміне оның
негізінде жоба белгілі уақыт кезеңі өткен соң, қаншалықты жетістікке жетті
және ол барлық қатысушылардың сенімін ақтады ма, осыны біліп отыратын жұмыс
үстелінің кітабы болып табылады.
Бизнес формасы көптүрлі болғанымен , кездесуі мүмкін қиындықтарға өз
уақытында дайындалу және кәсіпкерліктің тәуелділігін азайту үшін қажетті
коммерциялық қызметтің барлығы үшін міндетті негіздер болады.
Кәсіпкерліктің тиімді қызмет етуі үшін барлық: материалдық, еңбек,
интеллектуалды, қаржылық. Оларды алу көздерін қарастыру, кәсіпорын қызметі
барысында ресурстарды пайдалану тиімділігін шығара білу маңызды. Шетелдік
және Қазақстандық кәсіпорындардың жан-жақты тәжірибесі кәсіпкерлік қызметті
жоспарлауды бағаламау үлкен экономикалық жоғалтуларға соқтыратынын
дәлелдейді. Ресурстарда дамуға өз қажеттіліктерін нақты білу қажет.
Бизнесті жоспарлау көптеген пайдасымен қамтамасыз етеді. Ол көбінесе:
- Бизнес дамуы перспективасын мұқият зерттеуді тұрғызады;
- Бизнес мақсаттарын және оларға қол жеткізу жолдарын нақты анықтауға
мәжбүрлейді;
- Қойылған мақсаттарға қол жеткізудегі бар күштің нақты байланысын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді;
- Келесі бағамен нәтижені бақылау үшін қажетті бизнестің кілтті
көрсеткіштерін анықтайды;
- Кәсіпорынды нарық жағдайының кездейсоқ өзгерістеріне барынша
дайындайды.
Бизнес-жоспардың мазмұны.
1. Компания мақсаты:
- Жарты жылдық міндеттер, болашақ дамудың ұзақ мерзімді мақсаттары
- Алты айға есептеулер
- Шығынның жалпы құнының есебі
- Қаржыландыру көздері
- Тәуекел және табыс анализі
- Кілттік экономикалық көрсеткіштер
- Бәсекелік артықшылық
- Кірістің негізгі көздері
2. Ұсынылатын қызметтер:
- Қызмет түрлері
- Баға концепциясы
- Сапаны бақылау талаптары
- Ары қарай даму мүмкіндіктері
3. Нарық анализі:
- Жоспар құру кезіндегі істің нарықтағы орнының анализі
- Істің нарықта жарты жылдық орнының анализі және ұзақ мерзімді
болжамдар
- Саланың даму тенденциясы
- Нарық көлемі, нарықтың потенциалды сыйымдылығы
- Нарық құрылымы
- Нарықтағы баға анализі
- Ақырғы тұтынушылар
- Потенциалды тұтынушылар және олардың тұтынушылық қалаулары
(корпоративтік туристер)
- Тұтынушыларды қажеттіліктеріне қарай сегменттеу
- Тұтынушылар сегментін бағалау
- Тұтынушылардың негізгі сегменттерін сипаттау
- Тұтынушылардың негізгі сегменттерінің тұтынушылық тілектері
- Негізгі мақсаттық сегмент пен тұтынушыны таңдау және негізделуі
- Нарықтың бәсекелік анализі
- Бәсекелік артықшылығы
4. Маркетингтік жоспар:
- Ұсыныстардың ең тиімді артықшылықтары
- Бәсекелік артықшылығы
- Компанияның баға саясаты, есептерімен және себептерімен
- Сатылымды жүзеге асыру тәртібі
- Жарнама және PR концепциясы
- Жарнаманы есебі мен себептерімен ұйымдастыру бойынша бағдарлама
- Интернет жарнама, сайт
- Қосымша қызметтерді таңдау және негіздеу
5. Ұйымдық-басқару құрылымы:
- Мамандану, қызметкерлер құрамы мен функциялары (қызметтік
көрсетілімдері)
- Еңбек ақы қоры
- Ұзақ мерзімді анализ
6. Қаржылық жоспар:
- Жарты жылдық негізде қаржылық есептер
- Шығын және табыс графигінің жоспары [10].
3. Туризмдегі бизнес-жоспардың ерекшеліктері
Туристік бизнес - әлемдік шаруашылықта қарқынды дамушы салалардың
бірі.
Халықаралық туризм мұнай өндіру мен автокөлік жасаудан кейінгі үшінші
ірі экспорттық сала болып табылады. Туризмнің маңызы әлемде өсіп келеді,
бұл туризмнің жекелеген елдердің экономикасына әсерінің артуымен
байланысты.
Туристік бизнес кәсіпкерлер үшін келесі себептермен тартымды:
- көп емес бастапқы инвестициялар;
- туристік қызметке сұраныстың өсуі;
- рентабельділіктің жоғары деңгейі;
- шығынды қайтарудың ең аз мерзімділігі.
Туризмнің тиімділігі келесі функциялардан құралады:
1. Туризм – валюталық түсім көзі және халықты жұмыспен қамтамасыз ету
құралы;
2. Туризм туризм саласына қызмет ететін салаларды дамытады: құрылыс,
сауда, халық тұтынатын тауарларды өндіру, байланыс.
3. Туризм елдің төлем балансына түсімдерді кеңейтеді.
Туризм географиялық белгісіне, саяхат мақсаты, тасымал түрі,
туристерді орналастыру құралдарына және т.с.с. қарай жіктеледі. Туризмнің
негізгі түрлері – мыналар:
1. Ішкі туризм.
Ішкі туризм мемлекеттік шекарадан өтумен байланысты емес. Әлемде оның
үлесіне 80-90% саяхат тиеді.
2. Халықаралық туризм.
Бүкіл дүниежүзілік туристік саяхаттардың шамамен 65% Европаның
үлесіне, 20% Америкаға және 15% қалған аймақтарға тиесілі.
Туристерді көптеп қабылдайтын елдердегі халықаралық туризмнің дамуы
шетелдік валюта ағымын арттырып, жаңа жұмыс орындарын құруға ұмтылумен
негізделеді. Көптеген елдер халықаралық туризм арқылы төлем балансы
проблемасын шешуге тырысуда.
Келуші шетелдік туристер тауар мен қызметке ақы төлей отырып
қабылдаушы елдің бюджетіне валютаның түсуін қамтамасыз етеді, және сол
арқылы оның төлем балансын қозғалысқа келтіреді.
3. Рекреациялық туризм.
Демалыс мақсатындағы туризм елдер қатары үшін массалық форма болып
табылады. Шетелдік туристердің Испанияға, Италияға, Францияға, Австрияға,
Швейцарияға саяхат етуінің ең басты мақсаты да дәл осы. Рекреациялық туризм
саяхаттың ұзақтылығымен, маршрутқа кіретін қалалар санының аздығымен, әуе
транспортын кең пайдаланумен сипатталады.
Демалу мақсатындағы саяхаттар әртүрлілігімен ерекшеленеді және
көркемдік-көңіл көтеру бағдарламаларды (театр, кино, фестиваль және т.б.),
қызығушылық бойынша айналысуларды (аңшылық, балық аулау, музыкалық, көркем-
шығармашылық, келген елдің ұлттық мәдениетін үйренумен байланысты этникалық
серуендер, және т.с.с.) қамтиды.
4. Сауықтыру туризмі.
Туризмнің бұл түрі жеке, өзіне тән сипатқа ие. Турдың әдеттегі
ұзақтығы емделу үшін 24-28 күн, бұл туризмнің басқа түрлерінен біршама
ұзақ. Сауықтыру туризмі адам ағзасына әсер ету құралдарына қарай климаттық-
, бальнео-, теңіз- балшықтан емделу және т.б. болып бөлінеді.
5. Танымдық туризм.
Туризмнің бұл түріне танымдық мақсаттағы саяхаттар мен қыдырулар
кіреді. Танымдық формасы мен бос уақыт ретінде экскурсия ой-өрісті кеңейту
қызметін атқарады. Танымдық туризмнің көптеген түрлерінің бірі болып
автокөлік туризм табылады. Транспорт құралдарының басқа түрлерінен
саяхаттармен салыстырғанда автокөлік және автобуста саяхаттау туристерге
көбірек танымдық мүмкіндік береді.
6. Іскерлік туризм.
Туризмнің бұл түріне іс мақсатындағы саяхаттар кіреді. Қазіргі
дамыған қоғамдағы өмір халықаралық байланыс қажеттілігін туғызады. Соңғы
уақытта іскер адамдардың саяхаттары көбейіп келеді.
7. Шоп-турлар.
Туризмнің бұл түрі Қазақстанға тән. Шетелге шығу мақсат халық
тұтынатын тауарларды, оларды ары қарай жүзеге асыру үшін пайдалану болып
табылады [11].
Қазақстанда туризм – дамушы сала, және туристік индустрияның ел
экономикасына әсері ауқымды емес. Туристік инфрақұрылымның
дамымағандығынан, сервис сапасының жоғары болмауынан елімізге әлемдік
туристік ағымның аздаған үлесі ғана келеді. Қазақстан халқының туристік
қозғалыс көрсеткіші - әлемдегі ең төмендерінің бірі. Турфирмалардың көбісі
өз отандастарымызды шетелге жіберумен айналысуды жөн көреді, аз ғана
фирмалар туристерді өз елімізге тартуға жұмыс істейді. Туристердің
көпшілігі Алматы, Қарағанды, Астана қалаларына келеді.
Туристік кәсіпорынды таңдау.
Клиент туристік фирмаға келіп қандай қызмет түрлерін ала алады және
оны қалай пайдалана алатынын білгісі келеді. Сонымен бірге фирманың
міндетін, өзінің құқығын білуі керек.
Туристік салада қызмет көрсетудің екі түрі бар: негізгі және қосымша.
Негізгі қызмет түріне:
1. Тасымал қызметі
2. Орналастыру
3. Туристерді тамақтандыру
Қосымша қызмет түріне:
1. Экскурсия ұйымдастыру
2. Туристерді сақтандыру
3. Гидтер, аудармашы-гидтер
4. Туристерді саяхат өтетін жеріне дейінгі және қайтар тасымалын шартта
келісілгендей ұйымдастыру
5. Техниканы жөндеу
6. Жалға беру
7. Валюта айырбастау
8. Телефон
9. Почта
10. Тұрмыстық қызмет
11. Жағажайды пайдалану құқығы
Қосымша қызмет түрлерін турист барған жерінде өзі шешеді, кететін
шығын жолдама ақысына кірмейді.
Көп жағдайларда негізгі қызмет транспорттық қызмет, орналастыру және
тамақтандырудан тұрады. Кейде танымдық, іскерлік, діни танымдық саяхаттарды
ұйымдастырғанда қосымша қызметке саналатын қызметтер турдың негізін
құрайды.
Материалды қызметтен бөлек туристке арнайы жабдықтармен қамтамасыз
етіледі. Мысалы: қала жоспары, метро картасы, сувенирлер туристік жабдықтар
және т.б.
Тур – туристке ұсынылған саяхаттың мақсатына байланысты ұсынылған
негізгі және қосымша қызметтердің кешенді қосындысы.
Туристке берілген мүліктік құқық туристік өнім деп аталады.
Туристік мекемелер екі категорияға бөлінеді: туроператорлар және
турагенттер.
Мекеме немесе кәсіпкер-азамат лицензия негізінде турөнімдерін
ұйымдастыру, жылжыту және іске асырушыны туроператорлар дейді.
Мекеме немесе кәсіпкер лицензия негізінде турөнімдерін жылжыту және
іске асырушыны турагенттер.
Бұл екеуінің бір-бірінен айырмасы – туроператорлар турөнімдерді
жылжыту және іске асырудан бөлек турөнімдерді өздері де ұйымдастырады.
Ұйымдастыру сөзінде зор еңбек тұр: шетелдік серіктес табу, қонақ үй
таңдау, экскурсия таңдау, әуекомпанияларымен келіссөз жүргізу, көрмелер
ұйымдастыру, қонақ үйде, әуе рейсте нақты орындарды белгілеу, каталогтар
шығару, агенттіктерді таңдау.
Басқаша айтқанда, туроператор әртүрлі қызметтерден – виза рәсімдеу,
ұшу, қонақүй, сақтандыру, экскурсия т.б. дайын өнім шығарып, оны нарыққа
шығарып, турагенттерге, жеке адамдарға ұсынады.
Ал турагенттік туроператор мен жеке азамат арасындағы делдал фирма.
Турфирманың өздерінің турлары болмай агент болып жұмыс істеуі
бастапқы кезде ғана тиімді.
Қызмет көрсету аясы кеңейген сайын турфирмаларға агенттік және
операторлық қызметтермен бірдей айналысу экономикалық жағынан тиімді.
Турфирмаға клиент келгенде оған турға арналған информациялық парақ
ұсынылады. Ол парақта келесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz