ТҮРІК ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ӘЛЕМ МӘСЕЛЕСІ
ТҮРІК ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ӘЛЕМ МӘСЕЛЕСІ
Дүниенің жаратылуы адамзатты толғандырып келе жатқан маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Қадым замандардан уақыт пен кеңістік
бағдары шексіз дүние ретінде ұғынылып, дүниенің пайда болуы жұмбақ күйінде
қалып келді.
Ежелгі Грецияда қалыптасқан философия әлемнің материядан тұратындығын,
әрі оның мәңгі екенін дәлелдеуге тырысады. Әлем мәңгілігі ұғымы -
атеистік теорияға да негіз болды. Әлем жаратылысының шексіздігіне сену -
оның жаратылғандығын, оны жаратқан Жаратушыны мойындау деген пікірге
жетелейді.
Ежелгі антика заманында өмір сүрген грек ойшылдарының бірі – Фалес
дүниенің түпнегізін заттардың сұйық күйінен, демек судан іздеді. Барлық
заттар мен жан-жануарлардың шыққан тегі, түп атасы су деп есептеді.
Барлық заттар тіршілік судан пайда болады және суға айналады,-деді[5, 47-48
б.].
Ертедегі гректің тағы бір материалисі Анаксимен (б.э. дейінгі 585-525
жж. шамасы) дүниеде бар нәрсенің бәрінің бастапқы біртұтас материалдық
негізгі ауа деп санай отырып, дүниенің бастапқы негізі ауа болатын себебі,
деді Анаксимен, ауаға тән қасиет- сұйылу мен қоюланудың арқасында барлық
заттар пайда болады, - деп түсіндірді [6, 272 б.].
Гераклиттің ілімі бойынша, дүниеде бар нәрселердің бәрінің материалдық
негізі от болып саналады: барлық нәрсе оттан жаратылады және ақыр соңында
отқа айналады. Жан да оттан пайда болады. Біртұтас дүниені, деді ол, ешбір
құдай, не ешбір адам жаратқан жоқ, ол бірде жанатын, енді бірде өшіп
тұратын, бұрын болған, қазір бар және келешекте бола беретін тірі мәңгі от
болып табылады,- деді [6, 272 б.].
Идеализмнің ең алғашқы негізін салған Пифагор (б.э. дейінгі 580-500
жж. шамасы) болды. Оңың пікірінше, барлық заттардың мәні - олардың санында,
сандық қатынастарында, өйткені бүкіл әлем соларға тәуелді.
Демек, ертедегі ойшылдардың философиялық көзқарастарында, материя мен
ойлау дүниелерін қарама-қарсы қою орын алғанын көреміз. Ертедегі Грецияда
материализмнің одан әрі дамуы Демокриттің (б.э. дейінгі V ғ.) атомдық
теориясымен тығыз байланысты. Бұл теория бойынша, барлық дүниедегінің
негізі - сансыз көп атомдарда. Атомистер дүниені әрі қарай бөлінбейтін
бөлшектер - көзге көрінбейтіп аса ұсақ атомдардан тұратын біртұтас дүние
деп түсіндірді.
Ислам дініндегі діни еңбектерге көз салсақ, дүниенің жаратылғандығы
анық деген ақиқатқа сүйенеді. Қасиетті Құранда бүкіл дүние, ондағы
тіршілікті Алла жаратты деп жазылады: Көктер мен жерді жоқтан бар
етуші...- деген Құрандағы сөздері әлем жаратылған деген идеяны уағыздайды.
Қазіргі заман ғылымы да бұл тұжырымнан алыс кетпейді. Дүниені Алла жаратты,
ол анық екені даусыз.
Opxoн-Енисей жазбаларында "идуқ йер-су(б)" анықтамасы кездеседі.
Түркітанушы Б.Өгелдің пікірі бойынша, бұл жердегі "идуқ" сөзінің "-ид, -ад"
жалғауы, "жіберілген, берілген" мағынасына келетін "-дан, -ден, -тан, -тен"
сияқты шығыс септігінің жалғауларымен төркіндес келеді. Яғни жер мен су
түріктерге "Тәңірі тарапынан берілген" болып шығады. "Ид" сөзі "қасиетті",
"киелі", "құтты" деген мағынаны білдіреді.
Сонымен, дәстүрлі түркілік дүниетанымда жер, су, отан - құтты,
өйткені, идуқ, яғни киелі. Идук-жер тіркесі Инал Сатығ атына тігілген "Бай-
Бұлын" деп аталатып 1-жазуының бірінші жолында "...әз жерім, идук-жерім
..." ретінде кездессе, отан сөзінің мағынасы "Тәңірі-ел", "Тәңірі-жер"
тіркесімен берілген" "Ұйық-Тұран" жазуында: "Жоғарыда Ұлы Түрік Тәңірісі
идуқ "жер-суды" жаратты-реттеді" делінетін және т.б. деректер бар.
Осы деректерге сүйене отырып, туған жердің Тәңір тарапынан берілген
құт, аталардан қалған қасиетті мирас екендігін көруге болады.
Бабаларының сүйегі жатқан қорымның тоналып, қиянатқа ұшырауы, Батыс
Еуропаны тітіреткен Атилланың (Еділдің Арысы) да Византияға қарсы соғыс
ашуына себеп болған. Өйткені, дәстүрлі түркілік дүниетанымда ел (мемлекет),
ұлыс (халық), йер-су (отан-топырақ) - теократиялық түсініктегі киелі
болмыстар. Жер мен Кок (Тәңір) ажырамас тұтастықта.
Кіндігі - "Жерұйық", басы - "Өту" (өте), аяғы - "Төмен", құлағы мен
қойны-метафизикалық әлем, яғни "әруақтар әлемін" білдіреді. Б.Өгелдің
"Түрік мифологиясы" атты еңбегінен дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы
пантеистік түсініктегі ұстындардың көптеп кездесетіндігін көруге болады.
Түріктер туған жерінің әрбір қарысына "Тәңірдің бесігі" немесе Жер-Ана
ретінде мән берген. Енді осы "Жер - Тәңірдін бесігі" және Жер-Ана
тіркестеріндегі ана мен бесікті біртұтас деп қарасақ, Тәңір мен жер де
біртұтас ғарыштық үндестік ішінде екені анық байқалады. Дегенмен де, Тәңір
мен жер арасына тендік белгісін қойғалы отырған жоқпыз.
Демек, қазақтар арасында Тәңірлік сенімнің (діннің) негізгі
категориялық ұғымдары мен ұстындары ұмытылғанымен, дәстүрлі дүниетанымның
сынықтары (элементтері) халық ырымдарында әлі де өмір сүріп келеді деген
сөз.
Бұл жердегі "қайың ағашы да киелі болып саналады. Өйткені, Тәңірлік
сенімде қайың ғарыштық орталықтың" символын білдіреді. Дәстүрлі түркілік
дүниетанымның ерекшелікгерінің бірі қоршаған әлемді мәденилендіру
(культивациялау) екендігі белгілі. Әлемді мәденилендіру деп кеңістіктер,
бағыттар, қабаттар, символдық салт-жоралар (рәсімдер) мен діни қағидалар
арқылы уақыт пен кеңістік ішінде құндылықтар жүйесінің қалыптасуын айтамыз,
осы тұрғыдан дәстүрлі қоғам адамы өз әлемін Шығыс, Батыс, Теріскей, Күнгей
және Орталық деп, бағыттарға бөліп, мән-мағына дарытқан [7, 341б.].
Әрбір бағыт немесе кеңістіктің өзіндік мазмұны мен маңызы бар. Мысалы,
Шығыс – көктемді; таң сәріні; тіршіліктің бастауын алдыңғы жақ-бағытты;
киіз үйдің есік жағын және т.б. кеңістіктік тұрғыдан нақтылайды.
Ғұн ханы таң сәріде күншығысқа бет алатын. Отаудың есігі де күн
шығысқа қарай ашылады. Батыс - күзді; күн батысты; өмірдің екінші жартысын;
киіз үйдің құрметті бөлігі – төрді, яғни әруақтар әлемін білдіреді.
Күнгей - жазды, түсті, өмірдің кемелдік шағын, әлемнің жоғарғы жағын,
киіз үйдің еркектер отыратын жақты, ал Теріскей - қысты, түнді, өмірдің
соңы - қартаюды, әлемнің төменгі жағын, өлілер әлемін, киіз үйдің әйелдер
отыратын тарапын білдіреді. Бұл құбылыс дәстүрлі түркілік
дүниетанымдағы әлемді кеңістіктік тұрғыдан мәденилендірудің маңыздылығын
көрсетеді.
Әлемді кеңістіктер мен бағыттарға бөлу арқылы мәденилендіру құбылысын
киіз үйдің еркектік және әйелдік тарапқа бөлінуінен де көруге болады. Бірақ
киіз үйдегі ең маңызды қазық - әйел болып табылады. Өйткені, бұл кеңістік
(ғарыш) - әйелдікі. Оның ішіндегі жасау, дүние де әйелдің өзіне тән.
Еркектің әлемі - үйдің табалдырықтан шыққаннан кейін басталады. Үй -
әйелдікі, түз - еркектікі. Киіз үйде әр нәрсенің, әр заттың өз орны болғаны
сияқты әрбір отбасы мүшелерінің де жанұяда өз орны бар.
Бұл тәртіп, жүйе бұзылмауы тиіс. Яғни әйелге тән заттар өз тарапында
болып, еркек жағына ауысып кетпеуі керек. Киіз үйдің босағасында үйдің
"иелері мен кие рухтарына" құрмет көрсетілуі тиіс. Босағаның оң жағында
отбасының иесі бар. Киіз үйдің ортасында ошақ орналасқан.
Ол-әлемнің, жанұяның, әулеттің орталығы мен ынтымағының символы.
Әлемнің бағанасы болса, киіз үйді ұстап тұрған тіректер - "дүниенің тірегі"
деп аталатын жекелеген қазықтармен теңестіріледі. Уақыт өте келе киіз
үйдегі шаңырақтың мифтік - діни функциясы түтіннің шығуы үшін шаңырақтың
үстіңгі жағында жасалған түңлікке (түтіндік) ауысқан. Тіректің сынуы немесе
шаңырақтың ортаға түсуі жаман ырым саналып, бәленің басы ретінде
қабылданады. Спенсер мен С.Гиллен осы қасиетті тірек сынғанда, бүкіл тайпа-
ру қаралы күн кешіп, соңында тізе бүгіп, өздерін өлімге қиғандығы туралы
аңызды еске салады. Киіз үй - ғарыштың (космос) символы, кіші нұсқасы.
Көшпелілердің киіз үйі әлемнің орталығында орналасқан іспетті, ал оның
шаңырағы -әлемнің тірегі ұғымын береді. Яғни, көпшелі адам әрдайым
қасиетті, киелі мекенде, космостық әлемдер арасында құрылған байланыстың
жүзеге асуы үшін жол - кеңістік - шаңырақ арқылы әлеммен үйлесімділікте
өмір сүруге тырысады. Отаудың шаңырағы мен тірегі Көк аспанның тірегі
секілді, отау кіші бір космос - кіші әлем секілді. Адам осы көк күмбездің
(аспан) астындағы орны мен кіші күмбез (отау) ішіндегі орны арасындағы
үндестіктің сақталуын қадағалауы тиіс. Киіз үйге космостық форма (пішін)
берген ең негізгі тірек-шаңырақ. Негізінде, Азияның діни ғимараттарындағы
көк күмбез символизмінің сан ғасырлық тарихы бар.
Макрокосмостық байланыс деңгейінде ғарыштық бағана (ось) - ағаш, тау,
төбе, тірекпен, ал микрокосмостық деңгейде болса, үйдің орта тірегі немесе
шаңырақпен үйлестіріледі [7, 341б.].
Бұл әр үйдің шаңырағы "ғарыштың орталығына" сай орналасқан деген сөз.
Дәстүрлі дүниетанымда әлемдік дәлдік, яғни ғарыштық орталық әрбір нүктеде,
барлық жерде бірдей бар екендігін көрсететін табиғат заңы кең тараған.
Шаңырақ пен бағана арасында функционалдық байланыс бар. "Бағана" сөзі
сахаларда (якуттарда) Тәңірге барар жол, тірек, мағынасында қолданылады.
Әрбір шаңырақ көкке үласу қабілетін білдірсе, құрбандық шалу – Тәңірмен
үндесудің жолын білдіреді.
Шаңырақ Тәңір мен адам арасындағы қатынасқа түсу мүмкіндігін береді.
Бұл мүмкіндікті дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлемнің құрылысы,
жаратылысы беріп отыр. Шындығында, бұл құрылыс-жүйе, бір-бірін өзара
байланыстырып тұрған орта бағананы бойлай үш қабаттан тұратындай етіп
үйлескен. Әлемде бірінің үстіне бірі орналасқан үш үлкен қабат бар. Бұлар
орталық тұстан өтетін бағана арқылы өзара байланысты болғандықтан, бір
әлемнен екіншісіне өтуге мүмкіндік туғызады. Экстаз хәліндегі қамның
(бақсы) рухы да көкке немесе жер асты әлеміне "мистикалық сапар" жасарда
осы "түңлік-бағана-шаңырақты" қолданады.
Демек, дәстүрлі түркілік дүниетанымын әлемді өзара вертикал
кеңістіктер арқылы Тәңірге апарар жол болып табылатын бағаналармен
байланысқан үштік әлем түрінде елестеткен.
1.2 Түрік мәдениетіндегі әлем үлгісі
Дәстурлі түркілік дүниетанымда космологияның көшірмесі болып табылатын
адамның жаратылуы да әлемнің орталығында жүзеге асқан. Мысалы, Месопотамия
мәдениетінде адам Жер жүзі мен Көк арасындағы "көпірдің" орналасқан жері -
"жердің кіндігі-Жерұйықта" дүниеге келген символдық бейнелеулер түркілік
космсологияның да негізгі ұстындары болып табылады. Негізінен, ескі түркі
космологиясы "Жерүйық" түсінігі төңірегінде қалыптасқан. Түрік жұрты,
"түркі ордасы," яғни билеу, басқару орталығы, дүниенің төрт бұрышының
түйіскен жерінде, яғни дәл ортада, әлемнің кіндігінде орналасқан [7,
341б.].
Жалпы алғанда, әрбір мекен ету, отанға айналдыру процесі - алғашқы
космогонияны (әлемнің жаратылуын) жаңғырту болып табылады. Шаңырақты,
мекенді киелі, қасиетті отанға айналдыру үшін оны Тәңірмен байланыс құруға
ыңғайлы жағдайға келтіру керек. Адам өз әлемінде өмір сүруі үшін алдымен
қоршаған сыртқы әлемді ритуалдық рәсімдер арқылы оны қайта жаратуы қажет.
Әрбір жаратылыс әр нәрсенің бастауындағы космогониялық әрекетті қайта
жаңғыртады. Сондықтан әрбір құрылыстың іргетасы әлемнің орталығына
орналасқан деп ессптелгеп. Қазіргі кездегі жаңа құрылыс саларда "ірге тас
қалау" дәстүрін де алғашқы космогониялық әрекетті қайта жаңғыртудың
өзгерген формасы ретінде қарауға болады.
Әрбір кеңістіқ трансцендентальды ата мекенге айналуымен ғана емес,
сонымен қатар нақты уақыттың мифтік уақытқа айналуы арқылы да дәстүрлі
қоғам адамының киелі, қасиетті отанына айналады. Яғни, әрбір ритуал киелі
мекенмен ғана емес, сонымен қатар қасиетті уақытпен, яғни тәңірлік
жаратудың алғаш рет жүзеге асырылған уақытында өтіп жатады деген сөз.
Демек, отанға айналған топырақ немесе шаңырақ құдайлық жаратудың қайталануы
болып отыр [7, 341б.].
Олай болса, әлем, киіз үй және адам болмысы арасында ұқсастық құруға
мүмкіндік бар. Адам тәні де үйдің құрылысына ұқсас. Бұлар үш әлем
арасындағы симметриялар мен ұқсастықтарды көрсететін категориялар, олардың
араларындағы байланыс жолдарын, бірлікті, ғарыштық бірлік пен тұтастықты
көрсетеді. Яғни, үштік космостық функция концепциясы "Әлемнің Бірлігі"
түсінігіне қайшы келмейді.
Әрбір жаратылыс, космогония немесе антропогония болсын, бір орталықтан
басталып, бір орталықтан аяқталып жататын үздіксіз процесс.
Бұл процесс "әлемнің кіндігі немесе орталығында" жүзеге асып жатады.
Әлемнің кіндігі -Жерұйық ең алғашқы құдайлық бастаманың, яғни адамның
жаратылыс негізі болғандықтан да қасиетті. Дәстүрлі көшпелі қоғам адамның
ашық космоста тіршілік етуге мұқтаж екендігін сезінуі қарапайым құбылыс
емес.
Әртүрлі кеңістіктерде анықталғанындай, "шаңырақ-түңліктердің" нақты
дүниетанымдық қызметі, жоғарғы (трансценденталь) әлеммен осы жол арқылы
байланыс құрудың зәрулігі өз универсалдылығы мен өміршеңдігі көшпелі дала
өркениетіне терең із қалдырған [7, 341б.].
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы бақытқа ұласуды және Тәңірмен
байланысты қамтамасыз ететін метафизикалық-символдық құбылысты білдіретін
"Көктің тірегі", киіз үйдің "шаңырағы" сияқты түсініктер исламның енуімен
бірге формалық және мазмұндық өзгеріске ұшырап, мұсылман түркілерде "құтб"
яғни, тірек ретінде жалғасын тапқан. Яғни, Тәңірмен байланысу сопылық
дүниетанымның енуімен бірге ешқандай құралсыз (Жерұйық, Шаңырақсыз) тікелей
кемел адам арқылы жүзеге асатын болды. Мысалы, мұсылман түріктер "құтб-ул
ақтаб"- "тіректердің тірегі" ретінде ілімі және рухани жолы арқылы Тәңірге
жөн сілтер ұстаз деп Әзірет Султан Қожа Ахмет Иасауиды таныған.
Сонымен қатар, дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы жердің "идуқ", яғни
Тәңірдің берген құты, сыйы деген түсінігі сопылық дүниетаным әсерімен
Тәңірдің "көрінісі" ретінде ұғыныла бастады. Яғни, әлем Тәңірдің сипаттарын
шағылыстыратын. Оның "Бар" және "Бір" екендігін көрсететін
кеңістік ретінде жаңа түсінікке ие болады. Дәстүрлі түркілік дүниетанымда
адам әлемнің үйлесімділігіне қызмет ететін болса, Иассауи ілімінен кейін
олем Тәңір тарапынан жаратылған адамның қызметіндегі болмыс ретінде
танылады. Өйткені,исламдық дүниетаныммен бірге адам "Әлемнің кіндігіне"
айналды.
Яғни, адам әлемнің жаны, рухы дәрежесіне көтерілді. Бұрын әлем
мәңгілік деп есептелетін болса, Иассауи дәстүрлі дүниетанымдағы әлемді
кеңістіктерге бөлу арқылы мағыналандырылған құндылықтар жүйесі енді жаңа
сапалық мәндегі тұтастыққа жетіп, барлық әлемдік қабаттар, кеңістіктер мен
бағыттар Тәңірдің сипаттық ақиқатына айналды. Яғни бөлулер тұтастыққа орын
берді. Әлемнің құрылысындағы құбылыстар мен ерекшеліктер тікелей адамның
рухани хәлдері мен моральдық психологиялық мақамдары ретіндегі түсінікке ие
болды. Қысқаша айтқанда, әлем адамға айналды. Яғни, болмыс тұтастық, бірлік
(таухид) сатысына көтерілді. Осылайша адамның әлемдегі орны исламдық
дүниетаным арқылы толықтырылды. Бұл процестердің толығымен Иассауи ілімінің
негізі болып табылатын еркін сұхбат әдісі арқылы құбылыстық, әрі мазмұндық
тұрғыдан жүзеге асқандығын толық айтуымызға болады [7, 341б.].
"Әлем үлгісі" категориясын анықтауда осы ұғымды В.Н.Топоровтың
түсіндіруі пайдаланылды. "Әлем үлгісі - сол дәстур ішінде әлем туралы
жүйелі және операциялық аспектілерде алынған түсініктердің барлық жиынының
қысқа және қарапайым бейнесі [8, 468б.].
"Әлем үлгісі" ұғымы ғарыш туралы білім ғана емес, сонымен бірге
құндылықтар субординациясын өткізетін бағалар, тіршілік формалары енетін
"дүниеге көзқарас". Бұл категорияларды тарата айтайық. Жазуы жоқ қоғамда
дүниеге көзқарастың аксиологиялық, аспектісін қалпына келтіру қиындықтары
оның үлгісімен бейнеленген онтологиялық аспектісін (қоршаған әлем туралы
тұтас көзқарас) ғана игеруге мүмкіндік береді.
"Әлем" түсіндірмесі екі ұғымға (дүниеге көзқарас және әлем үлгісі) бір-
бірімен сәйкес келеді. Бұл барлық универсум емес, тек оның адамиландырған
элементі ғана, басқаша айтқанда, адам игерген әлем. Мәдениет иелерінің өзі
әлем үлгісін салт-дәстүрде, мифтерде, бейнелеу образдарында жасай отырып,
канондап және туындата отырып, оны тұтас күйінде санамен меңгере алмауы
мүмкін. "Үлгі - үлгінің ол туралы, оның қасиеттері мен құрылымдары туралы
білімді сақтап, кеңейтуге, тұпнұсқаны қайта түзеп немесе меңгерте қызмет
ететін түпнүсқалық анологы әрқашан түсіндіру, болжау немесе эвристика
құралы ретінде танымдық қызмет атқарады [10, 840б].
Үлгі ардайым нысанды түгелдей емес, оның белгілі бір жақтарын,
функциялары мен қалып-күйін туындатады, бұндайда тандау ісінің өзі танымның
маңызды буыны болып табылады. Үлгілеу қажеттілігі тікелей нысанның өзін
зерттеу мүмкін болмаған, қиындық келтірген, мөлшерден тыс уақытты керек
еткен т.с.с. жағдайларда туады. Үлгі жасау — әлемді игерудің көне әмбебап
тәсілдерінің бірі.
Әлем үлгісін қоса алғанда, өмірде бар заттар мен құбылыстардың үлгісін
құру мен үйрену адам санасының көне формасына да, қазіргі формасына да тән.
Тіпті, ең қарапайым көркем актіде - жартасқа салынған мамонт я бизонда -
толық емес аналогия толық күйінде
Қабылданады бейнеленгеннің жансыз, қозғалуға қабылетсіз екені біліне
тұра, олар жанды қозғалыстағы нысанның аналогы мен үлгісі ретінде
қабылданады. Бұл процестің қажеттілігі адам өмірінің маңызды
қажеттілігімен байланысты, өйткені, әлем үлгісін жасау (адам санасы арқылы
ұғылатын шындық дүние туралы құрылған мәліметтер де бұған енеді) мәдени
жүйенің бекіп, тұрақтануына және рудың аман қалуына жол ашты [11, 260б.].
Барлық рухани мәдениетті синтездеп, күллі тарихи тәжірибелі жинақтау
арқылы философия адамның дүниедегі құндылық өлшемдерін сараптап отырып
айғақтайды.
Құндылық өлшемдері философияда тыс жүйелерде де құрылады. Олар әр
түрлі дүниетанымдық, үлгілердің түрлері арқылы білінеді.
Біздің диссертацияда зерттеген мәселемізде бейнелеу өнерінің, ілкі
мәдениеттегі әлем үлгісін құндылық тұрғысынан танудағы рөлі зор, өйткені,
бейнелеуде ежелгі қоғамның рухани құндылық сипаты байырғы
қалпында сақталған [12, 129б.].
Әлем үлгісі этникалық қауым үшін реттілік, үйлесімділік түрінде
қабылданады, сондықтан да әлем үлгісінің негізгі қызметі- қауымының
психологиялық қорғаныс қызметі.
Бізге жеткен ежелгі әлем үлгісінің фрагменттеріне сүйене отырып оны
өзара байланыстағы шынайы болмыстың мифологиясы ретінде әрі логикалық
тұтастық қалпында жаңғыртуға болады.
Айтылған жүйе бойынша құрылған әлем үлгісі қай халыққа тән болса дағы,
оның қоршаған ортамен, болмыспен әсерлесу негізінде күйзеліске ұшырамау
үшін, оның этникалық бейсаналық деңгейінде қорғаушы механизмі болуы шарт,
ол этникалық әлем үлгісінің ішкі тұтастық қалпын сақтап қалады.
Адамзат қоғамында әлем үлгісі ерекше маңызды орын алады. Оның
көмегімен адамдар қоршаған ортаны түйсініп, қатынас, байланыстық
заңдылықтарын қалыптастырады, білімі мен тәжірибесін жүйеге келтіріп өзінің
сезімі мен қажетін білдіреді. Үлгі адамдардың танымдылық қаруы және тылсым
дүниемен іштесу құралы. Сондықтан да әлем үлгісін жақ-жақты зерттеу, оның
этникалық қалыптасуын жүйелі талдау айрықша құнды болмақ.
"Мәдениеттегі үлгілеудің жалпы қағидалары" атты бірінші тарауы екі
баптан тұрады. Бірінші тарауда, дәстүрлі мәдениеттегі жәдігерлерде көрініс
тапқан байырғы әлем үлгісін зерттеудін теориялық бастаулары мен
методологиялық шешімдерін мазмұндауға арналған. Жүйелі талдаудың заты
болған әлем үлгісі екі тұрғыдан қарастырылады. Біріншіден, ол әр тектес
жиынтық емес, бір-бірімен тұрақты түрде ықпалдасатын, құрылымы өзара
байланысты ішкі жүйеден тұратын күрделі тұтас қалпында көрсетіледі.
Оны тұтас синхрондық тұрғыдан болмыс динамикасынан бөліп алған
жағдайда, осы аспектімен қарастыра аламыз. Бұл жайт – идеалды жай, ол
сондықтан үлгіні қайта құру кезінде методикалық тәсіл ретінде ғана
пайдаланылады.
Екіншіден, шындық өмірдегі жағдайлар әрқашан динамикалы және нақты
тарихи процестерге тәуелді болады, сондықтан әлем үлгісін оның ортамен
өзара қарым-қатынастығы күйінде ұсыну қажет, яғни, әлсм үлгісіне
мәдениеттің ішкі жүйесі ретіңде (бұл тұста мәдениеттегі әлем үлгісінің
функциялары айқындалады) әр түрлі әлем үлгілерімен байланыста және қоршаған
табиғаттың ішкі жүйесі ретінде қарау керек. Атап айту қажет, алайда әлем
үлгісі мәдениеттің "қатардағы" элементі емес, оның құрылымы- "ұйытқысы",
бұл "ұйытқының" анықталмай тұрып белгілі бір мәдени ортақтастықтын болғаны
туралы сөз ету мүмкін емес.
Ілкі әлем үлгісін зерттеуші ғалымдар тарапынан "ұжымдық бейсаналық"
(коллективное бессознательное) та айрықша мәнге ие болып жүр. Қазіргі
антропологияда мәдениеттің этосы, дәлелі образы мен құндылықтар бағамы және
менталитет ұғымы қолданылып жүр.
Этос кейінгі кезде мәдениеттің моральдық және эстетикалық аспектісі
ретінде түсіндірітіп жүр, сонымен қатар этос ұлттың моральдық, эстетикалық
стилі мен талғамы. Этос ұлттың өз-өзіне, дүниеге қатынасының бүркемелі
негізі. Кейде оны әлеуметі шарттыланған мінез-құлықтың эмоцияналдық сапасы
деп те атайды.
Этос қолданымы мәдениеттің құндылық шамаларын мәдениеттің "өз ішінен"
мәдениет иесі көзімен қарауға себеп болады. Этос мәдениетінің моральдық
және эстетикалық бағамы жүйесі ретінде әлем үлгісі, әлем образы
түсініктерімен тығыз байланысты. Бұл түсініктер ең бірінші когнитивтік
мәнге ие. Этос ұғымының (кұндылық) аксиологиялық өлшемдермен мағыналас
болғанмен де, мәдениет зерттеушілер, аксиологиялық өлшемдердің мәдениеттің
сырт сипатына қарай негізгі тірек идеяларын анықтауға пайдаланса, этос сол
мәдениет иесінің көзімен өз ішінен қарауға мүмкіндік береді, осы арқылы
белгілі бір халықтың ұлттық әлем үлгісі туралы біліміміз нақтылана түседі.
Ұлттық әлем үлгісі мен сол ұлттың дәстүрлі санасының астасып жатқан жалпы
сипаттамасын санамалап көрсек төмендегіге саяды.
1. Біз жоғарыда айтып өткендей ілкі үлгілеу жүйесі мен көнеліктер
санасында әлем бейнесі тұтас қалпында көрініс табады.
2. Мәдени топтың қалыптасқан әлеуметтендіру үрдісі негізінде әлем
үлгісін "дұрыс" қалпында сақтап, ұрпаққа жеткізу.
3. Дәстүрлі сана, әлем үлгісі есебінен ұлтқа тән әдет-ғұрыпттарын
қалыптастырып, ұлттың "ішкі саясатын" реттеуші салт-дәстүр, өнер мен
идеялогиясын шарттылайтын автостереотипті (өз образын) сомдайды.
Сонымен қатар, сыртқы саясатты айқындаушы гетеростреротиптерді (бөтеннің
образы), яғни бөтенмен қалыптасудың шарттарын белгілейтін этникалық
жүйелерді де тудырады.
4. Әлем үлгісімен дәстүрлі сананын әлеуметтік талаптарға, қоғам
дамуының кезеңдеріне және басқа мәдени топтың әлем образына құндылық
өлшемдерімен дәстүріне қайшы келмейтін, кірігуге бейім қабілетінен басқа,
бөтен мәдениетке қарсыласу сияқты қасиеті бар оқшау мәдениет құруға да
бейім. Сонымен әлем үлгісі сияқты дәстүрлі сана да сыртқы әлемнің құбылмалы
тарихи болмысына сай өзгеріске ұшырап отырады.
Әлем үлгісін зерттеуші ғалымдар халықтың дүниені қалай танитындығын
емес, сол таным нәтижелері: космологиялық, онтологиялық, эсхатологиялық
жүйелерді зерттейді.
Кейбір антропологиялық еңбектерде әлем үлгісі тек этнографиялық
абстракция денгейінде көрсетіліп жүр, яғни "тағылық философиясының" тұтас
образын беріп, "жабайылар" үшін олардың философиялық жүйесін үлгілеу ниеті
басым. Әлем үлгісін зерттеу антропология үшін зерттелуші ұлт өкілі ретінде
мәдениетке ішінен қарап олардың мәдениеті бұрмалаусыз дәл зерделеу үшін
қажет.
Егер бұл тұжырымдарды жоғарыда айтылған бағыттар бойынша бағамдасак,
әлемнің космологиялық, онтологиялық бейнесі мәдениеттін тұпқазығының
айналасындағы мәдени дәстүрдің екшеуленген формасына айналады, әйтсе де бұл
мәдениеттің тұпказық мазмұны бола алмайды.
Мәдениеттің түпкі мәнін ашу үшін оның әлем үлгісіні өзгеру процесін
қарастыру керек. Ол үшін мәдени топтың бейімделуінің үш денгейі де шет
қалмауы керек.
Адамның белгісіз және ретсіз әлемге алғашқы мәдени бейімделуі, оның
тіршілік әрекетін орнықтыратын бейсаналық шартты үлгілерін тудыруында (бұл
мәдениеттің негізгі мәніне үйлес).
2. Дүниенің ауыспалы ықпалына сай мәдени дәстүрлерді "қайта
өндеу" арқылы бейімделу.
3. Әрбір мәдени дәстүрдің шынайы болмысқа бейімделуі сол мәдени топ
жүйесінің қоршаған ортаны қабылдау ерекшелігімен және оның санасына
өз мәдениетін жүйелеуші ережелер мазмұнына қайшы келер ақпараттарды
өкшеумен жүзеге асады.
Мәдени жүйені қайта қалпына келтіруде әлемді игеруін адамзат
жинақтаған мол мәдени байлықтың қандай ескерткіштеріне сүйенген жөн? Мәдени
құбылыстарға әлем үлгісінің элементтері ретінде қарау бұл сауалға жауап
табуға кемектеседі. Әрбір мәдени бірлестік жүйенің өзара байланысты
элементтері түрінде өзінің әлем үлгісін туындатып отырады.
Түркі- қазақ аңыздарының ежелгі түрлерінде санының нық қалыптасқан
жүйесімен, үйлесімді құрылған әлем үлгісімен кездесеміз, өйткені, байырғы
аңыз-әпсаналар логикасы - игерілген болмыс логикасы. Мифтік текстке
қарағанда, ауыз әдебиетінің басқа түрлері танбалық жүйеде қайта өңдеуге
ұшырап отырған. Мифтік текстердің таңбалық жүйеде қайта өңдеуге жатпауы
онда әлемді сезімдік қабылдаудың сипаттау жоспарының болмауына байланысты
шығар?! Ауыз әдебиетінде таңбалық қайта өндеулер архетиптік әлем үлгісі
негізінде жасалған: "Адами" жүйелер мен схемалар антропоцентристік ұғымдар
тілінде сипатталатын ортаға да таралады. Мысалы, үйелмендік қатынастар,
туыстық жүйе, жанұялық байланыстардың аспан денелері атауларындағы үйлесуі
және сол жұлдыздарға айтылатын аңыздардың мазмұндық байланысы.
Мифтік әңгімелер мәдениетті түсінер мәдени кодты бекітті, әлем
үлгісінің сюжеттік барысын уақыт талқысына салып, дәуірлер қолданысына
берді. Мәдени код түйсікті әлемнің қайшы полюстарын сәйкестіріп, оның
байланыс тәсіліне айналды. Сондықтан да миф таңбалық мәтін.
Дәстүр - мәдени код категорияларымен ойлау. Мәдени код белгілі мәндік
бірлестік ретінде ерекше заттарға телінеді. Бұл заттар жерлеу, үйлену,
немесе құрбандық шалу рәсімдерінде айрықша қызмет атқарады. Мәдени код
ұжымдық бейсаналық формаларымен байланысты болғандықтан, күллі мәдениетке
тән, бұл әсіресе, шығыстың таңба және ауыз әдебиетінде айрықша көрініс
береді. Дәстүрлі мәдениет бір есептен ішкі өзегінен қайта жаңғыратын дайын
мәтіндер мәдениетті. Дайын мәтіндерді ықшамлап, оны қорытып таңба немесе
ауыз әдебиеті негізінде ұйыстырған. Канттың сөзімен айтсақ, бұл моральдық
білімнің мәтіндік ұйысқан жүйесі.
Дәстүрлі мәдениет қазақ даласында филологиялық кейіпке енгенменде әуел
бастауын тас таңба негізінде нақышталған архетиптік канондардан негіздейді.
Мәдениет тарихи рефлексияға бейім болғандықтан, байырғы канондардың өңін
өзгертіп, мән-мағынасын жанғыртып отырған.
Мына бір қызықты жайтты атап айту қажет. Көне бейнелеу өнері мен
оларға байланысты айтылып жүрген ауызекі мәтіндерді зерттеу нәтижесінде
шығармашылық әрекеті әсерінен пайда болатын адам мінез-құлқының әр
формасында туындайтын адам психикасының фундаментальдық ерекшеліктерін
зерттейтін психофизиология мен эксперименттік психологияның нәтижесі сәйкес
болып шықты.
Келтірілген дәлелдер магиялық алғашқы қауымдық түплогикалық ойдан
ғылыми ойдың бір өрістілітін көрсетеді, тек олардың бағыты мен мотивтерінің
әр тектілігі ғана ерекшеленеді. Таңбалыдағы жартас суреттері
космобиологиялық нышанға ие. Европаның ғылыми жүйелеу бойынша қарасақ, көне
суреттер мен аңызлар қазіргі ойлау логикасына сыймайтын хаостық
құбылыстардың жиынтығы сияқты әсер қалдыралы. Оның себебі, алғашқы қауымның
экологиялық, қоғамдық ерекшеліктері ескерілмеген жағдайдағы бұрмалаушылыққа
байланысты. Ілкідегі дүние туралы ұғымдардың уақыттық кезеңін космологиялық
немесе мифопоэтикалық деп атауға болады, сол кездегі мәтіндердің
семиотикалық мәні космостық үйлесімділік пен хаостық ретсіздіктің күресінен
тұрады.
Ежелгі сана үшін әлеуметтік факттер зат ретінде де, әрі белгілі бір
тұжырымдар кейпінде де қабылданады. Ал олардың байланысы таңбалар арқылы
жүзеге асады. Сонымен комологиялық кезеңдегі мәтіндердің негізгісі және
бастауы ретінде төмендегі үш түрлі схеманы ұсынуға болады:
1. космологиялық схеманың өзі
2. туыстық және жыныстық қатынастарды көрсететін схема
3. тарихи және мифтік дәстүрлер схемасы
Аңыздар мен тарихи әпсаналар сияқты екі жайтты біріктіруші тәсіл -
диахрондық (өткен шақ туралы баяндау) және синхрондық (осы шақты түсіндіру
тәсілі). Диахрондық пен синхрондықтың ажырамас қосарлы байланысы - ілкідегі
дүниетанымдықтың негізгі ерекшелігі.
Көне мәдениеттің заттық әлемін бір ғылыми жұмыстың аясында түгелдей
қамту мүмкін емес болар. Сол себепті де элементтік және құрылымдық жағынан
неғұрлым толыққанды және әлем үлгісін толық бейнелейтін мәдени ескерткіштер
тандалып алынды. Ілкі замандардан бастап, бүгінгі қазаққа дейін созылған
мыңдаған жылдардың жемісінен тас дәуірінен бері қарай жалғасып келе жатқан
ұзақ дәстүрдің іздерін байқауға болады [13, 128б.].
Қазак мәдениеттануы мен өнертануы қайта қалпына келтіру саласында
елеулі табыстарға жетті. Жергілікті материалды мұқият зерттеу қазақ көне
өнеріне философиялық сипаттаушы-жүйелеуші, эстетикалық және құрылымдық
талдау жасауға жол ашады.
Сөйтіп, диссертацияда әлем үлгісі таным құралы ретінде
қарастырылды.
Ілкі мәдениеттегі әлемді мифтік үлгілеудің негізінде бір ғана басты
онтологиялық идея болды - ол "үйлесімсіздіктен", "реттіліктің" тууы. Дүние
жаратылысы, байырғы үлгілеудің құрылымы мен оны құраушы жүйелерді
қалыптастырушы ретінде айтылған жайт негізгі түпқазық болады.
Ілкі медениетте, кеңістік пен уақыт, табиғи және әлеуметтік
құбылыстарды үлгілеуде мифтік уақытта өз есебін тіршіліктің алғашқы
жаратылу сәтінен, үйлесімсіздікті реттеуден бастайды да, әдеттегідей әлемік
апатпен аяқтайды.
Мифологиялық сана қалыптастырған әлем үлгісіндегі кеңістік пен уақыт
туралы түсініктер элементтік оппозициялар құрғанымен де, негізгі құрылымды
өздерінің әретекттілігімен және әр түрлі қабаттардың бірдей теңдестігімен
ерекшеленетін тұтас кеңістік уақыттық континум-хронотопты құрайды.
Хронотопты көзқараспен құндылық көзқарас тікелей байланысты яғни, әлемді
үлгілеуде, оны ретке келтіруде және осыған сәйкес қауымдастық пен табиғат
арасындағы үйлесімдікті құндылық тұрғысынан шешеді [14, 357б.].
Кеңістік пен уақыт туралы ұғым мифтік дәуірдегі дүниетанымдық жүйесіне
де негізгі "тупқазык" болып табылады. Уақытты игеру әрекетінің көптеген
мысалын біз байырғы мәдениеттен таба аламыз. Уақытты тоқтату талпынысы мен
архетиптерді нобайлау дестүрлі салтпл орындау арқылы жүзеге асырылатын. Осы
қайталау арқылы адам оқиға алғаш откен уақытқа көшетін. Бұл сәтті М.Элпаде
былай деп белгілейді: "парадигмалық әрекеттердің әсерінен кейбір іс-
әрекеттер (немесе зат) шынайылыққа ие болса ғана тұрмыстық уақыт
ұзақтығының бүркеме тоқтауы жүзеге асады [15, 216 б.].
Жай уақытга істелген күйбең тірлік құдыреттіліктен ада болады:
Заңды құбылыстардан әр түрлі амалмен қорғану мен уақытта қайта
айналдыру қажеттілігі үйлесіп жатыр. Уақыт айналымы Дүние Жаратылысының
космогониялық актісінің қайталануы бұл құдіретті құбылыс тарихты да басынан
бастауға әкеледі. Циклдік ұғымды тудырушы Ай деп болжауға болады. Айдың
айналуға байланысты жарық бетінің азайып, толығуы, еліммен жаңарып қайта
енуге баланатын. Ең ежелгі уақыт өлшемі де айлық цикл болған. М.Элиаде бұл
процесті "мәңгіліх оралу" деп аталған. Бұл "мәңгілік оралу" уақытпен
қалыптасудың әсері тимеген "онтологияга куә болады...". Ол тіршілікке еш
әсер етпейді, өйткені өзі үзіліссіз жаңару үстінде.
Әлем үлгісінің негізінде бір ғана басты онтологиялық идея болды -ол
Хаостан Космостың тууы Әлем Жаратылысы. Ілкі мәдени жәдігерлердің қайсысына
болмасын, қалыптастырушы осы идея көрініс береді, тек уақыт өте келе
алғашқы мәні көмескілене берді.
Көрнекі формаслардың мәнін ашар кілті осы форманы тудырушы мифтік
санадн іздейміз. Біз мифтік сананың ерекшеліктері мен қызметін тәптіштен
баяндауымыздың себебі, ежелгі архетиптік формаларды пайымдау үрдісі осында
туған [16, 180б.].
Әлем үлгісі туралы идеялар ғасырлар бойы халық жадында сақталып
ұрпатан-ұрпаққа таратылады. Олар халықтық салт-дәстүрдің барлық түрінде
көрініс береді, алем үлгісі мәдениеттің ұйтқысы.
Мәдениетте әлем үлгісі бейнеленген ескерткіштердің болуы медениеттің
өзіндік сапасын білдіреді. Өз үлгісін жасау, бұл – мәдениет дамуының шырқау
шыңы, даму жолын біржолата таңдау көзі.
Үлгілеу мәдениеттегі тұпнұсқа туралы бүркеме ақпаратты ескеруге негіз
болады, яғни әлем үлгісі мәдениет туралы ақпаратты сақтау болып табылады
да, мәдени жад ретінде әрекет етеді.
Әлем үлгісі медениеттің жады мен өзіндік сапасы ретінде көріне отырып,
медениетке бейтарап қатынаста болғандай, алайда оның қызметі бұнымен
шектелмейді. Қалыптасып алған сәттен-ақ елек үлгісі мәдениетке өзі ықпал
ете бастайды.
Әлем үлгісі мәдениеттің өткен кезең туралы "естелігін" бойына жинап,
кәзіргі мәдениетті тұрақтандырып, оның болашақта даму өрісін болжайтын
қызметтері мәдениеттің жады мен сапасын нығайта түседі.
Мәдениеттегі әлем үлгісінің жады мен сапасын идеялық және материалдық
бейнелерінен көреміз. Әлем үлгісінің материалдық бейнесі кеңістіктің
неғұрлым қажетті деп саналатын жерлерге орналастырылған. Қарапайым
тұрмыстық затты жасаудың өзі қасиетті мәнге ие болып сол арқылы әлем
үлгісінен орын алған.
Қазақтың ілкі мәдени жедігерлеріндегі әлем үлгісі бейнесіне
мәдениетгің касиетті жады мен сапасы ретінде қарау мәдени құбылыстарды
қайтадан ұғынуға, талқылата сипаттауға сеп болды.
Екінші бапта "Қазақтың ілкі мәдени жедігерлерінде бейнеленген әлемнің
ежелгі үлгісі" адамзат тірлігін түбірімен өзгерткен архитектоникалық және
қолданбалы өнер туындылары негізінде зерттеледі.
"Дуалдық принцип бойынша құрылған палеолит қоғамының мүшелері қос
фратрияны табиғатта бір-біріне карама-карсы келетін заттармен,
құбылыстармен, көріністермен байланыстырған болатын (Күн фратриясы мен түп
фратриясы ақ фратрия мен қара фратрия т.б.). Абстракты ой-сананың дамуы
нәтижесіндегі неолит адамдары бұл қарапайым ойды бүкіл табиғаттағы киелі
күштер мен кесірлі күштердің өн бойғы күресі идеясына айналдырғандығын
байқауға болады, Скиф өнерінің маманы Д.Раевский грек мағлұматтарына
сүйеніп, скиф мәдениетіндегі әлем үлгісінің, қысқаша жүйелік кестесін
жасады. Біз үшін оның маңызы өзіміз сөз етіп отырған ежелгі кезендегі
әлемнің үштік үлгісін қайталауы [17, 246 б.].
Жоғарғы Орта
Төмен
Құдайлар әлемі Адамдар әлемі Жер асты әлемі
Аталмыш үштік үлгісі көне түркі мәдениетінен де табамыз. Түркілер
дүние жаратылысын былай бейнелейді: "Жоғарыда көк аспан төменде қара жер
пайда болған кезде екеуінің арасында адам баласы пайда болды". Ғ.Айдаров
бұл жолдарын бірде "Жоғарыда көк аспан..." деп аударса, кей жерде "Жоғарыда
Көк Тәңірі..." деп келтіреді [18, 217б.].
М.Бахтан кезінде, туындының өзекті жүйесін пайымдау үшін өз ойын
ұсынған болатын. Ортағасырлық әлем картинасын жаңғырта отырып ол былай деп
еді: "Бұл картинаға кеңістік құндылық тұрғысынан өспеттеу тән" Тура
айтқанда, бұл архаикалық сана тудырған әлемнің тік үлгісі [19, 316б.].
Ежелгі өнер салт-дәстүрдің ажырамас бөлігі болып саналады. Біздің
ойымызша байырғы бейнелеу өнерінің қасиетті мағынасына, діни-тұрмыстық салт-
дәстүрлердің мәні арқылы қарау керек.
Көнеліліктердің рухани тірлігін түйсіну үшін М.Элиаденің еңбектерінің
мәні зор. Оның көзқарасы біздің ілкі әлем үлгісі концепциясын жасаудағы
архитектоникалық бастаудың орны туралы ойымызға әсері болғандықтан
М.Элиаденің негізгі тұжырымдарын еске сала кетуді жөн көрдік. М.Элиаде көне
адамдар қоршаған ортаны, жоғары космостық денгейдегі тылсым дүниенің,
"сыңары" ретінде қабылдайды деп нақтылайды. Адам еңбегінің нәтижелері мен
адам әсер еткеннің бәрінен "тылсым архетип" білінеді. Космостық үлгі мен
қасиетті архетиптің үйлесімділігі көне адам әрекетін заңдастырып отырады.
Белгілі бір нысанды киелендіру салт дәстүр арқылы жүзеге асады. "Негізінен
киелі шынайылықка айналады, тек киелілік көна заттарды жаратып өмірін
ұзартады және әсерін күшейтеді" дейді,-М.Элиаде. М.Элиаде өз зерттеуіне
сүйене отырып былай дейді: "Қандай болмасын жаратылу - дүниенің
космогониялық жаратылу болмысын қайталайды...". Кеңістік пен қатар
заттардың да космостық прототипі болады. Адамзат әрекетінің жемісті болуы
ол өзіне дейінгі құдайлар мел бабаларының ісін қайталауына байланысты. Бұл
салт-дәстүрге қатысты. Дәстүрдің мақсатының өзі, осы ғасырлар бойы
қалыптасқан үлгілі әрекетті қайталау.
Ілкі мәдениетті зерттеуде, қолөнер туындыларына баса назар аударылып
келді. Ал ежелгі тас мүсіндер мен петроглифтерге негізінен этнографиялық
сипаттама ғана жасалды. Оның зияны ілкі мәдениет үлгісін бұрмалап көрсетуге
әкеліп соғуы мүмкін. Айтылған жәдігерлерін адамдардың санасы мен
жаратылысты түйсінуіне тұтас шынайы болжам жасау мүмкін емес.
Ежелгі әлем үлгісі семантикалық иерархия билік ететін тұйық киелі
кеңістік болғандықтан, бойына күллі құдіреті құбылыстарды үйірген әмбебап
пайымдау жүйлерін тудыра отырып, оларды канонға айналдырып қолдану
заңды құбылыс.
Ежелгі мәдениетті зерттеу оның мифтік әлем үлгісін жаңғыртпай жүзеге
аспайды, әлем үлгісі адам әрекетінің барлық түрінде қалыптастырғыш қызмет
атқарады.
Байырғы өнерде, әлемнің жазықтық үлгісі дөңгелек немесе төртбұрыш
бейнесінде қабылданған. "Күлтегін жазбасында" дүние тұстары былай
сипатталады: "Ілгері-күн шығыста. Оң жақта-күн, ортада, кейін-күн батыста,
сол жақта күн ортада". Әлем үлгісінде дүниенің төртқырлы схемасында,
бұрыштар мен жақтардың орны ерекше көрсетіледі, бұл жаратылыстың төрт
немесе сегіз тұсын нұсқайды, тағы да бір мысал "төрт бұрыштың бәрі жау еді,
әскер жүргізіп, төрт бұрыштағы халықты, көп алған, бәрін бейбіт қылған".
Осы келтірілген мысалдан, жоғарыда айтылған әлем жақтарының мифтік жеті
қасиетті деңгейін көреміз.
Көнеқазақтық мифтік жүйеде сандар, есеп қызметінен басқа рухани
сапалық сипатта қолданылды.
Көне адамның күллі іс-әрекетінің мифтік нысаны болады, оның барлығы,
қасиетгі жаратылыстың көшірмесі. Бұл тұжырым ілкідегі дүниетанымның негізі
болып, байырғы өнерде архетиптік образдар тудыруға мұрыңдық болды.
Халық өнері - жалпы адамзаттық құндылықтарды бойына жинаған тұңғыш
мәдени қорым. Қоғамдық сана мен әдеп осы қорымнан нәр алып қалыптасқан.
Байырғы өнерді назардан тыс қалдыру ілкі мәдениет үлгісін бұрмалап
көрсетуге әкеліп соқтыруы мүмкін.
Осы міндеттерді орындау үшін, қазақ даласындағы жаңа-тас дәуірі
ескерткіштері таңдалып алынды, себебі: "тарихшы, антрополог, археологтардың
көрсетуі бойынша, халқымыздың ең арғы ата-бабалары түп түркі, түп монгол
және түп тунгустардын этник бірлестіктері жаңа тас дәуірі кезінде
қалыптасып болды" және де жаңа тас дәуірде адам санасының күрт шарықтап
жаңа сапалық қасиетке ие болғаны белгілі, осы "жаңа тас төңкерісіни
(Г.Чайлд) біздің бабаларымыздың ілкі мәдениетіндегі бейнелік куәләрін
зерттеу аса құнды ғылыми бастау болады.
Тас бетіне салынған суреттер, тасқа айналған өзгеше эпос, дәуірлер
бойына тұнған адамзаттың ғалам үлгісі, олар ежелгі мәдениет ескерткіші
ретінде құнды. Жартас суреттері бойынан оның бейнелеу мақамдарынан, басқа
мәдени жәдігерлердің бойынан ала алмайтын ақпараттар кешенінің таңбаларын
талдау – мәдени білімнің бастауын, ақыл-ой дамуын, әлем үлгісі мен
аңыздарды зерделеуге көмек болды.
Зерттеуіміздің соңғы екінші тарауы "Ежелгі әлем үлгісінің ілкі қоғам
дамуының өр кезіндегі модениетке ықпалы".
Мәдениеттегі үлгілеу жайын зерттеуге біз адамзаттың жоғарғы деңгейдегі
интеллектік әрекетінің барлық түрін қоғамдастырып түйсік тұңғиығынан шыққан
жүйелік идеяларды пайдаланып отырмыз. Қалыптасу уақыты адамзат тарихынын
өрісіне кететін бұл идеяларды біз мифопоэтикалық дәуірдің дүниетанымдық
тұрғысынан ұғына аламыз. Байырғы өнердің киелі әрекеті мен жаратылыстың
көшірмесі екенін айтып өттік. Нағыз киелі деп канондалған дәстүрлі өнерді
айтады. Сондықтан да, адамзаттың ең алғашқы онтологиялық идеясын дәстүрлі
өнерден іздеуіміз заңды. Қазақтың ілкі мәдени жәдігерлерінде дүние құрылымы
туралы архаикалық ұғымдар көркемдік шешімін тапқан. Бұл көркемдік шешімдер
біздің кезімізге дейін құнын жоғалтқан жоқ. Қазақ мәдениетіндегі әлем
үлгісі элементтерінің динамикасын жалпылай талдау мен ретроспективті талдау
әлем үлгісінің белгілі бір көріністерінің ауысу ретін анықтау үшін қажет.
Әлем үлгісі туралы идеялар ғасырлар бойы халық жадында сақталып,
ұрпақтан-ұрпаққа таратылады.
Сөзді фольклорлық мәтіндерден бастаған қисынды болар еді, өкінішке
орай, қарастырып отырған дәуірге тән ауызша материалдар қолға түскен жоқ,
анығырақ айтқанда, табылмады. Сондықтан керегімізді осы аймақтағы қазақ
дәуірінің фольклорынан іздеуге тура келеді. Қазақ ауыз әдебиетінде әлем
үлгісі баяндалатын ең көрнекті эпос-"Ер Төстік" эпосы. "Ер Төстіктің"
қызықтылығы сонда, оның сюжетінде ата-бабамыздың дүниеге көзқарасының ең
көне кезіне тартылған арқау "көпір" бар.
Космостық құрылым әлем орталығы немесе әлем кіндігімен арақатысты
нысандарды енгізумен бекитіні белгілі. Дүние жүзі мифологиясында мұндай
орталық әлемдік ағаш (діңгек) немесе әлемдік тау болып табылады. Қазақтың
астралды-космогониялық бір мифінде әлемдік бағананың баламасы -
"Темірқазық" жұлдызы Түркі халықгарының мифологиялық әлемдік ағашы
(діңгек) ұшына қойылған алтын көкек жоғарғы аймақты таңбалаушы ғана емес,
"оның өңінің арқасында жер бетіндегі өмір гүлдейді, өмірдің мерзімі
өлешенеді, уақыт ағымына ырғақ беріледі. Ол-уақытсыз кезеңнен уақытты
кезеңге көшкенді жариялаушы кейіпкер болып саналады[20,368б.]. Кеңістік-
уақыттық үлгі орталықпен арақатыстағы осы космологиялық нысандар арқылы
айқындалады. Әлемнің орта, жоғары және төменнің болуымен байланысты тік
(вертикаль) құрылымы, оның көлденең мүшеленуі (әлем тұстықтары бойынша,"оң-
сол", "алдыңғы-артқы" оппозициялар) әлем діңгегіағашы (әлемдік тау)
бейнесінде едәуір толық ашылады. Әлем діңгегіағашы-дүние жүзі халықтарының
мифтерінде ең кең тараған бейне. Әлем діңгегінің әр түрлі белдеуімен табиғи
да, сондай-ақ, әлеуметтік құбылыстардың әр түрлі арақатысты болады.
Жоғарғы, бұл ағаштың ұшар басы, аспан, ай мен жұлдыздар, таудың басы,
өзеннің бастауы, құс, жоғарғы әлем. "Төменгі", бұл ағаш тамыры, үңгір,
шатқал, су, жануарлар, індегі тіршілік, мүйізді мал, төменгі әлем. "Орта",
бұл ағаш діңі, аңғар, адам, "дені жылы" жануарлар. Қазақ эпосы "Ер
Төстікте" әулие ағаш туралы жарқын эпизод бар. "Ер Төстік" космогония
негіздері қаланатын генеалогиялық миф болып табылады. Мифте Хаос пен Космос
арасындағы басты қайшылықтар шешімін табады, әлем ағашы концепциясымен
арақатысты әлем үлгісі түзіліп шығады. Мифтің сол бір оппозицияны (өмір-
өлім) түрлі деңгейде қайталаулардан тұратын "қатпарлы" (Леви- Стросс
бойынша) құрылымы болады. Бұл қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі мифологиялық
санада да уақытты цикл деп түсінудің болғанын көрсетеді. Миф бөліктерінің
изоморфтығы оның жекелеген буындарына дербес миф сияқты пайдалануына
мүмкіндік береді, ал "икемді" құрылым жаңа элементтерді енгізуге жол
береді. Жаңа элементтер рулық қауым өмірінің барысында зәрулікке
қажеттілікке айналады. Әлемдік ағаш құрылымымен қатысты әлем үлгісі қазақ
мәдениетінде басқа да бейнелеулерге сыйғызылды [21, 266б.].
Өмірден оқуға болатын ілкі ақпаратта өнердің сырт бейнесі толықтай
айқындай алмайды. Рәміздердің сырт тұрпаты мәдениеттегі күрделі үлгілеуші
жүйедегі бірінші қыртысы ғана, оны тек сырт сипаттаумен шектелсек мағынасын
сыңар жақты түсінеміз. Таңба-рәміздер мәдениетте ақпаратгар бастауы,
қоғамдағы жалпыға белгілі ақпараттардың жүйелік үлгісін бойына жинаған
киелі қорым.
Танбалыдағы көне суреттер кешені әлем үлгісінің қалыптасу, даму үрдісін
көрсететін өзгеше құбылыс. Оның бұл қасиеті таңбалыны қазақтың ілкі
мәдениетіндегі әлем үлгісі жүйесінің қайнар көзі ретінде айрықша маңызын
арттыра түседі.
Қазақ мәдениетінде қеңістікті космологияландырудың әлемнің үлгісіне сай
көпмағыналы рәсімінің бірі қыш жасау процесі. Рәсімдік қыш бұйымдарды
жасаудың әрбір сатысын әлемнің негізгі құрылымдық үлгісімен салыстырып
сипаттама беруге болады. Ескідегі қыш бұйымдар негізінен үш бұраудан
құралған олар әлемнің үш деңгейін ишаралайды. Қазақ қолөнершілерінде қыш
жасауға арналған жабықтар болмаған, сондықтан қалыптасу мынадай жолмен
жүргізілді: дайындалған саздан (жер мен су стихиясын сипаттайтын құм мен
су) бұраулар жасалған да, оларды шеңбер шығыршықтарға ораған. Бірінші бұрау
түбіне оралған, бұл әлемнің орталығын (кіңдігін) ишаралайды: екінші бұрау
бірінші бұраудың үстінен келеді, осы ретпен кұрастырыла береді. Осылайша
ішкі кеңістік сыртқы кеңістіктен бірте-бірте бөлініп, ретсіз сыртқы
кеңістікке қарағанда жағымды мәндегі, ретке келтірілген ішкі кеңістік
жасалады. Бұл кеңістікке әр түрлі заттар салынып, ол киелі күшпен толығып,
космологиялануы мүмкін. Бірмезгілде ыдыс ішінде не барына қарамайақ ыдыс –
символдың киелік қызметін белгілейтін ата-баба рухының әрі орны ретінде
де көріне алады. Қыш жасаудағы екінші кезең – ыдысты қызыл түске бояу.
Қышты тек қана қызыл сырмен бояудың өзіндік сыры бар. Мифологиялық
дәстүрлерден бастап бүгінге дейін қызыл түстің екі жақты амбиваленттік
сипаты сақталған.
Оның символдық мәні, дәстүрлі өмір салтын ұстанатын басқа халықтардағы
сияқты, қай туралы түсініктермен байланысты.
Алдын-ала болжауымызша, ыдыстың іші күйдірілген және бұл құбылыс
процесс әлдебір бұрынғы қалып - күйдің құрылымын бұзу мен оттан өткізу
арқылы жаңаның пайда болу рәсімінің бөлігі болып саналды. Бұл процесс
ыдыстың тұйық қалыбының ішінде, ата-баба рухы қоршаған ортада (қара түстің
бүркеулі, құпияны білдіретінін еске түсіре кетейік) өтті. Осы арқылы зат
космологияланды, жаңа білімге қосылды. Осы рәсімдік күйдіру көне
кезеңдегідей бастапқыда инициация салтын сүйемелдеуі немесе
басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дүниенің жаратылуы адамзатты толғандырып келе жатқан маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Қадым замандардан уақыт пен кеңістік
бағдары шексіз дүние ретінде ұғынылып, дүниенің пайда болуы жұмбақ күйінде
қалып келді.
Ежелгі Грецияда қалыптасқан философия әлемнің материядан тұратындығын,
әрі оның мәңгі екенін дәлелдеуге тырысады. Әлем мәңгілігі ұғымы -
атеистік теорияға да негіз болды. Әлем жаратылысының шексіздігіне сену -
оның жаратылғандығын, оны жаратқан Жаратушыны мойындау деген пікірге
жетелейді.
Ежелгі антика заманында өмір сүрген грек ойшылдарының бірі – Фалес
дүниенің түпнегізін заттардың сұйық күйінен, демек судан іздеді. Барлық
заттар мен жан-жануарлардың шыққан тегі, түп атасы су деп есептеді.
Барлық заттар тіршілік судан пайда болады және суға айналады,-деді[5, 47-48
б.].
Ертедегі гректің тағы бір материалисі Анаксимен (б.э. дейінгі 585-525
жж. шамасы) дүниеде бар нәрсенің бәрінің бастапқы біртұтас материалдық
негізгі ауа деп санай отырып, дүниенің бастапқы негізі ауа болатын себебі,
деді Анаксимен, ауаға тән қасиет- сұйылу мен қоюланудың арқасында барлық
заттар пайда болады, - деп түсіндірді [6, 272 б.].
Гераклиттің ілімі бойынша, дүниеде бар нәрселердің бәрінің материалдық
негізі от болып саналады: барлық нәрсе оттан жаратылады және ақыр соңында
отқа айналады. Жан да оттан пайда болады. Біртұтас дүниені, деді ол, ешбір
құдай, не ешбір адам жаратқан жоқ, ол бірде жанатын, енді бірде өшіп
тұратын, бұрын болған, қазір бар және келешекте бола беретін тірі мәңгі от
болып табылады,- деді [6, 272 б.].
Идеализмнің ең алғашқы негізін салған Пифагор (б.э. дейінгі 580-500
жж. шамасы) болды. Оңың пікірінше, барлық заттардың мәні - олардың санында,
сандық қатынастарында, өйткені бүкіл әлем соларға тәуелді.
Демек, ертедегі ойшылдардың философиялық көзқарастарында, материя мен
ойлау дүниелерін қарама-қарсы қою орын алғанын көреміз. Ертедегі Грецияда
материализмнің одан әрі дамуы Демокриттің (б.э. дейінгі V ғ.) атомдық
теориясымен тығыз байланысты. Бұл теория бойынша, барлық дүниедегінің
негізі - сансыз көп атомдарда. Атомистер дүниені әрі қарай бөлінбейтін
бөлшектер - көзге көрінбейтіп аса ұсақ атомдардан тұратын біртұтас дүние
деп түсіндірді.
Ислам дініндегі діни еңбектерге көз салсақ, дүниенің жаратылғандығы
анық деген ақиқатқа сүйенеді. Қасиетті Құранда бүкіл дүние, ондағы
тіршілікті Алла жаратты деп жазылады: Көктер мен жерді жоқтан бар
етуші...- деген Құрандағы сөздері әлем жаратылған деген идеяны уағыздайды.
Қазіргі заман ғылымы да бұл тұжырымнан алыс кетпейді. Дүниені Алла жаратты,
ол анық екені даусыз.
Opxoн-Енисей жазбаларында "идуқ йер-су(б)" анықтамасы кездеседі.
Түркітанушы Б.Өгелдің пікірі бойынша, бұл жердегі "идуқ" сөзінің "-ид, -ад"
жалғауы, "жіберілген, берілген" мағынасына келетін "-дан, -ден, -тан, -тен"
сияқты шығыс септігінің жалғауларымен төркіндес келеді. Яғни жер мен су
түріктерге "Тәңірі тарапынан берілген" болып шығады. "Ид" сөзі "қасиетті",
"киелі", "құтты" деген мағынаны білдіреді.
Сонымен, дәстүрлі түркілік дүниетанымда жер, су, отан - құтты,
өйткені, идуқ, яғни киелі. Идук-жер тіркесі Инал Сатығ атына тігілген "Бай-
Бұлын" деп аталатып 1-жазуының бірінші жолында "...әз жерім, идук-жерім
..." ретінде кездессе, отан сөзінің мағынасы "Тәңірі-ел", "Тәңірі-жер"
тіркесімен берілген" "Ұйық-Тұран" жазуында: "Жоғарыда Ұлы Түрік Тәңірісі
идуқ "жер-суды" жаратты-реттеді" делінетін және т.б. деректер бар.
Осы деректерге сүйене отырып, туған жердің Тәңір тарапынан берілген
құт, аталардан қалған қасиетті мирас екендігін көруге болады.
Бабаларының сүйегі жатқан қорымның тоналып, қиянатқа ұшырауы, Батыс
Еуропаны тітіреткен Атилланың (Еділдің Арысы) да Византияға қарсы соғыс
ашуына себеп болған. Өйткені, дәстүрлі түркілік дүниетанымда ел (мемлекет),
ұлыс (халық), йер-су (отан-топырақ) - теократиялық түсініктегі киелі
болмыстар. Жер мен Кок (Тәңір) ажырамас тұтастықта.
Кіндігі - "Жерұйық", басы - "Өту" (өте), аяғы - "Төмен", құлағы мен
қойны-метафизикалық әлем, яғни "әруақтар әлемін" білдіреді. Б.Өгелдің
"Түрік мифологиясы" атты еңбегінен дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы
пантеистік түсініктегі ұстындардың көптеп кездесетіндігін көруге болады.
Түріктер туған жерінің әрбір қарысына "Тәңірдің бесігі" немесе Жер-Ана
ретінде мән берген. Енді осы "Жер - Тәңірдін бесігі" және Жер-Ана
тіркестеріндегі ана мен бесікті біртұтас деп қарасақ, Тәңір мен жер де
біртұтас ғарыштық үндестік ішінде екені анық байқалады. Дегенмен де, Тәңір
мен жер арасына тендік белгісін қойғалы отырған жоқпыз.
Демек, қазақтар арасында Тәңірлік сенімнің (діннің) негізгі
категориялық ұғымдары мен ұстындары ұмытылғанымен, дәстүрлі дүниетанымның
сынықтары (элементтері) халық ырымдарында әлі де өмір сүріп келеді деген
сөз.
Бұл жердегі "қайың ағашы да киелі болып саналады. Өйткені, Тәңірлік
сенімде қайың ғарыштық орталықтың" символын білдіреді. Дәстүрлі түркілік
дүниетанымның ерекшелікгерінің бірі қоршаған әлемді мәденилендіру
(культивациялау) екендігі белгілі. Әлемді мәденилендіру деп кеңістіктер,
бағыттар, қабаттар, символдық салт-жоралар (рәсімдер) мен діни қағидалар
арқылы уақыт пен кеңістік ішінде құндылықтар жүйесінің қалыптасуын айтамыз,
осы тұрғыдан дәстүрлі қоғам адамы өз әлемін Шығыс, Батыс, Теріскей, Күнгей
және Орталық деп, бағыттарға бөліп, мән-мағына дарытқан [7, 341б.].
Әрбір бағыт немесе кеңістіктің өзіндік мазмұны мен маңызы бар. Мысалы,
Шығыс – көктемді; таң сәріні; тіршіліктің бастауын алдыңғы жақ-бағытты;
киіз үйдің есік жағын және т.б. кеңістіктік тұрғыдан нақтылайды.
Ғұн ханы таң сәріде күншығысқа бет алатын. Отаудың есігі де күн
шығысқа қарай ашылады. Батыс - күзді; күн батысты; өмірдің екінші жартысын;
киіз үйдің құрметті бөлігі – төрді, яғни әруақтар әлемін білдіреді.
Күнгей - жазды, түсті, өмірдің кемелдік шағын, әлемнің жоғарғы жағын,
киіз үйдің еркектер отыратын жақты, ал Теріскей - қысты, түнді, өмірдің
соңы - қартаюды, әлемнің төменгі жағын, өлілер әлемін, киіз үйдің әйелдер
отыратын тарапын білдіреді. Бұл құбылыс дәстүрлі түркілік
дүниетанымдағы әлемді кеңістіктік тұрғыдан мәденилендірудің маңыздылығын
көрсетеді.
Әлемді кеңістіктер мен бағыттарға бөлу арқылы мәденилендіру құбылысын
киіз үйдің еркектік және әйелдік тарапқа бөлінуінен де көруге болады. Бірақ
киіз үйдегі ең маңызды қазық - әйел болып табылады. Өйткені, бұл кеңістік
(ғарыш) - әйелдікі. Оның ішіндегі жасау, дүние де әйелдің өзіне тән.
Еркектің әлемі - үйдің табалдырықтан шыққаннан кейін басталады. Үй -
әйелдікі, түз - еркектікі. Киіз үйде әр нәрсенің, әр заттың өз орны болғаны
сияқты әрбір отбасы мүшелерінің де жанұяда өз орны бар.
Бұл тәртіп, жүйе бұзылмауы тиіс. Яғни әйелге тән заттар өз тарапында
болып, еркек жағына ауысып кетпеуі керек. Киіз үйдің босағасында үйдің
"иелері мен кие рухтарына" құрмет көрсетілуі тиіс. Босағаның оң жағында
отбасының иесі бар. Киіз үйдің ортасында ошақ орналасқан.
Ол-әлемнің, жанұяның, әулеттің орталығы мен ынтымағының символы.
Әлемнің бағанасы болса, киіз үйді ұстап тұрған тіректер - "дүниенің тірегі"
деп аталатын жекелеген қазықтармен теңестіріледі. Уақыт өте келе киіз
үйдегі шаңырақтың мифтік - діни функциясы түтіннің шығуы үшін шаңырақтың
үстіңгі жағында жасалған түңлікке (түтіндік) ауысқан. Тіректің сынуы немесе
шаңырақтың ортаға түсуі жаман ырым саналып, бәленің басы ретінде
қабылданады. Спенсер мен С.Гиллен осы қасиетті тірек сынғанда, бүкіл тайпа-
ру қаралы күн кешіп, соңында тізе бүгіп, өздерін өлімге қиғандығы туралы
аңызды еске салады. Киіз үй - ғарыштың (космос) символы, кіші нұсқасы.
Көшпелілердің киіз үйі әлемнің орталығында орналасқан іспетті, ал оның
шаңырағы -әлемнің тірегі ұғымын береді. Яғни, көпшелі адам әрдайым
қасиетті, киелі мекенде, космостық әлемдер арасында құрылған байланыстың
жүзеге асуы үшін жол - кеңістік - шаңырақ арқылы әлеммен үйлесімділікте
өмір сүруге тырысады. Отаудың шаңырағы мен тірегі Көк аспанның тірегі
секілді, отау кіші бір космос - кіші әлем секілді. Адам осы көк күмбездің
(аспан) астындағы орны мен кіші күмбез (отау) ішіндегі орны арасындағы
үндестіктің сақталуын қадағалауы тиіс. Киіз үйге космостық форма (пішін)
берген ең негізгі тірек-шаңырақ. Негізінде, Азияның діни ғимараттарындағы
көк күмбез символизмінің сан ғасырлық тарихы бар.
Макрокосмостық байланыс деңгейінде ғарыштық бағана (ось) - ағаш, тау,
төбе, тірекпен, ал микрокосмостық деңгейде болса, үйдің орта тірегі немесе
шаңырақпен үйлестіріледі [7, 341б.].
Бұл әр үйдің шаңырағы "ғарыштың орталығына" сай орналасқан деген сөз.
Дәстүрлі дүниетанымда әлемдік дәлдік, яғни ғарыштық орталық әрбір нүктеде,
барлық жерде бірдей бар екендігін көрсететін табиғат заңы кең тараған.
Шаңырақ пен бағана арасында функционалдық байланыс бар. "Бағана" сөзі
сахаларда (якуттарда) Тәңірге барар жол, тірек, мағынасында қолданылады.
Әрбір шаңырақ көкке үласу қабілетін білдірсе, құрбандық шалу – Тәңірмен
үндесудің жолын білдіреді.
Шаңырақ Тәңір мен адам арасындағы қатынасқа түсу мүмкіндігін береді.
Бұл мүмкіндікті дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлемнің құрылысы,
жаратылысы беріп отыр. Шындығында, бұл құрылыс-жүйе, бір-бірін өзара
байланыстырып тұрған орта бағананы бойлай үш қабаттан тұратындай етіп
үйлескен. Әлемде бірінің үстіне бірі орналасқан үш үлкен қабат бар. Бұлар
орталық тұстан өтетін бағана арқылы өзара байланысты болғандықтан, бір
әлемнен екіншісіне өтуге мүмкіндік туғызады. Экстаз хәліндегі қамның
(бақсы) рухы да көкке немесе жер асты әлеміне "мистикалық сапар" жасарда
осы "түңлік-бағана-шаңырақты" қолданады.
Демек, дәстүрлі түркілік дүниетанымын әлемді өзара вертикал
кеңістіктер арқылы Тәңірге апарар жол болып табылатын бағаналармен
байланысқан үштік әлем түрінде елестеткен.
1.2 Түрік мәдениетіндегі әлем үлгісі
Дәстурлі түркілік дүниетанымда космологияның көшірмесі болып табылатын
адамның жаратылуы да әлемнің орталығында жүзеге асқан. Мысалы, Месопотамия
мәдениетінде адам Жер жүзі мен Көк арасындағы "көпірдің" орналасқан жері -
"жердің кіндігі-Жерұйықта" дүниеге келген символдық бейнелеулер түркілік
космсологияның да негізгі ұстындары болып табылады. Негізінен, ескі түркі
космологиясы "Жерүйық" түсінігі төңірегінде қалыптасқан. Түрік жұрты,
"түркі ордасы," яғни билеу, басқару орталығы, дүниенің төрт бұрышының
түйіскен жерінде, яғни дәл ортада, әлемнің кіндігінде орналасқан [7,
341б.].
Жалпы алғанда, әрбір мекен ету, отанға айналдыру процесі - алғашқы
космогонияны (әлемнің жаратылуын) жаңғырту болып табылады. Шаңырақты,
мекенді киелі, қасиетті отанға айналдыру үшін оны Тәңірмен байланыс құруға
ыңғайлы жағдайға келтіру керек. Адам өз әлемінде өмір сүруі үшін алдымен
қоршаған сыртқы әлемді ритуалдық рәсімдер арқылы оны қайта жаратуы қажет.
Әрбір жаратылыс әр нәрсенің бастауындағы космогониялық әрекетті қайта
жаңғыртады. Сондықтан әрбір құрылыстың іргетасы әлемнің орталығына
орналасқан деп ессптелгеп. Қазіргі кездегі жаңа құрылыс саларда "ірге тас
қалау" дәстүрін де алғашқы космогониялық әрекетті қайта жаңғыртудың
өзгерген формасы ретінде қарауға болады.
Әрбір кеңістіқ трансцендентальды ата мекенге айналуымен ғана емес,
сонымен қатар нақты уақыттың мифтік уақытқа айналуы арқылы да дәстүрлі
қоғам адамының киелі, қасиетті отанына айналады. Яғни, әрбір ритуал киелі
мекенмен ғана емес, сонымен қатар қасиетті уақытпен, яғни тәңірлік
жаратудың алғаш рет жүзеге асырылған уақытында өтіп жатады деген сөз.
Демек, отанға айналған топырақ немесе шаңырақ құдайлық жаратудың қайталануы
болып отыр [7, 341б.].
Олай болса, әлем, киіз үй және адам болмысы арасында ұқсастық құруға
мүмкіндік бар. Адам тәні де үйдің құрылысына ұқсас. Бұлар үш әлем
арасындағы симметриялар мен ұқсастықтарды көрсететін категориялар, олардың
араларындағы байланыс жолдарын, бірлікті, ғарыштық бірлік пен тұтастықты
көрсетеді. Яғни, үштік космостық функция концепциясы "Әлемнің Бірлігі"
түсінігіне қайшы келмейді.
Әрбір жаратылыс, космогония немесе антропогония болсын, бір орталықтан
басталып, бір орталықтан аяқталып жататын үздіксіз процесс.
Бұл процесс "әлемнің кіндігі немесе орталығында" жүзеге асып жатады.
Әлемнің кіндігі -Жерұйық ең алғашқы құдайлық бастаманың, яғни адамның
жаратылыс негізі болғандықтан да қасиетті. Дәстүрлі көшпелі қоғам адамның
ашық космоста тіршілік етуге мұқтаж екендігін сезінуі қарапайым құбылыс
емес.
Әртүрлі кеңістіктерде анықталғанындай, "шаңырақ-түңліктердің" нақты
дүниетанымдық қызметі, жоғарғы (трансценденталь) әлеммен осы жол арқылы
байланыс құрудың зәрулігі өз универсалдылығы мен өміршеңдігі көшпелі дала
өркениетіне терең із қалдырған [7, 341б.].
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы бақытқа ұласуды және Тәңірмен
байланысты қамтамасыз ететін метафизикалық-символдық құбылысты білдіретін
"Көктің тірегі", киіз үйдің "шаңырағы" сияқты түсініктер исламның енуімен
бірге формалық және мазмұндық өзгеріске ұшырап, мұсылман түркілерде "құтб"
яғни, тірек ретінде жалғасын тапқан. Яғни, Тәңірмен байланысу сопылық
дүниетанымның енуімен бірге ешқандай құралсыз (Жерұйық, Шаңырақсыз) тікелей
кемел адам арқылы жүзеге асатын болды. Мысалы, мұсылман түріктер "құтб-ул
ақтаб"- "тіректердің тірегі" ретінде ілімі және рухани жолы арқылы Тәңірге
жөн сілтер ұстаз деп Әзірет Султан Қожа Ахмет Иасауиды таныған.
Сонымен қатар, дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы жердің "идуқ", яғни
Тәңірдің берген құты, сыйы деген түсінігі сопылық дүниетаным әсерімен
Тәңірдің "көрінісі" ретінде ұғыныла бастады. Яғни, әлем Тәңірдің сипаттарын
шағылыстыратын. Оның "Бар" және "Бір" екендігін көрсететін
кеңістік ретінде жаңа түсінікке ие болады. Дәстүрлі түркілік дүниетанымда
адам әлемнің үйлесімділігіне қызмет ететін болса, Иассауи ілімінен кейін
олем Тәңір тарапынан жаратылған адамның қызметіндегі болмыс ретінде
танылады. Өйткені,исламдық дүниетаныммен бірге адам "Әлемнің кіндігіне"
айналды.
Яғни, адам әлемнің жаны, рухы дәрежесіне көтерілді. Бұрын әлем
мәңгілік деп есептелетін болса, Иассауи дәстүрлі дүниетанымдағы әлемді
кеңістіктерге бөлу арқылы мағыналандырылған құндылықтар жүйесі енді жаңа
сапалық мәндегі тұтастыққа жетіп, барлық әлемдік қабаттар, кеңістіктер мен
бағыттар Тәңірдің сипаттық ақиқатына айналды. Яғни бөлулер тұтастыққа орын
берді. Әлемнің құрылысындағы құбылыстар мен ерекшеліктер тікелей адамның
рухани хәлдері мен моральдық психологиялық мақамдары ретіндегі түсінікке ие
болды. Қысқаша айтқанда, әлем адамға айналды. Яғни, болмыс тұтастық, бірлік
(таухид) сатысына көтерілді. Осылайша адамның әлемдегі орны исламдық
дүниетаным арқылы толықтырылды. Бұл процестердің толығымен Иассауи ілімінің
негізі болып табылатын еркін сұхбат әдісі арқылы құбылыстық, әрі мазмұндық
тұрғыдан жүзеге асқандығын толық айтуымызға болады [7, 341б.].
"Әлем үлгісі" категориясын анықтауда осы ұғымды В.Н.Топоровтың
түсіндіруі пайдаланылды. "Әлем үлгісі - сол дәстур ішінде әлем туралы
жүйелі және операциялық аспектілерде алынған түсініктердің барлық жиынының
қысқа және қарапайым бейнесі [8, 468б.].
"Әлем үлгісі" ұғымы ғарыш туралы білім ғана емес, сонымен бірге
құндылықтар субординациясын өткізетін бағалар, тіршілік формалары енетін
"дүниеге көзқарас". Бұл категорияларды тарата айтайық. Жазуы жоқ қоғамда
дүниеге көзқарастың аксиологиялық, аспектісін қалпына келтіру қиындықтары
оның үлгісімен бейнеленген онтологиялық аспектісін (қоршаған әлем туралы
тұтас көзқарас) ғана игеруге мүмкіндік береді.
"Әлем" түсіндірмесі екі ұғымға (дүниеге көзқарас және әлем үлгісі) бір-
бірімен сәйкес келеді. Бұл барлық универсум емес, тек оның адамиландырған
элементі ғана, басқаша айтқанда, адам игерген әлем. Мәдениет иелерінің өзі
әлем үлгісін салт-дәстүрде, мифтерде, бейнелеу образдарында жасай отырып,
канондап және туындата отырып, оны тұтас күйінде санамен меңгере алмауы
мүмкін. "Үлгі - үлгінің ол туралы, оның қасиеттері мен құрылымдары туралы
білімді сақтап, кеңейтуге, тұпнұсқаны қайта түзеп немесе меңгерте қызмет
ететін түпнүсқалық анологы әрқашан түсіндіру, болжау немесе эвристика
құралы ретінде танымдық қызмет атқарады [10, 840б].
Үлгі ардайым нысанды түгелдей емес, оның белгілі бір жақтарын,
функциялары мен қалып-күйін туындатады, бұндайда тандау ісінің өзі танымның
маңызды буыны болып табылады. Үлгілеу қажеттілігі тікелей нысанның өзін
зерттеу мүмкін болмаған, қиындық келтірген, мөлшерден тыс уақытты керек
еткен т.с.с. жағдайларда туады. Үлгі жасау — әлемді игерудің көне әмбебап
тәсілдерінің бірі.
Әлем үлгісін қоса алғанда, өмірде бар заттар мен құбылыстардың үлгісін
құру мен үйрену адам санасының көне формасына да, қазіргі формасына да тән.
Тіпті, ең қарапайым көркем актіде - жартасқа салынған мамонт я бизонда -
толық емес аналогия толық күйінде
Қабылданады бейнеленгеннің жансыз, қозғалуға қабылетсіз екені біліне
тұра, олар жанды қозғалыстағы нысанның аналогы мен үлгісі ретінде
қабылданады. Бұл процестің қажеттілігі адам өмірінің маңызды
қажеттілігімен байланысты, өйткені, әлем үлгісін жасау (адам санасы арқылы
ұғылатын шындық дүние туралы құрылған мәліметтер де бұған енеді) мәдени
жүйенің бекіп, тұрақтануына және рудың аман қалуына жол ашты [11, 260б.].
Барлық рухани мәдениетті синтездеп, күллі тарихи тәжірибелі жинақтау
арқылы философия адамның дүниедегі құндылық өлшемдерін сараптап отырып
айғақтайды.
Құндылық өлшемдері философияда тыс жүйелерде де құрылады. Олар әр
түрлі дүниетанымдық, үлгілердің түрлері арқылы білінеді.
Біздің диссертацияда зерттеген мәселемізде бейнелеу өнерінің, ілкі
мәдениеттегі әлем үлгісін құндылық тұрғысынан танудағы рөлі зор, өйткені,
бейнелеуде ежелгі қоғамның рухани құндылық сипаты байырғы
қалпында сақталған [12, 129б.].
Әлем үлгісі этникалық қауым үшін реттілік, үйлесімділік түрінде
қабылданады, сондықтан да әлем үлгісінің негізгі қызметі- қауымының
психологиялық қорғаныс қызметі.
Бізге жеткен ежелгі әлем үлгісінің фрагменттеріне сүйене отырып оны
өзара байланыстағы шынайы болмыстың мифологиясы ретінде әрі логикалық
тұтастық қалпында жаңғыртуға болады.
Айтылған жүйе бойынша құрылған әлем үлгісі қай халыққа тән болса дағы,
оның қоршаған ортамен, болмыспен әсерлесу негізінде күйзеліске ұшырамау
үшін, оның этникалық бейсаналық деңгейінде қорғаушы механизмі болуы шарт,
ол этникалық әлем үлгісінің ішкі тұтастық қалпын сақтап қалады.
Адамзат қоғамында әлем үлгісі ерекше маңызды орын алады. Оның
көмегімен адамдар қоршаған ортаны түйсініп, қатынас, байланыстық
заңдылықтарын қалыптастырады, білімі мен тәжірибесін жүйеге келтіріп өзінің
сезімі мен қажетін білдіреді. Үлгі адамдардың танымдылық қаруы және тылсым
дүниемен іштесу құралы. Сондықтан да әлем үлгісін жақ-жақты зерттеу, оның
этникалық қалыптасуын жүйелі талдау айрықша құнды болмақ.
"Мәдениеттегі үлгілеудің жалпы қағидалары" атты бірінші тарауы екі
баптан тұрады. Бірінші тарауда, дәстүрлі мәдениеттегі жәдігерлерде көрініс
тапқан байырғы әлем үлгісін зерттеудін теориялық бастаулары мен
методологиялық шешімдерін мазмұндауға арналған. Жүйелі талдаудың заты
болған әлем үлгісі екі тұрғыдан қарастырылады. Біріншіден, ол әр тектес
жиынтық емес, бір-бірімен тұрақты түрде ықпалдасатын, құрылымы өзара
байланысты ішкі жүйеден тұратын күрделі тұтас қалпында көрсетіледі.
Оны тұтас синхрондық тұрғыдан болмыс динамикасынан бөліп алған
жағдайда, осы аспектімен қарастыра аламыз. Бұл жайт – идеалды жай, ол
сондықтан үлгіні қайта құру кезінде методикалық тәсіл ретінде ғана
пайдаланылады.
Екіншіден, шындық өмірдегі жағдайлар әрқашан динамикалы және нақты
тарихи процестерге тәуелді болады, сондықтан әлем үлгісін оның ортамен
өзара қарым-қатынастығы күйінде ұсыну қажет, яғни, әлсм үлгісіне
мәдениеттің ішкі жүйесі ретіңде (бұл тұста мәдениеттегі әлем үлгісінің
функциялары айқындалады) әр түрлі әлем үлгілерімен байланыста және қоршаған
табиғаттың ішкі жүйесі ретінде қарау керек. Атап айту қажет, алайда әлем
үлгісі мәдениеттің "қатардағы" элементі емес, оның құрылымы- "ұйытқысы",
бұл "ұйытқының" анықталмай тұрып белгілі бір мәдени ортақтастықтын болғаны
туралы сөз ету мүмкін емес.
Ілкі әлем үлгісін зерттеуші ғалымдар тарапынан "ұжымдық бейсаналық"
(коллективное бессознательное) та айрықша мәнге ие болып жүр. Қазіргі
антропологияда мәдениеттің этосы, дәлелі образы мен құндылықтар бағамы және
менталитет ұғымы қолданылып жүр.
Этос кейінгі кезде мәдениеттің моральдық және эстетикалық аспектісі
ретінде түсіндірітіп жүр, сонымен қатар этос ұлттың моральдық, эстетикалық
стилі мен талғамы. Этос ұлттың өз-өзіне, дүниеге қатынасының бүркемелі
негізі. Кейде оны әлеуметі шарттыланған мінез-құлықтың эмоцияналдық сапасы
деп те атайды.
Этос қолданымы мәдениеттің құндылық шамаларын мәдениеттің "өз ішінен"
мәдениет иесі көзімен қарауға себеп болады. Этос мәдениетінің моральдық
және эстетикалық бағамы жүйесі ретінде әлем үлгісі, әлем образы
түсініктерімен тығыз байланысты. Бұл түсініктер ең бірінші когнитивтік
мәнге ие. Этос ұғымының (кұндылық) аксиологиялық өлшемдермен мағыналас
болғанмен де, мәдениет зерттеушілер, аксиологиялық өлшемдердің мәдениеттің
сырт сипатына қарай негізгі тірек идеяларын анықтауға пайдаланса, этос сол
мәдениет иесінің көзімен өз ішінен қарауға мүмкіндік береді, осы арқылы
белгілі бір халықтың ұлттық әлем үлгісі туралы біліміміз нақтылана түседі.
Ұлттық әлем үлгісі мен сол ұлттың дәстүрлі санасының астасып жатқан жалпы
сипаттамасын санамалап көрсек төмендегіге саяды.
1. Біз жоғарыда айтып өткендей ілкі үлгілеу жүйесі мен көнеліктер
санасында әлем бейнесі тұтас қалпында көрініс табады.
2. Мәдени топтың қалыптасқан әлеуметтендіру үрдісі негізінде әлем
үлгісін "дұрыс" қалпында сақтап, ұрпаққа жеткізу.
3. Дәстүрлі сана, әлем үлгісі есебінен ұлтқа тән әдет-ғұрыпттарын
қалыптастырып, ұлттың "ішкі саясатын" реттеуші салт-дәстүр, өнер мен
идеялогиясын шарттылайтын автостереотипті (өз образын) сомдайды.
Сонымен қатар, сыртқы саясатты айқындаушы гетеростреротиптерді (бөтеннің
образы), яғни бөтенмен қалыптасудың шарттарын белгілейтін этникалық
жүйелерді де тудырады.
4. Әлем үлгісімен дәстүрлі сананын әлеуметтік талаптарға, қоғам
дамуының кезеңдеріне және басқа мәдени топтың әлем образына құндылық
өлшемдерімен дәстүріне қайшы келмейтін, кірігуге бейім қабілетінен басқа,
бөтен мәдениетке қарсыласу сияқты қасиеті бар оқшау мәдениет құруға да
бейім. Сонымен әлем үлгісі сияқты дәстүрлі сана да сыртқы әлемнің құбылмалы
тарихи болмысына сай өзгеріске ұшырап отырады.
Әлем үлгісін зерттеуші ғалымдар халықтың дүниені қалай танитындығын
емес, сол таным нәтижелері: космологиялық, онтологиялық, эсхатологиялық
жүйелерді зерттейді.
Кейбір антропологиялық еңбектерде әлем үлгісі тек этнографиялық
абстракция денгейінде көрсетіліп жүр, яғни "тағылық философиясының" тұтас
образын беріп, "жабайылар" үшін олардың философиялық жүйесін үлгілеу ниеті
басым. Әлем үлгісін зерттеу антропология үшін зерттелуші ұлт өкілі ретінде
мәдениетке ішінен қарап олардың мәдениеті бұрмалаусыз дәл зерделеу үшін
қажет.
Егер бұл тұжырымдарды жоғарыда айтылған бағыттар бойынша бағамдасак,
әлемнің космологиялық, онтологиялық бейнесі мәдениеттін тұпқазығының
айналасындағы мәдени дәстүрдің екшеуленген формасына айналады, әйтсе де бұл
мәдениеттің тұпказық мазмұны бола алмайды.
Мәдениеттің түпкі мәнін ашу үшін оның әлем үлгісіні өзгеру процесін
қарастыру керек. Ол үшін мәдени топтың бейімделуінің үш денгейі де шет
қалмауы керек.
Адамның белгісіз және ретсіз әлемге алғашқы мәдени бейімделуі, оның
тіршілік әрекетін орнықтыратын бейсаналық шартты үлгілерін тудыруында (бұл
мәдениеттің негізгі мәніне үйлес).
2. Дүниенің ауыспалы ықпалына сай мәдени дәстүрлерді "қайта
өндеу" арқылы бейімделу.
3. Әрбір мәдени дәстүрдің шынайы болмысқа бейімделуі сол мәдени топ
жүйесінің қоршаған ортаны қабылдау ерекшелігімен және оның санасына
өз мәдениетін жүйелеуші ережелер мазмұнына қайшы келер ақпараттарды
өкшеумен жүзеге асады.
Мәдени жүйені қайта қалпына келтіруде әлемді игеруін адамзат
жинақтаған мол мәдени байлықтың қандай ескерткіштеріне сүйенген жөн? Мәдени
құбылыстарға әлем үлгісінің элементтері ретінде қарау бұл сауалға жауап
табуға кемектеседі. Әрбір мәдени бірлестік жүйенің өзара байланысты
элементтері түрінде өзінің әлем үлгісін туындатып отырады.
Түркі- қазақ аңыздарының ежелгі түрлерінде санының нық қалыптасқан
жүйесімен, үйлесімді құрылған әлем үлгісімен кездесеміз, өйткені, байырғы
аңыз-әпсаналар логикасы - игерілген болмыс логикасы. Мифтік текстке
қарағанда, ауыз әдебиетінің басқа түрлері танбалық жүйеде қайта өңдеуге
ұшырап отырған. Мифтік текстердің таңбалық жүйеде қайта өңдеуге жатпауы
онда әлемді сезімдік қабылдаудың сипаттау жоспарының болмауына байланысты
шығар?! Ауыз әдебиетінде таңбалық қайта өндеулер архетиптік әлем үлгісі
негізінде жасалған: "Адами" жүйелер мен схемалар антропоцентристік ұғымдар
тілінде сипатталатын ортаға да таралады. Мысалы, үйелмендік қатынастар,
туыстық жүйе, жанұялық байланыстардың аспан денелері атауларындағы үйлесуі
және сол жұлдыздарға айтылатын аңыздардың мазмұндық байланысы.
Мифтік әңгімелер мәдениетті түсінер мәдени кодты бекітті, әлем
үлгісінің сюжеттік барысын уақыт талқысына салып, дәуірлер қолданысына
берді. Мәдени код түйсікті әлемнің қайшы полюстарын сәйкестіріп, оның
байланыс тәсіліне айналды. Сондықтан да миф таңбалық мәтін.
Дәстүр - мәдени код категорияларымен ойлау. Мәдени код белгілі мәндік
бірлестік ретінде ерекше заттарға телінеді. Бұл заттар жерлеу, үйлену,
немесе құрбандық шалу рәсімдерінде айрықша қызмет атқарады. Мәдени код
ұжымдық бейсаналық формаларымен байланысты болғандықтан, күллі мәдениетке
тән, бұл әсіресе, шығыстың таңба және ауыз әдебиетінде айрықша көрініс
береді. Дәстүрлі мәдениет бір есептен ішкі өзегінен қайта жаңғыратын дайын
мәтіндер мәдениетті. Дайын мәтіндерді ықшамлап, оны қорытып таңба немесе
ауыз әдебиеті негізінде ұйыстырған. Канттың сөзімен айтсақ, бұл моральдық
білімнің мәтіндік ұйысқан жүйесі.
Дәстүрлі мәдениет қазақ даласында филологиялық кейіпке енгенменде әуел
бастауын тас таңба негізінде нақышталған архетиптік канондардан негіздейді.
Мәдениет тарихи рефлексияға бейім болғандықтан, байырғы канондардың өңін
өзгертіп, мән-мағынасын жанғыртып отырған.
Мына бір қызықты жайтты атап айту қажет. Көне бейнелеу өнері мен
оларға байланысты айтылып жүрген ауызекі мәтіндерді зерттеу нәтижесінде
шығармашылық әрекеті әсерінен пайда болатын адам мінез-құлқының әр
формасында туындайтын адам психикасының фундаментальдық ерекшеліктерін
зерттейтін психофизиология мен эксперименттік психологияның нәтижесі сәйкес
болып шықты.
Келтірілген дәлелдер магиялық алғашқы қауымдық түплогикалық ойдан
ғылыми ойдың бір өрістілітін көрсетеді, тек олардың бағыты мен мотивтерінің
әр тектілігі ғана ерекшеленеді. Таңбалыдағы жартас суреттері
космобиологиялық нышанға ие. Европаның ғылыми жүйелеу бойынша қарасақ, көне
суреттер мен аңызлар қазіргі ойлау логикасына сыймайтын хаостық
құбылыстардың жиынтығы сияқты әсер қалдыралы. Оның себебі, алғашқы қауымның
экологиялық, қоғамдық ерекшеліктері ескерілмеген жағдайдағы бұрмалаушылыққа
байланысты. Ілкідегі дүние туралы ұғымдардың уақыттық кезеңін космологиялық
немесе мифопоэтикалық деп атауға болады, сол кездегі мәтіндердің
семиотикалық мәні космостық үйлесімділік пен хаостық ретсіздіктің күресінен
тұрады.
Ежелгі сана үшін әлеуметтік факттер зат ретінде де, әрі белгілі бір
тұжырымдар кейпінде де қабылданады. Ал олардың байланысы таңбалар арқылы
жүзеге асады. Сонымен комологиялық кезеңдегі мәтіндердің негізгісі және
бастауы ретінде төмендегі үш түрлі схеманы ұсынуға болады:
1. космологиялық схеманың өзі
2. туыстық және жыныстық қатынастарды көрсететін схема
3. тарихи және мифтік дәстүрлер схемасы
Аңыздар мен тарихи әпсаналар сияқты екі жайтты біріктіруші тәсіл -
диахрондық (өткен шақ туралы баяндау) және синхрондық (осы шақты түсіндіру
тәсілі). Диахрондық пен синхрондықтың ажырамас қосарлы байланысы - ілкідегі
дүниетанымдықтың негізгі ерекшелігі.
Көне мәдениеттің заттық әлемін бір ғылыми жұмыстың аясында түгелдей
қамту мүмкін емес болар. Сол себепті де элементтік және құрылымдық жағынан
неғұрлым толыққанды және әлем үлгісін толық бейнелейтін мәдени ескерткіштер
тандалып алынды. Ілкі замандардан бастап, бүгінгі қазаққа дейін созылған
мыңдаған жылдардың жемісінен тас дәуірінен бері қарай жалғасып келе жатқан
ұзақ дәстүрдің іздерін байқауға болады [13, 128б.].
Қазак мәдениеттануы мен өнертануы қайта қалпына келтіру саласында
елеулі табыстарға жетті. Жергілікті материалды мұқият зерттеу қазақ көне
өнеріне философиялық сипаттаушы-жүйелеуші, эстетикалық және құрылымдық
талдау жасауға жол ашады.
Сөйтіп, диссертацияда әлем үлгісі таным құралы ретінде
қарастырылды.
Ілкі мәдениеттегі әлемді мифтік үлгілеудің негізінде бір ғана басты
онтологиялық идея болды - ол "үйлесімсіздіктен", "реттіліктің" тууы. Дүние
жаратылысы, байырғы үлгілеудің құрылымы мен оны құраушы жүйелерді
қалыптастырушы ретінде айтылған жайт негізгі түпқазық болады.
Ілкі медениетте, кеңістік пен уақыт, табиғи және әлеуметтік
құбылыстарды үлгілеуде мифтік уақытта өз есебін тіршіліктің алғашқы
жаратылу сәтінен, үйлесімсіздікті реттеуден бастайды да, әдеттегідей әлемік
апатпен аяқтайды.
Мифологиялық сана қалыптастырған әлем үлгісіндегі кеңістік пен уақыт
туралы түсініктер элементтік оппозициялар құрғанымен де, негізгі құрылымды
өздерінің әретекттілігімен және әр түрлі қабаттардың бірдей теңдестігімен
ерекшеленетін тұтас кеңістік уақыттық континум-хронотопты құрайды.
Хронотопты көзқараспен құндылық көзқарас тікелей байланысты яғни, әлемді
үлгілеуде, оны ретке келтіруде және осыған сәйкес қауымдастық пен табиғат
арасындағы үйлесімдікті құндылық тұрғысынан шешеді [14, 357б.].
Кеңістік пен уақыт туралы ұғым мифтік дәуірдегі дүниетанымдық жүйесіне
де негізгі "тупқазык" болып табылады. Уақытты игеру әрекетінің көптеген
мысалын біз байырғы мәдениеттен таба аламыз. Уақытты тоқтату талпынысы мен
архетиптерді нобайлау дестүрлі салтпл орындау арқылы жүзеге асырылатын. Осы
қайталау арқылы адам оқиға алғаш откен уақытқа көшетін. Бұл сәтті М.Элпаде
былай деп белгілейді: "парадигмалық әрекеттердің әсерінен кейбір іс-
әрекеттер (немесе зат) шынайылыққа ие болса ғана тұрмыстық уақыт
ұзақтығының бүркеме тоқтауы жүзеге асады [15, 216 б.].
Жай уақытга істелген күйбең тірлік құдыреттіліктен ада болады:
Заңды құбылыстардан әр түрлі амалмен қорғану мен уақытта қайта
айналдыру қажеттілігі үйлесіп жатыр. Уақыт айналымы Дүние Жаратылысының
космогониялық актісінің қайталануы бұл құдіретті құбылыс тарихты да басынан
бастауға әкеледі. Циклдік ұғымды тудырушы Ай деп болжауға болады. Айдың
айналуға байланысты жарық бетінің азайып, толығуы, еліммен жаңарып қайта
енуге баланатын. Ең ежелгі уақыт өлшемі де айлық цикл болған. М.Элиаде бұл
процесті "мәңгіліх оралу" деп аталған. Бұл "мәңгілік оралу" уақытпен
қалыптасудың әсері тимеген "онтологияга куә болады...". Ол тіршілікке еш
әсер етпейді, өйткені өзі үзіліссіз жаңару үстінде.
Әлем үлгісінің негізінде бір ғана басты онтологиялық идея болды -ол
Хаостан Космостың тууы Әлем Жаратылысы. Ілкі мәдени жәдігерлердің қайсысына
болмасын, қалыптастырушы осы идея көрініс береді, тек уақыт өте келе
алғашқы мәні көмескілене берді.
Көрнекі формаслардың мәнін ашар кілті осы форманы тудырушы мифтік
санадн іздейміз. Біз мифтік сананың ерекшеліктері мен қызметін тәптіштен
баяндауымыздың себебі, ежелгі архетиптік формаларды пайымдау үрдісі осында
туған [16, 180б.].
Әлем үлгісі туралы идеялар ғасырлар бойы халық жадында сақталып
ұрпатан-ұрпаққа таратылады. Олар халықтық салт-дәстүрдің барлық түрінде
көрініс береді, алем үлгісі мәдениеттің ұйтқысы.
Мәдениетте әлем үлгісі бейнеленген ескерткіштердің болуы медениеттің
өзіндік сапасын білдіреді. Өз үлгісін жасау, бұл – мәдениет дамуының шырқау
шыңы, даму жолын біржолата таңдау көзі.
Үлгілеу мәдениеттегі тұпнұсқа туралы бүркеме ақпаратты ескеруге негіз
болады, яғни әлем үлгісі мәдениет туралы ақпаратты сақтау болып табылады
да, мәдени жад ретінде әрекет етеді.
Әлем үлгісі медениеттің жады мен өзіндік сапасы ретінде көріне отырып,
медениетке бейтарап қатынаста болғандай, алайда оның қызметі бұнымен
шектелмейді. Қалыптасып алған сәттен-ақ елек үлгісі мәдениетке өзі ықпал
ете бастайды.
Әлем үлгісі мәдениеттің өткен кезең туралы "естелігін" бойына жинап,
кәзіргі мәдениетті тұрақтандырып, оның болашақта даму өрісін болжайтын
қызметтері мәдениеттің жады мен сапасын нығайта түседі.
Мәдениеттегі әлем үлгісінің жады мен сапасын идеялық және материалдық
бейнелерінен көреміз. Әлем үлгісінің материалдық бейнесі кеңістіктің
неғұрлым қажетті деп саналатын жерлерге орналастырылған. Қарапайым
тұрмыстық затты жасаудың өзі қасиетті мәнге ие болып сол арқылы әлем
үлгісінен орын алған.
Қазақтың ілкі мәдени жедігерлеріндегі әлем үлгісі бейнесіне
мәдениетгің касиетті жады мен сапасы ретінде қарау мәдени құбылыстарды
қайтадан ұғынуға, талқылата сипаттауға сеп болды.
Екінші бапта "Қазақтың ілкі мәдени жедігерлерінде бейнеленген әлемнің
ежелгі үлгісі" адамзат тірлігін түбірімен өзгерткен архитектоникалық және
қолданбалы өнер туындылары негізінде зерттеледі.
"Дуалдық принцип бойынша құрылған палеолит қоғамының мүшелері қос
фратрияны табиғатта бір-біріне карама-карсы келетін заттармен,
құбылыстармен, көріністермен байланыстырған болатын (Күн фратриясы мен түп
фратриясы ақ фратрия мен қара фратрия т.б.). Абстракты ой-сананың дамуы
нәтижесіндегі неолит адамдары бұл қарапайым ойды бүкіл табиғаттағы киелі
күштер мен кесірлі күштердің өн бойғы күресі идеясына айналдырғандығын
байқауға болады, Скиф өнерінің маманы Д.Раевский грек мағлұматтарына
сүйеніп, скиф мәдениетіндегі әлем үлгісінің, қысқаша жүйелік кестесін
жасады. Біз үшін оның маңызы өзіміз сөз етіп отырған ежелгі кезендегі
әлемнің үштік үлгісін қайталауы [17, 246 б.].
Жоғарғы Орта
Төмен
Құдайлар әлемі Адамдар әлемі Жер асты әлемі
Аталмыш үштік үлгісі көне түркі мәдениетінен де табамыз. Түркілер
дүние жаратылысын былай бейнелейді: "Жоғарыда көк аспан төменде қара жер
пайда болған кезде екеуінің арасында адам баласы пайда болды". Ғ.Айдаров
бұл жолдарын бірде "Жоғарыда көк аспан..." деп аударса, кей жерде "Жоғарыда
Көк Тәңірі..." деп келтіреді [18, 217б.].
М.Бахтан кезінде, туындының өзекті жүйесін пайымдау үшін өз ойын
ұсынған болатын. Ортағасырлық әлем картинасын жаңғырта отырып ол былай деп
еді: "Бұл картинаға кеңістік құндылық тұрғысынан өспеттеу тән" Тура
айтқанда, бұл архаикалық сана тудырған әлемнің тік үлгісі [19, 316б.].
Ежелгі өнер салт-дәстүрдің ажырамас бөлігі болып саналады. Біздің
ойымызша байырғы бейнелеу өнерінің қасиетті мағынасына, діни-тұрмыстық салт-
дәстүрлердің мәні арқылы қарау керек.
Көнеліліктердің рухани тірлігін түйсіну үшін М.Элиаденің еңбектерінің
мәні зор. Оның көзқарасы біздің ілкі әлем үлгісі концепциясын жасаудағы
архитектоникалық бастаудың орны туралы ойымызға әсері болғандықтан
М.Элиаденің негізгі тұжырымдарын еске сала кетуді жөн көрдік. М.Элиаде көне
адамдар қоршаған ортаны, жоғары космостық денгейдегі тылсым дүниенің,
"сыңары" ретінде қабылдайды деп нақтылайды. Адам еңбегінің нәтижелері мен
адам әсер еткеннің бәрінен "тылсым архетип" білінеді. Космостық үлгі мен
қасиетті архетиптің үйлесімділігі көне адам әрекетін заңдастырып отырады.
Белгілі бір нысанды киелендіру салт дәстүр арқылы жүзеге асады. "Негізінен
киелі шынайылықка айналады, тек киелілік көна заттарды жаратып өмірін
ұзартады және әсерін күшейтеді" дейді,-М.Элиаде. М.Элиаде өз зерттеуіне
сүйене отырып былай дейді: "Қандай болмасын жаратылу - дүниенің
космогониялық жаратылу болмысын қайталайды...". Кеңістік пен қатар
заттардың да космостық прототипі болады. Адамзат әрекетінің жемісті болуы
ол өзіне дейінгі құдайлар мел бабаларының ісін қайталауына байланысты. Бұл
салт-дәстүрге қатысты. Дәстүрдің мақсатының өзі, осы ғасырлар бойы
қалыптасқан үлгілі әрекетті қайталау.
Ілкі мәдениетті зерттеуде, қолөнер туындыларына баса назар аударылып
келді. Ал ежелгі тас мүсіндер мен петроглифтерге негізінен этнографиялық
сипаттама ғана жасалды. Оның зияны ілкі мәдениет үлгісін бұрмалап көрсетуге
әкеліп соғуы мүмкін. Айтылған жәдігерлерін адамдардың санасы мен
жаратылысты түйсінуіне тұтас шынайы болжам жасау мүмкін емес.
Ежелгі әлем үлгісі семантикалық иерархия билік ететін тұйық киелі
кеңістік болғандықтан, бойына күллі құдіреті құбылыстарды үйірген әмбебап
пайымдау жүйлерін тудыра отырып, оларды канонға айналдырып қолдану
заңды құбылыс.
Ежелгі мәдениетті зерттеу оның мифтік әлем үлгісін жаңғыртпай жүзеге
аспайды, әлем үлгісі адам әрекетінің барлық түрінде қалыптастырғыш қызмет
атқарады.
Байырғы өнерде, әлемнің жазықтық үлгісі дөңгелек немесе төртбұрыш
бейнесінде қабылданған. "Күлтегін жазбасында" дүние тұстары былай
сипатталады: "Ілгері-күн шығыста. Оң жақта-күн, ортада, кейін-күн батыста,
сол жақта күн ортада". Әлем үлгісінде дүниенің төртқырлы схемасында,
бұрыштар мен жақтардың орны ерекше көрсетіледі, бұл жаратылыстың төрт
немесе сегіз тұсын нұсқайды, тағы да бір мысал "төрт бұрыштың бәрі жау еді,
әскер жүргізіп, төрт бұрыштағы халықты, көп алған, бәрін бейбіт қылған".
Осы келтірілген мысалдан, жоғарыда айтылған әлем жақтарының мифтік жеті
қасиетті деңгейін көреміз.
Көнеқазақтық мифтік жүйеде сандар, есеп қызметінен басқа рухани
сапалық сипатта қолданылды.
Көне адамның күллі іс-әрекетінің мифтік нысаны болады, оның барлығы,
қасиетгі жаратылыстың көшірмесі. Бұл тұжырым ілкідегі дүниетанымның негізі
болып, байырғы өнерде архетиптік образдар тудыруға мұрыңдық болды.
Халық өнері - жалпы адамзаттық құндылықтарды бойына жинаған тұңғыш
мәдени қорым. Қоғамдық сана мен әдеп осы қорымнан нәр алып қалыптасқан.
Байырғы өнерді назардан тыс қалдыру ілкі мәдениет үлгісін бұрмалап
көрсетуге әкеліп соқтыруы мүмкін.
Осы міндеттерді орындау үшін, қазақ даласындағы жаңа-тас дәуірі
ескерткіштері таңдалып алынды, себебі: "тарихшы, антрополог, археологтардың
көрсетуі бойынша, халқымыздың ең арғы ата-бабалары түп түркі, түп монгол
және түп тунгустардын этник бірлестіктері жаңа тас дәуірі кезінде
қалыптасып болды" және де жаңа тас дәуірде адам санасының күрт шарықтап
жаңа сапалық қасиетке ие болғаны белгілі, осы "жаңа тас төңкерісіни
(Г.Чайлд) біздің бабаларымыздың ілкі мәдениетіндегі бейнелік куәләрін
зерттеу аса құнды ғылыми бастау болады.
Тас бетіне салынған суреттер, тасқа айналған өзгеше эпос, дәуірлер
бойына тұнған адамзаттың ғалам үлгісі, олар ежелгі мәдениет ескерткіші
ретінде құнды. Жартас суреттері бойынан оның бейнелеу мақамдарынан, басқа
мәдени жәдігерлердің бойынан ала алмайтын ақпараттар кешенінің таңбаларын
талдау – мәдени білімнің бастауын, ақыл-ой дамуын, әлем үлгісі мен
аңыздарды зерделеуге көмек болды.
Зерттеуіміздің соңғы екінші тарауы "Ежелгі әлем үлгісінің ілкі қоғам
дамуының өр кезіндегі модениетке ықпалы".
Мәдениеттегі үлгілеу жайын зерттеуге біз адамзаттың жоғарғы деңгейдегі
интеллектік әрекетінің барлық түрін қоғамдастырып түйсік тұңғиығынан шыққан
жүйелік идеяларды пайдаланып отырмыз. Қалыптасу уақыты адамзат тарихынын
өрісіне кететін бұл идеяларды біз мифопоэтикалық дәуірдің дүниетанымдық
тұрғысынан ұғына аламыз. Байырғы өнердің киелі әрекеті мен жаратылыстың
көшірмесі екенін айтып өттік. Нағыз киелі деп канондалған дәстүрлі өнерді
айтады. Сондықтан да, адамзаттың ең алғашқы онтологиялық идеясын дәстүрлі
өнерден іздеуіміз заңды. Қазақтың ілкі мәдени жәдігерлерінде дүние құрылымы
туралы архаикалық ұғымдар көркемдік шешімін тапқан. Бұл көркемдік шешімдер
біздің кезімізге дейін құнын жоғалтқан жоқ. Қазақ мәдениетіндегі әлем
үлгісі элементтерінің динамикасын жалпылай талдау мен ретроспективті талдау
әлем үлгісінің белгілі бір көріністерінің ауысу ретін анықтау үшін қажет.
Әлем үлгісі туралы идеялар ғасырлар бойы халық жадында сақталып,
ұрпақтан-ұрпаққа таратылады.
Сөзді фольклорлық мәтіндерден бастаған қисынды болар еді, өкінішке
орай, қарастырып отырған дәуірге тән ауызша материалдар қолға түскен жоқ,
анығырақ айтқанда, табылмады. Сондықтан керегімізді осы аймақтағы қазақ
дәуірінің фольклорынан іздеуге тура келеді. Қазақ ауыз әдебиетінде әлем
үлгісі баяндалатын ең көрнекті эпос-"Ер Төстік" эпосы. "Ер Төстіктің"
қызықтылығы сонда, оның сюжетінде ата-бабамыздың дүниеге көзқарасының ең
көне кезіне тартылған арқау "көпір" бар.
Космостық құрылым әлем орталығы немесе әлем кіндігімен арақатысты
нысандарды енгізумен бекитіні белгілі. Дүние жүзі мифологиясында мұндай
орталық әлемдік ағаш (діңгек) немесе әлемдік тау болып табылады. Қазақтың
астралды-космогониялық бір мифінде әлемдік бағананың баламасы -
"Темірқазық" жұлдызы Түркі халықгарының мифологиялық әлемдік ағашы
(діңгек) ұшына қойылған алтын көкек жоғарғы аймақты таңбалаушы ғана емес,
"оның өңінің арқасында жер бетіндегі өмір гүлдейді, өмірдің мерзімі
өлешенеді, уақыт ағымына ырғақ беріледі. Ол-уақытсыз кезеңнен уақытты
кезеңге көшкенді жариялаушы кейіпкер болып саналады[20,368б.]. Кеңістік-
уақыттық үлгі орталықпен арақатыстағы осы космологиялық нысандар арқылы
айқындалады. Әлемнің орта, жоғары және төменнің болуымен байланысты тік
(вертикаль) құрылымы, оның көлденең мүшеленуі (әлем тұстықтары бойынша,"оң-
сол", "алдыңғы-артқы" оппозициялар) әлем діңгегіағашы (әлемдік тау)
бейнесінде едәуір толық ашылады. Әлем діңгегіағашы-дүние жүзі халықтарының
мифтерінде ең кең тараған бейне. Әлем діңгегінің әр түрлі белдеуімен табиғи
да, сондай-ақ, әлеуметтік құбылыстардың әр түрлі арақатысты болады.
Жоғарғы, бұл ағаштың ұшар басы, аспан, ай мен жұлдыздар, таудың басы,
өзеннің бастауы, құс, жоғарғы әлем. "Төменгі", бұл ағаш тамыры, үңгір,
шатқал, су, жануарлар, індегі тіршілік, мүйізді мал, төменгі әлем. "Орта",
бұл ағаш діңі, аңғар, адам, "дені жылы" жануарлар. Қазақ эпосы "Ер
Төстікте" әулие ағаш туралы жарқын эпизод бар. "Ер Төстік" космогония
негіздері қаланатын генеалогиялық миф болып табылады. Мифте Хаос пен Космос
арасындағы басты қайшылықтар шешімін табады, әлем ағашы концепциясымен
арақатысты әлем үлгісі түзіліп шығады. Мифтің сол бір оппозицияны (өмір-
өлім) түрлі деңгейде қайталаулардан тұратын "қатпарлы" (Леви- Стросс
бойынша) құрылымы болады. Бұл қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі мифологиялық
санада да уақытты цикл деп түсінудің болғанын көрсетеді. Миф бөліктерінің
изоморфтығы оның жекелеген буындарына дербес миф сияқты пайдалануына
мүмкіндік береді, ал "икемді" құрылым жаңа элементтерді енгізуге жол
береді. Жаңа элементтер рулық қауым өмірінің барысында зәрулікке
қажеттілікке айналады. Әлемдік ағаш құрылымымен қатысты әлем үлгісі қазақ
мәдениетінде басқа да бейнелеулерге сыйғызылды [21, 266б.].
Өмірден оқуға болатын ілкі ақпаратта өнердің сырт бейнесі толықтай
айқындай алмайды. Рәміздердің сырт тұрпаты мәдениеттегі күрделі үлгілеуші
жүйедегі бірінші қыртысы ғана, оны тек сырт сипаттаумен шектелсек мағынасын
сыңар жақты түсінеміз. Таңба-рәміздер мәдениетте ақпаратгар бастауы,
қоғамдағы жалпыға белгілі ақпараттардың жүйелік үлгісін бойына жинаған
киелі қорым.
Танбалыдағы көне суреттер кешені әлем үлгісінің қалыптасу, даму үрдісін
көрсететін өзгеше құбылыс. Оның бұл қасиеті таңбалыны қазақтың ілкі
мәдениетіндегі әлем үлгісі жүйесінің қайнар көзі ретінде айрықша маңызын
арттыра түседі.
Қазақ мәдениетінде қеңістікті космологияландырудың әлемнің үлгісіне сай
көпмағыналы рәсімінің бірі қыш жасау процесі. Рәсімдік қыш бұйымдарды
жасаудың әрбір сатысын әлемнің негізгі құрылымдық үлгісімен салыстырып
сипаттама беруге болады. Ескідегі қыш бұйымдар негізінен үш бұраудан
құралған олар әлемнің үш деңгейін ишаралайды. Қазақ қолөнершілерінде қыш
жасауға арналған жабықтар болмаған, сондықтан қалыптасу мынадай жолмен
жүргізілді: дайындалған саздан (жер мен су стихиясын сипаттайтын құм мен
су) бұраулар жасалған да, оларды шеңбер шығыршықтарға ораған. Бірінші бұрау
түбіне оралған, бұл әлемнің орталығын (кіңдігін) ишаралайды: екінші бұрау
бірінші бұраудың үстінен келеді, осы ретпен кұрастырыла береді. Осылайша
ішкі кеңістік сыртқы кеңістіктен бірте-бірте бөлініп, ретсіз сыртқы
кеңістікке қарағанда жағымды мәндегі, ретке келтірілген ішкі кеңістік
жасалады. Бұл кеңістікке әр түрлі заттар салынып, ол киелі күшпен толығып,
космологиялануы мүмкін. Бірмезгілде ыдыс ішінде не барына қарамайақ ыдыс –
символдың киелік қызметін белгілейтін ата-баба рухының әрі орны ретінде
де көріне алады. Қыш жасаудағы екінші кезең – ыдысты қызыл түске бояу.
Қышты тек қана қызыл сырмен бояудың өзіндік сыры бар. Мифологиялық
дәстүрлерден бастап бүгінге дейін қызыл түстің екі жақты амбиваленттік
сипаты сақталған.
Оның символдық мәні, дәстүрлі өмір салтын ұстанатын басқа халықтардағы
сияқты, қай туралы түсініктермен байланысты.
Алдын-ала болжауымызша, ыдыстың іші күйдірілген және бұл құбылыс
процесс әлдебір бұрынғы қалып - күйдің құрылымын бұзу мен оттан өткізу
арқылы жаңаның пайда болу рәсімінің бөлігі болып саналды. Бұл процесс
ыдыстың тұйық қалыбының ішінде, ата-баба рухы қоршаған ортада (қара түстің
бүркеулі, құпияны білдіретінін еске түсіре кетейік) өтті. Осы арқылы зат
космологияланды, жаңа білімге қосылды. Осы рәсімдік күйдіру көне
кезеңдегідей бастапқыда инициация салтын сүйемелдеуі немесе
басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz