Әлам әд-Дин әл-Жауһари

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
IX—XII ғасырларда түркіден шыққан көптеген ғұламалар Араб және Иран жеріне
барып әлемдік ғылымға үлкен үлестер қосты. Олар: Әлам әд-Дин әл-Жауһари,
Бурһан әд-Дин Ахмад, Әл-Фараби, Әбу Абд Алла әл-Баласағұни; Махмуд бин Әли
әт-Тарази, Әбу Таһир Мут хаммад әт-Тарази, Имад әд-Дин Әбу-ул-Қасым әл-
Фараби, Байлақ әл-Қыпшақи. Бұлар өз шығармаларын араб не парсы жерінде
солардың тілінде жазды.
Осы орайда өзіміздің төл ойшылымыз Ахмет Иасауиді айта кеткен жөн.
Иасауиді тану ілімі оның тек өзі туралы ғана емес, мектебі хақында да болуы
керек.
Иасауи арқылы суффизм түркі тілдес халықтар дүниетанымында шешуші орын
алды. Түркі жүртының бүрынғы сиынғаны Тәңір еді, еңці Алла болды. Суффизм —
халқымыздың дүниетанымына айтарлықтай ықпал еткен философиялық жүйе. Тіптен
суфизм ойлау тәсілімізге ғана ықпал жасап қоймай, лексикалық корымызға да
ізін қалдырған. Сөзіміз дәлелді болу үшін суфистік, мистикалық, араб-парсы
философиясыңдағы өте жиі қолданылатын негізгі ұғымдарын атап өтейік: ақыл,
ахуал, ақиқат, адам, әлем, ғылым, білім, есім, заман, зат (субстанция),
зейін, дәруіш, дария, гауһар, ғайб, ғайбат, ғалам, ибадат, жауһар, сурет,
мүмкін, салық, сопы, сипат, сыр, ризық, хал, ынсап, ықлас, керемет, қалам,
қанағат, қаусар, харам, қауіп, тәрбие, төуба, тәлім, тәуекел, тайпа, тағат,
лақап, мұғалім т. б.
Бұлар қазақ тіліне араб-парсы тілдерінен енген сөздер деп айту
жеткіліксіз. Себебі, бұл сөздер, біріншіден, қазақ тіліне емес, түркі
тіліне, қазақ ұлты қалыптаспай тұрып енген, екіншіден, жоғарыда айтылған
сөздер түркі тіліне лингвистикалық мәнде емес, философиялық терминдер
дәрежесінде таралған.

[1;217]

1.1. Әлам әд-Дин әл-Жауһари.
Әлам әд-Дин әл-Жауһари есімі Кеңес Одағы және кейбір шетелдік ғалымдардың
еңбектеріңде аталады. Мысалы, Кеңес ориенталистері Г. П. Матвиевская мен Б.
А. Розенфельдтің "Орта ғасырлардағы мұсылман математиктері мен астрономдары
жөне олардың еңбектері". (ҮІІІ—ХҮІІ ғ.) атты зерттеуінде "Алам ад-Дин Абу-
ул-Хасан Али ибн Исмайл әл-Жаухари (X—XI вв.) известный под именем арраккаб
салар ("военочальник кавалерий") из Багдата, по-видимому, сын известного
грамматика Абу Насра Исмаила ибн Хаммада әл-Джаухари (ум. ок. 1002) из
Джаухара близ Фараба, ныне южный Казахстан, математик и мастер
астронмических инструментов",— дейді (226-бетте). Олар да Әлам ад-Дин әл-
Жауһари отырарлық Исмаил әл-Жауһаридің ұлы екеніне назар аударған.
Жоғарыда айтылғандай, Әлам әд-Дин туралы деректерді шетел шығыстанушысы
неміс ғалымы Генрих Зутердің (1848—1922) еңбегінен де ұшыратамыз. 1877—
190бжылдары Лейпцигте "Арабтардың математиктер мен астрономдары және
олардың еңбектері" деген атпен шыкқан еңбегінде ол отырарлық атақты тілші
Исмаил әл-Жауһаридің баласы Әлам әд-Дин туралы бірнеше жолдық деректер
келтірген.
Әлам әд-Динді энциклопедист ғалымдар санатына жатқызуға да болар еді. Оның
өзіндік себебі де бар. Орта ғасырларда кез-келген ойшыл ғылымның барлық
саласымен айналысуына тура келген. Мысалы, Әлам әд-Диннен бар-жоғы жүз-ақ
жыл бұрын өмір сүрген Әбу Насыр әл-Фарабидің философия, логика, астрономия,
филология, психология, педагогика және аударма салаларымен ғана емес,
медицина, тіпті музыкамен де әуестенгенін, оның теориясы туралы шығарма
жазғанын да білеміз. Әлам әд-Дин отырарлық атақты лексикограф, белгілі ақын
Исмаил әл-Жауһаридың ұлы болғандықтан, әдебиетіміз бен мәдениетіміздің
тарихына кіріп, шығармаларын араб тілінде жазған ойшылдар санатында тұруы
керек деп ойлаймыз.
[1;218-219]

1.2. Араб, парсы тілінде түркіклік мәдениетке үлес қосқан ғұламалар
Әбу Абд Алла әл-Баласағұни алғашқы білім нәрін туған мекенінде алған деуге
болады. Ол кейін сол кездері бүкіл шығыс жұртының рухани орталығы болған
Бағдатқа сапар шегеді. Араб тілі мен әдебиеті, тарихы мен философиясын оқып
үйреніп, жақсы меңгерді. Иақут әр-Руми оның араб жұртында "Әт-Түрк" деген
атпен белгілі болғанына назар аударады: Ол мұсылман құқы бойынша Бағдаттағы
Әбу Абд Алла әд-Дамғани әл-Ханафи (1085—1086) атты қажыдан дәріс алды" деп
жазады.
Соған қарағанда, Баласағұндық зиялы жан ғылым салалары ішінде шариғат
заңы бойынша маманданып, өмірі мен шығармашылығын тек соған арнаған деуге
келеді.
Махмуд бин Әли әт-Тарази алғашқы білімді туған мекені Таразда алған. Ол
өзінің шығармаларын сол кездегі ғылым, білім мен өнердің тілі — араб
тіліңде жазған. Өйткені X ғасырдың өзінде "Қазақстанның оңтүстік
өлкелерінің исламдандырылуы, мұсылман дінінің көшпелі ақсүйектер ортасына
терең тамыр жаюы нәтижесінде ежелгі түркі руна жазуы ығыстырылды". Орта
Азия мен Қазақстанның жергілікті түркі тілінде және иран тіліңде сөйлейтін
ортасынан шыққан ғалымдардың, әдебиетшілер мен ақындардың үлкен бір тобы өз
шығармаларын сол кездегі халықаралық ғылыми тілдің рөлін атқарған араб
тілінде жазды.
Иақұғ әл-Хамауи ар-Руми ортағасырлық ойшыл, тарихшы Әбу Сағд Абдәл-
Каримас-Саманидің (1113— 1169 ж.) 1122 жылы "Мұғджаз шуйух" ("Шайхылар
сөздігі") деген еңбегіңде жерлесіміз жайлы "Мен оның қолынан иджаза
(диплом) алып едім" (4-том, 27-бет) дегенін тілге тиек етеді. Олай болса,
Махмуд Тараздағы үлкен бір ғылым ордасын басқарған деп батыл айтудан
тартынбаймыз.
Әбу Таһир Мухаммад әт-Тарази. Әбу Таһир Муһаммад бин Аби Насыр Ибраһим бин
Макки әт-Тарази "һаджир" ("келімсек") деген атпен белгілі бодды. Осының өзі-
ақ оның Иранда ғұмырын өткізгенімен, жергілікті халық оны келімсек деп
атағанын, Исфаһанда өмір сүргенімен, Талас бойындағы тараздық болып
қалғанын аңғартады.
Киік менің жарамды тырнайды, жанарыма ол ұйқы бермейді.
Ол түркі нәсілді Тараз киіктерінен еді.
Оның екі бетінің сұлулығы жібек іспетті,
Оның екі беті Тараз секілді мукус (хош иісті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.