Н.Ә.Назарбаевтың Менің арманым да, мұратым да Қазақстан халқын бақытқа жеткізу
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы
мен дамуы (IX-XII ғ.ғ.)
13.00.01- жалпы педагогика, педагогика және білім
тарихы, этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
а в т о р е ф е р а т ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде
орындалды
Ғылыми кеңесшілері: педагогика ғылымдарының докторы
Бейсенбаева А.А.
филология
ғылымдарының докторы
Мырзахметов М.
Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының
докторы
Р.Қ.Дүйсембінова
педагогика
ғылымдарының докторы
Қ.Т.Ыбыраимжанов
педагогика
ғылымдарының докторы
Қ.А.Сарбасова
Жетекші ұйым: С.Аманжолов атындағы Шығыс
Қазақстан
мемлекеттік
университеті.
Диссертация 2010 ж. _____________ сағат ____ Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетінің педагогика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д.14.05.01 диссертациялық кеңесінде қорғалады.
Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы 13, 2-қабат, мәжіліс
залы.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады. Мекен жайы; 050010, Алматы қаласы, Қазыбек-
би, 30, 3-қабат.
Автореферат 2010 жылы ______________таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы:
А.Н.Көшербаева
КІРІСПЕ
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Менің арманым да,
мұратым да Қазақстан халқын бақытқа жеткізу" деген еңбегінде қазақтардың
қайталанбас этикалық, психологиялық әлемінің әлі де жете зерттелмей,
зерделенбей жатқан тылсым дүние екендігін атап көрсетуі педагог-ғалымдар
қауымына өткен тарихымызға көз жібере отырып, ұлттық құндылықтарымызды
жаңаша зерделеп, озық тұстарын бүгінгі күн қажетіне пайдалануды жүктейді.
Осы орайда Қазақстан Республикасының соңғы жылдарда болып отырған түбегейлі
өзгерістері еліміздің білім беру саласындағы көптеген міндеттерін тарихи,
мәдени тұрғыдан қайта қарауды қажет етеді. Әсіресе, тәрбие салаларында
жүргізіліп жатқан реформалар мен ғаламдық талаптардың біртіндеп ене
бастауы да жас ұрпақты өзгермелі қоғамға әлеуметтендірудегі уақыт
талабымен бiрге келген игiлiктi мақсат. Бұл мақсат-міндеттер тұтастықта
іске асуы үшін оның негізі ең алдымен отбасы тәрбиесі арқылы бастау алуы
тиіс. Себебі, отбасы тұлғаны әлеуметтендірудің жетекші және айқындаушы
көзі болып табылады.
Осы жағдайда қоғамның алға басуы және болашақ ұрпақтың қандай дәрежеде
қалыптасуы тарихи тәжірибеміздегі педагогикалық құнды мұраларды қайта
жаңғырта отырып пайдалануға тікелей байланысты. Өйткені, адамзаттың
дамуындағы мәдени білімдерді нақты, анық танып біле отырып, оны қайта қарау
арқылы ғана бүгінгі қоғамдық мәдениетті құруға қол жеткіземіз.
Педагогика тарихында қазақ халқының өзіне тән отбасы тәрбиесінің
қалыптасуында ертедегі түркі мәдениетінің орны ерекше екендігі белгілі.
Осыған байланысты бүгiнгi күнi рухани салада жүрiп жатқан сананың жаңаруы,
адами құндылықтарды қайта бағамдау үрдістерi нәтижесiнде ғасырлар бойы
жинақталып, ата-баба тарихынан бiзге жеткен отбасы тәрбиесінің мол
мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай
отырып, ертедегі түркі халықтарының отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы
туралы педагогикалық ой-пiкiрлердiң өзiндiк ерекшелiктерi мен бүгiнгi ұрпақ
санасына еткен әсерiн және пiкiр сабақтастығын жан-жақты жүйелi зерттеу
өзектi мәселелердiң бiрi деп санаймыз.
Түркі халықтарындағы отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму
мәселелерін қарастыруда біз тарихи кезеңнің IX-XII ғасырларын зерттеу
обьектімізге аламыз. Өйткені, бұл кезең түркі халықтарының тәлім-
тәрбиесінің жүйелі қалыптасуында бетбұрыс кезеңі болды.
Осы кезеңдерде түркі халықтарының отбасында бала тәрбиелеу дәстүрлері
туралы ойлар Қорқыт(VII-VIIIғғ.), әл-Фараби (IX-Xғғ.), Ж. Баласағұн(XIғ.),
М.Қашқари(XIғ.), Қ.Йассауи(XIIғ.) және т.б. ғұламалар еңбектерінен бастау
алған. Арадан ондаған ғасырды артқа салып, мұндай ойлар қазақтың ақын-
жыраулары Шалкиіз, Ақтамберді, Асан Қайғы мен Бұқар жырау, Сүйінбай
жырларында, қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
еңбектерiнде, қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов, М.Жұмабаев,
С.Көбеев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов және т.б. еңбектерiнде жалғасын
тапқан.
Ертедегі түркі халықтарының отбасы тәрбиесі идеялары туралы сөз етуде
біз бірқатар дерек көздерге сүйендік (тарихи ғұламалар еңбектері, мұрағат
материалдары, қолжазбалар, мамандар зерттеулері және т.б.). Арнайы ғылыми-
педагогикалық еңбектерді зерделей келе, отбасы тәрбиесінің жекелеген
мәселелері қазақстандық ғалымдардың жетекшілігімен ғылыми педагогикалық
институттарда зерттеліп, бүгінгі күнде бұл жұмыстардың ТМД және алыс
шетелдердегі ғылыми-зерттеу институттарында да жалғасын тапқандығына
көзіміз жетті.
Нақтылап айтқанда, түркі тектес халықтардың отбасы тәрбиесі туралы ой-
пікірлерінің даму тарихы бүгінге дейін қырғызстандық ғалымдар Н.Имаева,
А. Измаилов және т.б., өзбекстандық ғалымдар Х.Тіллашев, Н.Сафаров,
З.Нуритдинова, Ө.Әлеуов, М.Мұхамеджанова, М.Иномова, Л.Шишова және т.б.,
әзербайжандық ғалымдар Г. Ахмедов, А.Сеидов, А.Гашимов және т.б.,
түркменстандық ғалымдар К.Пирлиев, А.Құрбанов, Г.Чарыев және т.б.
тарапынан зерделенсе;
Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің және ағарту ісінің даму
тарихын отандық ғалымдар Қ.Бержанов, Г.Уманов, Қ.Сейталиев, И.Мадин,
Қ.Жарықбаев, Ш.Жұматаева, А.Ильясова, Г.Храпченков, В.Храпченков, Е.Омар,
А.Тұрсынова, Э.Урунбасарова, Ж.Ибраимова, Ш.Беркімбаева, Б.Альмухамбетов,
А.Игибаева, Қ.Ыбыраимжанов, Ж.Баймағамбетова және т.б. зерттеген;
- оның ішінде қазақ қыздарының тәрбиесi мен оларға бiлiм беру
мәселелерiн тарихи-педагогикалық тұрғыдан қарастырып зерттеген ғалымдар
К.Құнантаева, Ш.Жалғасова, А.Дайрабаева, Ж.Сарыбекова, Г.Алдамбергенова
және т.б. болды.
Қазақстанда халықтық педагогика материалдарын оқу-тәрбие үрдісіне
ендіру мәселелерін қазақстандық ғалымдар Қ.Жарықбаев,
А.Бейсенбаева, Б.Айтмамбетова, К.Қожахметова, А.Қалыбекова, Р.Дүйсембінова,
Ұ.Әбдіғаппарова және т.б. зерделесе;
- халықтық педагогика материалдарын отбасындағы тәрбиенi ұйымдастыруда
пайдалану мәселелерiн ғалымдар С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Р.Төлеубекова,
С.Ғаббасов, Қ.Бөлеев, Л.Ибраимова және т.б. зерттеген;
- отбасы тәрбиесiн жетiлдiрудегi мектеппен байланыс жасау жұмыстары
М.Ғабдуллин, Г.Байдельдинова, Н.Тригубова, И.Лысенко, Б.Мұқанова,
А.Капенова, А.Шумебаева, Г.Сейдалиева, К.Құмаржанова, Ж.Торыбаеваның және
т.б. зерттеулерінде;
- отбасы тәрбиесі жағдайында балаларды болашақ отбасылық өмірге
даярлау мәселелерін А.Жұмадiллаева, А.Шарафадин, Д. Сакенов және т.б.
қарастырған.
Отбасы тәрбиесi мәселелерiнiң бүгiнгі қоғамдық талаптарына сай даму
ерекшелiктерiнің педагогикалық және психологиялық тұстарын Ресей ғалымдары
Ю.Азаров, И.Гребенников, В.В.Ивляева, Н.Ф.Девыцина және т.б.
- жастарды болашақ отбасылық өмірге даярлау мәселелерін Т.Троцюк, Е.
Сычева, М.Певзнер, И.Петренко және т.б.;
- мектеп жасына дейiнгi балаларды отбасында тәрбиелеудiң
ерекшелiктерiн А.Пинт, А. Белова және т.б. зерттеген.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді арнайы шолу жасау орта ғасырда өмір
сүрген ұлы ғұламалардың еңбектері көптеген жылдар көлемінде бірқатар
қазақстандық ғалымдар зерттеулерінің негізгі обьектісі болып келгендігін
көрсетті. Атап айтқанда, әл-Фарабидің педагогикалық ой-пікірлерін
А.Көбесов, Ж.Баласағұнның педагогикалық идеяларының даму тарихын
А.Көшербаева, Т.Ахметов, К.Модасан, М.Қашғаридің педагогикалық идеяларының
қалыптасу тарихын К.Қалиева, көне дәуірдегі және орта ғасыр ғұламалары
еңбектерінің педагогикалық мәні мен қазақ тәлім-тәрбиесіндегі маңыздылығын
Қ.Сарбасова, К.Ыбраева, С.Жанболатов, М.Х.Дулатидің педагогикалық
идеяларының тарихи құндылығын Д.Алиева, VI-VIII ғасырлардағы педагогикалық
ой-пікірлердің даму тарихын А.Жұмабеков, XV-XVIII ғасырдағы тәлім-
тәрбиелік ойлардың даму тарихын Т.Әлсатов, Э.Құрманалиева және т.б.
зерттеген. Дегенмен, бұл жұмыстарда ұлы ғұламалар еңбектеріндегі тәлім-
тәрбие мәселелері жалпылама қарастырылып, отбасы тәрбиесі идеялары оның
құрамдас бөлігі ретінде баяндалады.
Қазақстандық ғалым Х. Арғынбаев өзінің "Қазақ халқындағы семья және
неке"(1973ж.), "Қазақ отбасы"(1996ж.) деген еңбектерінде қазақ отбасының
кешегісі мен бүгінгі жағдайын және оның дамуындағы ерекшеліктерін тарихи-
этнографиялық тұрғыдан шолу жасайды. Бірақ, мұнда нақты қазақ отбасы
тәрбиесінің мазмұны мен ерекшелігі педагогикалық тұрғыдан ашып
көрсетілмейді.
Қазіргі таңда отбасы тәрбиесінің көп аспектілі мәселелері мемлекет
тарапынан қолдау тауып, елбасының тікелей бастамасымен бірқатар игілікті
істер атқарылуда. Оған әрбір туылған нәресте үшін берілетін жөргекпұлдың
пайыздық өсуін, балалар ауруханаларының саны мен сапасының артып,
балалардың тегін емделуін, балабақшалар мен мектептердің көптеп салына
бастауын жатқызуға болады. Бұл фактілер халықтың әлеуметтік-экономикалық
және демографиялық (бала туу санының арта түсуі яғни 2006 жылы бір ғана
Алматы қаласының өзінде бала туу көрсеткіші 7 пайызға өскен. Бұл соңғы 30
жылдағы ең жоғары көрсеткіш) өсуге деген ынтасын біршама арттырып
отырғандығын көрсетеді. Өкінішке орай, нарықтық қоғам жағдайында әлеуметтік
бағытта бірқатар игі істер жолға қойылып отырғанымен, отбасы тәрбиесіндегі
кемшіліктердің көрсеткіштері керісінше төмендемей отыр.
Өйткені, бүгінгі қоғамда отбасына деген көзқарастарда өте маңызды
өзгерістер орын алды. Нарықтық қатынастар экономикалық фактордың мәнін
күшейте түсті, бұл ата-аналар мен педагогтардың бүкіл қызметінің тұлғалық -
педагогикалық, құндылық-адамгершілік факторына қайта бағдар жасау
керектігін туғызды. Қазіргі кезде психологиялық қорғаудың және оңды
әсерленушлікті қалыптастырудың отбасы қайнар көзі деген көзқарас бұзылды.
Отбасындағы ата-аналар өз балаларының тәрбиесін мектеп міндетіне жүктесе,
көпшілік әлеуметтік ортаның ықпалын көлденең тартады. Соған қарамай, әр
адамның жеке басының бақытын қамтамасыз ету отбасының міндеті болып
саналады және әлеуметтік құндылықтар болып табылатын мақсаттарды жүзеге
асыру, жас ұрпақты әлеуметтендіру бұрынғысынша отбасының жауапкершілігінде
қала береді.
Педагогикалық зерттеулер бойынша осы заманғы отбасының әлеуметтік,
рухани және құндылық ахуалының төмендігі салдарынан адамдар арасындағы
адамгершілік қарым - қатынастардағы өзгерістерге байланысты жалғыз басты
аналардың, әкесіз, анасыз және тастанды балалардың саны жыл сайын көбейе
түскен (жыл сайын 90 мыңнан астам бала тастанды аталады, сонымен қатар
бүгінге дейін 5591 бала шетелге сатылған), жастардың отбасылық өмiрге жеңiл
қарауы немесе отбасын құруға деген ынта-ықыласының төмендiгiнен асықпауы,
тiптi ажырасу фактiлерiнiң көптiгi (жыл сайын үйленуге арыз берушілердің
40% қайта ажырасады ) орын алып келеді.
Сондай-ақ, некеге тұрмай бала табу бүгiнде үйреншiктi жағдайға
айналып барады (2004 жылғы санақ бойынша 68004 қыз некесіз бала тапқан).
Мұндай жағдай әсiресе қара көз қазақ қыздары арасында басым болып
отырғандығы өкiнiштi-ақ (соның ішінде 39177-сі қазақ қыздары). Бұл келеңсiз
жағдайлардың пайда болуы, біріншіден, табиғатымызға жат батыс мәдениетiнiң
жастарға терiс ықпал етуi болса, екіншіден, жастарды отбасылық өмiрге
дайындаудың жеткiлiксiздiгi дер едік.
Осы тұста халқымыздың оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудағы ғаламдық
талаптарды ескере отырып, ұлттық болмысымызды сақтап қалу, ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтар негiзiнде отбасы тәрбиесiн дамыту мiндеттерiн
шешуде қазақ халқының негізін құраған түркі халықтарының отбасы тәрбиесін
ұйымдастыру дәстүрлерiне сүйену жоғары тиiмдiлiк берерi даусыз деп
ойлаймыз. Ол түркі халықтарының тарихындағы отбасы тәрбиесi тәжiрибелерiн
зерделеп, бүгiнгi күн тәжірибесінде озық тұстарын енгізу арқылы жүзеге
асырылмақ.
Жоғарыда талдауға алынған ғалымдар еңбектерінде отбасы тәрбиесінің
мәселелерi көптеген педагогикалық ой-пiкiрлердiң тарихына арналған
зерттеулер мазмұнында қарастырылып келгенiмен, түркі халықтарына тән
отбасы тәрбиесінiң жүйесі жеке зерттеу обьектісіне алынбағандығын
айқындайды. Сондықтан, отбасы тәрбиесі мәселелерінің қалыптасуы мен дамуын
бақылап отыру және бұл мәліметтерді тек теориялық-педагогикалық тұрғыда
ғана емес, көне дерек көздері мен мұрағат материалдарын ескеруді тереңдете
отырып тарихи-педагогикалық мақсатта пайдаланудың қажет екендігіне көзіміз
жетеді.
Демек, біздің зерттеу саласында жарық көрген көне дәуірден сақталған
тарихи деректерге, арнайы ғылыми еңбектерге жасалған жүйелі, салыстырмалы
талдау нәтижесінде түркі ғұламалары мұраларының отбасы тәрбиесі тұрғысында
жете зерттелмеуі мен бүгінгі қазақ отбасы тәрбиесін ұйымдастыруда оның
қажеттілігі арасында; отбасы тәрбиесі тәжірибелерін пайдаланудың
мүмкіндіктерінің жоғарылығы мен арнайы жасалған ғылыми-әдістемелік
нұсқаулардың жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылықтың бар екендігі анық
байқалды. Осы қайшылықтарды шешуге байланысты түркі ғұламалары
мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларын жүйелі талдау негізінде бүгінгі
отбасы тәрбиесін жетілдірудің мүмкіндіктерін көрсету біздің зерттеу
проблемамызды айқындауға және зерттеу тақырыбын Түркі ғұламалары
мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы мен дамуы (IX-
XIIғ.ғ.) деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің обьектісі: Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі.
Зерттеудің пәнi: IX-XII ғасырлардағы түркі ғұламалары мұраларындағы
отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы мен даму үрдісі.
Зерттеудiң мақсаты: Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі
туралы идеялардың қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін айқындап, ғылыми-
педагогикалық тұрғыда негіздеу және жүйелеу.
Зерттеудің мiндеттерi:
- IX-XII ғасырдағы түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі
идеяларының қалыптасуы мен дамуының әдіснамалық-теориялық негіздерін
анықтау;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесi идеяларының
қалыптасуы мен дамуының әлеуметтiк-педагогикалық алғы шарттарын айқындау;
- түркі ғұламалары мұраларын жүйелеу негізінде отбасы тәрбиесінің
қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен факторларды, отбасы тәрбиесін
ұйымдастыруда басшылыққа алынған тұжырымдамалық идеялар мен қағидаларды
айқындау;
- ұлы ғұламалар мұраларын зерделеу негізінде Кемел адам тұлғасын
қалыптастыруды қамтамасыз ететін түркі халықтарына тән отбасы тәрбиесінің
ерекшеліктерін көрсету;
-түркі ғұламалары мұралары негізінде аталмыш кезеңдегі отбасы
тәрбиесінің жүйесін айқындап, сипаттама беру;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қазақтың
халықтық педагогикасындағы, ақын-жыраулары мен ағартушыларының және қазақ
зиялылары еңбектеріндегі сабақтастығын дәлелдеу;
- отбасы тәрбиесі бойынша зерттеу нәтижелерін бүгінгі білім беру
мекемелерінің оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға байланысты ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар беру.
Жетекшi идея. Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларын
жүйелі, біртұтастық негізде қарастыру - бүгінгі қазақ отбасы тәрбиесін
тиімді жетілдірудің жетекші факторы.
Зерттеу жұмысының әдiснамалық және теориялық негiзiне философия,
әлеуметтану, педагогика және психология ғылымдарының жеке тұлғаны дамыту
туралы iлiмдерi, іс-әрекет теориясы, жалпыадамзаттық және ұлттық-мәдени
құндылықтардың диалектикалық өзара бiрлiгiне байланысты iлiмдерi,
педагогикалық құбылыстарды зерттеудегi жүйелілік, тұтастық, тарихи-
салыстырмалылық, кешенділік тұжырымдамалары, сондай-ақ, IX-XII
ғасырларда өмір сүрген түркі ғұламаларының, қазақтың ақын-жырауларының,
қазақ ағартушылары мен зиялыларының және Қазақстандық ғалымдардың отбасы
тәрбиесi туралы зерттеулері, ғылым мен тәжірибені интеграциялау теориясы
алынды.
Зерттеу көздерiне IX-XII ғасырда жазылған ұлы ғұламалардың құнды
мұралары, философия, педагогика, психология, этнография, әдебиеттану,
тарих, әлеуметтану және т.б. ғылымдары саласындағы отбасы тәрбиесi туралы
зерттеулер, Қазақстан Республикасы Үкiметi мен Бiлiм министрлiгiнiң ресми-
құқықтық құжаттары (ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының тәлiм-
тәрбие тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Бiлiм беру туралы Заңы,
Баланың құқығы туралы Қазақстан Республикасының Конвенциясы, Қазақстан
Республикасының неке және отбасы туралы заңы, Қазақстан Республикасының
Мәдени мұра бағдарламасы, Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдаулары және т.б.), Қазақстан
Республикасының және Өзбекстан Республикасының орталық мұрағаттарының
материалдары, Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты, Қазақстан
Республикасының ұлттық кiтапханасының, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетiнiң сирек кiтаптар мен қолжазбалар қорының материалдары,
зерттеу мәселесіне байланысты ұлттық энциклопедиясындағы материалдар
жатады.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты сирек кездесетін
кітаптар қорларындағы еңбектерді, тарихи-педагогикалық арнайы әдебиеттерді,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік мұрағат материалдарын талдау;
диссертацияда диалектикалық абстрактыдан нақтылыға өрлеу, тарихи-
салыстырмалылық, жинақтау, топтау, теориялық талдау, мамандардан интервью
алу, сұхбат, сауалнама жүргізу, студенттердің зерттеу мәселесіне қатысты
жазба жұмыстарына талдау жасау әдістері қолданылды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Ғылыми-зерттеу жұмысы бір-бірімен өзара
байланысты үш кезеңнен тұрады.
Бірінші кезеңде (1999-2003 жж.) зерттеу тақырыбы анықталып, ғылыми-
педагогикалық және арнаулы әдебиеттерде қарастырылған отбасы тәрбиесі
мәселелері бойынша материалдар жинақталды; зерттеудің ғылыми аппараты
айқындалып, мақсат-міндеттер нақтыланды; проблема төңірегінде қарастырылған
философиялық, педагогикалық, филологиялық, тарихи–педагогикалық тұрғыдан
және әлеуметтанушылық, мәдениеттану салаларындағы еңбектерге теориялық
талдау жасалып, жүйеленді.
Екінші кезеңде (2003-2007жж.) IX-XII ғасырда Қазақстан
территориясында өмір сүрген түркі ғұламалары әл-Фараби, Ж.Баласағұн,
М.Қашқари, Қ.Яссауи және т.б. құнды педагогикалық ой-пікірлері талданып,
өзіндік ұстанымдары анықталды. Зерттеудің тарихи кезеңіндегі отбасы
тәрбиесі туралы жинақталған деректерге қазіргі педагогика ғылымының
теориясы тұрғысында талдау жасалынды. Түркі ғұламалары мұраларындағы
көзқарастары бойынша отбасы тәрбиесінің факторлары, негізгі тұжырымдамалық
идеялары, қағидалары, тәлім-тәрбие жұмысының әдіс-тәсілдері мен
ерекшеліктері жүйеленіп көрсетілді. Аталмыш кезеңдегі отбасы тәрбиесінің
даму үрдісіндегі дәстүрлерінің кейінгі ұрпақ еңбектерінде және халықтық
педагогика материалдарында сабақтастығы дәлелденіп көрсетілді.
Үшінші кезеңде (2007-2010жж.) жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижелері
қорытындыланып, жүйеге келтірілді. Сондай-ақ, арнайы курстың мазмұны
бойынша түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен
дамуына байланысты бағдарлама, оқу құралдары мен монография дайындалды.
Зерттеу нәтижелері бойынша туындаған тұжырымдар қорытындыланып,
әдістемелік ұсыныстар әзiрленді, теориялық тұжырымдар схемалармен,
кестелермен және суреттермен ықшамдалып көрсетілді, диссертация өңделіп,
рәсімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы
мен дамуының әдіснамалық-теориялық негіздері анықталды;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы
мен дамуының әлеуметтік-педагогикалық алғышарттары айқындалып, оларға
сипаттама берiлдi;
- түркі ғұламалары мұраларын жүйелеу негізінде отбасы тәрбиесінің
қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен факторлар, отбасы тәрбиесін
ұйымдастыруда басшылыққа алынған тұжырымдамалық идеялар мен қағидалар
айқындалды;
- ұлы ғұламалар мұраларын зерделеу негізінде Кемел адам тұлғасын
қалыптастыруды қамтамасыз ететін түркі халықтарына тән отбасы тәрбиесі
ерекшеліктері көрсетілді;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінің ерекшеліктерін
ескере келіп, оның мазмұны, формалары мен әдіс-тәсілдері жүйеленді;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қазақтың
халықтық педагогикасындағы, ақын-жыраулары мен ағартушыларының және қазақ
зиялылары еңбектеріндегі сабақтастығы дәлелденді;
- түркі ғұламаларының отбасы тәрбиесі туралы идеяларын жоғары оқу орны
мен басқа да тәрбие мекемелерінің оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану бойынша
ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсынылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- зерттеу проблемасы бойынша Түркі халықтарындағы отбасы тәрбиесінің
дамуы атты арнайы курс бағдарламасы жасалып, Шымкент университетінің
Педагогика және психология мамандығының оқу жоспарына енгізілді және
Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі
(2002), IX-XII ғасырлардағы ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесі туралы ой-
пікірлері (2007) оқу құралдары дайындалды;
- зерттеу жұмысының теориялық қағидалары мен деректі материалдарын,
ғылыми негізделген ұсыныстарын жалпы білім беретін орта мектептер мен
жоғары оқу орындарындағы және мұғалімдердің білімін жетілдіру
институттарындағы оқу үрдісі мазмұнында, сонымен бірге, отбасы тәрбиесін
жетілдіру жұмыстарында пайдалануға болады;
- зерттеу жұмысының материалдарын педагогикалық оқу орындарындағы
"Педагогика тарихы", "Этнопедагогика", "Педагогика", “Тәрбие жұмысының
әдістемесі” және т.б. пәндер мазмұнын жетілдіруде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылады:
- түркі ғұламалары мұраларындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен
Қазақстанға ислам дінінің келуіне байланысты туындаған отбасы тәрбиесі
идеяларының қалыптасуы мен дамуы туралы идеяларының жиынтығы;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен
дамуына ықпал еткен факторлардың, тұжырымдамалық идеялар мен қағидалардың
мәні;
- аталмыш ғасырдағы педагогикалық мұралар мазмұнындағы түркі халықтарын
тән отбасы тәрбиесі ерекшеліктерінің ғылыми-педагогикалық негізделуі;
- зерттеу кезеңдерінде қалыптасқан түркі халықтарының отбасы
тәрбиесіне тән ерекшеліктері ескерілген жүйесі;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қазақ
халықтық педагогикасындағы, ақын-жыраулар мен ағартушылырының және
зиялыларының еңбектеріндегі сабақтастығы;
- отбасы тәрбиесінің дәстүрлерін бүгінгі күн тәжірибесінде пайдалануға
байланысты жасалған "IX-XII ғасырлардағы ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесі
туралы ой-пікірлері" оқу құралы мен " Түркі халықтарындағы отбасы
тәрбиесінің дамуы" атты арнайы курс бағдарламасының ғылыми-практикалық
мәні.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі диссертациялық зерттеу
жұмысында алынған нәтижелердің теориялық-әдіснамалық негізде дәлелденуімен,
IX-XII ғасырлардағы түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі
идеяларының даму тенденцияларын сипаттайтын тарихи-педагогикалық, сирек
кездесетiн кiтаптар қоры деректемелерi, Оңтүстік Қазақстан облыстық
мемлекеттік мұрағаты, Қазақстан Республикасының және Өзбекстан
Республикасының мұрағаты материалдары теориялық тұрғыдан талдау жасалып,
зерттеу жұмысының нәтижелері мен әдістемелік ұсыныстарының жалпы білім
беретін орта мектеп пен жоғары білім беру мекемелеріндегі оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалануға енгізілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеу
нәтижелерін тәжірибеге ендіру - Халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияларда: (Алматы, 2000, 2003, 2006, Жетісай, 2001, Шымкент, 2001,
2009 Астана, 2005, Тараз, 2005, Ақтөбе, 2009), Республикалық ғылыми-
теориялық конференцияларда (Алматы, 2000, Нөкіс, 2001,2009, Шымкент, 2001,
Астана, 2004, 2005, Көкшетау, 2006) жоғары оқу орындарының педагог-
профессорларының ғылыми-теориялық, әдістемелік, практикалық
конференцияларында (Шымкент, 2001, Астана, 2004, 2005, 2007), Аймақтық
ғылыми-практикалық конференцияларда (Воронеж, 2008) мұғалімдер біліктілігін
арттыру және білім жетілдіру институттарындағы курстарда (Шымкент,
Астана), жоғары оқу орнындағы дәріс және семинар сабақтарының мазмұнында
(М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ(Шымкент), Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ (Астана),
Шымкент университеті (Шымкент)), Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің педагогика кафедрасындағы „Этнопедагогика“ ғылыми-
әдістемелік кешені мәжілісінде және кафедраның әдіснамалық семинарында
(2006, 2007, 2009), басылым көрген арнайы курс бағдарламасында, оқу
құралдары мен монографияда, Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
саласында қадағалау және аттестаттау комитеті ұсынған мерзімді басылымдарда
яғни жалпы саны 40 еңбектің мазмұнында баяндалды.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кiрiспеден, негiзгi үш тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тiзiмi мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, ғылыми
аппараты: зерттеудің мақсаты, обьектісі, пәні, міндеттері, теориялық-
әдіснамалық негіздері, жетекші идеясы, зерттеу кезеңдері, әдістері мен
көздері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнділігі,
қорғауға ұсынылатын қағидалар баяндалды.
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы
мен дамуын зерттеудің әдіснамалық негіздері деп аталатын бірінші тарауда
зерттеу барысында негізге алынатын ғылыми-әдіснамалық ұстанымдар мен
әдістерді анықтай отырып, аталмыш кезеңдегі отбасы тәрбиесінің дамуын
зерделеуге тарихилық, жүйелілік, салыстырмалылық тұрғысында сипаттама
береміз. Зерттеуге алып отырған кезеңдердегі елдегі тарихи-әлеуметтік
жағдайлар баяндалып, оның тәлім-тәрбиеге, ғылым мен білімнің өркендеуіне,
соның ішінде отбасы тәрбиесі талаптарына әсері қарастырылды. Сондай-ақ,
тәңiрлiк табынушылықпен қоса ислам дінінің Қазақстанға таралуы, оның отбасы
тәрбиесіне ықпал еткендігі туралы дәлелді зерттеулер келтіріледі. Түркі
халықтарының сенімдері мен дүниетанымдарынан туындап, қалыптасқан бала
тәрбиесіндегі дәстүрлері, отбасы тәрбиесінің қалыптасу көздері
тұжырымдалды. Сондай-ақ, аталмыш кезеңде жарық көрген ірі-ірі педагогикалық
мәні бар туындылар мен тәлімдік идеяларға діннің әсері болғандығы
салыстырмалы түрде сипатталып көрсетілді.
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесi идеяларының ғылыми-
педагогикалық негiздерi деп аталатын екiншi тарауда IX-XII ғасырларда
өмір сүрген ұлы ғұламалар Қорқыт, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт
Қашғари, Қожа Ахмет Йассауи еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі идеяларының
мәні тарихи-педагогикалық тұрғыда ашып көрсетілді. Аталмыш кезеңдегі ұлы
ғұламалардың еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі туралы идеялары ортақ жүйеге
келтіріліп, отбасы тәрбиесінің қалыптасуына ықпал еткен факторлары,
тұжырымдамалық идеялары мен принциптері айқындалды. Сол кездегі қоғамдық
талаптарға сай жеке тұлғаны қалыптастыру көзқарастары негізінде Кемел
адам тұлғасының талаптары айқындалып, ғылыми - педагогикалық тұрғыда
негізделді және отбасы тәрбиесі мазмұндық тұрғыдан жүйеленді.
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының бүгінгі
отбасы тәрбиесіндегі сабақтастығы атты үшінші тарауда түркі ғұламаларының
аталмыш кезеңдегі отбасы тәрбиесін ұйымдастыру туралы көзқарастары мен
өсиеттерінің келер ұрпақ еңбектеріндегі сабақтастығы мен қазақ отбасы
тәрбиесінің дәстүрлеріндегі көрінісі баяндалды. Қазақ халқының ақындары мен
жырауларының мұраларындағы тәлім-тәрбиелік көзқарастары педагогикалық
тұрғыдан талданып, жүйеленді. Қазақ зиялыларының педагогикалық бағытта
жазылған еңбектері зерделеніп, түркі ғұламалары мұраларындағы ой
сабақтастығының үздіксіздігі дәлелденді. Сонымен қатар, ғұламалардың
отбасы тәрбиесі туралы қалдырған педагогикалық өсиеттерін отбасы
тәрбиесінде, орта мектептерде, жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісінде
және көпшiлiк ақпарат құралдарында пайдаланудың жолдары қарастырылды.
Отбасы тәрбиесі мәселелерінің оқу құралдары мен арнайы курс
бағдарламасындағы орны белгіленіп, тәжірибеде қолдану үшін тиімді ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен
ұсыныстар жасалып, мәселенің алдағы уақытта зерттеуді керек ететін
перспективалары көрсетілді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Жаңа онжылдық, жаңа экономикалық өрлеу,
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты 2020 жылға дейінгі даму
бағдарламасында Басты мақсатымыз - елімізді баянды ету мен қазақтардың
ұлт болып өркендеуіне жол ашатын мәдениетінің құлаш жаюына мүмкіндік
туғызу,- деп атап көрсеткен болатын. Бұл мақсатты іске асыру ұлтымыздың
тарихи қалыптасуындағы тәлім-тәрбиесін, соның ішінде түркі халықтарына тән
отбасылық тәрбие дәстүрлерін зерделеу мен оны бүгінгі күннің талаптарына
сай оқыту және болашақ азаматтарды тәрбиелеуде пайдалану жолдарын
қарастырумен шешілмек.
Отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуына қатысты тұжырымдар мен ой-
пікірлер өте ертеден бастау алған. Осы орайда біз түркі халықтарының
психологиялық-педагогикалық ой-пікіріне сай қалыптасқан отбасылық тәрбие
дәстүрін оның өткен өмірімен, салт-санасымен, тұрмыс-тіршілігімен етене
бірлікте, тығыз байланыста қарастырғанды жөн көрдік.
Сондықтан, біз ең алдымен зерттеуіміздің философиялық-әдіснамалық
негіздерінің бастау көздерін, яғни отбасы тәрбиесін зерттеу үрдісінде
шешуші ұстанымдардың рөлін атқарушы теориялық білімдер жүйесін айқындап
алуды міндет еттік. Сөйтіп, зерттеуіміздің ғылыми-әдіснамалық негіздерін
айқындауда және зерттеуге ғылыми, жүйелі, салыстырмалы талдау жасауда
мәселені танып білудегі салыстырмалылық, тарихилық ұстанымдарына сүйендік.
Осы тұрғыдан алғанда біз өткен ғасырлардағы отбасы тәрбиесінің теориясы
мен тәжірибесінің дамуын танып біле отырып, бүгінгі күннің және болашақтағы
отбасы тәрбиесінің мәселелеріне байланыстылығын анықтауға тырыстық. Өйткені
зерттеу барысында бұл әдіснамалық ұстанымдар бізге бүгінгі өркениеттілік
пен мәдениетті қалыптастыруда адамзат қоғамында жинақталған тәжірибеден бас
тартпай, керісінше, бізге оның құнды идеяларын бүгінгі күннің қажетіне
жаратуды міндеттейді. Сонымен қатар, зерттеуге алынып отырған кезеңдегі
түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінде баланы әлеуметтендіру
мәселесінің тұлғалылық тұрғысынан қарастырылып келгендігін айқындауға
мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысы орта ғасырдағы қоғамдық даму процесі барысында отбасы
тәрбиесінің қалыптасу дәстүрлерінің динамикасын айқын көруде оны тұтастықта
және жүйелілікте қарастыруды міндеттеді. Осы орайда жалпығылымдық
әдіснамаға сүйену (жүйелілік, ұзақ мерзімділік, құндылық - бағдарлық,
тұлғалық, мәдениеттанушылық) мәселенің ғылыми негізділігін, өткен
ғасырларда жинақталған тәжірибелердегі отбасы тәрбиесінің мазмұнының,
формалары мен әдіс-тәсілдерінің тұжырымдамалық идеяларын келер ұрпақ
тәжірибесінде қолдануға сыни тұрғыдан қарап, пайдалануды көздейді. Бұл
бізге отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуындағы тарихи-педагогикалық
фактілерді, құбылыстарды, үрдістерді түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы
тәрбиесі идеяларының ерекшеліктерін анықтап, саралап, жан-жақты жүйелі,
салыстырмалы талдауға, оның педагогикалық теория мен тәжірибедегі орнын
белгілеуге, зерттеу мәселесінің кешегісі мен бүгінгісін ескеріп, біртұтас
үрдісі ретінде конструктивті түрде қарастыруға мүмкіндік туғызды.
Тарихи-педагогикалық еңбектер деректеріне сүйенсек, ғасырлар қойнауында
жинақталған отбасы тәрбиесінің тәжірибесіндегі бала тәрбиесіне, оны өмірге
даярлаудағы отбасының рөлі, жастарды еңбекке және нақтылы қоғамдық
қатынастарға бейімдеу туралы көзқарастар стихиялы түрде қалыптасқандығын
байқаймыз.
Сондықтан, адам баласы басынан өткізген сан-алуан қоғамдық-
экономикалық формациялардың қай-қайсысында болмасын әр қилы отбасы
түрлерімен байланыста қарастыруды жөн көрдік. Тарихи деректерге жүгіне
отырып, отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуы алғашқы қоғамдық құрылыстан
бастау алғандығын көреміз. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен -
бірі туыстас ұрпақтар жігімен бөлінетін бола тұра некелес болды.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топтық некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туысқандар арасындағы некелесу
ғұрпына тыйым салынуына байланысты қалыптасты. Осының нәтижесінде алғашқы
қауым ішінде туыстардың бiрімен бipi некелеспейтін жұп отбасы дүниеге
келді.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
моногамиялық отбасының шығуына әкеліп соқты. Моногамияның тарихи формасы
болып табылатын патриархалдық отбасының негізгі функциясы ұрпақ жалғастыру
болды. Ол бала тәрбиесін, ұрпақтан ұрпаққа әлеуметтік тәжірибені беру,
білімді хабарлай отырып, еңбек дағдыларын қалыптастыруды қамтыды.
Моногамиялық отбасының мұндай функциялары көптеген мыңдаған жылдар
көлемінде өзгеріссіз қалып отырды.
Қоғамның өркениеттенуі отбасы сипатын түбегейлі өзгертті. Онда қоғамдық
тәрбие жүйесі отбасына қарағанда бала тәрбиесінде белсенді рөл атқара
бастады, соның нәтижесінде ата-аналар тұлғаны әлеуметтендірудің бірден бір
факторы болудан қалды, ал отбасында бала ең басты құндылық ретінде танылып,
тұлғалық қалыптасуының маңызы артты. Соған қарамастан қоғамның әртүрлі
даму кезеңдерінде отбасы тәрбиесі мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Ол
қоғамдық категория ретінде онымен бірге дамып, өзгеріп отырды. Сондықтан,
адам тәрбиесі отбасы мәселесімен бірлікте қатар қарастырылып келді.
Осылайша, отбасы тәрбиесінің тәжірибесі алғашқы педагогикалық теориялардың
бастау көзі болды. Әйтсе де, алғашқы жалпы педагогикалық тұжырымдар жасауда
отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері педагогика тарихында бөліп
қарастырылмағандығын айқындадық.
Мектептердің пайда болуымен байланысты өскелең ұрпақты тәрбиелеу
процесінде мектеп пен отбасының өзара ара қатынасын айқындау мәселелері
туындады. Ол үстемдік етуші қоғамдық құрылысқа, сол қоғамдағы ойшылдар мен
педагогтардың философиялық, әлеуметтік-саяси көзқарастарына байланысты әр
түрлі шешілді.
Бүгінгі күні Отбасы ұғымының мәніне, мазмұны мен тарихына үңілсек,
философиялық, педагогикалық, психологиялық және т.б. ғылым салалары
тарапынан берілген анықтамалар оның қоғамның бір бөлігі ретінде дамуын
қамтамасыз ететін негізгі буын екендігін айғақтайды. Мысалы, Отбасы
ұғымына Р.Н. Нұрғалиев өзiнiң философиялық сөздiгiнде "отбасы - әлеуметтiк
қауымдастықтың түрi, яғни ерлi-зайыпты одаққа және ері мен әйелінің, ата -
аналар мен апа – қарындастардың, бірге тұрып, ортақ шаруашылық жүргізетін
туыстардың арасындағы сан-алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты
ұйымдастырудың маңызды формасы"- деп сипаттама береді, ал ғалымдар
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев өздерінің педагогикалық еңбегінде: "Отбасы - ол
бiрге тұратын некеге негiзделген қандас туыстар тобы",- деп анықтама
берген.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан отбасы қоғамдық құбылыс ретінде
әртүрлі жастағы және әртүрлі құқылы адамдар тобынан тұратын қауымдастықтың
іс-әрекеті барысында өздерінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізетін
мемлекеттің кішкене құрамдас бөлігі қызметін атқаратындығын түсінеміз.
Мұндай көзқарасты француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо: „Барлық қоғамдардың ең
көнесі және жалғызы - ол отбасы. Сонымен қатар, отбасы керек болса, саяси
қоғамдардың болашақ үлгісі: әкім - әкеге ұқсайды, ал халық - балаларға
ұқсайды“, - деп айтқан сөзі арқылы отбасы мен қоғамның әлеуметтік
қызметінің егіз екендігін дәлелдейді.
Ал, ойшыл данышпан, ғалым әл-Фараби Отбасы ұғымына мынадай анықтама
береді: "Үй белгілі бір бөлшектерден құралады, солардың арқасында
гүлденеді. Бұлар саны жағынан төртеу: ері мен әйелі; қожайыны мен
қызметшісі; әке - шешесі мен баласы; мүлкі мен мүлік иесі. Кімде - кім бұл
бөлшектер мен бірлестіктерді басқарса, ол адам үйдің билеушісі және әкімі
болады. Оны "қожайын" деп атайды", - деп отбасын оның құрылымдық бөліктері
тұрғысынан сипаттайды. Осы пайымдаулары арқылы ғалым заманның ағымына
қарай отбасының өзі де, оның құрылымы мен тәрбие мазмұны да сан қилы
өзгеріске ұшырайтынын болжағандай.
Көпқызметті отбасының бірден бір міндеті ұрпақ сабақтастығын қамтамасыз
ете отырып, оны қоғам талабына сай қалыптастыру болса, отбасы тәрбиесі -
қоғамға өскелең ұрпақты тәрбиелеу институтының бірі ретінде ата-аналардың
күнделікті отбасылық-тұрмыстық обьективті ықпалымен үйлесетін мақсатты
бағытталған педагогикалық әрекеттері болып табылады.
Ежелгі түркі әлеміндегі өркениеттің өзгеше дара заңдылықтарын
санаға сіңіретін кезеңінің бірі орта ғасыр, соның ішінде VI-XII ғасырларды
қамтиды. Өйткенi, түркі нәсілінің қара шаңырағы – Сахара бесігіндегі сол
кездегі сәулет, әдебиет, фольклор, тарих шежірелеріне үңілсек, діни-рухани
үрдістің тәлім-тәрбиелік дәстүрлердің қалыптасуына негіз болғандығын
аңғарамыз. Сонымен қатар нақ сол тұстағы әдебиеттің, мәдениеттің ғылымға,
өнерге, жаратылысқа және дінге қатыстылығына көзінің жетіп, өркениетті
жолдың үрдісінiң берік күретамырын сезінетіндіктерін ғалымдар (А.Қараев,
С.Жолдасбайұлы, Қ.Байпақов) мойындай отырып, түркі тектес тайпалардың
тұрмыстық қажетін өтеген кезеңдерін бүгінге дейін табылған жәдігерлерге
ғылыми талдау жасай отырып, оларды мынадай үш кезеңге бөліп
қарастырады:
1. VI ғасыр мен VII ғасырдың бірінші жартысы.
2. VII ғасырдың екінші жартысы мен IX ғасыр.
3. X ғасыр мен XII ғасырлар аралығы деп көрсетеді.
VI-IX ғасырлардағы ел ішіндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайлар
кейінгі (X-XII) ғасырлардағы өнер мен ғылымның қарқынды дамуына алғышарт
ретінде негіз болды деп тұжырым жасайды.
Біз зерттеу жұмысымызда осы кезеңдердің ішіндегі IX-XII ғасырлар
аралығын бөліп қарастырамыз. Өйткені, бұл кезеңдер түркі халықтарының өмірі
мен ұрпақ тәрбиесінде елеулі бетбұрыс кезеңі болды. Елдегі әлеуметтік
экономикалық жағдайлардың қарқынды дамуы мен ислам дінінің келуі отбасы
тәрбиесіне елеулі өзгерістер енгізді. Осы кезеңдерде Құран тілі ғылым тілі
ретінде айналымға түсіп, көптеген ғұлама ғалымдар мен олардың ірі ірі
педагогикалық мәні бар туындылары дүниеге келді. Олардың бәрі дерлік отбасы
тәрбиесін тұлғаны қалыптастырудың бастау көзі ретінде қарастырады. Әйтсе де
біз зерттеуімізде аталмыш кезеңде өмір сүрген түркі ғұламаларының ішінде
тек Қазақстан территориясында өмір сүрген ғұламалар (әл-Фараби,
Ж.Баласағүн, М.Қашқари, Қ.Яссауи) мұраларын негізге аламыз.
Ислам дiнінiң Қазақстанға біртіндеп енуі түркі халықтарының тұрмыс-
тіршілігі мен отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуына жаңаша ықпал етті.
Ислам дінінің талаптары мен өз ата-баба дәстүрлерін қатар ұстанған түркі
халықтарында әйел баласына деген құрмет, ата-ана алдындағы парыз бен олар
тарапынан балаларын тәрбиелеудегi мiндеттерi отбасында орындалуы мiндеттi
заң немесе тәрбие талаптарына арналған кодекс ретiнде басшылыққа алынып
отырды. Кодекс - нақты қоғамдық қатынастарды реттейтiн, құқықтық талаптары
бiрiктiрiлiп жүйелендiрiлген заңдар жинағы деп қабылданды. Сондықтан,
қоғамдық қатынастарды реттеуде кодекстiң өзіндік әлеуметтік-педагогикалық
маңызы зор. Ата-бабалар діни тұжырымдар мазмұнында баяндалған ислам
талаптарын, шариғат нормаларын және ата-баба дәстүрлерін отбасындағы бала
тәрбиесiнде қолдануда талап етiлетiн отбасы тәрбиесінің кодексi ретiнде
басшылыққа алып отырғандығын көреміз. Бұл түркі халықтарындағы отбасы
тәрбиесінің ұйымдастырылуында өзіндік ерекшеліктің сақталғандығын
айқындайды.
Мұндай кодекстің орындалуы отбасы тәрбиесінің жаңа мәртебесін
анықтап, отбасындағы ең басты құндылық бала деп табылатын және тәрбиеде
тұлғалық-бағыттылықты ұстанатын, ондағы өмір сүру дәстүрі ізгілік идеясы
негізінде іске асырылатынын көрсетеді.
Бұл тұста отбасы мәртебесі – ондағы мүшелердің міндеттері мен
құқықтарының жүйелендірілген тәртібі негізінде отбасылық қарым-қатынасты
реттейтін дәстүрлер болғандығын анықтадық. Осы жағдайда отбасы мәртебесінен
тұлға мәртебесі келіп туындайды. Мұнда тұлға мәртебесінің ұғымын
Тұлғааралық қарым-қатынастар жүйесіндегі адамның орны және топ мүшелеріне
ықпал ету шегі деп түсінуге болады.
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінде әрбір өскелең
ұрпаққа жеке дербес тұлға деп қарап, оған құрмет көрсету, қоғамдық
әлеуметтік маңызы зор істерге араластыру көзделген. Сол кездегі баланың
жеке тұлғасының дамуы мен мінез-құлқында кездесетін ауытқуларды түзетуде
қоғамдық және отбасылық тәрбиенің бірлігін қамтамасыз ету үнемі
қарастырылып, мұндай тәрбиелік мүдделер дін талаптарынан туындап отырды.
Орта ғасырдағы діннің тәрбиедегі құдіреттілігі мен жемісі бүгінгі
күні де өзінің өміршеңдігін көрсетіп, баршаның назарын аударып келгенінің
куәсі болып отырмыз. Оған дәлел қазақстандағы “Дін, қоғам және халықаралық
қауіпсіздік” тақырыбындағы әлемдік және дәстүрлі діндердің лидерлерінің жыл
сайынғы сьезінің өтуі болып отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: ...әлемдік
және дәстүрлі діндердің рөлі көкейкесті, олар адамның шынайы рухани
қазынаны сақтап қалуының түйінді факторына да айналып келеді. Адамның,
діннің, жердің мұндайлық терең өзара кірігуі – жүздеген жылдар бойы менің
халқымның жанын сақтап қалған құтқарушы сүзгі сынды. Қазақтар кең болғанның
кем болмайтынын кітаптан оқып емес, өмірден тоқып білген”,– деп атап
көрсетуі бүгінгі жаһандану жағдайындағы отбасы тәрбиесі саласында жастарды
өз болмысының түпкі өзегінен айырмайтын діннің, сенімнің қажетін тағы бір
нақтылай түседі.
Сондықтан да, түркі халықтарының әдет-ғұрпын сөз еткенде ислам дінінің
заңы мен талаптарына соқпай кету мүмкін емес. Өйткені, дін талаптары
халқымыздың өмір сүру дәстүрі мен ұрпақ тәрбиесіне ғасырлар бойы әсер етіп
келген.
Бұлай деуімізге орта ғасырда өмір сүрген түркі ғұламаларының мұраларын
талдау нәтижесінің тәлiмдiк пiкiрлердің түпкi негiзi діни түсініктерден
бастау алғандығын дәлелдей түсетіндігі себепкер болды. Ислам талаптарында
отбасындағы ата-аналардың жеке басының өнегесi, сондай-ақ, ерлi-
зайыптылардың өзара қарым - қатынасы мен бiр - бiрiнiң алдындағы сыйластық
жарасымдылығы отбасындағы өскелең ұрпақ тәрбиесіне әсер етті. Отбасында
тәрбие мәселесiмен әйел-ана айналысқанымен, жалпы тәрбиенің нәтижесi
отағасының жауапкершiлiгiнде болды. Отбасы тәрбиесінің міндеттері балаға
білім, өнер үйрету, тәрбие берумен байланыстырылды. Оны Мұхаммед
пайғамбардың: "Тiптi, Қытайда болса да бiлiм алуға ұмтылыңдар" – деген
өсиетінен отбасы тәрбиесінің бір міндеті балаға білім үйрету, сауатын ашу
екендігін ата-аналарға ескертуінен көреміз.
Салауатты да татулығы жарасқан отбасыларында өнегелi ұрпақтың өсетiнi
айқын. Оларды ата-ана өнегесiмен қатар ата-аналық парыздар негiзiнде
кемелдендiре түсемiз. Бұл жөнiнде ислам шарттары ата-аналарға мынадай
мiндеттердi (парыздарды) жүктейдi: өмiр есiгiн жаңа ашқан нәрестеге жақсы
ат қою; балаға жақсы тәрбие беру; баланы еркелетiп сүю, оларға мейiрiмдi
болу; солай бола тұрса да баланы шектен тыс еркелетпеу; қыз балаға жақсы
тәрбие беру; баланың тәрбиесi мен бiлiм алуы үшiн мал-мүлiктi аямау; бала
шыр етiп жарық дүниеге келген күннен бастап бiрiнен кейiн бiрi ретiмен
келiп жататын үлкендi-кiшiлi той-томалақтар жасау; балалардың арасын бөліп
алаламау, яғни бәрiне бiрдей қарап, әдiл болу; балаларын денi сау етiп
өсiру, оның тәнi мен жан саулығын қорғау; балаларына арам нәрселердi
жегiзбеу; балаларын оқытып, мамандық иесi етiп қалдыру; ата-ананың өз
отбасын нығайта отырып, жасы жеткен балаларын үй болуға, өз шаңырағын
көтеруге әзiрлеу.
Сонымен қатар, балалары тарапынан да тәрбие нәтижесі ретінде күтілетін
қасиеттер: ата-анаға дауыс көтеріп сөйлемеу, ата-анасын атымен атамау, ата-
анасының өтінішін мүлтіксіз орындау, ата-анасын ренжітпеу, қартайған ата-
анасына көмектесіп тұру, ата-анасының достарын құрметтеу, ата-анасынан
бұрын отырмау, олардың жолын кеспеу және т.б. болып табылады
Бұл талаптардың бәрі де түркі халықтарының отбасы тәрбиесінде
ескеріліп, бүгінге дейін салт- дәстүрлерінде көрініс тапқан.
Біз осы тұста зерттеуімізге жақын діни еңбектерді талдап, жүйелей
отырып, IX-XII ғасырлардағы отбасы тәрбиесінің бағыттары біріншіден,
баланы отбасындағы негізгі құндылық деп қарайтындығын, екіншіден, өзара
қарым-қатынастағы төзімділік пен мейірімділікті, үшіншіден, жақсы мінез-
құлық пен әрекеттерді қалыптастыруды, төртіншіден, білім алуға үйретуді,
бесіншіден, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды құрметтеуді,
алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлауды қамтитындығын айқындадық.
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінің бастауы және оның
беріктігі жар таңдауға байланысты деген көзқарастары діни түсініктердегі
талаптармен сабақтасатынын көрсетті. Өйткені, отбасын құру мен ондағы
өмірді ұйымдастыру діни түсініктерде де тұтас жүйе арқылы құрылады. Соның
бастауы жар таңдау деп көрсетіледі.
Түркі ғұламалары мұрларындағы мұндай ойлардың алғашқы көздері Қорқыт
Ата жырларынан бастау алады. Қорқыт жырларын зерделеу бізге біріншіден,
отбасы тәрбиесінің діңгегі берік болуы үшін жар таңдауды әлеуметтік мәселе
ретінде қарастырғандығын, екіншіден, отбасы сыйластығында әйел - ананың
рөлін жоғары бағалағандығын, үшіншіден, әйел от басы - ошақ қасының ұйтқысы
ғана емес, ер азаматпен бірдей мемлекеттік, қоғамдық істерді атқаруға
лайықты азамат деп қарастырғандығын, төртіншіден, әйел қашанда отбасындағы
ақылшы, ер азаматтың сенімді жолдасы ретінде қарастырғандығын дәлелдейді.
Қорқыт жырларының астары отбасы тәрбиесiнде ұрпаққа өнеге болар тәлiм -
тәрбие қашан да ата - ананың өзiнен бастау алатынын, ерлi - зайыптылардың
өзара ынтымағы тәрбие басы екендiгiн насихаттайды. Алладан тiлек тiлеу,
жақсыны қалау арқылы түркі халықтарының тәңiрлiк дiнiн, салты мен дәстүрiн,
сенiмi мен нанымдарын сипаттап көрсетедi. Сондай - ақ, Қорқыт өмiр сүрген
кезеңнiң тұрмыс-тiршiлiгiн суреттеумен қатар, отбасы тәрбиесiнде әйел
ананың рөлi мен орнын айқындай түседі. Отбасы асыраушысы отағасы ер азамат
болғанына қарамай оттың түтiнiн түзу түтету қашанда әйел адамның еншiсiнде
болғандығын дәлелдейдi. Ата мен әке, аға мен iнi арасындағы татулық пен
өзара түсiнiстiк негiзi отбасындағы әйелдiң ақылы мен әрекетiне тiкелей
байланысты екендiгiн көрсетедi.
Сондықтан да біз Қорқыт жырларында отбасы тәрбиесінің негізгі идеялары
ері мен әйелі қарым–қатынасындағы теңдікке негізделіп құрылған деп тұжырым
жасадық.
Өйткені, ғұлама өз жырларында ойдың негізгі идеясын адамдар арасындағы
теңдікке бағыттап отырады. Ол бай мен кедей, ер азамат пен әйел арасындағы
құқықтарын шектемей, бәріне бірдей адамгершілік тұғырынан қарап, сипаттама
береді. Олардың бәрін бақыт үшін еркін әрекет етуге, күресуге, өз
дәрежесінде сый - құрметке ие болуға лайықты деп бағалайды. Мұндай қатынас
әйел баласын өз кезегінде ел, ру, қауым көзқарасындағы талапқа сай болуға
міндеттеген. Сондықтан болар, сол кезден-ақ түркі қоғамындағы үйленуде әйел
баласына талап жоғары қойылып, жар таңдау отбасының әлеуметтік-саяси
мәселесі ретінде қарастырылған.
Отбасын құруға байланысты көзқарас XI ғасырда жазылған Ж. Баласағұнның
"Құтты бiлiк" дастанында жалғасын тауып, онда үйленуге бел буған
жiгiттiң қыз таңдауда негiзгi төрт түрлi белгiсiне көңіл бөлуін ескертеді.
Сонымен бірге, қыздардың жігітті адастыратын ерекшеліктерін де сипаттайды.
Ол: Ер жiгiттi адастырар көп себеп: бiрi - күндей сұлулықты көксемек, ендi
бiрi даңқтысын қалайды, үшiншiсi - байлықты жар санайды, - деп, бұл
қыздарды таңдаған жiгiттiң отбасылық өмiрде жолының болмайтындығын
ескертсе, Төртiншiсi - бiрiн де ойға алмайды, ақ ниеттi, әдептiсiн
таңдайды, - деп қыздардың iшiндегi ең таңдаулысы қашан да тәрбиелiсi
болуға тиiстi екендiгiн айтады.
Жоғарыда қарастырылған түркі ғұламаларының еңбектеріндегі отбасы
тәрбиесінің тиімділігін қамтамасыз ететін жақсы жар отбасының ұйтқысы
бола отырып, бала тәрбиесінде де жоғары нәтижеге қол жеткізеді.
Мұндай ойлар сол ғасырлардағы өзге халықтар өкілдерінің еңбектерінде де
қатар орын алды. Мысалы, XI ғасырда өмір сүрген Иран халының өкілі Кейкаус
өзінің Қабуснама еңбегінде немересі Гиланшаха 45 өсиет жазып қалдырады.
Онда адамзам үшін қажет болатын әрекеттердің бәріне түсінік беріп, насихат
айтады. Олар көзарасында да түркі халықтарының жар таңдауға қояр талаптары
бірдей қарастырылады. Мысалы, үйлену, жекжат таңдауда Кейкаус әйелдi жат
жерден алуды дұрыс деп санайды. Өйткенi, өз қарындастарың онсыз да ет пен
сүйек, қан мен тамырдай жақын. Басқа ру, тайпадан әйел алсаң, бiреуiң екеу
болғаны әрi жат жұртты өзiңе жақын еткенiң болып табылады деп санайды. Бұл
кеңестің астарында қазақ халқының болмысына тән жеті атаға дейін қыз
алыспау дәстүрімен қоса ел татулығын ойлаған саяси астар жатыр еді.
Осылайша, дана ата-бабаларымыз ғасырдан ғасырға ұрпақ тазалығын да
қамтамасыз етіп келеді. Осы тұста Кейкаус отбасындағы әйел теңдiгiн асыл
бағалап, онымен санасып тұрмыс жарастығын бiрге бөлiсiп отыруды "Бiлiмдi
әйелдің iс - әрекетiне тыйым салушы болма, егер сен қызғаншақтық жасамасаң,
кемсiнбесең, әйелің саған ата-анаңнан да мейiрiмдi болады", - деп әйел
баласының тәрбиелiсi отбасындағы ынтымақ пен береке қазынасы екендiгiн
ескертедi.
Көптеген тарихи-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау арқылы отбасы
тәрбиесінің басты міндеті тұлғаны қоғам талабына сай әлеуметтендіру деп
анықталғандығын, ал оның қалыптасуы сол отбасының педагогикалық
мүмкіндіктеріне, оның құрылымы мен ондағы психологиялық ахуалға, отбасы
мүшелерінің өзара қарым-қатынасына яғни отбасы сипатына тікелей
байланыстылығын дәлелдейді. Сондықтан, жеке тұлғаның қалыптасуында отбасы
негізгі фактор деп қарастырылады.
Әйтсе де, отбасы ортасындағы тәрбиенің тиімділігі оның басшысының
ақылдылығына байланысты деп тұжырымдалады. Осы тұста ғұлама әл-Фараби
өзінің Бақытқа жету жолында деген еңбегінде отбасы басшысының ақыл-
парасатының жоғары болуы ондағы өмірді дұрыс ұйымдастыруға және отбасы
мүшелерін бақытты тұрмыс кешуге бастайтын басшылығында өте маңызды орынды
иеленетiнiн сипаттайды. Сөйтіп, оны пайымдағыштық қасиетпен байланыстырады.
Ол: Үйдің іштерін басқару тәсілдері жөніндегі тамаша пайымдау - бұл
отбасындағы пайымдағыштық. Іс зор немесе маңызды болса, оған анағұрлым
күшті және жетік пайымдағыштық керек болады, ал егер іс кішкене немесе
маңызсыз болса, оған болмашы пайымдағыштық та жеткілікті. Пайымдағыштықты
қатардағы қарапайым адамдар ақыл деп атайды. Егер адамға осындай күш тән
болса, жұрт оны ақылды деп атайды, - деп отбасын басқарудың тиімді жолдары
отағасының қаншалықты ақылды адам болатындығына байланыстылығын көрсетеді.
Ғұламаның мұндай пайымдауларына бүгінгі күн тұрғысынан қарай отырып, отбасы
тәрбиесін басқарудағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мен дамуы (IX-XII ғ.ғ.)
13.00.01- жалпы педагогика, педагогика және білім
тарихы, этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
а в т о р е ф е р а т ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде
орындалды
Ғылыми кеңесшілері: педагогика ғылымдарының докторы
Бейсенбаева А.А.
филология
ғылымдарының докторы
Мырзахметов М.
Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының
докторы
Р.Қ.Дүйсембінова
педагогика
ғылымдарының докторы
Қ.Т.Ыбыраимжанов
педагогика
ғылымдарының докторы
Қ.А.Сарбасова
Жетекші ұйым: С.Аманжолов атындағы Шығыс
Қазақстан
мемлекеттік
университеті.
Диссертация 2010 ж. _____________ сағат ____ Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетінің педагогика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д.14.05.01 диссертациялық кеңесінде қорғалады.
Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы 13, 2-қабат, мәжіліс
залы.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады. Мекен жайы; 050010, Алматы қаласы, Қазыбек-
би, 30, 3-қабат.
Автореферат 2010 жылы ______________таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы:
А.Н.Көшербаева
КІРІСПЕ
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Менің арманым да,
мұратым да Қазақстан халқын бақытқа жеткізу" деген еңбегінде қазақтардың
қайталанбас этикалық, психологиялық әлемінің әлі де жете зерттелмей,
зерделенбей жатқан тылсым дүние екендігін атап көрсетуі педагог-ғалымдар
қауымына өткен тарихымызға көз жібере отырып, ұлттық құндылықтарымызды
жаңаша зерделеп, озық тұстарын бүгінгі күн қажетіне пайдалануды жүктейді.
Осы орайда Қазақстан Республикасының соңғы жылдарда болып отырған түбегейлі
өзгерістері еліміздің білім беру саласындағы көптеген міндеттерін тарихи,
мәдени тұрғыдан қайта қарауды қажет етеді. Әсіресе, тәрбие салаларында
жүргізіліп жатқан реформалар мен ғаламдық талаптардың біртіндеп ене
бастауы да жас ұрпақты өзгермелі қоғамға әлеуметтендірудегі уақыт
талабымен бiрге келген игiлiктi мақсат. Бұл мақсат-міндеттер тұтастықта
іске асуы үшін оның негізі ең алдымен отбасы тәрбиесі арқылы бастау алуы
тиіс. Себебі, отбасы тұлғаны әлеуметтендірудің жетекші және айқындаушы
көзі болып табылады.
Осы жағдайда қоғамның алға басуы және болашақ ұрпақтың қандай дәрежеде
қалыптасуы тарихи тәжірибеміздегі педагогикалық құнды мұраларды қайта
жаңғырта отырып пайдалануға тікелей байланысты. Өйткені, адамзаттың
дамуындағы мәдени білімдерді нақты, анық танып біле отырып, оны қайта қарау
арқылы ғана бүгінгі қоғамдық мәдениетті құруға қол жеткіземіз.
Педагогика тарихында қазақ халқының өзіне тән отбасы тәрбиесінің
қалыптасуында ертедегі түркі мәдениетінің орны ерекше екендігі белгілі.
Осыған байланысты бүгiнгi күнi рухани салада жүрiп жатқан сананың жаңаруы,
адами құндылықтарды қайта бағамдау үрдістерi нәтижесiнде ғасырлар бойы
жинақталып, ата-баба тарихынан бiзге жеткен отбасы тәрбиесінің мол
мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай
отырып, ертедегі түркі халықтарының отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы
туралы педагогикалық ой-пiкiрлердiң өзiндiк ерекшелiктерi мен бүгiнгi ұрпақ
санасына еткен әсерiн және пiкiр сабақтастығын жан-жақты жүйелi зерттеу
өзектi мәселелердiң бiрi деп санаймыз.
Түркі халықтарындағы отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму
мәселелерін қарастыруда біз тарихи кезеңнің IX-XII ғасырларын зерттеу
обьектімізге аламыз. Өйткені, бұл кезең түркі халықтарының тәлім-
тәрбиесінің жүйелі қалыптасуында бетбұрыс кезеңі болды.
Осы кезеңдерде түркі халықтарының отбасында бала тәрбиелеу дәстүрлері
туралы ойлар Қорқыт(VII-VIIIғғ.), әл-Фараби (IX-Xғғ.), Ж. Баласағұн(XIғ.),
М.Қашқари(XIғ.), Қ.Йассауи(XIIғ.) және т.б. ғұламалар еңбектерінен бастау
алған. Арадан ондаған ғасырды артқа салып, мұндай ойлар қазақтың ақын-
жыраулары Шалкиіз, Ақтамберді, Асан Қайғы мен Бұқар жырау, Сүйінбай
жырларында, қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
еңбектерiнде, қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов, М.Жұмабаев,
С.Көбеев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов және т.б. еңбектерiнде жалғасын
тапқан.
Ертедегі түркі халықтарының отбасы тәрбиесі идеялары туралы сөз етуде
біз бірқатар дерек көздерге сүйендік (тарихи ғұламалар еңбектері, мұрағат
материалдары, қолжазбалар, мамандар зерттеулері және т.б.). Арнайы ғылыми-
педагогикалық еңбектерді зерделей келе, отбасы тәрбиесінің жекелеген
мәселелері қазақстандық ғалымдардың жетекшілігімен ғылыми педагогикалық
институттарда зерттеліп, бүгінгі күнде бұл жұмыстардың ТМД және алыс
шетелдердегі ғылыми-зерттеу институттарында да жалғасын тапқандығына
көзіміз жетті.
Нақтылап айтқанда, түркі тектес халықтардың отбасы тәрбиесі туралы ой-
пікірлерінің даму тарихы бүгінге дейін қырғызстандық ғалымдар Н.Имаева,
А. Измаилов және т.б., өзбекстандық ғалымдар Х.Тіллашев, Н.Сафаров,
З.Нуритдинова, Ө.Әлеуов, М.Мұхамеджанова, М.Иномова, Л.Шишова және т.б.,
әзербайжандық ғалымдар Г. Ахмедов, А.Сеидов, А.Гашимов және т.б.,
түркменстандық ғалымдар К.Пирлиев, А.Құрбанов, Г.Чарыев және т.б.
тарапынан зерделенсе;
Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің және ағарту ісінің даму
тарихын отандық ғалымдар Қ.Бержанов, Г.Уманов, Қ.Сейталиев, И.Мадин,
Қ.Жарықбаев, Ш.Жұматаева, А.Ильясова, Г.Храпченков, В.Храпченков, Е.Омар,
А.Тұрсынова, Э.Урунбасарова, Ж.Ибраимова, Ш.Беркімбаева, Б.Альмухамбетов,
А.Игибаева, Қ.Ыбыраимжанов, Ж.Баймағамбетова және т.б. зерттеген;
- оның ішінде қазақ қыздарының тәрбиесi мен оларға бiлiм беру
мәселелерiн тарихи-педагогикалық тұрғыдан қарастырып зерттеген ғалымдар
К.Құнантаева, Ш.Жалғасова, А.Дайрабаева, Ж.Сарыбекова, Г.Алдамбергенова
және т.б. болды.
Қазақстанда халықтық педагогика материалдарын оқу-тәрбие үрдісіне
ендіру мәселелерін қазақстандық ғалымдар Қ.Жарықбаев,
А.Бейсенбаева, Б.Айтмамбетова, К.Қожахметова, А.Қалыбекова, Р.Дүйсембінова,
Ұ.Әбдіғаппарова және т.б. зерделесе;
- халықтық педагогика материалдарын отбасындағы тәрбиенi ұйымдастыруда
пайдалану мәселелерiн ғалымдар С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Р.Төлеубекова,
С.Ғаббасов, Қ.Бөлеев, Л.Ибраимова және т.б. зерттеген;
- отбасы тәрбиесiн жетiлдiрудегi мектеппен байланыс жасау жұмыстары
М.Ғабдуллин, Г.Байдельдинова, Н.Тригубова, И.Лысенко, Б.Мұқанова,
А.Капенова, А.Шумебаева, Г.Сейдалиева, К.Құмаржанова, Ж.Торыбаеваның және
т.б. зерттеулерінде;
- отбасы тәрбиесі жағдайында балаларды болашақ отбасылық өмірге
даярлау мәселелерін А.Жұмадiллаева, А.Шарафадин, Д. Сакенов және т.б.
қарастырған.
Отбасы тәрбиесi мәселелерiнiң бүгiнгі қоғамдық талаптарына сай даму
ерекшелiктерiнің педагогикалық және психологиялық тұстарын Ресей ғалымдары
Ю.Азаров, И.Гребенников, В.В.Ивляева, Н.Ф.Девыцина және т.б.
- жастарды болашақ отбасылық өмірге даярлау мәселелерін Т.Троцюк, Е.
Сычева, М.Певзнер, И.Петренко және т.б.;
- мектеп жасына дейiнгi балаларды отбасында тәрбиелеудiң
ерекшелiктерiн А.Пинт, А. Белова және т.б. зерттеген.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді арнайы шолу жасау орта ғасырда өмір
сүрген ұлы ғұламалардың еңбектері көптеген жылдар көлемінде бірқатар
қазақстандық ғалымдар зерттеулерінің негізгі обьектісі болып келгендігін
көрсетті. Атап айтқанда, әл-Фарабидің педагогикалық ой-пікірлерін
А.Көбесов, Ж.Баласағұнның педагогикалық идеяларының даму тарихын
А.Көшербаева, Т.Ахметов, К.Модасан, М.Қашғаридің педагогикалық идеяларының
қалыптасу тарихын К.Қалиева, көне дәуірдегі және орта ғасыр ғұламалары
еңбектерінің педагогикалық мәні мен қазақ тәлім-тәрбиесіндегі маңыздылығын
Қ.Сарбасова, К.Ыбраева, С.Жанболатов, М.Х.Дулатидің педагогикалық
идеяларының тарихи құндылығын Д.Алиева, VI-VIII ғасырлардағы педагогикалық
ой-пікірлердің даму тарихын А.Жұмабеков, XV-XVIII ғасырдағы тәлім-
тәрбиелік ойлардың даму тарихын Т.Әлсатов, Э.Құрманалиева және т.б.
зерттеген. Дегенмен, бұл жұмыстарда ұлы ғұламалар еңбектеріндегі тәлім-
тәрбие мәселелері жалпылама қарастырылып, отбасы тәрбиесі идеялары оның
құрамдас бөлігі ретінде баяндалады.
Қазақстандық ғалым Х. Арғынбаев өзінің "Қазақ халқындағы семья және
неке"(1973ж.), "Қазақ отбасы"(1996ж.) деген еңбектерінде қазақ отбасының
кешегісі мен бүгінгі жағдайын және оның дамуындағы ерекшеліктерін тарихи-
этнографиялық тұрғыдан шолу жасайды. Бірақ, мұнда нақты қазақ отбасы
тәрбиесінің мазмұны мен ерекшелігі педагогикалық тұрғыдан ашып
көрсетілмейді.
Қазіргі таңда отбасы тәрбиесінің көп аспектілі мәселелері мемлекет
тарапынан қолдау тауып, елбасының тікелей бастамасымен бірқатар игілікті
істер атқарылуда. Оған әрбір туылған нәресте үшін берілетін жөргекпұлдың
пайыздық өсуін, балалар ауруханаларының саны мен сапасының артып,
балалардың тегін емделуін, балабақшалар мен мектептердің көптеп салына
бастауын жатқызуға болады. Бұл фактілер халықтың әлеуметтік-экономикалық
және демографиялық (бала туу санының арта түсуі яғни 2006 жылы бір ғана
Алматы қаласының өзінде бала туу көрсеткіші 7 пайызға өскен. Бұл соңғы 30
жылдағы ең жоғары көрсеткіш) өсуге деген ынтасын біршама арттырып
отырғандығын көрсетеді. Өкінішке орай, нарықтық қоғам жағдайында әлеуметтік
бағытта бірқатар игі істер жолға қойылып отырғанымен, отбасы тәрбиесіндегі
кемшіліктердің көрсеткіштері керісінше төмендемей отыр.
Өйткені, бүгінгі қоғамда отбасына деген көзқарастарда өте маңызды
өзгерістер орын алды. Нарықтық қатынастар экономикалық фактордың мәнін
күшейте түсті, бұл ата-аналар мен педагогтардың бүкіл қызметінің тұлғалық -
педагогикалық, құндылық-адамгершілік факторына қайта бағдар жасау
керектігін туғызды. Қазіргі кезде психологиялық қорғаудың және оңды
әсерленушлікті қалыптастырудың отбасы қайнар көзі деген көзқарас бұзылды.
Отбасындағы ата-аналар өз балаларының тәрбиесін мектеп міндетіне жүктесе,
көпшілік әлеуметтік ортаның ықпалын көлденең тартады. Соған қарамай, әр
адамның жеке басының бақытын қамтамасыз ету отбасының міндеті болып
саналады және әлеуметтік құндылықтар болып табылатын мақсаттарды жүзеге
асыру, жас ұрпақты әлеуметтендіру бұрынғысынша отбасының жауапкершілігінде
қала береді.
Педагогикалық зерттеулер бойынша осы заманғы отбасының әлеуметтік,
рухани және құндылық ахуалының төмендігі салдарынан адамдар арасындағы
адамгершілік қарым - қатынастардағы өзгерістерге байланысты жалғыз басты
аналардың, әкесіз, анасыз және тастанды балалардың саны жыл сайын көбейе
түскен (жыл сайын 90 мыңнан астам бала тастанды аталады, сонымен қатар
бүгінге дейін 5591 бала шетелге сатылған), жастардың отбасылық өмiрге жеңiл
қарауы немесе отбасын құруға деген ынта-ықыласының төмендiгiнен асықпауы,
тiптi ажырасу фактiлерiнiң көптiгi (жыл сайын үйленуге арыз берушілердің
40% қайта ажырасады ) орын алып келеді.
Сондай-ақ, некеге тұрмай бала табу бүгiнде үйреншiктi жағдайға
айналып барады (2004 жылғы санақ бойынша 68004 қыз некесіз бала тапқан).
Мұндай жағдай әсiресе қара көз қазақ қыздары арасында басым болып
отырғандығы өкiнiштi-ақ (соның ішінде 39177-сі қазақ қыздары). Бұл келеңсiз
жағдайлардың пайда болуы, біріншіден, табиғатымызға жат батыс мәдениетiнiң
жастарға терiс ықпал етуi болса, екіншіден, жастарды отбасылық өмiрге
дайындаудың жеткiлiксiздiгi дер едік.
Осы тұста халқымыздың оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудағы ғаламдық
талаптарды ескере отырып, ұлттық болмысымызды сақтап қалу, ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтар негiзiнде отбасы тәрбиесiн дамыту мiндеттерiн
шешуде қазақ халқының негізін құраған түркі халықтарының отбасы тәрбиесін
ұйымдастыру дәстүрлерiне сүйену жоғары тиiмдiлiк берерi даусыз деп
ойлаймыз. Ол түркі халықтарының тарихындағы отбасы тәрбиесi тәжiрибелерiн
зерделеп, бүгiнгi күн тәжірибесінде озық тұстарын енгізу арқылы жүзеге
асырылмақ.
Жоғарыда талдауға алынған ғалымдар еңбектерінде отбасы тәрбиесінің
мәселелерi көптеген педагогикалық ой-пiкiрлердiң тарихына арналған
зерттеулер мазмұнында қарастырылып келгенiмен, түркі халықтарына тән
отбасы тәрбиесінiң жүйесі жеке зерттеу обьектісіне алынбағандығын
айқындайды. Сондықтан, отбасы тәрбиесі мәселелерінің қалыптасуы мен дамуын
бақылап отыру және бұл мәліметтерді тек теориялық-педагогикалық тұрғыда
ғана емес, көне дерек көздері мен мұрағат материалдарын ескеруді тереңдете
отырып тарихи-педагогикалық мақсатта пайдаланудың қажет екендігіне көзіміз
жетеді.
Демек, біздің зерттеу саласында жарық көрген көне дәуірден сақталған
тарихи деректерге, арнайы ғылыми еңбектерге жасалған жүйелі, салыстырмалы
талдау нәтижесінде түркі ғұламалары мұраларының отбасы тәрбиесі тұрғысында
жете зерттелмеуі мен бүгінгі қазақ отбасы тәрбиесін ұйымдастыруда оның
қажеттілігі арасында; отбасы тәрбиесі тәжірибелерін пайдаланудың
мүмкіндіктерінің жоғарылығы мен арнайы жасалған ғылыми-әдістемелік
нұсқаулардың жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылықтың бар екендігі анық
байқалды. Осы қайшылықтарды шешуге байланысты түркі ғұламалары
мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларын жүйелі талдау негізінде бүгінгі
отбасы тәрбиесін жетілдірудің мүмкіндіктерін көрсету біздің зерттеу
проблемамызды айқындауға және зерттеу тақырыбын Түркі ғұламалары
мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы мен дамуы (IX-
XIIғ.ғ.) деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің обьектісі: Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі.
Зерттеудің пәнi: IX-XII ғасырлардағы түркі ғұламалары мұраларындағы
отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы мен даму үрдісі.
Зерттеудiң мақсаты: Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі
туралы идеялардың қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін айқындап, ғылыми-
педагогикалық тұрғыда негіздеу және жүйелеу.
Зерттеудің мiндеттерi:
- IX-XII ғасырдағы түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі
идеяларының қалыптасуы мен дамуының әдіснамалық-теориялық негіздерін
анықтау;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесi идеяларының
қалыптасуы мен дамуының әлеуметтiк-педагогикалық алғы шарттарын айқындау;
- түркі ғұламалары мұраларын жүйелеу негізінде отбасы тәрбиесінің
қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен факторларды, отбасы тәрбиесін
ұйымдастыруда басшылыққа алынған тұжырымдамалық идеялар мен қағидаларды
айқындау;
- ұлы ғұламалар мұраларын зерделеу негізінде Кемел адам тұлғасын
қалыптастыруды қамтамасыз ететін түркі халықтарына тән отбасы тәрбиесінің
ерекшеліктерін көрсету;
-түркі ғұламалары мұралары негізінде аталмыш кезеңдегі отбасы
тәрбиесінің жүйесін айқындап, сипаттама беру;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қазақтың
халықтық педагогикасындағы, ақын-жыраулары мен ағартушыларының және қазақ
зиялылары еңбектеріндегі сабақтастығын дәлелдеу;
- отбасы тәрбиесі бойынша зерттеу нәтижелерін бүгінгі білім беру
мекемелерінің оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға байланысты ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар беру.
Жетекшi идея. Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларын
жүйелі, біртұтастық негізде қарастыру - бүгінгі қазақ отбасы тәрбиесін
тиімді жетілдірудің жетекші факторы.
Зерттеу жұмысының әдiснамалық және теориялық негiзiне философия,
әлеуметтану, педагогика және психология ғылымдарының жеке тұлғаны дамыту
туралы iлiмдерi, іс-әрекет теориясы, жалпыадамзаттық және ұлттық-мәдени
құндылықтардың диалектикалық өзара бiрлiгiне байланысты iлiмдерi,
педагогикалық құбылыстарды зерттеудегi жүйелілік, тұтастық, тарихи-
салыстырмалылық, кешенділік тұжырымдамалары, сондай-ақ, IX-XII
ғасырларда өмір сүрген түркі ғұламаларының, қазақтың ақын-жырауларының,
қазақ ағартушылары мен зиялыларының және Қазақстандық ғалымдардың отбасы
тәрбиесi туралы зерттеулері, ғылым мен тәжірибені интеграциялау теориясы
алынды.
Зерттеу көздерiне IX-XII ғасырда жазылған ұлы ғұламалардың құнды
мұралары, философия, педагогика, психология, этнография, әдебиеттану,
тарих, әлеуметтану және т.б. ғылымдары саласындағы отбасы тәрбиесi туралы
зерттеулер, Қазақстан Республикасы Үкiметi мен Бiлiм министрлiгiнiң ресми-
құқықтық құжаттары (ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының тәлiм-
тәрбие тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Бiлiм беру туралы Заңы,
Баланың құқығы туралы Қазақстан Республикасының Конвенциясы, Қазақстан
Республикасының неке және отбасы туралы заңы, Қазақстан Республикасының
Мәдени мұра бағдарламасы, Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдаулары және т.б.), Қазақстан
Республикасының және Өзбекстан Республикасының орталық мұрағаттарының
материалдары, Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты, Қазақстан
Республикасының ұлттық кiтапханасының, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетiнiң сирек кiтаптар мен қолжазбалар қорының материалдары,
зерттеу мәселесіне байланысты ұлттық энциклопедиясындағы материалдар
жатады.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты сирек кездесетін
кітаптар қорларындағы еңбектерді, тарихи-педагогикалық арнайы әдебиеттерді,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік мұрағат материалдарын талдау;
диссертацияда диалектикалық абстрактыдан нақтылыға өрлеу, тарихи-
салыстырмалылық, жинақтау, топтау, теориялық талдау, мамандардан интервью
алу, сұхбат, сауалнама жүргізу, студенттердің зерттеу мәселесіне қатысты
жазба жұмыстарына талдау жасау әдістері қолданылды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Ғылыми-зерттеу жұмысы бір-бірімен өзара
байланысты үш кезеңнен тұрады.
Бірінші кезеңде (1999-2003 жж.) зерттеу тақырыбы анықталып, ғылыми-
педагогикалық және арнаулы әдебиеттерде қарастырылған отбасы тәрбиесі
мәселелері бойынша материалдар жинақталды; зерттеудің ғылыми аппараты
айқындалып, мақсат-міндеттер нақтыланды; проблема төңірегінде қарастырылған
философиялық, педагогикалық, филологиялық, тарихи–педагогикалық тұрғыдан
және әлеуметтанушылық, мәдениеттану салаларындағы еңбектерге теориялық
талдау жасалып, жүйеленді.
Екінші кезеңде (2003-2007жж.) IX-XII ғасырда Қазақстан
территориясында өмір сүрген түркі ғұламалары әл-Фараби, Ж.Баласағұн,
М.Қашқари, Қ.Яссауи және т.б. құнды педагогикалық ой-пікірлері талданып,
өзіндік ұстанымдары анықталды. Зерттеудің тарихи кезеңіндегі отбасы
тәрбиесі туралы жинақталған деректерге қазіргі педагогика ғылымының
теориясы тұрғысында талдау жасалынды. Түркі ғұламалары мұраларындағы
көзқарастары бойынша отбасы тәрбиесінің факторлары, негізгі тұжырымдамалық
идеялары, қағидалары, тәлім-тәрбие жұмысының әдіс-тәсілдері мен
ерекшеліктері жүйеленіп көрсетілді. Аталмыш кезеңдегі отбасы тәрбиесінің
даму үрдісіндегі дәстүрлерінің кейінгі ұрпақ еңбектерінде және халықтық
педагогика материалдарында сабақтастығы дәлелденіп көрсетілді.
Үшінші кезеңде (2007-2010жж.) жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижелері
қорытындыланып, жүйеге келтірілді. Сондай-ақ, арнайы курстың мазмұны
бойынша түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен
дамуына байланысты бағдарлама, оқу құралдары мен монография дайындалды.
Зерттеу нәтижелері бойынша туындаған тұжырымдар қорытындыланып,
әдістемелік ұсыныстар әзiрленді, теориялық тұжырымдар схемалармен,
кестелермен және суреттермен ықшамдалып көрсетілді, диссертация өңделіп,
рәсімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы
мен дамуының әдіснамалық-теориялық негіздері анықталды;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы
мен дамуының әлеуметтік-педагогикалық алғышарттары айқындалып, оларға
сипаттама берiлдi;
- түркі ғұламалары мұраларын жүйелеу негізінде отбасы тәрбиесінің
қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен факторлар, отбасы тәрбиесін
ұйымдастыруда басшылыққа алынған тұжырымдамалық идеялар мен қағидалар
айқындалды;
- ұлы ғұламалар мұраларын зерделеу негізінде Кемел адам тұлғасын
қалыптастыруды қамтамасыз ететін түркі халықтарына тән отбасы тәрбиесі
ерекшеліктері көрсетілді;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінің ерекшеліктерін
ескере келіп, оның мазмұны, формалары мен әдіс-тәсілдері жүйеленді;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қазақтың
халықтық педагогикасындағы, ақын-жыраулары мен ағартушыларының және қазақ
зиялылары еңбектеріндегі сабақтастығы дәлелденді;
- түркі ғұламаларының отбасы тәрбиесі туралы идеяларын жоғары оқу орны
мен басқа да тәрбие мекемелерінің оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану бойынша
ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсынылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- зерттеу проблемасы бойынша Түркі халықтарындағы отбасы тәрбиесінің
дамуы атты арнайы курс бағдарламасы жасалып, Шымкент университетінің
Педагогика және психология мамандығының оқу жоспарына енгізілді және
Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі
(2002), IX-XII ғасырлардағы ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесі туралы ой-
пікірлері (2007) оқу құралдары дайындалды;
- зерттеу жұмысының теориялық қағидалары мен деректі материалдарын,
ғылыми негізделген ұсыныстарын жалпы білім беретін орта мектептер мен
жоғары оқу орындарындағы және мұғалімдердің білімін жетілдіру
институттарындағы оқу үрдісі мазмұнында, сонымен бірге, отбасы тәрбиесін
жетілдіру жұмыстарында пайдалануға болады;
- зерттеу жұмысының материалдарын педагогикалық оқу орындарындағы
"Педагогика тарихы", "Этнопедагогика", "Педагогика", “Тәрбие жұмысының
әдістемесі” және т.б. пәндер мазмұнын жетілдіруде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылады:
- түркі ғұламалары мұраларындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен
Қазақстанға ислам дінінің келуіне байланысты туындаған отбасы тәрбиесі
идеяларының қалыптасуы мен дамуы туралы идеяларының жиынтығы;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен
дамуына ықпал еткен факторлардың, тұжырымдамалық идеялар мен қағидалардың
мәні;
- аталмыш ғасырдағы педагогикалық мұралар мазмұнындағы түркі халықтарын
тән отбасы тәрбиесі ерекшеліктерінің ғылыми-педагогикалық негізделуі;
- зерттеу кезеңдерінде қалыптасқан түркі халықтарының отбасы
тәрбиесіне тән ерекшеліктері ескерілген жүйесі;
- түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қазақ
халықтық педагогикасындағы, ақын-жыраулар мен ағартушылырының және
зиялыларының еңбектеріндегі сабақтастығы;
- отбасы тәрбиесінің дәстүрлерін бүгінгі күн тәжірибесінде пайдалануға
байланысты жасалған "IX-XII ғасырлардағы ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесі
туралы ой-пікірлері" оқу құралы мен " Түркі халықтарындағы отбасы
тәрбиесінің дамуы" атты арнайы курс бағдарламасының ғылыми-практикалық
мәні.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі диссертациялық зерттеу
жұмысында алынған нәтижелердің теориялық-әдіснамалық негізде дәлелденуімен,
IX-XII ғасырлардағы түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі
идеяларының даму тенденцияларын сипаттайтын тарихи-педагогикалық, сирек
кездесетiн кiтаптар қоры деректемелерi, Оңтүстік Қазақстан облыстық
мемлекеттік мұрағаты, Қазақстан Республикасының және Өзбекстан
Республикасының мұрағаты материалдары теориялық тұрғыдан талдау жасалып,
зерттеу жұмысының нәтижелері мен әдістемелік ұсыныстарының жалпы білім
беретін орта мектеп пен жоғары білім беру мекемелеріндегі оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалануға енгізілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеу
нәтижелерін тәжірибеге ендіру - Халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияларда: (Алматы, 2000, 2003, 2006, Жетісай, 2001, Шымкент, 2001,
2009 Астана, 2005, Тараз, 2005, Ақтөбе, 2009), Республикалық ғылыми-
теориялық конференцияларда (Алматы, 2000, Нөкіс, 2001,2009, Шымкент, 2001,
Астана, 2004, 2005, Көкшетау, 2006) жоғары оқу орындарының педагог-
профессорларының ғылыми-теориялық, әдістемелік, практикалық
конференцияларында (Шымкент, 2001, Астана, 2004, 2005, 2007), Аймақтық
ғылыми-практикалық конференцияларда (Воронеж, 2008) мұғалімдер біліктілігін
арттыру және білім жетілдіру институттарындағы курстарда (Шымкент,
Астана), жоғары оқу орнындағы дәріс және семинар сабақтарының мазмұнында
(М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ(Шымкент), Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ (Астана),
Шымкент университеті (Шымкент)), Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің педагогика кафедрасындағы „Этнопедагогика“ ғылыми-
әдістемелік кешені мәжілісінде және кафедраның әдіснамалық семинарында
(2006, 2007, 2009), басылым көрген арнайы курс бағдарламасында, оқу
құралдары мен монографияда, Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
саласында қадағалау және аттестаттау комитеті ұсынған мерзімді басылымдарда
яғни жалпы саны 40 еңбектің мазмұнында баяндалды.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кiрiспеден, негiзгi үш тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тiзiмi мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, ғылыми
аппараты: зерттеудің мақсаты, обьектісі, пәні, міндеттері, теориялық-
әдіснамалық негіздері, жетекші идеясы, зерттеу кезеңдері, әдістері мен
көздері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнділігі,
қорғауға ұсынылатын қағидалар баяндалды.
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы
мен дамуын зерттеудің әдіснамалық негіздері деп аталатын бірінші тарауда
зерттеу барысында негізге алынатын ғылыми-әдіснамалық ұстанымдар мен
әдістерді анықтай отырып, аталмыш кезеңдегі отбасы тәрбиесінің дамуын
зерделеуге тарихилық, жүйелілік, салыстырмалылық тұрғысында сипаттама
береміз. Зерттеуге алып отырған кезеңдердегі елдегі тарихи-әлеуметтік
жағдайлар баяндалып, оның тәлім-тәрбиеге, ғылым мен білімнің өркендеуіне,
соның ішінде отбасы тәрбиесі талаптарына әсері қарастырылды. Сондай-ақ,
тәңiрлiк табынушылықпен қоса ислам дінінің Қазақстанға таралуы, оның отбасы
тәрбиесіне ықпал еткендігі туралы дәлелді зерттеулер келтіріледі. Түркі
халықтарының сенімдері мен дүниетанымдарынан туындап, қалыптасқан бала
тәрбиесіндегі дәстүрлері, отбасы тәрбиесінің қалыптасу көздері
тұжырымдалды. Сондай-ақ, аталмыш кезеңде жарық көрген ірі-ірі педагогикалық
мәні бар туындылар мен тәлімдік идеяларға діннің әсері болғандығы
салыстырмалы түрде сипатталып көрсетілді.
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесi идеяларының ғылыми-
педагогикалық негiздерi деп аталатын екiншi тарауда IX-XII ғасырларда
өмір сүрген ұлы ғұламалар Қорқыт, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт
Қашғари, Қожа Ахмет Йассауи еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі идеяларының
мәні тарихи-педагогикалық тұрғыда ашып көрсетілді. Аталмыш кезеңдегі ұлы
ғұламалардың еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі туралы идеялары ортақ жүйеге
келтіріліп, отбасы тәрбиесінің қалыптасуына ықпал еткен факторлары,
тұжырымдамалық идеялары мен принциптері айқындалды. Сол кездегі қоғамдық
талаптарға сай жеке тұлғаны қалыптастыру көзқарастары негізінде Кемел
адам тұлғасының талаптары айқындалып, ғылыми - педагогикалық тұрғыда
негізделді және отбасы тәрбиесі мазмұндық тұрғыдан жүйеленді.
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының бүгінгі
отбасы тәрбиесіндегі сабақтастығы атты үшінші тарауда түркі ғұламаларының
аталмыш кезеңдегі отбасы тәрбиесін ұйымдастыру туралы көзқарастары мен
өсиеттерінің келер ұрпақ еңбектеріндегі сабақтастығы мен қазақ отбасы
тәрбиесінің дәстүрлеріндегі көрінісі баяндалды. Қазақ халқының ақындары мен
жырауларының мұраларындағы тәлім-тәрбиелік көзқарастары педагогикалық
тұрғыдан талданып, жүйеленді. Қазақ зиялыларының педагогикалық бағытта
жазылған еңбектері зерделеніп, түркі ғұламалары мұраларындағы ой
сабақтастығының үздіксіздігі дәлелденді. Сонымен қатар, ғұламалардың
отбасы тәрбиесі туралы қалдырған педагогикалық өсиеттерін отбасы
тәрбиесінде, орта мектептерде, жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісінде
және көпшiлiк ақпарат құралдарында пайдаланудың жолдары қарастырылды.
Отбасы тәрбиесі мәселелерінің оқу құралдары мен арнайы курс
бағдарламасындағы орны белгіленіп, тәжірибеде қолдану үшін тиімді ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен
ұсыныстар жасалып, мәселенің алдағы уақытта зерттеуді керек ететін
перспективалары көрсетілді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Жаңа онжылдық, жаңа экономикалық өрлеу,
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты 2020 жылға дейінгі даму
бағдарламасында Басты мақсатымыз - елімізді баянды ету мен қазақтардың
ұлт болып өркендеуіне жол ашатын мәдениетінің құлаш жаюына мүмкіндік
туғызу,- деп атап көрсеткен болатын. Бұл мақсатты іске асыру ұлтымыздың
тарихи қалыптасуындағы тәлім-тәрбиесін, соның ішінде түркі халықтарына тән
отбасылық тәрбие дәстүрлерін зерделеу мен оны бүгінгі күннің талаптарына
сай оқыту және болашақ азаматтарды тәрбиелеуде пайдалану жолдарын
қарастырумен шешілмек.
Отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуына қатысты тұжырымдар мен ой-
пікірлер өте ертеден бастау алған. Осы орайда біз түркі халықтарының
психологиялық-педагогикалық ой-пікіріне сай қалыптасқан отбасылық тәрбие
дәстүрін оның өткен өмірімен, салт-санасымен, тұрмыс-тіршілігімен етене
бірлікте, тығыз байланыста қарастырғанды жөн көрдік.
Сондықтан, біз ең алдымен зерттеуіміздің философиялық-әдіснамалық
негіздерінің бастау көздерін, яғни отбасы тәрбиесін зерттеу үрдісінде
шешуші ұстанымдардың рөлін атқарушы теориялық білімдер жүйесін айқындап
алуды міндет еттік. Сөйтіп, зерттеуіміздің ғылыми-әдіснамалық негіздерін
айқындауда және зерттеуге ғылыми, жүйелі, салыстырмалы талдау жасауда
мәселені танып білудегі салыстырмалылық, тарихилық ұстанымдарына сүйендік.
Осы тұрғыдан алғанда біз өткен ғасырлардағы отбасы тәрбиесінің теориясы
мен тәжірибесінің дамуын танып біле отырып, бүгінгі күннің және болашақтағы
отбасы тәрбиесінің мәселелеріне байланыстылығын анықтауға тырыстық. Өйткені
зерттеу барысында бұл әдіснамалық ұстанымдар бізге бүгінгі өркениеттілік
пен мәдениетті қалыптастыруда адамзат қоғамында жинақталған тәжірибеден бас
тартпай, керісінше, бізге оның құнды идеяларын бүгінгі күннің қажетіне
жаратуды міндеттейді. Сонымен қатар, зерттеуге алынып отырған кезеңдегі
түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінде баланы әлеуметтендіру
мәселесінің тұлғалылық тұрғысынан қарастырылып келгендігін айқындауға
мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысы орта ғасырдағы қоғамдық даму процесі барысында отбасы
тәрбиесінің қалыптасу дәстүрлерінің динамикасын айқын көруде оны тұтастықта
және жүйелілікте қарастыруды міндеттеді. Осы орайда жалпығылымдық
әдіснамаға сүйену (жүйелілік, ұзақ мерзімділік, құндылық - бағдарлық,
тұлғалық, мәдениеттанушылық) мәселенің ғылыми негізділігін, өткен
ғасырларда жинақталған тәжірибелердегі отбасы тәрбиесінің мазмұнының,
формалары мен әдіс-тәсілдерінің тұжырымдамалық идеяларын келер ұрпақ
тәжірибесінде қолдануға сыни тұрғыдан қарап, пайдалануды көздейді. Бұл
бізге отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуындағы тарихи-педагогикалық
фактілерді, құбылыстарды, үрдістерді түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы
тәрбиесі идеяларының ерекшеліктерін анықтап, саралап, жан-жақты жүйелі,
салыстырмалы талдауға, оның педагогикалық теория мен тәжірибедегі орнын
белгілеуге, зерттеу мәселесінің кешегісі мен бүгінгісін ескеріп, біртұтас
үрдісі ретінде конструктивті түрде қарастыруға мүмкіндік туғызды.
Тарихи-педагогикалық еңбектер деректеріне сүйенсек, ғасырлар қойнауында
жинақталған отбасы тәрбиесінің тәжірибесіндегі бала тәрбиесіне, оны өмірге
даярлаудағы отбасының рөлі, жастарды еңбекке және нақтылы қоғамдық
қатынастарға бейімдеу туралы көзқарастар стихиялы түрде қалыптасқандығын
байқаймыз.
Сондықтан, адам баласы басынан өткізген сан-алуан қоғамдық-
экономикалық формациялардың қай-қайсысында болмасын әр қилы отбасы
түрлерімен байланыста қарастыруды жөн көрдік. Тарихи деректерге жүгіне
отырып, отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуы алғашқы қоғамдық құрылыстан
бастау алғандығын көреміз. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен -
бірі туыстас ұрпақтар жігімен бөлінетін бола тұра некелес болды.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топтық некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туысқандар арасындағы некелесу
ғұрпына тыйым салынуына байланысты қалыптасты. Осының нәтижесінде алғашқы
қауым ішінде туыстардың бiрімен бipi некелеспейтін жұп отбасы дүниеге
келді.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
моногамиялық отбасының шығуына әкеліп соқты. Моногамияның тарихи формасы
болып табылатын патриархалдық отбасының негізгі функциясы ұрпақ жалғастыру
болды. Ол бала тәрбиесін, ұрпақтан ұрпаққа әлеуметтік тәжірибені беру,
білімді хабарлай отырып, еңбек дағдыларын қалыптастыруды қамтыды.
Моногамиялық отбасының мұндай функциялары көптеген мыңдаған жылдар
көлемінде өзгеріссіз қалып отырды.
Қоғамның өркениеттенуі отбасы сипатын түбегейлі өзгертті. Онда қоғамдық
тәрбие жүйесі отбасына қарағанда бала тәрбиесінде белсенді рөл атқара
бастады, соның нәтижесінде ата-аналар тұлғаны әлеуметтендірудің бірден бір
факторы болудан қалды, ал отбасында бала ең басты құндылық ретінде танылып,
тұлғалық қалыптасуының маңызы артты. Соған қарамастан қоғамның әртүрлі
даму кезеңдерінде отбасы тәрбиесі мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Ол
қоғамдық категория ретінде онымен бірге дамып, өзгеріп отырды. Сондықтан,
адам тәрбиесі отбасы мәселесімен бірлікте қатар қарастырылып келді.
Осылайша, отбасы тәрбиесінің тәжірибесі алғашқы педагогикалық теориялардың
бастау көзі болды. Әйтсе де, алғашқы жалпы педагогикалық тұжырымдар жасауда
отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері педагогика тарихында бөліп
қарастырылмағандығын айқындадық.
Мектептердің пайда болуымен байланысты өскелең ұрпақты тәрбиелеу
процесінде мектеп пен отбасының өзара ара қатынасын айқындау мәселелері
туындады. Ол үстемдік етуші қоғамдық құрылысқа, сол қоғамдағы ойшылдар мен
педагогтардың философиялық, әлеуметтік-саяси көзқарастарына байланысты әр
түрлі шешілді.
Бүгінгі күні Отбасы ұғымының мәніне, мазмұны мен тарихына үңілсек,
философиялық, педагогикалық, психологиялық және т.б. ғылым салалары
тарапынан берілген анықтамалар оның қоғамның бір бөлігі ретінде дамуын
қамтамасыз ететін негізгі буын екендігін айғақтайды. Мысалы, Отбасы
ұғымына Р.Н. Нұрғалиев өзiнiң философиялық сөздiгiнде "отбасы - әлеуметтiк
қауымдастықтың түрi, яғни ерлi-зайыпты одаққа және ері мен әйелінің, ата -
аналар мен апа – қарындастардың, бірге тұрып, ортақ шаруашылық жүргізетін
туыстардың арасындағы сан-алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты
ұйымдастырудың маңызды формасы"- деп сипаттама береді, ал ғалымдар
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев өздерінің педагогикалық еңбегінде: "Отбасы - ол
бiрге тұратын некеге негiзделген қандас туыстар тобы",- деп анықтама
берген.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан отбасы қоғамдық құбылыс ретінде
әртүрлі жастағы және әртүрлі құқылы адамдар тобынан тұратын қауымдастықтың
іс-әрекеті барысында өздерінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізетін
мемлекеттің кішкене құрамдас бөлігі қызметін атқаратындығын түсінеміз.
Мұндай көзқарасты француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо: „Барлық қоғамдардың ең
көнесі және жалғызы - ол отбасы. Сонымен қатар, отбасы керек болса, саяси
қоғамдардың болашақ үлгісі: әкім - әкеге ұқсайды, ал халық - балаларға
ұқсайды“, - деп айтқан сөзі арқылы отбасы мен қоғамның әлеуметтік
қызметінің егіз екендігін дәлелдейді.
Ал, ойшыл данышпан, ғалым әл-Фараби Отбасы ұғымына мынадай анықтама
береді: "Үй белгілі бір бөлшектерден құралады, солардың арқасында
гүлденеді. Бұлар саны жағынан төртеу: ері мен әйелі; қожайыны мен
қызметшісі; әке - шешесі мен баласы; мүлкі мен мүлік иесі. Кімде - кім бұл
бөлшектер мен бірлестіктерді басқарса, ол адам үйдің билеушісі және әкімі
болады. Оны "қожайын" деп атайды", - деп отбасын оның құрылымдық бөліктері
тұрғысынан сипаттайды. Осы пайымдаулары арқылы ғалым заманның ағымына
қарай отбасының өзі де, оның құрылымы мен тәрбие мазмұны да сан қилы
өзгеріске ұшырайтынын болжағандай.
Көпқызметті отбасының бірден бір міндеті ұрпақ сабақтастығын қамтамасыз
ете отырып, оны қоғам талабына сай қалыптастыру болса, отбасы тәрбиесі -
қоғамға өскелең ұрпақты тәрбиелеу институтының бірі ретінде ата-аналардың
күнделікті отбасылық-тұрмыстық обьективті ықпалымен үйлесетін мақсатты
бағытталған педагогикалық әрекеттері болып табылады.
Ежелгі түркі әлеміндегі өркениеттің өзгеше дара заңдылықтарын
санаға сіңіретін кезеңінің бірі орта ғасыр, соның ішінде VI-XII ғасырларды
қамтиды. Өйткенi, түркі нәсілінің қара шаңырағы – Сахара бесігіндегі сол
кездегі сәулет, әдебиет, фольклор, тарих шежірелеріне үңілсек, діни-рухани
үрдістің тәлім-тәрбиелік дәстүрлердің қалыптасуына негіз болғандығын
аңғарамыз. Сонымен қатар нақ сол тұстағы әдебиеттің, мәдениеттің ғылымға,
өнерге, жаратылысқа және дінге қатыстылығына көзінің жетіп, өркениетті
жолдың үрдісінiң берік күретамырын сезінетіндіктерін ғалымдар (А.Қараев,
С.Жолдасбайұлы, Қ.Байпақов) мойындай отырып, түркі тектес тайпалардың
тұрмыстық қажетін өтеген кезеңдерін бүгінге дейін табылған жәдігерлерге
ғылыми талдау жасай отырып, оларды мынадай үш кезеңге бөліп
қарастырады:
1. VI ғасыр мен VII ғасырдың бірінші жартысы.
2. VII ғасырдың екінші жартысы мен IX ғасыр.
3. X ғасыр мен XII ғасырлар аралығы деп көрсетеді.
VI-IX ғасырлардағы ел ішіндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайлар
кейінгі (X-XII) ғасырлардағы өнер мен ғылымның қарқынды дамуына алғышарт
ретінде негіз болды деп тұжырым жасайды.
Біз зерттеу жұмысымызда осы кезеңдердің ішіндегі IX-XII ғасырлар
аралығын бөліп қарастырамыз. Өйткені, бұл кезеңдер түркі халықтарының өмірі
мен ұрпақ тәрбиесінде елеулі бетбұрыс кезеңі болды. Елдегі әлеуметтік
экономикалық жағдайлардың қарқынды дамуы мен ислам дінінің келуі отбасы
тәрбиесіне елеулі өзгерістер енгізді. Осы кезеңдерде Құран тілі ғылым тілі
ретінде айналымға түсіп, көптеген ғұлама ғалымдар мен олардың ірі ірі
педагогикалық мәні бар туындылары дүниеге келді. Олардың бәрі дерлік отбасы
тәрбиесін тұлғаны қалыптастырудың бастау көзі ретінде қарастырады. Әйтсе де
біз зерттеуімізде аталмыш кезеңде өмір сүрген түркі ғұламаларының ішінде
тек Қазақстан территориясында өмір сүрген ғұламалар (әл-Фараби,
Ж.Баласағүн, М.Қашқари, Қ.Яссауи) мұраларын негізге аламыз.
Ислам дiнінiң Қазақстанға біртіндеп енуі түркі халықтарының тұрмыс-
тіршілігі мен отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуына жаңаша ықпал етті.
Ислам дінінің талаптары мен өз ата-баба дәстүрлерін қатар ұстанған түркі
халықтарында әйел баласына деген құрмет, ата-ана алдындағы парыз бен олар
тарапынан балаларын тәрбиелеудегi мiндеттерi отбасында орындалуы мiндеттi
заң немесе тәрбие талаптарына арналған кодекс ретiнде басшылыққа алынып
отырды. Кодекс - нақты қоғамдық қатынастарды реттейтiн, құқықтық талаптары
бiрiктiрiлiп жүйелендiрiлген заңдар жинағы деп қабылданды. Сондықтан,
қоғамдық қатынастарды реттеуде кодекстiң өзіндік әлеуметтік-педагогикалық
маңызы зор. Ата-бабалар діни тұжырымдар мазмұнында баяндалған ислам
талаптарын, шариғат нормаларын және ата-баба дәстүрлерін отбасындағы бала
тәрбиесiнде қолдануда талап етiлетiн отбасы тәрбиесінің кодексi ретiнде
басшылыққа алып отырғандығын көреміз. Бұл түркі халықтарындағы отбасы
тәрбиесінің ұйымдастырылуында өзіндік ерекшеліктің сақталғандығын
айқындайды.
Мұндай кодекстің орындалуы отбасы тәрбиесінің жаңа мәртебесін
анықтап, отбасындағы ең басты құндылық бала деп табылатын және тәрбиеде
тұлғалық-бағыттылықты ұстанатын, ондағы өмір сүру дәстүрі ізгілік идеясы
негізінде іске асырылатынын көрсетеді.
Бұл тұста отбасы мәртебесі – ондағы мүшелердің міндеттері мен
құқықтарының жүйелендірілген тәртібі негізінде отбасылық қарым-қатынасты
реттейтін дәстүрлер болғандығын анықтадық. Осы жағдайда отбасы мәртебесінен
тұлға мәртебесі келіп туындайды. Мұнда тұлға мәртебесінің ұғымын
Тұлғааралық қарым-қатынастар жүйесіндегі адамның орны және топ мүшелеріне
ықпал ету шегі деп түсінуге болады.
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінде әрбір өскелең
ұрпаққа жеке дербес тұлға деп қарап, оған құрмет көрсету, қоғамдық
әлеуметтік маңызы зор істерге араластыру көзделген. Сол кездегі баланың
жеке тұлғасының дамуы мен мінез-құлқында кездесетін ауытқуларды түзетуде
қоғамдық және отбасылық тәрбиенің бірлігін қамтамасыз ету үнемі
қарастырылып, мұндай тәрбиелік мүдделер дін талаптарынан туындап отырды.
Орта ғасырдағы діннің тәрбиедегі құдіреттілігі мен жемісі бүгінгі
күні де өзінің өміршеңдігін көрсетіп, баршаның назарын аударып келгенінің
куәсі болып отырмыз. Оған дәлел қазақстандағы “Дін, қоғам және халықаралық
қауіпсіздік” тақырыбындағы әлемдік және дәстүрлі діндердің лидерлерінің жыл
сайынғы сьезінің өтуі болып отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: ...әлемдік
және дәстүрлі діндердің рөлі көкейкесті, олар адамның шынайы рухани
қазынаны сақтап қалуының түйінді факторына да айналып келеді. Адамның,
діннің, жердің мұндайлық терең өзара кірігуі – жүздеген жылдар бойы менің
халқымның жанын сақтап қалған құтқарушы сүзгі сынды. Қазақтар кең болғанның
кем болмайтынын кітаптан оқып емес, өмірден тоқып білген”,– деп атап
көрсетуі бүгінгі жаһандану жағдайындағы отбасы тәрбиесі саласында жастарды
өз болмысының түпкі өзегінен айырмайтын діннің, сенімнің қажетін тағы бір
нақтылай түседі.
Сондықтан да, түркі халықтарының әдет-ғұрпын сөз еткенде ислам дінінің
заңы мен талаптарына соқпай кету мүмкін емес. Өйткені, дін талаптары
халқымыздың өмір сүру дәстүрі мен ұрпақ тәрбиесіне ғасырлар бойы әсер етіп
келген.
Бұлай деуімізге орта ғасырда өмір сүрген түркі ғұламаларының мұраларын
талдау нәтижесінің тәлiмдiк пiкiрлердің түпкi негiзi діни түсініктерден
бастау алғандығын дәлелдей түсетіндігі себепкер болды. Ислам талаптарында
отбасындағы ата-аналардың жеке басының өнегесi, сондай-ақ, ерлi-
зайыптылардың өзара қарым - қатынасы мен бiр - бiрiнiң алдындағы сыйластық
жарасымдылығы отбасындағы өскелең ұрпақ тәрбиесіне әсер етті. Отбасында
тәрбие мәселесiмен әйел-ана айналысқанымен, жалпы тәрбиенің нәтижесi
отағасының жауапкершiлiгiнде болды. Отбасы тәрбиесінің міндеттері балаға
білім, өнер үйрету, тәрбие берумен байланыстырылды. Оны Мұхаммед
пайғамбардың: "Тiптi, Қытайда болса да бiлiм алуға ұмтылыңдар" – деген
өсиетінен отбасы тәрбиесінің бір міндеті балаға білім үйрету, сауатын ашу
екендігін ата-аналарға ескертуінен көреміз.
Салауатты да татулығы жарасқан отбасыларында өнегелi ұрпақтың өсетiнi
айқын. Оларды ата-ана өнегесiмен қатар ата-аналық парыздар негiзiнде
кемелдендiре түсемiз. Бұл жөнiнде ислам шарттары ата-аналарға мынадай
мiндеттердi (парыздарды) жүктейдi: өмiр есiгiн жаңа ашқан нәрестеге жақсы
ат қою; балаға жақсы тәрбие беру; баланы еркелетiп сүю, оларға мейiрiмдi
болу; солай бола тұрса да баланы шектен тыс еркелетпеу; қыз балаға жақсы
тәрбие беру; баланың тәрбиесi мен бiлiм алуы үшiн мал-мүлiктi аямау; бала
шыр етiп жарық дүниеге келген күннен бастап бiрiнен кейiн бiрi ретiмен
келiп жататын үлкендi-кiшiлi той-томалақтар жасау; балалардың арасын бөліп
алаламау, яғни бәрiне бiрдей қарап, әдiл болу; балаларын денi сау етiп
өсiру, оның тәнi мен жан саулығын қорғау; балаларына арам нәрселердi
жегiзбеу; балаларын оқытып, мамандық иесi етiп қалдыру; ата-ананың өз
отбасын нығайта отырып, жасы жеткен балаларын үй болуға, өз шаңырағын
көтеруге әзiрлеу.
Сонымен қатар, балалары тарапынан да тәрбие нәтижесі ретінде күтілетін
қасиеттер: ата-анаға дауыс көтеріп сөйлемеу, ата-анасын атымен атамау, ата-
анасының өтінішін мүлтіксіз орындау, ата-анасын ренжітпеу, қартайған ата-
анасына көмектесіп тұру, ата-анасының достарын құрметтеу, ата-анасынан
бұрын отырмау, олардың жолын кеспеу және т.б. болып табылады
Бұл талаптардың бәрі де түркі халықтарының отбасы тәрбиесінде
ескеріліп, бүгінге дейін салт- дәстүрлерінде көрініс тапқан.
Біз осы тұста зерттеуімізге жақын діни еңбектерді талдап, жүйелей
отырып, IX-XII ғасырлардағы отбасы тәрбиесінің бағыттары біріншіден,
баланы отбасындағы негізгі құндылық деп қарайтындығын, екіншіден, өзара
қарым-қатынастағы төзімділік пен мейірімділікті, үшіншіден, жақсы мінез-
құлық пен әрекеттерді қалыптастыруды, төртіншіден, білім алуға үйретуді,
бесіншіден, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды құрметтеуді,
алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлауды қамтитындығын айқындадық.
Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінің бастауы және оның
беріктігі жар таңдауға байланысты деген көзқарастары діни түсініктердегі
талаптармен сабақтасатынын көрсетті. Өйткені, отбасын құру мен ондағы
өмірді ұйымдастыру діни түсініктерде де тұтас жүйе арқылы құрылады. Соның
бастауы жар таңдау деп көрсетіледі.
Түркі ғұламалары мұрларындағы мұндай ойлардың алғашқы көздері Қорқыт
Ата жырларынан бастау алады. Қорқыт жырларын зерделеу бізге біріншіден,
отбасы тәрбиесінің діңгегі берік болуы үшін жар таңдауды әлеуметтік мәселе
ретінде қарастырғандығын, екіншіден, отбасы сыйластығында әйел - ананың
рөлін жоғары бағалағандығын, үшіншіден, әйел от басы - ошақ қасының ұйтқысы
ғана емес, ер азаматпен бірдей мемлекеттік, қоғамдық істерді атқаруға
лайықты азамат деп қарастырғандығын, төртіншіден, әйел қашанда отбасындағы
ақылшы, ер азаматтың сенімді жолдасы ретінде қарастырғандығын дәлелдейді.
Қорқыт жырларының астары отбасы тәрбиесiнде ұрпаққа өнеге болар тәлiм -
тәрбие қашан да ата - ананың өзiнен бастау алатынын, ерлi - зайыптылардың
өзара ынтымағы тәрбие басы екендiгiн насихаттайды. Алладан тiлек тiлеу,
жақсыны қалау арқылы түркі халықтарының тәңiрлiк дiнiн, салты мен дәстүрiн,
сенiмi мен нанымдарын сипаттап көрсетедi. Сондай - ақ, Қорқыт өмiр сүрген
кезеңнiң тұрмыс-тiршiлiгiн суреттеумен қатар, отбасы тәрбиесiнде әйел
ананың рөлi мен орнын айқындай түседі. Отбасы асыраушысы отағасы ер азамат
болғанына қарамай оттың түтiнiн түзу түтету қашанда әйел адамның еншiсiнде
болғандығын дәлелдейдi. Ата мен әке, аға мен iнi арасындағы татулық пен
өзара түсiнiстiк негiзi отбасындағы әйелдiң ақылы мен әрекетiне тiкелей
байланысты екендiгiн көрсетедi.
Сондықтан да біз Қорқыт жырларында отбасы тәрбиесінің негізгі идеялары
ері мен әйелі қарым–қатынасындағы теңдікке негізделіп құрылған деп тұжырым
жасадық.
Өйткені, ғұлама өз жырларында ойдың негізгі идеясын адамдар арасындағы
теңдікке бағыттап отырады. Ол бай мен кедей, ер азамат пен әйел арасындағы
құқықтарын шектемей, бәріне бірдей адамгершілік тұғырынан қарап, сипаттама
береді. Олардың бәрін бақыт үшін еркін әрекет етуге, күресуге, өз
дәрежесінде сый - құрметке ие болуға лайықты деп бағалайды. Мұндай қатынас
әйел баласын өз кезегінде ел, ру, қауым көзқарасындағы талапқа сай болуға
міндеттеген. Сондықтан болар, сол кезден-ақ түркі қоғамындағы үйленуде әйел
баласына талап жоғары қойылып, жар таңдау отбасының әлеуметтік-саяси
мәселесі ретінде қарастырылған.
Отбасын құруға байланысты көзқарас XI ғасырда жазылған Ж. Баласағұнның
"Құтты бiлiк" дастанында жалғасын тауып, онда үйленуге бел буған
жiгiттiң қыз таңдауда негiзгi төрт түрлi белгiсiне көңіл бөлуін ескертеді.
Сонымен бірге, қыздардың жігітті адастыратын ерекшеліктерін де сипаттайды.
Ол: Ер жiгiттi адастырар көп себеп: бiрi - күндей сұлулықты көксемек, ендi
бiрi даңқтысын қалайды, үшiншiсi - байлықты жар санайды, - деп, бұл
қыздарды таңдаған жiгiттiң отбасылық өмiрде жолының болмайтындығын
ескертсе, Төртiншiсi - бiрiн де ойға алмайды, ақ ниеттi, әдептiсiн
таңдайды, - деп қыздардың iшiндегi ең таңдаулысы қашан да тәрбиелiсi
болуға тиiстi екендiгiн айтады.
Жоғарыда қарастырылған түркі ғұламаларының еңбектеріндегі отбасы
тәрбиесінің тиімділігін қамтамасыз ететін жақсы жар отбасының ұйтқысы
бола отырып, бала тәрбиесінде де жоғары нәтижеге қол жеткізеді.
Мұндай ойлар сол ғасырлардағы өзге халықтар өкілдерінің еңбектерінде де
қатар орын алды. Мысалы, XI ғасырда өмір сүрген Иран халының өкілі Кейкаус
өзінің Қабуснама еңбегінде немересі Гиланшаха 45 өсиет жазып қалдырады.
Онда адамзам үшін қажет болатын әрекеттердің бәріне түсінік беріп, насихат
айтады. Олар көзарасында да түркі халықтарының жар таңдауға қояр талаптары
бірдей қарастырылады. Мысалы, үйлену, жекжат таңдауда Кейкаус әйелдi жат
жерден алуды дұрыс деп санайды. Өйткенi, өз қарындастарың онсыз да ет пен
сүйек, қан мен тамырдай жақын. Басқа ру, тайпадан әйел алсаң, бiреуiң екеу
болғаны әрi жат жұртты өзiңе жақын еткенiң болып табылады деп санайды. Бұл
кеңестің астарында қазақ халқының болмысына тән жеті атаға дейін қыз
алыспау дәстүрімен қоса ел татулығын ойлаған саяси астар жатыр еді.
Осылайша, дана ата-бабаларымыз ғасырдан ғасырға ұрпақ тазалығын да
қамтамасыз етіп келеді. Осы тұста Кейкаус отбасындағы әйел теңдiгiн асыл
бағалап, онымен санасып тұрмыс жарастығын бiрге бөлiсiп отыруды "Бiлiмдi
әйелдің iс - әрекетiне тыйым салушы болма, егер сен қызғаншақтық жасамасаң,
кемсiнбесең, әйелің саған ата-анаңнан да мейiрiмдi болады", - деп әйел
баласының тәрбиелiсi отбасындағы ынтымақ пен береке қазынасы екендiгiн
ескертедi.
Көптеген тарихи-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау арқылы отбасы
тәрбиесінің басты міндеті тұлғаны қоғам талабына сай әлеуметтендіру деп
анықталғандығын, ал оның қалыптасуы сол отбасының педагогикалық
мүмкіндіктеріне, оның құрылымы мен ондағы психологиялық ахуалға, отбасы
мүшелерінің өзара қарым-қатынасына яғни отбасы сипатына тікелей
байланыстылығын дәлелдейді. Сондықтан, жеке тұлғаның қалыптасуында отбасы
негізгі фактор деп қарастырылады.
Әйтсе де, отбасы ортасындағы тәрбиенің тиімділігі оның басшысының
ақылдылығына байланысты деп тұжырымдалады. Осы тұста ғұлама әл-Фараби
өзінің Бақытқа жету жолында деген еңбегінде отбасы басшысының ақыл-
парасатының жоғары болуы ондағы өмірді дұрыс ұйымдастыруға және отбасы
мүшелерін бақытты тұрмыс кешуге бастайтын басшылығында өте маңызды орынды
иеленетiнiн сипаттайды. Сөйтіп, оны пайымдағыштық қасиетпен байланыстырады.
Ол: Үйдің іштерін басқару тәсілдері жөніндегі тамаша пайымдау - бұл
отбасындағы пайымдағыштық. Іс зор немесе маңызды болса, оған анағұрлым
күшті және жетік пайымдағыштық керек болады, ал егер іс кішкене немесе
маңызсыз болса, оған болмашы пайымдағыштық та жеткілікті. Пайымдағыштықты
қатардағы қарапайым адамдар ақыл деп атайды. Егер адамға осындай күш тән
болса, жұрт оны ақылды деп атайды, - деп отбасын басқарудың тиімді жолдары
отағасының қаншалықты ақылды адам болатындығына байланыстылығын көрсетеді.
Ғұламаның мұндай пайымдауларына бүгінгі күн тұрғысынан қарай отырып, отбасы
тәрбиесін басқарудағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz