Түрік қағанатының этникалық-саяси құрылымы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Түрік қағанаты
Түрік қағанаты. Түрік этнонимінің алғаш рет 542 жылы аталады.
Шежірелерде бұл кезде қытайдың Вэй князьдігінің солтүстік өңірлеріне
солтүстік-батыс жақтың бірінен келген түріктер жыл сайын шапқыншылық жасап,
ойрандап кететін болды деп хабарланады. Олар туралы келесі бір мәліметтер
бүкіл кұрылықтағы тарихтың талай ғасырлар бойғы дамуына өзек болған
оқиғаларға байланысты.
546 жылы тирек тайпалары қазіргі Монғолияның оңтүстігі мен орталық
бөліктерін мекендеген және бұл жерлерге үстемдік еткен аварларға (жу-ань-
жуань) қарсы жорық жасайды. Батыс жақтан қаптай енген тиректер армиясының
сан жағынан қаншалықты көп болғаны белгісіз, бірақ олардың нөпірі сұсты
болған деп топшыланады, өйткені тиректердің құрамына көптеген тайпалар
енген, ал олардың қуатты аварларға аз күштермен қарсы тұра алуы екіталай
еді. Түрік қағаны Бумын күтпеген жерден қатты шабуыл жасай отырып, бей-
берекет жатқан тирек армиясын қапылыста басып, кескілескен шайқастан кейін
оны күйрете жеңеді де, тиректердің 50 мыңнан астам әскерін түріктер
тұтқынға алады. Даланын әдеттегі құқығының қағидаларына сәйкес тұтқынға
алынған әскерлер өзінен-өзі жеңушінің армиясына қосып алынатын еді. Осы
кезден бастап, бұрын аварларға вассалдық тәуелділікте болған түріктер енді
олардың бәсекелестері-не айналады. Мұның бір көрінісі авар қағанына келіп,
авар қағаны үйінің ханшасын Бумынға әйелдікке бер деп үзілді-кесілді талап
еткен түрік елшілігі болды.
Мұның өзі қағанмен тең құқықтылығын көрсетуден гөрі оны басынған-дық
еді. Авар қағаны Анағұй: Маған бас иетін — вассал. Бұлай деуге қайтіп
дәтің барды? деп жаушыларын жібереді. Бірақ аварлар қалыптаса бастаған
Түрік қағанатының күшін бағалай алмады, ал түріктер тарапынан мұның өзі
осылай болуға тиіс деп дұрыс ойластырылған әдіс қана болатын. Енді бұрынғы
вассалдардың бұрынғы билеушілеріне қарсы соғыс ашуға дәлелі табылады. 552
жылы көктемде түріктер аварлардың ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете
жеңгені соншалық, Анағұй өзін өзі өлтіреді. Осы кезден бастап түрік билеп-
төстеушілері қағандар атағын алады, сөйтіп аварлардың бұрынғы күш-қуатына
да, олардың барлық иеліктері енді біздікі деп жариялайды.
Тумын өлгеннен кейін таққа оның інісі Қара-Еске отырады, оның
бастауымен түріктер Орхонның жоғары жағында бір жердегі Букрат (Мула)
тауларында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескенің мұрагері деп шежі-реші
оның інісі Иркинді (Ицзинь) атайды, ол қағандық тағына Мұқан-қаған деген
атпен отырады, оның лақап аты Йанту болды. Мұның бәрі 552—554 жыддардың
арасында болған. Бұл уақыттың ішінде түріктер шығы-ста қайлар (татабтар),
қидандар және отыз-татарлар тайпаларын, солтүстікте — Енисей қырғыздарын
өздеріне қаратып алады.
Бұл жылдары түріктердің батыста жасаған соғыс жорықтары бұлардан да
күшті бола түседі. Бұларды Бумынның басқа бір інісі Иштеми бастайды, кейін
оны батыс түріктерінің түпкі атасы және Батыс Түрік қағанатының негізін
салушы деп атайды. 552 не 553 жылы батысқа жасалған жорықтар-дың бірінде
Иштеми Бумынмен бірге болып, он ұлы жетекшіні (немесе қауым бастығын)
басқарды, он түмен әскері бодды; ху елін (соғдылықтар-ды?) жуасытуға
аттанды және Он тайпалық деп атап өзін қағанмын деп жариялады. Бұл —
өте-мөте назар аударарлық хабар. Мұны шежіре дәстүрінің өзі де ескермеген,
бұл дәстүр бойынша тайпалық-әскери ұйымның ондық жүйесінің шығуы Жетісу
түріктерінде 651 жылы ғана болады, сол жылы Ашбара-Териш қаған (Шаболо-
Дилиши) өзінің мемлеқетін күтпеген жерден он ұлысқа бөледі: әрбір ұлыс оны
басқарушы бір адамның қарамағында болады. Оны шэ (шад) деп атаған. Әрбір
шадқа бір жебеден сыйлық береді, осыдан келіп Он жебе деген ат шығады.
Тайпалық-әскери санаудың ондық дәстүрі Жетісудың ежелгі түрік тілді
тайпаларында VI ғасырдың орта кезінде-ақ болған және Батыс
Түрік қағанатының этникалық-саяси құрылымында айқын бейнеленеді.
552—553 жылдары түріктер батыста идті бағындырады. Әңгіме ОртаАзия
эфталйттері туралы болып отырмағаны күмәнсіз, өйткені оларды жаулап алу
үшін алдымен Алтайдан Тоқарстанға дейінгі жолдағы мем-лекеттердің бәрін
бағындырып алу керек еді, ал ондай мәліметтер бізде жоқ. Оның бер жағында
түріктердің Орта Азия эфталиттерін 563—567 жылдары, яғни он жылдан кейін
жаулап алғаны баршаға мәлім. Сондықтан батыста идті талқандады деген
сөзді география тұрғысынан Алтай аумағымен шек-теу керек. Түріктерді
қараэфталит аймағына орналастыратын шежіреші олар осы жерде болған дейді.
VIII ғасырдың орта шенінде ұйғыр жансыздары да оларды осы жерден тапқан.
Сөйтіп, батысқа түріктердің Бумынь мен Иштемидің бастауымен жасалған
жорығы туралы айтылып отырғандықтан (соңғыға Жетісу түріктері қағанатының
құрамына кіретінін көрсететін Он тайпа атағы берілген болатын), нақ осы
ауданды түріктердін 552 жылғы әскери экспедицияларының батыстағы жеткен
шегі деп санау керек.
Отырықшы аудандардың байлығын иеленуге ұмтылу түріктердің батыс-тағы,
Орта Азиядағы онан арғы саясатының негізі болды. Олар эфталиттерінің батыс
тармағына міне осы арада кездесті, ал эфталиттердің иеліктері Каспий
теңізінен Солтүстік Үндістанға және ІПығыс Түркістанға дейінгі жерді алып
жатқан еді. Өзінің армиясының орасан зор да, икемді құрамына қарамастан,
мұндай күшті жалғыз жеңіп алуға түріктердің шамасы келмейтін. Олар үшін
соғыс сасанилік Иранмен әскери одақ жасасқаннан кейін ғана табысты бола
бастады. Эфталиттерге вассалдық тәуелділікте болған Иран оларға ұзақ уақыт
бойы жыл сайын күміспен салық төлеп тұрды, мұны осы мақсат үшін арнайы
соғылған пехлеви жазуымен қоса эфталит жазуы бар теңгелер көрсетеді.
Сондықтан түріктердің эфталиттерге қысым жасауы Иранның сасанилік
билеушілеріне қолайлы болды. Түрік қағанымен жасалған келісім бойынша
Хұсрау I Ануширван шах өзінің армиясын Тоқарстанға аттандырып, оны 564 жылы
эфталиттерден тартып алды, сөйтіп эфталиттер өздерінің берік те қамсыз
тылынан уақытша айрылып қалды. Мұның өзі түрік қағаны Силзибулға 563—567
жылдары эфталит патшалығын талқандауға мүмкіндік берді. Түрік-эфталит
соғысы біткен бойда-ақ Шығыс пен Батыстың арасындағы керуен жолдары бойында
жатқан жерлерді бөлуге келгенде одақтастар арасында араздық басталды. Бұл
жерлерді иелену жол асуларын кеңінен пайдалануға, жібек, тәтті тағамдар,
сәндік заттар т. б. саудасын бақылауға, Шығыс пен Батыс ара-сындағы товар
айырбасына белсене қатысуға мүмкіндік беретін еді.
Бұл саудада бүкіл Орта және Орталық Азия аумағында негізгі делдалдар
соғды көпестері болды, олар өздеріне қолайлы жағдайды сақтап қалуға бәрінен
де гөрі мүдделі болатын. Сондықтан бұрынғы одақтастармен араздасып қалған
түрік қағаны Хұсрау I Ануширванға Персия арқылы Визан-тияға жібек және
басқа товарлар өткізуге рұқсат сұрап, елшілік жіберуге ұйғарғанда, бұл
елшілікті соғды көпесі Маниах бастап барғанына танда-нуға болмайды. Алайда
елшілік сәтсіздікке ұшырады. Хұсрау I Ануширван қағанзтпен қатынасты
көрінеу біржолата үзуге батылы бармай, әкелген жібектің бәрін сатып алуға
бұйрық берді, сөйтті де, оны Маниахтың көзінше өртеді. Екінші елшілік те
осылай сәтсіз болып шықты.
Бұл жағдайда түріктер тікелей Константинопольге, Византияның императоры
II Юстинге сөз салуды дұрыс көрді. Тағы да сол Маниах бастаған елшілікке
енді Кавказ арқылы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.