ОРХОН, ЕНИСЕЙ, ТАЛАС ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ӘОЖ 811.512.1
Қолжазба құқығында
БАЙЫМБЕТОВА РАУШАН КАЛХАБАЕВНА
Түркілер дүниетанымының тілдік репрезентациясы (ҮIІ-ІХ ғасырлардағы түркі
ескерткіштерінің тілі негізінде)
10.02.06 – түркі тілдері
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы
Ғылыми жетекшілері:
филология ғылымдарының
докторы М.Қ. Ескеева,
филология ғылымдарының
кандидаты, доцент Г.Қ. Жылқыбай
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ОРХОН, ЕНИСЕЙ, ТАЛАС ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... 8
1.1 Көне түркі жазба дәстүрінің қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..8
1.2 Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері тілінің зерттелуі
... ... ... ... ... 16
1.2.1ҮІІ-ІХ ғғ. түркі жазба ескерткіштері тілін рунологиялық және
құрылымдық тұрғыдан зерттеу нәтижелері - көне түркілер тілін
антропоөзектік бағытта зерттеудің базалық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
1.2.2 Түркі жазба ескерткіштері тілінің антропоөзектік бағытта
зерттелуі ... 20
1.3 Түркі жазба ескерткіштерінің мәтіндік сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1.4 Көне түркі жазба дәстүріндегі – тілдік тұлға
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
2 КӨНЕ ТҮРКІ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІНДЕ БЕЙНЕЛЕНГЕН ДІНИ-МИФОЛОГИЯЛЫҚ
ДҮНИЕТАНЫМ АЯСЫНДАҒЫ АДАМ КОНЦЕПТІСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 62
2.1 Орхон-Енисей, Талас ескерткіштері тіліндегі Тәңірлік идеясы
... ... ... ...63
2.1.1Тәңір және Көк ұғымдарының ара-қатысын білдіретін тілдік
бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
2.1.2 Ыдуқ йер-субҚасиетті Жер-су ұғымының тілдегі көрінісі
... ... ... ... 73
2.1.3 Ата-баба рухы – аруаққа тағзым идеясының тілдегі бейнесі ... ... ... ... 76
2.1.4 Көне түркілердің мифологиялық дүниетанымындағы Ұмай және
Құт ұғымдарының тілдегі көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..78
2.2 Көне түркі тіліндегі Кіsі Адам концептісінің тілдік бірліктері
... ... ... 82
2.2.1 КісіАдам этноконцептісінің Елдік позициясын танытатын тілдік
бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
2.2.2 Кісі Адам этноконцептісінің Жауынгерлік позициясын танытатын
тілдік бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .92
2.2.3 КісіАдам этноконцептісінің адамгершілік позициясын көрсететін
тілдік бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
2.3 Тәңірлік идеясы аясындағы Адам, Кеңістік, Уақыт концептілерінің
репрезентациялық сабақтастығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.102
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...114
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...117
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БҚ Білгеқаған ескерткіші
Е Енисей жазбалары
КТ Күлтегін ескерткіші
КТү Күлтегін ескерткіші, үлкен жазба
КТк Күлтегін ескерткіші, кіші жазба
КЧ Кули Чор ескерткіші
МЧ Мойун Чур ескерткіші
Он Онгин ескерткіші
Орх Орхон жазбалары
Т Талас жазбалары
Тон Тоникуқ ескерткіші
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқының рухани-мәдени құндылықтар
жүйесі жалпы түркі халықтары ата-бабаларының дүниетанымымен, тарихымен,
өмір тәжірибесімен үздіксіз жалғасып келе жатқан тұтас құбылыс. Түркі
халықтарының рухани архетиптері Еуразия құрлығының автохтонды тұрғындары –
жартылай көшпелі көне тайпалардың мәдени құндылықтар әлемінен бастау алып,
түркі суперэтносының қалыптасу тарихындағы сан ғасырлық уақыт тезінен
өтіп, халықтық тәжірибенің сүзгісінен екшеліп, сұрыпталған кешенді жүйенің
негізін құрайды. Кең даланы емін-еркін жайлап, табиғатпен етене жақын
ғұмыр кешкен ежелгі түркі тайпаларының қайталанбас дүниетанымы, бірегей
мәдени-құндылықтар жүйесі жалпы адамзат өркениетінің сүбелі бөлігін
құрайды. Ежелгі түркі халықтарының қоршаған орта, адамзаттың пайда болуы,
адами қасиеттер жайлы таным-түсініктері туралы, жалпы түркілік болмысқа тән
мәдени-рухани құндылықтар жүйесі жайлы мағлұмат беретін бірден-бір жазба
дерек – ҮІІ-ІХ ғасырларда жазылған көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі.
Жазба ескерткіштер – қай халықтың болмасын өткен тарихы, мәдениеті,
әдебиеті, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мифологиялық, діни наным-сенімдерінен
мағлұмат алуға мүмкіндік беретін асыл мұра. Халықтың мәдени-рухани тұрғыдан
өркендеуі, тілінің өсу деңгейі оның түп тамырының тереңдігімен де
өлшенеді. Сондықтан халық болмысын тілі арқылы танып-білу үшін алдымен өз
халқының түпкі тамырын олардың алғашқы жазба тілімен, жыл өткен сайын
құндылығы еселеп артатын көне жазбалар тілімен сабақтастыра қарастыру –
бүгінгі ұрпақтың еншісінде.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Түркі халықтарының ортақ мұрасы -
Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тілінің зерттелуі жүз жылдан аса уақытты
қамтитын тарихы, өзіндік дәстүрі бар, ғылыми ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері
қалыптасқан сала болғанымен көне түркі мұралары тілін антропоөзектік
парадигма аясында этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық,
лингвоконцептологиялық тұрғыдан, тіл филосфиясы негізінде зерттеу енді-енді
қолға алына бастады. Сондықтан қазіргі түркілердің дүниетанымдық
стереотиптерінің арқауы болып табылатын ҮІІ-ІХ ғасыр түркілерінің дара
болмысын олардың өздері қалдырған жазба мұралар тілі арқылы анықтау, көне
түркі дүниетанымын көрсететудегі тілдің этномәдени ақпараттық әлеуетін
тілдік бірліктердің мазмұндық-семантикалық аясы негізінде саралау түркі тіл
біліміндегі өзекті мәселе болып табылады. Орхон-Енисей жазба ескерткіштері
мазмұны жағынан ұлы түркі мемлекеті мен оның халықтарын іштей ру-тайпа
ретінде топтастырса да, оның тұтастығын, елдігін сақтап қалуға негіз
болатын, ұрпаққа мұра болып қалған, тасқа жазылған тарихымыз. Сондықтан да
ол барша түркі әлеміне ортақ. Ал ескерткіштер мәтінінің мазмұны ғұндар
дәуірінен жалғасып келе жатқан түркілік төлтума мәдениеттің негізі болған
Тәңірлік дүниетаным аясындағы рухани-мәдени құндылықтарды қазіргі түркі
халықтарының бәріне ортақ рухани құндылықтар жүйесімен салыстыруға
мүмкіндік береді және қазіргі түркі халықтарының әрқайсысына тән дара
болмысы мен ортақ түркілік болмыстың жігін айқындауға да жол ашады. Бұл
жұмыстың жалпы түркітанудағы өзектілігін айқындайды. Рухани дүниенің,
танымдық үдерістердің тіл арқылы бейнеленуі тілдің деректік-ақпараттық,
кумулятивтік әлеуетінің жоғарылығын көрсетеді. Әлемдік лингвистиканың
зерттеу нәтижелері - қазіргі тіл білімінің ғылыми-теориялық ұстанымдары мен
зерттеу тәсілдері парадигмасының тым ауқымды екенін айғақтайды. Көне түркі
жазба мұраларының толық оқылып болмауы немесе кейбір жазбалардың оқылуы,
аударылуы, транскрипциясы жайлы даулы пікірлердің болуы көне түркілер
тілін танымдық тұрғыдан зерттеуде қиындықтар тудырады. Дегенмен Күлтегін,
Білге қаған, Тониқук тәрізді көлемді мұралардың оқылуында, аударылуында
пікір қайшылықтарының аз кездесуі түркілер дүниетанымының тіл арқылы
бейнеленуінің басты ерекшеліктерін, басты концептілер жүйесін, олардың
тілдік репрезентациясын айқындауға мүмкіндік береді.
Ескерткіштер тіліндегі тірек концепт Адам жүйесінің тілдік
репрезентациясын қазіргі түркі тілдерінің бірі - қазақ тілі деректерімен
салыстыра отырып сипаттау қазақ тілінің лексика-семантикалық даму
заңдылықтарын тереңірек аша түсуге де септігін тигізетін көкейкесті мәселе.
Зерттеу нысаны. Көне түркі жазба мұраларының тілі.
Зерттеу пәні. ҮІІ-ІХ ғасыр түркі жазба ескерткіштері тілінің
этнофилософиялық және этномәдени қырлары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының басты мақсаты -
ҮІІ-ІХ ғасыр түркі жазба мұралары тіліне лингвофилософиялық
этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық талдау жасау арқылы түркілер
дүниетанымының өзегі Тәңірлік идеясы аясындағы КісіАдам этноконцептісінің
тілдік репрезентациясы негізінде көне түркілердің дүниетанымдық
ұстанымдарының тілдегі көрнісін айқындау, тілдік бірліктердің этномәдени,
этнофилософиялық мазмұнын ашу. Осы мақсатқа қол жеткізу барысында мынадай
міндеттерді шешу көзделді.
- Көне түркі жазба дәстүрінің қалыптасу ерекшеліктерін саралау;
- көне түркі ескерткіштері тіліндегі Тілдік тұлғаның мәнін айқындау;
- көне түркілердің діни-мифологиялық дүниетанымының негізі - Тәңірлік
идеясының тілдегі көрінісін саралау;
- көне түркілер тіліндегі КісіАдам концептісінің тілдік
репрезентанттарының этнофилософиялық және этномәдени мазмұнын
айқындау;
- Көне түркілер дүниетанымындағы Адам, Кеңістік, Уақыт концептілерінің
репрезентациялық сабақтастығын көрсету.
Зерттеудің дерекөздері мен материалдары. Зерттеу барысында Орхон
ескерткiштерi – Бiлгеқаған, Күлтегiн, Туниқуқ, Күлi Чор, Моюн Чор
жазбаларының, Енисей ескерткiштерi – Уюк-Тарлақ, Уюк-Аржан, Барык
жазбаларының, Талас өңiрiнен табылған Айыртам-Ой ескерткiштерiнiң, Шу-Талас
бойынан табылған басқа да шағын жазбалардың мәтiндерi (С.Малов, Ғ.Айдаров,
А.Аманжолов, Қ.Сартқожаұлының оқылымдары мен аудармалары бойынша); Древние
тюркские диалекты и их отражение в современных языках. Глоссарии. Указатель
аффиксов (1971), Современная и древня Енисейка (1962), Древнетюрский
словарь (1969), еңбектерiндегi деректер; Қазақ тiлiнiң түсiндiрме сөздiгi
(2008), I.Кеңесбаевтың Қазақ тiлiнiң фразеологиялық сөздiгi (1977),
Қазақ тiлiнiң диалектологиялық сөздiгi (1996) қолданылды.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Көне түркі жазба ескерткіштері
тілін зерттеудің қазіргі түркі халықтары тілдерінің даму жолын,
дүниетанымын анықтаудағы маңызын көрсету мақсатында дәстүрлі сипаттама
әдісі, тілдік бірліктердің этнофилсофиялық, этномәдени мазмұнын ашуда
жүйелеу, семантикалық, семасиологиялық, танымдық-логикалық тұрғыдан талдау
тәсілдері қолданылды. Сондай-ақ лингвистикалық талдаудың тарихи-
салыстырмалы әдісі, диахрониялық-компоненттік, этимологиялық,
стилистикалық, мәтіндік амалдары да пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде ҮІІ-ІХ ғасыр
түркі жазба мұралары – Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері мәтіндерінің тілі
(транскрипция бойынша) негізінде көне түркілер дүниетанымын бейнелейтін
тілдік бірліктер алғаш рет лингвофилософиялық тұрғыдан арнайы зерттеу
нысаны ретінде алынып, олардың мазмұнындағы этнофилософиялық, этномәдени
ақпарат тұңғыш рет зерделенді;
- Йоллығ тегіннің көне түркі дәуіріндегі тарихи тілдік тұлға екені
анықталды;
- ескерткіштер тіліндегі концептілер жүйесі көне түркілердің діни-
мифологиялық дүниетанымының негізі Тәңірлік идеясының аясында
өрбитіні тілдік деректер арқылы нақтыланды;
- КісіАдам концептісінің тілдік репрезентанттарының этномәдени,
этнофилософиялық мазмұны сараланды;
- КісіАдам концептісінің елдік, жауынгерлік, адамгершілік позициясын
танытатын тілдік бірліктер айқындалды;
- Тәңірлік идеясы аясындағы Адам, Кеңістік, Уақыт концептілерінің
репрезентациялық сабақтастығы дәйектелді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен ұсынылатын тұжырымдар түркі тілдерінің тарихи
лексикологиясына қатысты мәселелердің ғылыми-теориялық негіздерін
тереңдетуге және толықтыруға өз деңгейінде үлес қосады. Түркі тіл
біліміндегі антропоөзектік бағыттағы зерттеулердің теориялық негіздері мен
ұстанымдарын нақтылай түсуге ықпал етеді. Жұмыс нәтижелері мен жинақталған
тілдік деректерді Түркітануға кіріспе, Көне түркі тілі, Түркі жазба
ескерткіштерінің тілі, Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы
пәндерін оқыту барысында қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Йоллығ тегін – көне түркілердің тілдік санасын жете түсінетін,
қолданыстағы тілді терең меңгерген, сол арқылы өз қоғамының, өз
ұлтының рухани-мәдени тұрғыдан өркендеуіне қызмет еткен тарихи
тілдік тұлға;
- Орхон, Енисей, Талас жазба ескерткіштері тілінде көне түркілер
дүниетанымының өзегі - Тәңірлік идеясы негізгі төрт бағытта көрініс
табады: 1.Жалғыз жаратқан Ие – Тәңірге тағзым ету; 2.Мәңгі
өзгермейтін әлем, Тәңір мекені – Көкті киелі санау; 3.Тіршіліктің
өсіп-өркендеуін қамтамасыз етіп отырған, адам мекені – Жер-суды
киелі санау; 4. Ата-баба рухын қадірлеу, аруаққа сиыну.
- Көне түркі тіліндегі тірек концепті - КісіАдам этноконцептісінің
тілдік бірліктері Түркі қағанатындағы ең маңызды принцип – Түрік
будынының бостандығы мен бейбіт өмір сүруі екенін дәйектейді;
- КісіАдам концептісінің түркілік моделінің тілдік репрезентациясы
көне түркілердің елдік, жауынгерлік, адамгершілік позициясын
бейнелейді;
- Көне түркі жазба ескерткіштері тіліндегі Адам, Кеңістік, Уақыт
концептілерінің тілдік репрезентациялық сабақтастығы концептілер
тоғысын көрсетеді.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Дисссертацияның негізгі
мазмұны мен нәтижелері Алтайтану және түркітану: қорытындылары және алдағы
міндеттері атты І Халықаралық түркологиялық конгресте (Көкшетау, 2009),
Әдебиет теориясы: жанр, методология, жаңа бағыттар атты ғылыми-теориялық
конференцияда (Астана, 2009), Тәуелсіздік тұлғалары кеше мен бүгін атты
жас ғалымдарға арналған республикалық ғыдыми-практикалық конференцияда
(Қарағанды, 2010) баяндалды. Сондай-ақ зерттеудің ғылыми нәтижелері мен
қорытындылары ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің
тізіміндегі Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ–түрік университетінің
Хабаршысы (Түркістан, 2009), Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің Хабаршысы. Филология сериясы (Астана,2009), Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысы. Филология сериясы
(Алматы, 2009), Қазақстанның ғылыми әлемі (Шымкент, 2009) ғылыми
басылымдарында мақалалар түрінде жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілген.
1 ОРХОН, ЕНИСЕЙ, ТАЛАС ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Көне түркі жазба дәстүрінің қалыптасуы
Жазу – адамзат ақыл-ойы дамуының жетістігін көрсететін мәдени
құндылықтар қатарына жатады. Барлық халықтың өркениет әлеміне аяқ басуы
жазба дәстүрдің қалыптасуынан басталады. Адам санасының жетілуі мен
қоғамның мәдени өркендеуімен қатар жүретін жазба дәстүрдің дамуы сол жазуды
қалыптастырып, дамытушы этностың рухани және қоғамдық қажеттілігінен
туындайды. Ауызша тілдің адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынасты толық
қанағаттандыра алмауы, оның белгілі бір уақыт пен кеңістікке тәуелді болып
келуі, қолданылу шеңберінің шектеулілігі жазбаша тілдің пайда болуына алып
келді. Жазба тілдің қолданыс аясы кең, жазу таңбалары арқылы ойды,
ақпаратты ұзақ мерзімге әрі кез-келген аумаққа жеткізуге болады. Белгілі
ғалым И.Е.Гельб адамдардың ой мен сезімді жеткізудің уақыт пен кеңістікке
тәуелсіз формасын ойлап табуға деген ұмтылысы, ақпаратты ұзақ уақытқа және
алыс жерлерге жеткізуге деген мұқтаждығы қарым-қатынастың түрлі көру
құралдары арқылы іске асатын түрінің дамуына алып келгендігін айтады [1,
252 б.]. Саналы адамзаттың ерекше қырларының бірі - өз пікірін білдіру және
басқаның пікірін қабылдау арқылы өзара қарым-қатынасқа түсу. Коммуникация
әрекетінде адамдар табиғи құралдарды да жасанды құралдарды да пайдаланатыны
белгілі. Сурет, музыка басқа да өнер туындылары тәрізді адам әрекетінен
пайда болған жазу да жасанды құралдар қатарына жатқанымен коммуникация
процесіндегі маңызы ерекше. Қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына
байланысты адамзат қажеттілігін қамтамасыз ететін радио, теледидар т.б.
дыбыс жазу құралдары тәрізді қарым-қатынас түрлері көбейгені белгілі. Ғылым
мен техниканың осындай мүмкіндіктерге жетуінің өзі де, жалпы адамзат
өркениетінің дамуы да жазба тілмен байланысты. Бұл жөнінде И.М.Дьяконов
“Мәдениет тарихында жазу қосалқы қызмет атқаратындай болып көрінгенімен,
жазусыз заманауи әлемді осындай деңгейге жеткізуге ықпал еткен, тас
дәуірінен атом дәуіріне дейінгі уақытты қамтитын адамзаттың мәдени дамуының
қарқынды жүруі мүмкін емес еді. Радио мен дыбыс жазу техникалары ойлап
табылғанға дейін адамның ойлау шығармашылығынан туындаған ақпараттарды
қашықтыққа жеткізіп және оны ғасырлар бойы сақтауға мүмкіндік берген жазу
ғана болды. Қазіргі таңда да механикалық дыбыс жазуда қолданылатын
мәтіндерді жинақтау барысында жазудың маңыздылығы, артықшылықтары айқын
көрінеді”[2, 5 б.] деген пікірін білдіреді.
Жазу бір қарағанда қосалқы қарым-қатынас құралдарының бірі ретінде
ғана көрінуі мүмкін, шын мәнінде жазба тіл жалпы адамзат тілін бейнелейтін
коммуникация құралы болып табылады. Бұл жөнінде жазу тарихымен және жазу
теориясымен ұзақ жылдар бойы айналысқан ғалым В.А.Истрин егер тіл - ойдың
материалды бөлшегі, адамдар қарым-қатынасының негізгі құралы десек, онда
жазу тілдің көмекші құралы қызметін ғана атқарады, графикалық таңбалар мен
мен кескіндер арқылы тілдің белгілі бір элементтерін хабарлау болып шығады,
ал тіл – сол тілде сөйлеуші халықтың сүзгіден өткізілген, өңделген сөздік
қоры, лексикалық жүйесі, олардың тіркесім ережелері және грамматикалық
құрылысы десек, онда жазу сол халықтың тілін бейнелейтін графикалық
таңбалардың белгілі бір заңдылықтарға сәйкес түзілген кешені, белгілі
дәрежеде тілмен тең келетін кешенді жүйе [3, 18 б.] деген ой айтады.
Сондықтан әр дәуірде, әр халықта қолданылған жазба тіл өз кезеңіндегі
ауызша тілдің құрылымдық ерекшеліктерін танытумен қатар сол тілде сөйлеуші
халықтың дүниетанымының, дара болмысының көрсеткіші де бола алады.
Жазба тіл – жазу негізінде қалыптасқан, өзіндік дәстүрі бар тіл,
ауызша сөйлеу тілінің белгілі бір орфографиялық заңдылықтарға бағына
отырып, сол тілдің фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерін сақтай отырып
жазбаша көрініс табуы, хатталуы [4, 129]. Бұл жазба тілге синхрондық
тұрғыдан, ұзақ уақыт даму жолынан өткен жүйелі тіл мен жетілген дыбыстық
жазу негізінде берілген анықтама. Жазба тілдің ауызша тілге эквивалент
ретінде қолданылуы кейінгі дәуірлердің жемісі екені белгілі. Жазба тіл
ауызша тілден кейін қалыптасқанымен тілдің жүйелі құрылымға айналуына,
тілдің барлық мүмкіндіктерін ашуға ықпал етеді. Сондықтан әрбір “жазылған
дүниені сол тілдің жүйесі мен құрылымы ретінде тануға, қабылдауға, тілдің
“өзі” деп түсіндіруге, түсінуге күмән қалмайды” [5, 8-9]. Демек, көне
жазба ескерткіштер тілін де сол дәуірде өмір сүрген көне тайпалар мен
рулар, этностық топтар тілінің қалыпқа түскен құрылымдық жүйесі, тілдік
санасының материалдануының нәтижесі ретінде қабылдауға болады. Көне
түркілердің келер ұрпаққа Türük bodun aty küsi joq bolmazun tijin Түркі
халқының атағы-күші жоқ болмасын деп (БҚ) Ečümiz-apamïïz tutmïs jer-sub
idisiz bolmasun, - tijin, (КТү, 19) Ағаларымыз-бабамыз тұтқан жер-су иесіз
болмасын деп; Kögmen jir-sub idisiz qalmazun, - tijin, Көгмен жер-суы
иесіз қалмасын, - деп (КТү, 20) тәрізді патриоттық сипаттағы өсиеті мен
үлгі-өнегелерін тасқа қашап қалдырған көне түркілердің ҮІІ-ІХ ғасырдағы
жазба ескерткіштері тілі де олардың дүниетанымы мен дара болмысын
айқындаудың түп қазығы болып табылады.
Ежелгі ру – тайпалық қоғамдық құрылымдар тілдерінің жазумен
бекітілуі олардың қазіргі мұрагерлерінің әдеби тілдеріне негіз бола
бастаған ауызекі тілдің жинақталып, қорытылған сапасымен сипатталады.
Зерттеушілер осындай тілдік нысанды гомер поэзиясының эпикалық дәстүрінен,
герман руналық жазбалар тілінен, көне исландтық ауыз әдеби тілінен, көне
орыс эпосы мен іскерлік әдебиет тілдерінен, солтүстік-албан лау
тұрғындарының тілдік койнелерінен көрсетеді.
Әртүрлі уақыт кезеңдерінде түрлі этникалық ұжымдарда мәдени даму
деңгейлері әр түрлі ауызекі тілдік койненің функционалдық қызметі олардың
әмбебаптық сипатын көрсетеді. Ауызекі койнелердің әмбебаптығы әрбір тілге
тән мәнерлі құралдар – көркем поэзия стилі, көпшілік, ораторлық тіл бен
дәстүрлік іс-әрекеттермен байланысты тіл стиль ретінде ерекшеліктерді
көрсетумен қатар, тілдік стильдер арасындағы сабақтастық пен ұқсастықты
да бейнелейді.
Түркі тілдес тайпалар руникалық жазуды пайдаланғанға дейін көпшілік
іс-әрекеттер мен әдет-ғұрыптық іс-әрекеттер барысында, ауызша поэтикалық
тәжірибеде пайдаланылатын диалектіден тыс, ұзақ уақыт бойы жинақталып,
қорытылған ортақ тілді қалыптастыруы мүмкін. Сол тіл көне түркілердің
жазба тілінің қалыптасуына негіз болған.
Руникалық жазбалардың деректері көне түркілік ауызша койне негізінен
екі тілдік бастаулардың аралығында қалыптасқан, олар: оғыздық және
қыпшақтық бастаулар. Түркілердің руникалық жазуының пайда болуы мемлекеттік
бірлестіктердің құрылуына байланысты ауызекі тілдің белгілі дәрежеде әдеби
норма құқықтарына иеленуіне, ресми-мемлекеттік тіл дәрежесін алуына ықпал
етті. VІІ-ІХ ғасырлардағы оғыздар, ұйғырлар, қырғыздар, қыпшақтар тәрізді
т.б. әр түрлі түркі тайпалары руникалық жазба ескерткіштер тілін бірыңғай
әдеби тіл ретінде пайдаланған. Көне түркі жазбаларының тілдік деректері
көрсеткендей, көне түркілік қоғамның жалпы жазбаша әдеби тілі орхон тобының
жазбаларында: Күлтегін, Білгеқаған, Туниқук, Кули-Чур, Моюн-Чур, Онгин
ескерткіштерінде кеңінен көрініс тапқан стилистикалық тұрақтылық айқын.
Орхон мәтіндері поэтикалық, құқықтық және басқа да формулаларға,
салыстыруларға – мағыналық және нысанды параллелизмдерге құрылуы,
эмоционалды және сакралды лексиканың орнымен қолданылуы ескерткіштер
тілінің ресми баяндау стилін айшықтайды.
Орталық Сібірдің оңтүстік аймағынан, солтүстік-батыс Монғолия мен
солтүстік-шығыс Түркістаннан табылған түркі мұралары негізінен ҮІІ-ҮІІІ
ғасырларда жазылған. Әлемдік грамматологияда Сібір жазбалары, көне түркі
жазбалары, көк түріктер жазуы, исламға дейінгі түркі жазбалары деген жалпы
атаулармен аталатын Орхон, Енисей, Талас мұралары жазылуының екі формасы
көрсетіледі: балбал тастардағы (құлпытастардағы) және жартастар мен басқа
бұйымдардағы жазулар. Түркі жазбалары жайлы Д. Дирингер былай дейді.
“Существуют две формы этой письменности: монументальная, имеющая несколько
разновидностей, и скоропись. Монументальные надписи написаны руническим
письмом, называемым кек-тюркскими рунами. Эллис Х. Миннз сравнивает кёк-
тюркские руны с германской рунической письменностью, но не потому, что
между ними существуют какие-либо фонетические связи, а лишь из-за их
внешнего сходства. Язык этих надписей – древнетюркский, древнейший из
известных тюркских языков, значительно отличающийся от турецкого. Хотя
самые древние из сохранившихся надписей восходят к ҮІІ –ҮІІІ вв.,
письменность, должно быть, употреблялось уже в ҮІ в.” [6, 369-370 б.].
Көне түркі жазба мұраларының табылуы, оқылуы, зерттелуі Д.Г.
Мессершмидт, Ф.И. Страленберг, З. Байер, Г.И.Спасский, П.С.Паллас,
Н.М.Ядринцев, А.О. Гейкель, В.А.Каллаур, В.В.Радлов, Д.А.Клеменц,
Е.Н.Клеменц, П.Мелиоранский, В.В.Бартольд, Г.И.Рамстедт, В.Л.Котвич т.б.
орыс және батыс зерттеушілерінің есімдерімен байланысты. Одан кейінгі
жылдары түркі жазба ескерткіштерін зерттеу мәселесімен С.Е.Малов,
А.М.Щербак, В.Н.Насилов, И.А.Батманов, Л.Р.Кызыласов, В.М.Наделяев т.б.
ғалымдар шұғылданса, қазіргі таңда В.В.Васильев, И.Л.Қызыласов,
С.Г.Кляшторный, В.Г.Кондратьев, И.В.Кармушин т.б. сынды ғалымдар
айналысуда. Қазақстанда Орхон, Енисей, Талас ескерткіштерін зерттеуде
Ғ.Айдаров, Қ.Өмірәлиев, А.С.Аманжолов, А.Есенқұлов М.Жолдасбеков,
Қ.Сартқожаұлы т.б. сынды ғалымдардың еңбегі зор. Қазіргі түркі халықтарына
ортақ мұра – Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері жазылған көне түркі әліпби
жүйесінің пайда болуы мен көне түркі жазба дәстүрінің қалыптасуы да ұзақ
мерзімдерге созылған күрделі даму жолынан өткені белгілі. Жазудың
пиктограммалар мен идеограммалардан басталатын күрделі табиғаты, оның
семасиографиялық кезеңі мен фонографиялық кезеңі арасындағы үздіксіз
сабақтастық көне түркілер жазба дәстүрінің қалыптасуына да тән. Бұған көне
түркі тайпалары мекен еткен аумақтардан табылған суретті жазулар мен
кескіндер, түркі халықтары кеңінен қолданған ен-таңбалар дәлел бола алады.
Түркі руникасы жайлы белгілі қазақ ғалымы А. Аманжолов “Алғашқы әріп
жазуының бір тармағы - руникалық көне түркі алфавиті болып табылады. Бұл
алфавитпен жазылған ескерткіштер – көне түркі тайпаларының жоғары тіл
мәдениеті мен білім өресінің ауыз толтырып айтарлықтай көрсеткіші” [7, 39
б.] деген пікір білдіреді.
Орхон, Енисей, Талас бойынан табылған жазбалар әлі оқылмай тұрған
кездерде-ақ олардың жазу таңбаларының генезисі, жазуды пайдаланған көне
тайпалар, олардың қазіргі ұрпақтары туралы бірнеше пікірлер мен болжамдар
айтылды. 1893 жылы қараша айында көне жазба ескерткіштердің түркі тілінде
жазылғаны анықталғанымен, жазудың тегі туралы көзқарастар бір жүйеге түскен
жоқ. Орхон-Енисей жазбалары оқылмай тұрғанға дейін гот жазуымен
(О.Г.Тихзен, Г.Роммель, Н.Попов), грек, этрус, малазия жазуларымен
(Ю.Клапрот, О.Доннер), ен – таңбалар жүйесімен (А.Шифнер, Н.Аристов)
байланыстыра айтылған пікірлер, жазу сыры белгілі болғаннан кейінгі алғашқы
жылдары финикий (Н.М.Ядринцов), арамейден тараған пехлевий (В.Томсен)
жазуларымен сабақтастығы туралы айтылған гипотезалық ойлар төңірегіндегі
пікірталас әлі жалғасуда [8, 50 б.; 9, 23 б.; 10, 289 б.;] жаңа болжамдар
айтылуда. Жалпы көне түркі жазуының шығу тегі бойынша айтылған барлық
пікірлер рунология тарихында үш бағытқа бөлініп қарастырылады: арамей
болжамы, соғды болжамы, түркі болжамы. Рунолог Қ.Сартқожаұлы көне түркі
ескерткіштері хатқа түскен жазу жүйесі түркілердің төл әліпбиі деп санайтын
зерттеушілердің пікірінің шынайылығын көрсете отырып, бастауын
логограммалардан алған түркі жазуы жайлы Алғашқы кезеңдерде (б.з.б. ХІҮ-
ІІІ ғ.ғ.) таңба орнына қолданған кескіндер бертін келе сұрыптаулардан өтіп,
артық-ауыс сызықтары алынып тасталып отырған. Ал Орхон дәуіріне жеткенде
әліпбилік формаға түскен деген тұжырым жасайды. Зерттеуші түркі жазуының
ондаған жылдар бойы сұрыпталып, екшеліп, І Түрік қағанатының алғашқы
жылдарында грамматикалық реформа жасалғандығын әр өңірден табылған
ескерткіштердің жазу таңбаларын салыстыру арқылы түркілік дүниетаным
негізінде дәйектеп береді [11, 13,26,29 б.].
Түркітану ғылымында түркі руникасы арнайы тапсырма бойынша уақытша
пайдалану мақсатында құрастырылған, Түркі қағанатының билеуші өкілдерінен
тұратын аз ғана топ қолданған, тарихы таяз жазу жүйесi деген пiкiрлер де
айтылуда [12, 72 б.]. Дж. Клосон көне түркілер жазу үлгісін бұрын
қалыптасқан басқа бір халықтардың әліпбиінен алғандығын және әкімшілік,
дипломатиялық қарым-қатынасты қамтамасыз ету үшін ҮІ ғасырдың соңында
Істемі қағанның бұйрығымен жасалған деген пікірге келедi [13, 139-140 б].
Біздің дәуірімізге дейінгі сақ дәуіріне жататын қорғандардан Орхон-Енисей
таңбаларына ұқсас жазулардың анықталуы мұндай пікірлердің негізсіздігін,
түркі руникасы ұзақ даму жолынан өткен жазу жүйесі екенін көрсетеді.
А.Аманжолов Ертіс өзенінің бойындағы біздің жыл санауымызға дейінгі Ү-ІҮ
ғасырларға тән сақ қорғанынан табылған сүйек тұмаршадағы, осы дәуірдің
мұрасы болып табылатын Іле өзенінің бойындағы Есік қорғанынан табылған
күміс тостағандағы жазу үлгілері жайлы “Бұл жазудың аса бір құндылығы –
ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түркі тілі
болғандығын тағы да нақты дәлелдей түседі. Сондай-ақ Қазақстан жеріндегі
алғашқы көшпелілерде жазу-сызу болмады-мыс деген дәстүрлі пікірдің ешбір
негізсіз екенін айқындап, бұдан 2500 жыл бұрын түркі тілдес тайпалардың
алфавиттік жазуды білгендігін және оны кең түрде пайдаланғандығын
куәландырады” [7,42-43 б.] деген пікірін білдіреді.
Еуразия құрлығының әр аймағынан, әр жылдары көптеген түркі
руникасымен жазылған көне жәдігерлердің табылуы да түркі руникасының
түркілер арасында кеңінен тарағанын, көне түркілердің жазба тілінің де
қолданыс аясы ауқымды болғанын көрсетеді. Қазіргі таңға дейін анықталған
көне түркі жазба ескерткіштерінің саны 500 шамасында. Олардың 75-і Орхон
өзенінің бойынан, 158-і Енисей өзенінің бойынан, 23-і Талас өзенінің
бойынан табылса, 46 жәдігер Алтай өңірінен, 17 мұра Байкал-Саха
аймағынан, 50 жазба Шығыс Түркістаннан, 17 жазба Ферғана маңынан, 12
ескерткіш Ертіс, Іле, Тараз өңірінен, 100 жазба ескерткіш Солтүстік
Кавказ, Еділ-Дон, Дунай аймағынан табылған, жалпы саны – 497 ескерткіш
тіркелген [14, 104 б.].
Көне түркі жазба тілінің қолданылу кезеңі жайлы да бірнеше пікірлер
бар. Негізгі бағыт Енисей жазбаларының Орхон жазбаларынан әлдеқайда бұрын
қолданыста болғанын қолдайды. П.М.Мелиоранский өзінің Об орхонских и
енисейских надгробных памятниках с надписами (1898) атты еңбегінде Орхон
жазуына қарағанда Енисей жазуы таңбаларының көнелік сипаты айқын екенін
көрсетеді. В.Радлов Енисей жазбаларын ҮI ғасырдың екiншi жартысында тән
мұраларға жатқызса, Л.А.Батманов Енисей ескерткіштері жазу таңбаларының
Орхон ескерткіштері жазу табаларынан бұрын қалыптасқанын қолдады, бірақ
Енисей жазбаларының тілдік ерекшеліктеріне сүйене отырып, ескерткіштің
қашалу мерзімі түркі тілдері дамуының ІХ-Х ғасырларына сәйкес келетінін
айтады [15, 29 б.]. Тарихшы-археолог Л.Р.Кызыласов Тувадан, Хакасиядан
табылған Енисей жазбаларының деректерін негізге ала отырып, Енисей
ескерткіштерін VІІ-ХІІІ ғасырлардың мұрасы ретінде қарайды, бірақ жазу
үлгісі VІ ғасырларда да қолданыста болғанын ескерте кетеді [16, 96 б.].
Ғалым пiкiрi Енисей түркілерінің жазба дәстүрі VІ - ХІІІ ғасырлар
аралығында қолданыста болғанын көрсетеді. С.Е.Малов Енисей жазуы V ғасырдан
бастап таралғанын айтады [17, 7-8 бб.].
Орхон өзені бойынан табылған түркі жазба ескерткіштерінің көлемді
мәтіндерінде бітіг тастың қай жылдары орнатылғандығы айқын жазылған,
мысалы, Күлтегін жазбасында: Barïqïn, bedizin bitig taš[ïn] bičin jïlqa
jitinč aj jiti otuzqa uqup alqa[dïm]ïz „Барқын, бедізін, бітіг тасын
мешін жылы жетінші айдың жиырма жетісі күні аяқтадық (Сартқ.,170,177-178
б.). Зерттеушілердің пікірі бойынша мешін жылы қазіргі жыл санауымыз
бойынша 732 жылға сәйкес келеді. Осындай деректер Орхон мұраларын VІІ-VІІІ
ғасырдың аясында қарастыруға негіз болды. Үздіксіз жаугершілік жағдайда,
үнемі көшіп-қонып жүрген көне түркі тайпаларының әлеуметтік-қоғамдық өмір-
салтында тіл ерекшелігін толық қамтитын дыбыстық жазу жүйесі бір-екі ғасыр
ішінде қалыптасуы да мүмкін емес. Сондықтан Бұл жазу жүйесін көне түркілер
өздеріне дейін өмір сүрген ата-бабаларынан мұра етіп алып қалғанына, ұзақ
жылдардан бері үнемі жетілдіру үстінде болғанына Ертіс, Іле бойындағы сақ
дәуіріне жататын көне қорғандардан табылған Орхон, Енисей, Талас
жазбаларымен типтес жазу үлгілері дәлел бола алады [18, 17 б.] деген
зерттеушілер пікірінің негізділігін аңғарамыз.
Жалпы көне түркі ескерткіштері табылған жерлері мен қолданылу
кезеңдеріне байланысты жеті топқа бөлініп қарастырылады: 1. Батыс түрк
қағанатына тән Орхон өзені бойынан және Алтай аймағынан табылған
ескерткіштер. Қолданылу кезеңі - VІІ-ҮІІІ ғғ.; 2. Қырғыз қағанатына тиесілі
Енисей ескерткіштері. Қолданылу кезеңі - V-ІХ ғғ; 3. Құрыхан мемлекетіне
тән Лена-Байкал өңірінен табылған ескерткіштер. Қолданылу кезеңі - VІІІ-Х
ғғ.; 4. Талас өңірі мен Ферғанадан табылған оғыз ескерткіштері. Қолданылу
кезеңі - VІ-VІІІ ғғ.; 5. Ұйғыр қағанатына тиісті Монғолиядан табылған
Семиги және Қараболғасун ескерткіштері. Қолданылу кезеңі - VІІІ-ІХ ғғ.; 6.
Ұйғыр мемлекетіне тиісті Шығыс Түркістаннан табылған ескерткіштер мен
турфан жазулары. Қолданылу кезеңі - ІХ-Х ғғ.; 7. Хазар қағанаты мен печенек
тайпаларына тиісті Шығыс Еуропадан табылған ескерткіштер. Қолданылу кезеңі
- VIII-Х ғғ. [19, 139 б.].
Көне түркі жазба ескерткіштері тілінде де, әліпби жүйесінде де аздаған
ерекшеліктер бар екені белгілі. Кең байтақ аймақты мекендеген түркі
халықтары құрамындағы ру-тайпалар тілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне,
мемлекеттік құрылымдарына, хронологиялық кезеңдеріне байланысты жазу
жүйелерінде ерекшеліктердің болуы заңдылық. Таңбалар жүйесіндегі
ерекшеліктерге байланысты И.Л.Кызыласов көне түркі ескерткіштерін былайша
жіктеуді ұсынады: 1. Азиялық: Енисей, Орхон, Талас алфавиттері; 2.
Еуразиялық: Дон, Кубань, Ашықтас, Исфарин, Оңтүстік Енисей алфавиттері [20,
236 б.]. Зерттеуші Орхон, Енисей, Талас өзендері бойынан табылған көне
түркі жазба ескерткіштерін бір топқа - Азиялық топқа жатқызу себебін жазу
таңбаларының әрі тілдік ерекшеліктерінің бір-бірінен айырмашылықтарының
аздығына байланысты түсіндіреді. Зерттеуші мамандар көне түркі жазба
ескерткіштері ішіндегі оқылып, аударылғаны, көне түркілердің мұрасы екені
даусыз дәлелденгендері де осылар екенін көрсетеді. Көне түркілердің тілдік
ерекшеліктерін, тіл арқылы анықтауға болатын рухани-дүниетанымдық
құндылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін Күлтегін, Білгеқаған, Тоникуқ,
Мойын-Чур ескерткіштері тәрізді көлемді мәтіндер, Барык Уюк-Тарлақ, Уюк-
Туран, Уюк-Аржан, Айыртам-Ой жазбалары сияқты этно-мәдени деректерді
молынан сақтаған шағын мәтіндер де Орхон, Енисей, Талас мұралары болып
табылады. Сондықтан Орхон, Енисей ескерткіштерін көне түркі жазба
дәстүрінің кемелденген кезінің көрсеткіші деп қабылдаған дұрыс.
Қазіргі түркі халықтарының жазба дәстүрі мен жазба тілінің
қалыптасуы да көне түркі жазба дәстүрінен бастау алады. Бұл көне түркі
жазбалары тілінің қазіргі түркілердің әдеби тілінің қалыптасуына да белгілі
бір дәрежеде қатысы барын көрсетеді. Жазу мәдениеті үздіксіз жалғасып
отырған халықтар өздерінің әдеби тілін жазба тілмен тікелей байланыстырады.
Орыс әдеби тілі жайлы А.И.Горшков “әдеби тіл - жазба тіл, сол жазу, жазба
әдебиет арқылы жалпы халықтың тілдің өңделген стильдік тармақтары
қалыптасады, жазусыз әдеби тіл болмақ емес” [21, 14 б.] деген пікір айтады.
Ал жазба дәстүрі белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік себептерге байланысты
тарихи желісін үзіп алған, ауыз әдебиеті бай түркі халықтарының әдеби тілін
тек жазба тілмен ғана байланыстыруға болмайтыны белгілі. Қазақ әдеби тілін
қалыптастыруда жазба тілдің де, ауызша тілдің де қатысы барлығы көптеген
зерттеушілердің еңбектерінен белгілі. Қазақ ғалымы М.Балақаев та “...әдеби
тіл – жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары, оның құрылысы,
сымбаты қалыпқа түсіп екшеледі. Жазуы болмаған халықтың тілі әдеби тіл
дәрежесіне көтеріле алмайды” дей отырып, сөйлеу тілінің әдеби түрі
болатынын да айтады [22, 11; 23, 62 б.]. Халық та, оның тілі де, жазба тілі
де ұзақ мерзімге созылған даму жолынан өтетінін негізге алған С.Исаев
“...халық болып құралғанға дейінгі сұрыпталған әдеби тіл, жазба нұсқалар тілі
кейінгі кезеңде әдеби тілдің қалыптасуына, тұрақтануына әсер етуі немесе
соған негіз де болуы ықтимал. Қазақ әдеби тілі мен көне түркі жазба
нұсқалары тілінің арасындағы, тілдік қабаттардың ішіндегі сәйкестіктер,
ортақтықтар болса, оларды осы тұрғыдан қарау керек те, жалғастылық
дәстүрдің бар екенін көрсетіп, қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы мұның
ролін, оған қай дәрежеде негіз болғанын ашу керек” екенін көрсетеді [24,5
б.]. Қазіргі таңда қазақ тілі мен ҮІІ-ІХ ғасыр мұралары Орхон, Енисей,
Талас ескерткіштері тілінің сабақтастығы, лексикалық қоры мен граматикалық
құрылымындағы, фонетикалық жүйесіндегі ортақ белгілер жан-жақты талданды
(Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, Е.Ағыманов, М.Томанов, Қ.Өмірәлиев, А.Есенқұлов,
Қ.Сартқожаұлы, М.Ескеева, О.Бекжан, Ж.Абитжанова т.б.). Сондықтан көне
түркі жазбалары тілін қазіргі қазақ жазба тілінің, әдеби тілінің
бастауларының бірі ретінде қарастыруға толық негіз бар.
Белгілі түрколог Э.Р.Тенишев татар әдеби тілінің тарихы жайлы
мақаласында ҮІІ-ХІІІ ғасырлар аралығындағы түркі жазба ескерткіштерін ескі
татар әдеби тілінің бастау көзі ретінде таниды: “Истоки старотатарского
литературного языка относятся к ҮІІ-ХІІІ вв. – периоду, который условно
делится на древнетюркский и среднетюркский. Древнетюркский охватывает два
языка: рунический литературный (ҮІІ-ХІІ вв.), возникший путем стяжения
языков (диалектов) тюркских народностей, и древнеуйгурский литературный
язык (ҮІІІ- ХІ вв.), сложившийся на основе рунического литературного языка
[25, 281 б.]. Зерттеуші көне түркі руникалық жазба ескерткіштерінің тілін
руникалық әдеби тіл ретінде қарастырады. Ескерткіштер тілін әдеби тұрғыдан
қарастырған зерттеушілер де Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілін көне
түркілерге ортақ әдеби жазба тіл ретінде таниды (Н.Келімбетов,
А.Қыраубаева, М.Жолдасбеков, И.В Стеблева т.б.). Орхон-Енисей жазбаларының
жанрлық сипатын поэзиялық туынды ретінде айқындаушы көзқарастар да бар
екені белгілі. Әйтсе де, ескерткіштер мәтініндегі сөйлемдердің қара сөзбен
жазылғанын аңғару қиын емес. Бұл жөнініде Қ. Өмірәлиев “Орхон
ескерткіштерін “түркі поэзиясы” деп тану – бізге жеткен дүниені түркі
халықтарының сөз мәдениетінің басы деп түсінуден туған қате пайымдаулар.
...”Күлтегін”, Тонуқуқ” – поэзия да, творчестволық өлең-жыр да емес. Олар,
жұрт айтқандай поэма да емес, түркі қағандары мен батырларының ерлік
жорықтарын баяндайтын көркем тарихи шығарма, баяндау үлгісіндегі тарихи
әңгіме” деген көзқарасын білдіреді [26, 21-22 б.].
Барлық табиғи емес мәдени-материалдық құндылықты жеке адам, халық өкілі
тудыратынын ескерсек, түркі әлемінің асыл мұрасы болып табылатын көне түркі
жазба дәстүрінің ерекшеліктерін көрсететін Орхон, Енисей, Талас
ескерткіштеріне негіз болған түркі руникалық әліпбиін де кезінде жеке
тұлғалардың қалыптастырғаны, кейіннен халықтық құндылыққа айналып, уақыт
өткен сайын халық өкілдері тарапынан үнемі жетілдіріліп, толықтырылып
отырғаны анық. Көне түркі әліпбиінің қалыптасуымен бірге пайда болған көне
түркі жазба дәстүрі де жыл өткен сайын екшеліп, сұрыпталып көне түркі
тайпаларының ауызша тілі ерекшеліктерін қамти отырып, Еуразия құрлығының
кең-байтақ аумағын алып жатқан суперэтнос – түркі халқының барлық ру-
тайпаларына ортақ, түсінікті жалпыхалықтық жазба тілге айналған. Жазба
дәстүрдің қалыптасу тарихын зерттеуші ғалымдар жазу жүйесінің пайда болу
себебінінің бірнеше алғы шарттарын көрсетеді: алғашында жазу көсемдер мен
патшалардың, шіркеу иелерінің меншігіндегі мүліктер мен құрал-жабдықтарды,
адал қызмет етушілерді өздерінің иелігінде екенін білдіру мақсатында пайда
болып, сәл кейінірек билеушілердің өнегелі іс-әрекеттері мен өсиеттерін
құлпытастарға жазып қалдыру үшін қолданылуы мүмкін. Кейінгі кезеңдерде
қарым-қатынас құралы ретінде билеушілердің алыс провинциялардағы
халықтармен немесе басқа елдермен байланысқа түсуі үшін қызмет етті. Одан
кейінгі кездерде сауда-саттық мақсатында қолданылды [13, 135-136 б]. Бұл
факторлардың барлығы бірдей түркілер болмысына сай келмегенімен кейбірі
түркі жазбаларының функционалдық қызметіне сәйкес келеді. [24, 5 б.]. Кез
келген тілдің өзіне ғана тән шынайы табиғаты оның функционалдық салалары
мен тармақтарынан байқалады. Көне түркі тілінің де әлеуметтік қызметі
адамдар арасындағы қарым-қатынас қажеттілігін өтеу болса, мәдениетанымдық-
ақпараттық қызметі тілдік ұжымның саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық
салада жинақталған дүние-әлем туралы білім қорын, халықтың өзіне тән мінез-
құлық, жан дүниесін, психологиясын көрсетіп, дүниетанымдық ерекшеліктерін,
дара болмысын айшықтау болып табылады. Халықтың рухы тілдік құрылымдардың
жазба нұсқалары негізінде де, олардың стильдік мән-мағыналары арқылы да
обьективтенеді. Көркем де бейнелі тілдік жүйеге құрылған көне түркі жазба
дәстүрінің үлгілері – Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері мәтінінің негізгі
идеясы - қағандардың іс-әрекеті арқылы халықтың санасын оятуға, түркі
халқының елдігін, бірлігін сақтауға, қасиетті жер-суын қадірлеуге, тәңірлік
дүниетаным ұстанымдарын сақтауға бағытталған.
2. Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері тілінің зерттелуі
Барлық гуманитарлық-қоғамдық пәндер тәрізді тіл білімі де өз бастауын
философия ғылымының аясындағы ағымдардан алғаны белгілі. Лингвистикадағы
дәстүрлі құрылымдық бағыт пен танымдық-антропологиялық бағыттың қалыптасуы
да философия ғылымының структурализм және антропологизм бағыттарының
аясында айтылған тіл туралы тұжырымдар мен пікірлерден, гипотезалық
ойлардан өрбиді.
ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында гуманитарлық ғылым салаларында
(лингвистика, психология, фольклористика, әдебиеттану, этнология, эстетика
т.б.) құрылымдық әдісті, модельдеуді, семиотикалық элементтерді,
математикалық әдістерді қолдануға байланысты қалыптасқан структурализм
мәдениетті таңбалар жүйесінің (тіл, ғылым, әдебиет, өнер, мифология, сән,
жарнама т.б.) жиынтығы ретінде қарастырды [27,1283 б.].
Тілдік құрылымның ерекшеліктерін зерттеуде формула тәрізді нақты тілдік
модельдерді қолданған структуралық лингвистиканың әдіс-тәсілдері тілдің
танымдық қырларын терең аша алмағанымен, интралингвистикалық заңдылықтарды
анықтауда үлкен нәтижелерге жетті. Кеңестік түркітануда да структуралық
лингвистиканың қағидалары мен методологиялық негіздерін басшылыққа алған
зерттеулер үлкен нәтиже берді. Түркі тілдерінің фонологиялық жүйесі,
морфологиялық құрылымы, синтаксистік конструкциясы, лексикалық құрамы, бір
тіл ішінде де, салыстырмалы, салғастырмалы негізде де жан-жақты зерттеліп,
әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктері мен даму жолы ғылыми талдауға түсті
[18, 257 б.]. ҮІІ-ІХ ғасырларда жазылған көне түркі мұралары - Орхон,
Енисей, Талас ескерткіштері тілінің кең ауқымда зерттелуі де құрылымдық
бағытта болды.
1.2.1 ҮІІ-ІХ ғғ. түркі жазба ескерткіштері тілін рунологиялық және
құрылымдық тұрғыдан зерттеу нәтижелері - көне түркілер тілін
антропоөзектік бағытта зерттеудің базалық негізі
Көне түркі жазба мұралары Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері
тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық ерекшеліктерін зерттеу ХХ
ғасырдың алғашқы жылдарынан басталады. Түркі мұраларын тілдік тұрғыдан
зерттеу алғашқы жылдары В.В.Радловтың және оның шәкірттерінің тарапынан
жүзеге асырылды. 1899 жылы П.М.Мелиоранский Күлтегін ескерткіші
тақырыбында магистрлік диссертация қорғайды [28, 54 б.; 27, 31 б.]. Бұл
еңбекте ескерткіш мәтінін оқу-аудару мәселелерімен қатар көне түркілер
тілідегі дыбыстық ерекшеліктер де сөз болады. 1909-1912 жылдары
В.В.Радловтың Күлтегін, Білге қаған, Тониқук ескерткіштерінің
фонетикалық жүйесі, лексикасы, әр ескерткішке тән диалектілік ерекшеліктер
жайлы айтқан пікірлері кейінгі зерттеушілердің еңбектеріне негіз болды
[30, 11 б.].
ХХ ғасырдың орта шенінде Орхон-Енисей және Талас ескерткіштері тілін
зерттеумен С.Е.Малов айналысты. Ғалым осы бағытта бірнеше көлемді
монографиялар жазды. С.Е.Малов өз еңбектерінде көне түркі тілінің
фонетикалық жүйесіндегі дауысты дыбыстардың қолданысы, дауыссыз дыбыстардың
қолданысы, морфологиялық құрылымындағы сөз тудырушы қосымшалар мен
грамматикалық форма тудырушы қосымшалардың ерекшеліктері, сөз таптарының
бір-бірінен айқын жіктелісі, лексикадағы тұлғалық өзгерістер туралы
пікірлерін білдірді [7, 62 б.; 30; 31, 5-7 б.;].
И.А.Батмановтың және оның шәкірттерінің еңбектері Енисей, Орхон, Талас
ескерткіштері тіліндегі дауысты, дауыссыз дыбыстардың қолданыс
ерекшеліктерін, комбинаторлық өзгерістерін, сөздердің тұлғалық өзгерістерін
талдауға, сөз таптары мен олардың жасалу жолдарын, көптік, тәуелдік,
жіктік, септік жалғауларының жасалу жолдарын анықтауға, ескерткіштер
тілінің сөздіктерін жасауға арналды [15; 33; 34].
Э.Р.Тенишев ескерткіштер тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді қазіргі
түркі тілдерінің өзіндік ерекшеліктерімен салыстыра отырып, көне түркі
жазба ескерткіштерінің тілін оғыз, ұйғыр, қырғыз, қыпшақ басқа да көне
түркі тайпаларының бәріне ортақ тіл ретінде қарастырады. Сондай-ақ түркі
қағанаттары құрамындағы әр тайпаның өзіндік ерекшеліктері бар екенін
көрсетеді. Ғалымның пікірінше оғыздар мен қыпшақтар j – тiлінде, ұйғырлар
d – тiлінде, қырғыздар z – тiлінде сөйлеген [35,165 б.].
Орхон-Енисей ескерткіштері тілінің синтаксистік құрылысының жалпы
түркілік сипатымен қатар өзіндік ерекшеліктерінің айқындалуы В.М.Насиловтың
еңбектерінен басталады. Зерттеуші сөйлем құрылысын, сөздердің байланысу
тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктерін, сөз тіркестерінің жасалуын, сөйлем
мүшелерінің орын тәртібін қазіргі түркі тілдері деректерімен салыстыра
отырып қарастырады [36].
Көне түркі жазба ескерткіштері тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық
жүйесін кешенді түрде зерттеген ғалым А.Н. Кононовтың еңбектерінде Орхон,
Енисей жазбаларының тіліндегі дыбыс жүйесінің жіктелуі, олардың
артикуляциялық жасалу жолы, буын түрлері, сөзжасам жүйесі, түбір және
қосымша морфемалар, сөздердің көпмағыналылығы, сөз таптарының қызметтері
т.б.мәселелер жан-жақты талданады [37].
Н.А.Баскаков ескерткіштер тіліндегі диалектілік жіктелістерге ерекше
мән береді. Ғалым Орхон, Енисей жазбаларының тіліндегі басым белгілер көне
оғыз, көне қырғыз, көне ұйғыр тiлдерiне тән деп санайды [338, 165-166 б.].
Сол сияқты Орхон, Енисей және Талас түркі жазба ескерткіштерінің тілін
зерттеумен әр жылдары В. Г.Кондратьев, А.А. Раджабов, К.А. Аширалиев,
М.А.Ахметов, М.Махматкулов И. Н. Шервашидзе, А. А. Кулиев, Г.Г.Левин
сынды ғалымдар айналысты. Аталған зерттеушілердің еңбектері кеңестік
түркітану ғылымындағы түркі руникалық жазба ескерткіштерінің тілін
зерттеудің теориялық-методологиялық іргетасы болып табылады.
Қазақ тіл біліміндегі көне түркі тілі туралы алғашқы пікірлерді
С.Аманжоловтың еңбектерінен кездестіреміз. Ескерткіштер тіліндегі
диалектілік ерекшеліктер жөніндегі даулы мәселе туралы ғалым жазба
ескерткіштер шын мәнінде көптеген түркі тайпаларының ортақ тілі болған,
сондай-ақ көне түркі тілінде кейбір диалектілік өзгешеліктердің орын
алғанын теріске шығармаймын деген көзқарасын білдіреді. Ғалым өз
көзқарасын ескерткіштер тілінің деректерін мысалға келтіре отырып, дәйектеп
береді. [39, 131-133 б.].
ХХ ғасырдың елуінші жылдарының соңғы кездерінен бастап қазақ тіл
білімінде Орхон, Енисей, Талас ескерткіштерінің тілін арнайы зерттеу қолға
алынды, көне түркі мұраларының тілі бойынша диссертациялар қорғала
бастады. 1959 жылы Тоникуқ ескерткішінің тілі және қазіргі кейбір түркі
тілдеріне қатысы тақырыбында, 1963 жылы А.С.Аманжолов Көне түркі жазба
ескерткіштер тіліндегі етістікті меңгеру тақырыбында, 1964 жылы Е.Ағыманов
Көне түркі жазбалары тіліндегі есім-атрибутивті сөз тіркестері
тақырыбында, 1968 жылы А.Есенқұлов Көне түркі жазбаларындағы сөз тудырушы
жұрнақтар тақырыбында кандидаттық диссертация, 1974 жылы Ғ.Айдаров Орхон-
Енисей және Талас көне түркі жазба ескерткіштері тілінің лексикасы
тақырыбында, 1975 жылы А.С.Аманжолов Көне түркі жазба ескерткіштерінің
тарихы бойынша материалдар және зерттеулер тақырыбында докторлық
диссертация қорғады. Бұл зерттеулердің бәрі де монография түрінде
жарияланды.
Ә.Құрышжанов пен М.Томановтың 1964 жылы жазылған Орхон-Енисей жазба
ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен грамматикалық очерктері еңбектерінде
де көне түркі руникалық ескерткіштерінің сол кезеңге дейінгі зерттелу
тарихына сипаттама беріліп, ескерткіштер тілінің фонетикалық, лексика-
грамматикалық, синтаксистік құрылымы ішінара қазақ тілімен салыстырыла
отырып талданады.
Ғ.Айдаровтың VІІ-VІІІ ғасыр көне түркі ескерткіштерінің тілін зерттеуге
арналған Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі (А., 1986), Орхон
ескерткіштерінің тексі (А., 1990), Күлтегін ескерткіші (А., 1995),
Тоникуқ ескерткішінің (VІІІ ғасыр) тілі (А., 2000) т.б. тәрізді қазақ
тілінде жарияланған монографиялық еңбектері мен оқу құралдары, мақалалары
көне түркі мұраларын қазақ тілімен салыстыра қарастырудың мүмкіндігін
кеңейте түсті. Зерттеуші көне түркі жазба ескерткіштері тілінің
фонетикалық, лексика-грамматикалық құрылымына толық талдаулар жасаумен
қатар, көне түркілерге қатысты тарихи оқиғалар мен олардың әлеуметтік
тұрмысына, қағандардың елбилеушілік қызметіне, топонимдер мен
антропонимдерге қатысты мәліметтерді де саралап беріп отырады [40,4-7 б.;
41,39-49 б.]
А.С.Аманжолов руникалық көне түркі жазба ескерткіштері тілінде кездесетін
кейбір фонетикалық, морфологиялық өзгешеліктерді түрлі тайпалық
диалектілердің ықпалына ғана байланысты емес, түркі қағанатындағы негізі
диалектінің даму динамикасына да байланысты болғанын көрсете отырып,
Разнообразные ранние диалектные напластования, локальная и хронологическая
неоднородность памятников, архаичность древней языковой нормы и
ограниченное влияние живой тюркской речи – все это способствовало тому, что
язык тюркских рунических надписей и его прямой наследник – язык
древнеуйгурских буддийских рукописей (древнеуйгурский литературный язык),
как и следовало ожидать, принимают наддиалекный характер [10, 34 б.]
деген пікірін білдіреді. Зерттеуші руникалық жазба ескерткіштер тілін көне
ұйғыр тілімен тікелей байланыста қарастырғанымен, көне түркі мұраларын
фонетикалық, грамматикалық белгілеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 811.512.1
Қолжазба құқығында
БАЙЫМБЕТОВА РАУШАН КАЛХАБАЕВНА
Түркілер дүниетанымының тілдік репрезентациясы (ҮIІ-ІХ ғасырлардағы түркі
ескерткіштерінің тілі негізінде)
10.02.06 – түркі тілдері
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы
Ғылыми жетекшілері:
филология ғылымдарының
докторы М.Қ. Ескеева,
филология ғылымдарының
кандидаты, доцент Г.Қ. Жылқыбай
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ОРХОН, ЕНИСЕЙ, ТАЛАС ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... 8
1.1 Көне түркі жазба дәстүрінің қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..8
1.2 Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері тілінің зерттелуі
... ... ... ... ... 16
1.2.1ҮІІ-ІХ ғғ. түркі жазба ескерткіштері тілін рунологиялық және
құрылымдық тұрғыдан зерттеу нәтижелері - көне түркілер тілін
антропоөзектік бағытта зерттеудің базалық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
1.2.2 Түркі жазба ескерткіштері тілінің антропоөзектік бағытта
зерттелуі ... 20
1.3 Түркі жазба ескерткіштерінің мәтіндік сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1.4 Көне түркі жазба дәстүріндегі – тілдік тұлға
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
2 КӨНЕ ТҮРКІ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІНДЕ БЕЙНЕЛЕНГЕН ДІНИ-МИФОЛОГИЯЛЫҚ
ДҮНИЕТАНЫМ АЯСЫНДАҒЫ АДАМ КОНЦЕПТІСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 62
2.1 Орхон-Енисей, Талас ескерткіштері тіліндегі Тәңірлік идеясы
... ... ... ...63
2.1.1Тәңір және Көк ұғымдарының ара-қатысын білдіретін тілдік
бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
2.1.2 Ыдуқ йер-субҚасиетті Жер-су ұғымының тілдегі көрінісі
... ... ... ... 73
2.1.3 Ата-баба рухы – аруаққа тағзым идеясының тілдегі бейнесі ... ... ... ... 76
2.1.4 Көне түркілердің мифологиялық дүниетанымындағы Ұмай және
Құт ұғымдарының тілдегі көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..78
2.2 Көне түркі тіліндегі Кіsі Адам концептісінің тілдік бірліктері
... ... ... 82
2.2.1 КісіАдам этноконцептісінің Елдік позициясын танытатын тілдік
бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
2.2.2 Кісі Адам этноконцептісінің Жауынгерлік позициясын танытатын
тілдік бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .92
2.2.3 КісіАдам этноконцептісінің адамгершілік позициясын көрсететін
тілдік бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
2.3 Тәңірлік идеясы аясындағы Адам, Кеңістік, Уақыт концептілерінің
репрезентациялық сабақтастығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.102
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...114
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...117
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БҚ Білгеқаған ескерткіші
Е Енисей жазбалары
КТ Күлтегін ескерткіші
КТү Күлтегін ескерткіші, үлкен жазба
КТк Күлтегін ескерткіші, кіші жазба
КЧ Кули Чор ескерткіші
МЧ Мойун Чур ескерткіші
Он Онгин ескерткіші
Орх Орхон жазбалары
Т Талас жазбалары
Тон Тоникуқ ескерткіші
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқының рухани-мәдени құндылықтар
жүйесі жалпы түркі халықтары ата-бабаларының дүниетанымымен, тарихымен,
өмір тәжірибесімен үздіксіз жалғасып келе жатқан тұтас құбылыс. Түркі
халықтарының рухани архетиптері Еуразия құрлығының автохтонды тұрғындары –
жартылай көшпелі көне тайпалардың мәдени құндылықтар әлемінен бастау алып,
түркі суперэтносының қалыптасу тарихындағы сан ғасырлық уақыт тезінен
өтіп, халықтық тәжірибенің сүзгісінен екшеліп, сұрыпталған кешенді жүйенің
негізін құрайды. Кең даланы емін-еркін жайлап, табиғатпен етене жақын
ғұмыр кешкен ежелгі түркі тайпаларының қайталанбас дүниетанымы, бірегей
мәдени-құндылықтар жүйесі жалпы адамзат өркениетінің сүбелі бөлігін
құрайды. Ежелгі түркі халықтарының қоршаған орта, адамзаттың пайда болуы,
адами қасиеттер жайлы таным-түсініктері туралы, жалпы түркілік болмысқа тән
мәдени-рухани құндылықтар жүйесі жайлы мағлұмат беретін бірден-бір жазба
дерек – ҮІІ-ІХ ғасырларда жазылған көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі.
Жазба ескерткіштер – қай халықтың болмасын өткен тарихы, мәдениеті,
әдебиеті, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мифологиялық, діни наным-сенімдерінен
мағлұмат алуға мүмкіндік беретін асыл мұра. Халықтың мәдени-рухани тұрғыдан
өркендеуі, тілінің өсу деңгейі оның түп тамырының тереңдігімен де
өлшенеді. Сондықтан халық болмысын тілі арқылы танып-білу үшін алдымен өз
халқының түпкі тамырын олардың алғашқы жазба тілімен, жыл өткен сайын
құндылығы еселеп артатын көне жазбалар тілімен сабақтастыра қарастыру –
бүгінгі ұрпақтың еншісінде.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Түркі халықтарының ортақ мұрасы -
Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тілінің зерттелуі жүз жылдан аса уақытты
қамтитын тарихы, өзіндік дәстүрі бар, ғылыми ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері
қалыптасқан сала болғанымен көне түркі мұралары тілін антропоөзектік
парадигма аясында этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық,
лингвоконцептологиялық тұрғыдан, тіл филосфиясы негізінде зерттеу енді-енді
қолға алына бастады. Сондықтан қазіргі түркілердің дүниетанымдық
стереотиптерінің арқауы болып табылатын ҮІІ-ІХ ғасыр түркілерінің дара
болмысын олардың өздері қалдырған жазба мұралар тілі арқылы анықтау, көне
түркі дүниетанымын көрсететудегі тілдің этномәдени ақпараттық әлеуетін
тілдік бірліктердің мазмұндық-семантикалық аясы негізінде саралау түркі тіл
біліміндегі өзекті мәселе болып табылады. Орхон-Енисей жазба ескерткіштері
мазмұны жағынан ұлы түркі мемлекеті мен оның халықтарын іштей ру-тайпа
ретінде топтастырса да, оның тұтастығын, елдігін сақтап қалуға негіз
болатын, ұрпаққа мұра болып қалған, тасқа жазылған тарихымыз. Сондықтан да
ол барша түркі әлеміне ортақ. Ал ескерткіштер мәтінінің мазмұны ғұндар
дәуірінен жалғасып келе жатқан түркілік төлтума мәдениеттің негізі болған
Тәңірлік дүниетаным аясындағы рухани-мәдени құндылықтарды қазіргі түркі
халықтарының бәріне ортақ рухани құндылықтар жүйесімен салыстыруға
мүмкіндік береді және қазіргі түркі халықтарының әрқайсысына тән дара
болмысы мен ортақ түркілік болмыстың жігін айқындауға да жол ашады. Бұл
жұмыстың жалпы түркітанудағы өзектілігін айқындайды. Рухани дүниенің,
танымдық үдерістердің тіл арқылы бейнеленуі тілдің деректік-ақпараттық,
кумулятивтік әлеуетінің жоғарылығын көрсетеді. Әлемдік лингвистиканың
зерттеу нәтижелері - қазіргі тіл білімінің ғылыми-теориялық ұстанымдары мен
зерттеу тәсілдері парадигмасының тым ауқымды екенін айғақтайды. Көне түркі
жазба мұраларының толық оқылып болмауы немесе кейбір жазбалардың оқылуы,
аударылуы, транскрипциясы жайлы даулы пікірлердің болуы көне түркілер
тілін танымдық тұрғыдан зерттеуде қиындықтар тудырады. Дегенмен Күлтегін,
Білге қаған, Тониқук тәрізді көлемді мұралардың оқылуында, аударылуында
пікір қайшылықтарының аз кездесуі түркілер дүниетанымының тіл арқылы
бейнеленуінің басты ерекшеліктерін, басты концептілер жүйесін, олардың
тілдік репрезентациясын айқындауға мүмкіндік береді.
Ескерткіштер тіліндегі тірек концепт Адам жүйесінің тілдік
репрезентациясын қазіргі түркі тілдерінің бірі - қазақ тілі деректерімен
салыстыра отырып сипаттау қазақ тілінің лексика-семантикалық даму
заңдылықтарын тереңірек аша түсуге де септігін тигізетін көкейкесті мәселе.
Зерттеу нысаны. Көне түркі жазба мұраларының тілі.
Зерттеу пәні. ҮІІ-ІХ ғасыр түркі жазба ескерткіштері тілінің
этнофилософиялық және этномәдени қырлары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының басты мақсаты -
ҮІІ-ІХ ғасыр түркі жазба мұралары тіліне лингвофилософиялық
этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық талдау жасау арқылы түркілер
дүниетанымының өзегі Тәңірлік идеясы аясындағы КісіАдам этноконцептісінің
тілдік репрезентациясы негізінде көне түркілердің дүниетанымдық
ұстанымдарының тілдегі көрнісін айқындау, тілдік бірліктердің этномәдени,
этнофилософиялық мазмұнын ашу. Осы мақсатқа қол жеткізу барысында мынадай
міндеттерді шешу көзделді.
- Көне түркі жазба дәстүрінің қалыптасу ерекшеліктерін саралау;
- көне түркі ескерткіштері тіліндегі Тілдік тұлғаның мәнін айқындау;
- көне түркілердің діни-мифологиялық дүниетанымының негізі - Тәңірлік
идеясының тілдегі көрінісін саралау;
- көне түркілер тіліндегі КісіАдам концептісінің тілдік
репрезентанттарының этнофилософиялық және этномәдени мазмұнын
айқындау;
- Көне түркілер дүниетанымындағы Адам, Кеңістік, Уақыт концептілерінің
репрезентациялық сабақтастығын көрсету.
Зерттеудің дерекөздері мен материалдары. Зерттеу барысында Орхон
ескерткiштерi – Бiлгеқаған, Күлтегiн, Туниқуқ, Күлi Чор, Моюн Чор
жазбаларының, Енисей ескерткiштерi – Уюк-Тарлақ, Уюк-Аржан, Барык
жазбаларының, Талас өңiрiнен табылған Айыртам-Ой ескерткiштерiнiң, Шу-Талас
бойынан табылған басқа да шағын жазбалардың мәтiндерi (С.Малов, Ғ.Айдаров,
А.Аманжолов, Қ.Сартқожаұлының оқылымдары мен аудармалары бойынша); Древние
тюркские диалекты и их отражение в современных языках. Глоссарии. Указатель
аффиксов (1971), Современная и древня Енисейка (1962), Древнетюрский
словарь (1969), еңбектерiндегi деректер; Қазақ тiлiнiң түсiндiрме сөздiгi
(2008), I.Кеңесбаевтың Қазақ тiлiнiң фразеологиялық сөздiгi (1977),
Қазақ тiлiнiң диалектологиялық сөздiгi (1996) қолданылды.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Көне түркі жазба ескерткіштері
тілін зерттеудің қазіргі түркі халықтары тілдерінің даму жолын,
дүниетанымын анықтаудағы маңызын көрсету мақсатында дәстүрлі сипаттама
әдісі, тілдік бірліктердің этнофилсофиялық, этномәдени мазмұнын ашуда
жүйелеу, семантикалық, семасиологиялық, танымдық-логикалық тұрғыдан талдау
тәсілдері қолданылды. Сондай-ақ лингвистикалық талдаудың тарихи-
салыстырмалы әдісі, диахрониялық-компоненттік, этимологиялық,
стилистикалық, мәтіндік амалдары да пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде ҮІІ-ІХ ғасыр
түркі жазба мұралары – Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері мәтіндерінің тілі
(транскрипция бойынша) негізінде көне түркілер дүниетанымын бейнелейтін
тілдік бірліктер алғаш рет лингвофилософиялық тұрғыдан арнайы зерттеу
нысаны ретінде алынып, олардың мазмұнындағы этнофилософиялық, этномәдени
ақпарат тұңғыш рет зерделенді;
- Йоллығ тегіннің көне түркі дәуіріндегі тарихи тілдік тұлға екені
анықталды;
- ескерткіштер тіліндегі концептілер жүйесі көне түркілердің діни-
мифологиялық дүниетанымының негізі Тәңірлік идеясының аясында
өрбитіні тілдік деректер арқылы нақтыланды;
- КісіАдам концептісінің тілдік репрезентанттарының этномәдени,
этнофилософиялық мазмұны сараланды;
- КісіАдам концептісінің елдік, жауынгерлік, адамгершілік позициясын
танытатын тілдік бірліктер айқындалды;
- Тәңірлік идеясы аясындағы Адам, Кеңістік, Уақыт концептілерінің
репрезентациялық сабақтастығы дәйектелді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен ұсынылатын тұжырымдар түркі тілдерінің тарихи
лексикологиясына қатысты мәселелердің ғылыми-теориялық негіздерін
тереңдетуге және толықтыруға өз деңгейінде үлес қосады. Түркі тіл
біліміндегі антропоөзектік бағыттағы зерттеулердің теориялық негіздері мен
ұстанымдарын нақтылай түсуге ықпал етеді. Жұмыс нәтижелері мен жинақталған
тілдік деректерді Түркітануға кіріспе, Көне түркі тілі, Түркі жазба
ескерткіштерінің тілі, Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы
пәндерін оқыту барысында қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Йоллығ тегін – көне түркілердің тілдік санасын жете түсінетін,
қолданыстағы тілді терең меңгерген, сол арқылы өз қоғамының, өз
ұлтының рухани-мәдени тұрғыдан өркендеуіне қызмет еткен тарихи
тілдік тұлға;
- Орхон, Енисей, Талас жазба ескерткіштері тілінде көне түркілер
дүниетанымының өзегі - Тәңірлік идеясы негізгі төрт бағытта көрініс
табады: 1.Жалғыз жаратқан Ие – Тәңірге тағзым ету; 2.Мәңгі
өзгермейтін әлем, Тәңір мекені – Көкті киелі санау; 3.Тіршіліктің
өсіп-өркендеуін қамтамасыз етіп отырған, адам мекені – Жер-суды
киелі санау; 4. Ата-баба рухын қадірлеу, аруаққа сиыну.
- Көне түркі тіліндегі тірек концепті - КісіАдам этноконцептісінің
тілдік бірліктері Түркі қағанатындағы ең маңызды принцип – Түрік
будынының бостандығы мен бейбіт өмір сүруі екенін дәйектейді;
- КісіАдам концептісінің түркілік моделінің тілдік репрезентациясы
көне түркілердің елдік, жауынгерлік, адамгершілік позициясын
бейнелейді;
- Көне түркі жазба ескерткіштері тіліндегі Адам, Кеңістік, Уақыт
концептілерінің тілдік репрезентациялық сабақтастығы концептілер
тоғысын көрсетеді.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Дисссертацияның негізгі
мазмұны мен нәтижелері Алтайтану және түркітану: қорытындылары және алдағы
міндеттері атты І Халықаралық түркологиялық конгресте (Көкшетау, 2009),
Әдебиет теориясы: жанр, методология, жаңа бағыттар атты ғылыми-теориялық
конференцияда (Астана, 2009), Тәуелсіздік тұлғалары кеше мен бүгін атты
жас ғалымдарға арналған республикалық ғыдыми-практикалық конференцияда
(Қарағанды, 2010) баяндалды. Сондай-ақ зерттеудің ғылыми нәтижелері мен
қорытындылары ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің
тізіміндегі Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ–түрік университетінің
Хабаршысы (Түркістан, 2009), Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің Хабаршысы. Филология сериясы (Астана,2009), Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысы. Филология сериясы
(Алматы, 2009), Қазақстанның ғылыми әлемі (Шымкент, 2009) ғылыми
басылымдарында мақалалар түрінде жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілген.
1 ОРХОН, ЕНИСЕЙ, ТАЛАС ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Көне түркі жазба дәстүрінің қалыптасуы
Жазу – адамзат ақыл-ойы дамуының жетістігін көрсететін мәдени
құндылықтар қатарына жатады. Барлық халықтың өркениет әлеміне аяқ басуы
жазба дәстүрдің қалыптасуынан басталады. Адам санасының жетілуі мен
қоғамның мәдени өркендеуімен қатар жүретін жазба дәстүрдің дамуы сол жазуды
қалыптастырып, дамытушы этностың рухани және қоғамдық қажеттілігінен
туындайды. Ауызша тілдің адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынасты толық
қанағаттандыра алмауы, оның белгілі бір уақыт пен кеңістікке тәуелді болып
келуі, қолданылу шеңберінің шектеулілігі жазбаша тілдің пайда болуына алып
келді. Жазба тілдің қолданыс аясы кең, жазу таңбалары арқылы ойды,
ақпаратты ұзақ мерзімге әрі кез-келген аумаққа жеткізуге болады. Белгілі
ғалым И.Е.Гельб адамдардың ой мен сезімді жеткізудің уақыт пен кеңістікке
тәуелсіз формасын ойлап табуға деген ұмтылысы, ақпаратты ұзақ уақытқа және
алыс жерлерге жеткізуге деген мұқтаждығы қарым-қатынастың түрлі көру
құралдары арқылы іске асатын түрінің дамуына алып келгендігін айтады [1,
252 б.]. Саналы адамзаттың ерекше қырларының бірі - өз пікірін білдіру және
басқаның пікірін қабылдау арқылы өзара қарым-қатынасқа түсу. Коммуникация
әрекетінде адамдар табиғи құралдарды да жасанды құралдарды да пайдаланатыны
белгілі. Сурет, музыка басқа да өнер туындылары тәрізді адам әрекетінен
пайда болған жазу да жасанды құралдар қатарына жатқанымен коммуникация
процесіндегі маңызы ерекше. Қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына
байланысты адамзат қажеттілігін қамтамасыз ететін радио, теледидар т.б.
дыбыс жазу құралдары тәрізді қарым-қатынас түрлері көбейгені белгілі. Ғылым
мен техниканың осындай мүмкіндіктерге жетуінің өзі де, жалпы адамзат
өркениетінің дамуы да жазба тілмен байланысты. Бұл жөнінде И.М.Дьяконов
“Мәдениет тарихында жазу қосалқы қызмет атқаратындай болып көрінгенімен,
жазусыз заманауи әлемді осындай деңгейге жеткізуге ықпал еткен, тас
дәуірінен атом дәуіріне дейінгі уақытты қамтитын адамзаттың мәдени дамуының
қарқынды жүруі мүмкін емес еді. Радио мен дыбыс жазу техникалары ойлап
табылғанға дейін адамның ойлау шығармашылығынан туындаған ақпараттарды
қашықтыққа жеткізіп және оны ғасырлар бойы сақтауға мүмкіндік берген жазу
ғана болды. Қазіргі таңда да механикалық дыбыс жазуда қолданылатын
мәтіндерді жинақтау барысында жазудың маңыздылығы, артықшылықтары айқын
көрінеді”[2, 5 б.] деген пікірін білдіреді.
Жазу бір қарағанда қосалқы қарым-қатынас құралдарының бірі ретінде
ғана көрінуі мүмкін, шын мәнінде жазба тіл жалпы адамзат тілін бейнелейтін
коммуникация құралы болып табылады. Бұл жөнінде жазу тарихымен және жазу
теориясымен ұзақ жылдар бойы айналысқан ғалым В.А.Истрин егер тіл - ойдың
материалды бөлшегі, адамдар қарым-қатынасының негізгі құралы десек, онда
жазу тілдің көмекші құралы қызметін ғана атқарады, графикалық таңбалар мен
мен кескіндер арқылы тілдің белгілі бір элементтерін хабарлау болып шығады,
ал тіл – сол тілде сөйлеуші халықтың сүзгіден өткізілген, өңделген сөздік
қоры, лексикалық жүйесі, олардың тіркесім ережелері және грамматикалық
құрылысы десек, онда жазу сол халықтың тілін бейнелейтін графикалық
таңбалардың белгілі бір заңдылықтарға сәйкес түзілген кешені, белгілі
дәрежеде тілмен тең келетін кешенді жүйе [3, 18 б.] деген ой айтады.
Сондықтан әр дәуірде, әр халықта қолданылған жазба тіл өз кезеңіндегі
ауызша тілдің құрылымдық ерекшеліктерін танытумен қатар сол тілде сөйлеуші
халықтың дүниетанымының, дара болмысының көрсеткіші де бола алады.
Жазба тіл – жазу негізінде қалыптасқан, өзіндік дәстүрі бар тіл,
ауызша сөйлеу тілінің белгілі бір орфографиялық заңдылықтарға бағына
отырып, сол тілдің фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерін сақтай отырып
жазбаша көрініс табуы, хатталуы [4, 129]. Бұл жазба тілге синхрондық
тұрғыдан, ұзақ уақыт даму жолынан өткен жүйелі тіл мен жетілген дыбыстық
жазу негізінде берілген анықтама. Жазба тілдің ауызша тілге эквивалент
ретінде қолданылуы кейінгі дәуірлердің жемісі екені белгілі. Жазба тіл
ауызша тілден кейін қалыптасқанымен тілдің жүйелі құрылымға айналуына,
тілдің барлық мүмкіндіктерін ашуға ықпал етеді. Сондықтан әрбір “жазылған
дүниені сол тілдің жүйесі мен құрылымы ретінде тануға, қабылдауға, тілдің
“өзі” деп түсіндіруге, түсінуге күмән қалмайды” [5, 8-9]. Демек, көне
жазба ескерткіштер тілін де сол дәуірде өмір сүрген көне тайпалар мен
рулар, этностық топтар тілінің қалыпқа түскен құрылымдық жүйесі, тілдік
санасының материалдануының нәтижесі ретінде қабылдауға болады. Көне
түркілердің келер ұрпаққа Türük bodun aty küsi joq bolmazun tijin Түркі
халқының атағы-күші жоқ болмасын деп (БҚ) Ečümiz-apamïïz tutmïs jer-sub
idisiz bolmasun, - tijin, (КТү, 19) Ағаларымыз-бабамыз тұтқан жер-су иесіз
болмасын деп; Kögmen jir-sub idisiz qalmazun, - tijin, Көгмен жер-суы
иесіз қалмасын, - деп (КТү, 20) тәрізді патриоттық сипаттағы өсиеті мен
үлгі-өнегелерін тасқа қашап қалдырған көне түркілердің ҮІІ-ІХ ғасырдағы
жазба ескерткіштері тілі де олардың дүниетанымы мен дара болмысын
айқындаудың түп қазығы болып табылады.
Ежелгі ру – тайпалық қоғамдық құрылымдар тілдерінің жазумен
бекітілуі олардың қазіргі мұрагерлерінің әдеби тілдеріне негіз бола
бастаған ауызекі тілдің жинақталып, қорытылған сапасымен сипатталады.
Зерттеушілер осындай тілдік нысанды гомер поэзиясының эпикалық дәстүрінен,
герман руналық жазбалар тілінен, көне исландтық ауыз әдеби тілінен, көне
орыс эпосы мен іскерлік әдебиет тілдерінен, солтүстік-албан лау
тұрғындарының тілдік койнелерінен көрсетеді.
Әртүрлі уақыт кезеңдерінде түрлі этникалық ұжымдарда мәдени даму
деңгейлері әр түрлі ауызекі тілдік койненің функционалдық қызметі олардың
әмбебаптық сипатын көрсетеді. Ауызекі койнелердің әмбебаптығы әрбір тілге
тән мәнерлі құралдар – көркем поэзия стилі, көпшілік, ораторлық тіл бен
дәстүрлік іс-әрекеттермен байланысты тіл стиль ретінде ерекшеліктерді
көрсетумен қатар, тілдік стильдер арасындағы сабақтастық пен ұқсастықты
да бейнелейді.
Түркі тілдес тайпалар руникалық жазуды пайдаланғанға дейін көпшілік
іс-әрекеттер мен әдет-ғұрыптық іс-әрекеттер барысында, ауызша поэтикалық
тәжірибеде пайдаланылатын диалектіден тыс, ұзақ уақыт бойы жинақталып,
қорытылған ортақ тілді қалыптастыруы мүмкін. Сол тіл көне түркілердің
жазба тілінің қалыптасуына негіз болған.
Руникалық жазбалардың деректері көне түркілік ауызша койне негізінен
екі тілдік бастаулардың аралығында қалыптасқан, олар: оғыздық және
қыпшақтық бастаулар. Түркілердің руникалық жазуының пайда болуы мемлекеттік
бірлестіктердің құрылуына байланысты ауызекі тілдің белгілі дәрежеде әдеби
норма құқықтарына иеленуіне, ресми-мемлекеттік тіл дәрежесін алуына ықпал
етті. VІІ-ІХ ғасырлардағы оғыздар, ұйғырлар, қырғыздар, қыпшақтар тәрізді
т.б. әр түрлі түркі тайпалары руникалық жазба ескерткіштер тілін бірыңғай
әдеби тіл ретінде пайдаланған. Көне түркі жазбаларының тілдік деректері
көрсеткендей, көне түркілік қоғамның жалпы жазбаша әдеби тілі орхон тобының
жазбаларында: Күлтегін, Білгеқаған, Туниқук, Кули-Чур, Моюн-Чур, Онгин
ескерткіштерінде кеңінен көрініс тапқан стилистикалық тұрақтылық айқын.
Орхон мәтіндері поэтикалық, құқықтық және басқа да формулаларға,
салыстыруларға – мағыналық және нысанды параллелизмдерге құрылуы,
эмоционалды және сакралды лексиканың орнымен қолданылуы ескерткіштер
тілінің ресми баяндау стилін айшықтайды.
Орталық Сібірдің оңтүстік аймағынан, солтүстік-батыс Монғолия мен
солтүстік-шығыс Түркістаннан табылған түркі мұралары негізінен ҮІІ-ҮІІІ
ғасырларда жазылған. Әлемдік грамматологияда Сібір жазбалары, көне түркі
жазбалары, көк түріктер жазуы, исламға дейінгі түркі жазбалары деген жалпы
атаулармен аталатын Орхон, Енисей, Талас мұралары жазылуының екі формасы
көрсетіледі: балбал тастардағы (құлпытастардағы) және жартастар мен басқа
бұйымдардағы жазулар. Түркі жазбалары жайлы Д. Дирингер былай дейді.
“Существуют две формы этой письменности: монументальная, имеющая несколько
разновидностей, и скоропись. Монументальные надписи написаны руническим
письмом, называемым кек-тюркскими рунами. Эллис Х. Миннз сравнивает кёк-
тюркские руны с германской рунической письменностью, но не потому, что
между ними существуют какие-либо фонетические связи, а лишь из-за их
внешнего сходства. Язык этих надписей – древнетюркский, древнейший из
известных тюркских языков, значительно отличающийся от турецкого. Хотя
самые древние из сохранившихся надписей восходят к ҮІІ –ҮІІІ вв.,
письменность, должно быть, употреблялось уже в ҮІ в.” [6, 369-370 б.].
Көне түркі жазба мұраларының табылуы, оқылуы, зерттелуі Д.Г.
Мессершмидт, Ф.И. Страленберг, З. Байер, Г.И.Спасский, П.С.Паллас,
Н.М.Ядринцев, А.О. Гейкель, В.А.Каллаур, В.В.Радлов, Д.А.Клеменц,
Е.Н.Клеменц, П.Мелиоранский, В.В.Бартольд, Г.И.Рамстедт, В.Л.Котвич т.б.
орыс және батыс зерттеушілерінің есімдерімен байланысты. Одан кейінгі
жылдары түркі жазба ескерткіштерін зерттеу мәселесімен С.Е.Малов,
А.М.Щербак, В.Н.Насилов, И.А.Батманов, Л.Р.Кызыласов, В.М.Наделяев т.б.
ғалымдар шұғылданса, қазіргі таңда В.В.Васильев, И.Л.Қызыласов,
С.Г.Кляшторный, В.Г.Кондратьев, И.В.Кармушин т.б. сынды ғалымдар
айналысуда. Қазақстанда Орхон, Енисей, Талас ескерткіштерін зерттеуде
Ғ.Айдаров, Қ.Өмірәлиев, А.С.Аманжолов, А.Есенқұлов М.Жолдасбеков,
Қ.Сартқожаұлы т.б. сынды ғалымдардың еңбегі зор. Қазіргі түркі халықтарына
ортақ мұра – Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері жазылған көне түркі әліпби
жүйесінің пайда болуы мен көне түркі жазба дәстүрінің қалыптасуы да ұзақ
мерзімдерге созылған күрделі даму жолынан өткені белгілі. Жазудың
пиктограммалар мен идеограммалардан басталатын күрделі табиғаты, оның
семасиографиялық кезеңі мен фонографиялық кезеңі арасындағы үздіксіз
сабақтастық көне түркілер жазба дәстүрінің қалыптасуына да тән. Бұған көне
түркі тайпалары мекен еткен аумақтардан табылған суретті жазулар мен
кескіндер, түркі халықтары кеңінен қолданған ен-таңбалар дәлел бола алады.
Түркі руникасы жайлы белгілі қазақ ғалымы А. Аманжолов “Алғашқы әріп
жазуының бір тармағы - руникалық көне түркі алфавиті болып табылады. Бұл
алфавитпен жазылған ескерткіштер – көне түркі тайпаларының жоғары тіл
мәдениеті мен білім өресінің ауыз толтырып айтарлықтай көрсеткіші” [7, 39
б.] деген пікір білдіреді.
Орхон, Енисей, Талас бойынан табылған жазбалар әлі оқылмай тұрған
кездерде-ақ олардың жазу таңбаларының генезисі, жазуды пайдаланған көне
тайпалар, олардың қазіргі ұрпақтары туралы бірнеше пікірлер мен болжамдар
айтылды. 1893 жылы қараша айында көне жазба ескерткіштердің түркі тілінде
жазылғаны анықталғанымен, жазудың тегі туралы көзқарастар бір жүйеге түскен
жоқ. Орхон-Енисей жазбалары оқылмай тұрғанға дейін гот жазуымен
(О.Г.Тихзен, Г.Роммель, Н.Попов), грек, этрус, малазия жазуларымен
(Ю.Клапрот, О.Доннер), ен – таңбалар жүйесімен (А.Шифнер, Н.Аристов)
байланыстыра айтылған пікірлер, жазу сыры белгілі болғаннан кейінгі алғашқы
жылдары финикий (Н.М.Ядринцов), арамейден тараған пехлевий (В.Томсен)
жазуларымен сабақтастығы туралы айтылған гипотезалық ойлар төңірегіндегі
пікірталас әлі жалғасуда [8, 50 б.; 9, 23 б.; 10, 289 б.;] жаңа болжамдар
айтылуда. Жалпы көне түркі жазуының шығу тегі бойынша айтылған барлық
пікірлер рунология тарихында үш бағытқа бөлініп қарастырылады: арамей
болжамы, соғды болжамы, түркі болжамы. Рунолог Қ.Сартқожаұлы көне түркі
ескерткіштері хатқа түскен жазу жүйесі түркілердің төл әліпбиі деп санайтын
зерттеушілердің пікірінің шынайылығын көрсете отырып, бастауын
логограммалардан алған түркі жазуы жайлы Алғашқы кезеңдерде (б.з.б. ХІҮ-
ІІІ ғ.ғ.) таңба орнына қолданған кескіндер бертін келе сұрыптаулардан өтіп,
артық-ауыс сызықтары алынып тасталып отырған. Ал Орхон дәуіріне жеткенде
әліпбилік формаға түскен деген тұжырым жасайды. Зерттеуші түркі жазуының
ондаған жылдар бойы сұрыпталып, екшеліп, І Түрік қағанатының алғашқы
жылдарында грамматикалық реформа жасалғандығын әр өңірден табылған
ескерткіштердің жазу таңбаларын салыстыру арқылы түркілік дүниетаным
негізінде дәйектеп береді [11, 13,26,29 б.].
Түркітану ғылымында түркі руникасы арнайы тапсырма бойынша уақытша
пайдалану мақсатында құрастырылған, Түркі қағанатының билеуші өкілдерінен
тұратын аз ғана топ қолданған, тарихы таяз жазу жүйесi деген пiкiрлер де
айтылуда [12, 72 б.]. Дж. Клосон көне түркілер жазу үлгісін бұрын
қалыптасқан басқа бір халықтардың әліпбиінен алғандығын және әкімшілік,
дипломатиялық қарым-қатынасты қамтамасыз ету үшін ҮІ ғасырдың соңында
Істемі қағанның бұйрығымен жасалған деген пікірге келедi [13, 139-140 б].
Біздің дәуірімізге дейінгі сақ дәуіріне жататын қорғандардан Орхон-Енисей
таңбаларына ұқсас жазулардың анықталуы мұндай пікірлердің негізсіздігін,
түркі руникасы ұзақ даму жолынан өткен жазу жүйесі екенін көрсетеді.
А.Аманжолов Ертіс өзенінің бойындағы біздің жыл санауымызға дейінгі Ү-ІҮ
ғасырларға тән сақ қорғанынан табылған сүйек тұмаршадағы, осы дәуірдің
мұрасы болып табылатын Іле өзенінің бойындағы Есік қорғанынан табылған
күміс тостағандағы жазу үлгілері жайлы “Бұл жазудың аса бір құндылығы –
ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түркі тілі
болғандығын тағы да нақты дәлелдей түседі. Сондай-ақ Қазақстан жеріндегі
алғашқы көшпелілерде жазу-сызу болмады-мыс деген дәстүрлі пікірдің ешбір
негізсіз екенін айқындап, бұдан 2500 жыл бұрын түркі тілдес тайпалардың
алфавиттік жазуды білгендігін және оны кең түрде пайдаланғандығын
куәландырады” [7,42-43 б.] деген пікірін білдіреді.
Еуразия құрлығының әр аймағынан, әр жылдары көптеген түркі
руникасымен жазылған көне жәдігерлердің табылуы да түркі руникасының
түркілер арасында кеңінен тарағанын, көне түркілердің жазба тілінің де
қолданыс аясы ауқымды болғанын көрсетеді. Қазіргі таңға дейін анықталған
көне түркі жазба ескерткіштерінің саны 500 шамасында. Олардың 75-і Орхон
өзенінің бойынан, 158-і Енисей өзенінің бойынан, 23-і Талас өзенінің
бойынан табылса, 46 жәдігер Алтай өңірінен, 17 мұра Байкал-Саха
аймағынан, 50 жазба Шығыс Түркістаннан, 17 жазба Ферғана маңынан, 12
ескерткіш Ертіс, Іле, Тараз өңірінен, 100 жазба ескерткіш Солтүстік
Кавказ, Еділ-Дон, Дунай аймағынан табылған, жалпы саны – 497 ескерткіш
тіркелген [14, 104 б.].
Көне түркі жазба тілінің қолданылу кезеңі жайлы да бірнеше пікірлер
бар. Негізгі бағыт Енисей жазбаларының Орхон жазбаларынан әлдеқайда бұрын
қолданыста болғанын қолдайды. П.М.Мелиоранский өзінің Об орхонских и
енисейских надгробных памятниках с надписами (1898) атты еңбегінде Орхон
жазуына қарағанда Енисей жазуы таңбаларының көнелік сипаты айқын екенін
көрсетеді. В.Радлов Енисей жазбаларын ҮI ғасырдың екiншi жартысында тән
мұраларға жатқызса, Л.А.Батманов Енисей ескерткіштері жазу таңбаларының
Орхон ескерткіштері жазу табаларынан бұрын қалыптасқанын қолдады, бірақ
Енисей жазбаларының тілдік ерекшеліктеріне сүйене отырып, ескерткіштің
қашалу мерзімі түркі тілдері дамуының ІХ-Х ғасырларына сәйкес келетінін
айтады [15, 29 б.]. Тарихшы-археолог Л.Р.Кызыласов Тувадан, Хакасиядан
табылған Енисей жазбаларының деректерін негізге ала отырып, Енисей
ескерткіштерін VІІ-ХІІІ ғасырлардың мұрасы ретінде қарайды, бірақ жазу
үлгісі VІ ғасырларда да қолданыста болғанын ескерте кетеді [16, 96 б.].
Ғалым пiкiрi Енисей түркілерінің жазба дәстүрі VІ - ХІІІ ғасырлар
аралығында қолданыста болғанын көрсетеді. С.Е.Малов Енисей жазуы V ғасырдан
бастап таралғанын айтады [17, 7-8 бб.].
Орхон өзені бойынан табылған түркі жазба ескерткіштерінің көлемді
мәтіндерінде бітіг тастың қай жылдары орнатылғандығы айқын жазылған,
мысалы, Күлтегін жазбасында: Barïqïn, bedizin bitig taš[ïn] bičin jïlqa
jitinč aj jiti otuzqa uqup alqa[dïm]ïz „Барқын, бедізін, бітіг тасын
мешін жылы жетінші айдың жиырма жетісі күні аяқтадық (Сартқ.,170,177-178
б.). Зерттеушілердің пікірі бойынша мешін жылы қазіргі жыл санауымыз
бойынша 732 жылға сәйкес келеді. Осындай деректер Орхон мұраларын VІІ-VІІІ
ғасырдың аясында қарастыруға негіз болды. Үздіксіз жаугершілік жағдайда,
үнемі көшіп-қонып жүрген көне түркі тайпаларының әлеуметтік-қоғамдық өмір-
салтында тіл ерекшелігін толық қамтитын дыбыстық жазу жүйесі бір-екі ғасыр
ішінде қалыптасуы да мүмкін емес. Сондықтан Бұл жазу жүйесін көне түркілер
өздеріне дейін өмір сүрген ата-бабаларынан мұра етіп алып қалғанына, ұзақ
жылдардан бері үнемі жетілдіру үстінде болғанына Ертіс, Іле бойындағы сақ
дәуіріне жататын көне қорғандардан табылған Орхон, Енисей, Талас
жазбаларымен типтес жазу үлгілері дәлел бола алады [18, 17 б.] деген
зерттеушілер пікірінің негізділігін аңғарамыз.
Жалпы көне түркі ескерткіштері табылған жерлері мен қолданылу
кезеңдеріне байланысты жеті топқа бөлініп қарастырылады: 1. Батыс түрк
қағанатына тән Орхон өзені бойынан және Алтай аймағынан табылған
ескерткіштер. Қолданылу кезеңі - VІІ-ҮІІІ ғғ.; 2. Қырғыз қағанатына тиесілі
Енисей ескерткіштері. Қолданылу кезеңі - V-ІХ ғғ; 3. Құрыхан мемлекетіне
тән Лена-Байкал өңірінен табылған ескерткіштер. Қолданылу кезеңі - VІІІ-Х
ғғ.; 4. Талас өңірі мен Ферғанадан табылған оғыз ескерткіштері. Қолданылу
кезеңі - VІ-VІІІ ғғ.; 5. Ұйғыр қағанатына тиісті Монғолиядан табылған
Семиги және Қараболғасун ескерткіштері. Қолданылу кезеңі - VІІІ-ІХ ғғ.; 6.
Ұйғыр мемлекетіне тиісті Шығыс Түркістаннан табылған ескерткіштер мен
турфан жазулары. Қолданылу кезеңі - ІХ-Х ғғ.; 7. Хазар қағанаты мен печенек
тайпаларына тиісті Шығыс Еуропадан табылған ескерткіштер. Қолданылу кезеңі
- VIII-Х ғғ. [19, 139 б.].
Көне түркі жазба ескерткіштері тілінде де, әліпби жүйесінде де аздаған
ерекшеліктер бар екені белгілі. Кең байтақ аймақты мекендеген түркі
халықтары құрамындағы ру-тайпалар тілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне,
мемлекеттік құрылымдарына, хронологиялық кезеңдеріне байланысты жазу
жүйелерінде ерекшеліктердің болуы заңдылық. Таңбалар жүйесіндегі
ерекшеліктерге байланысты И.Л.Кызыласов көне түркі ескерткіштерін былайша
жіктеуді ұсынады: 1. Азиялық: Енисей, Орхон, Талас алфавиттері; 2.
Еуразиялық: Дон, Кубань, Ашықтас, Исфарин, Оңтүстік Енисей алфавиттері [20,
236 б.]. Зерттеуші Орхон, Енисей, Талас өзендері бойынан табылған көне
түркі жазба ескерткіштерін бір топқа - Азиялық топқа жатқызу себебін жазу
таңбаларының әрі тілдік ерекшеліктерінің бір-бірінен айырмашылықтарының
аздығына байланысты түсіндіреді. Зерттеуші мамандар көне түркі жазба
ескерткіштері ішіндегі оқылып, аударылғаны, көне түркілердің мұрасы екені
даусыз дәлелденгендері де осылар екенін көрсетеді. Көне түркілердің тілдік
ерекшеліктерін, тіл арқылы анықтауға болатын рухани-дүниетанымдық
құндылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін Күлтегін, Білгеқаған, Тоникуқ,
Мойын-Чур ескерткіштері тәрізді көлемді мәтіндер, Барык Уюк-Тарлақ, Уюк-
Туран, Уюк-Аржан, Айыртам-Ой жазбалары сияқты этно-мәдени деректерді
молынан сақтаған шағын мәтіндер де Орхон, Енисей, Талас мұралары болып
табылады. Сондықтан Орхон, Енисей ескерткіштерін көне түркі жазба
дәстүрінің кемелденген кезінің көрсеткіші деп қабылдаған дұрыс.
Қазіргі түркі халықтарының жазба дәстүрі мен жазба тілінің
қалыптасуы да көне түркі жазба дәстүрінен бастау алады. Бұл көне түркі
жазбалары тілінің қазіргі түркілердің әдеби тілінің қалыптасуына да белгілі
бір дәрежеде қатысы барын көрсетеді. Жазу мәдениеті үздіксіз жалғасып
отырған халықтар өздерінің әдеби тілін жазба тілмен тікелей байланыстырады.
Орыс әдеби тілі жайлы А.И.Горшков “әдеби тіл - жазба тіл, сол жазу, жазба
әдебиет арқылы жалпы халықтың тілдің өңделген стильдік тармақтары
қалыптасады, жазусыз әдеби тіл болмақ емес” [21, 14 б.] деген пікір айтады.
Ал жазба дәстүрі белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік себептерге байланысты
тарихи желісін үзіп алған, ауыз әдебиеті бай түркі халықтарының әдеби тілін
тек жазба тілмен ғана байланыстыруға болмайтыны белгілі. Қазақ әдеби тілін
қалыптастыруда жазба тілдің де, ауызша тілдің де қатысы барлығы көптеген
зерттеушілердің еңбектерінен белгілі. Қазақ ғалымы М.Балақаев та “...әдеби
тіл – жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары, оның құрылысы,
сымбаты қалыпқа түсіп екшеледі. Жазуы болмаған халықтың тілі әдеби тіл
дәрежесіне көтеріле алмайды” дей отырып, сөйлеу тілінің әдеби түрі
болатынын да айтады [22, 11; 23, 62 б.]. Халық та, оның тілі де, жазба тілі
де ұзақ мерзімге созылған даму жолынан өтетінін негізге алған С.Исаев
“...халық болып құралғанға дейінгі сұрыпталған әдеби тіл, жазба нұсқалар тілі
кейінгі кезеңде әдеби тілдің қалыптасуына, тұрақтануына әсер етуі немесе
соған негіз де болуы ықтимал. Қазақ әдеби тілі мен көне түркі жазба
нұсқалары тілінің арасындағы, тілдік қабаттардың ішіндегі сәйкестіктер,
ортақтықтар болса, оларды осы тұрғыдан қарау керек те, жалғастылық
дәстүрдің бар екенін көрсетіп, қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы мұның
ролін, оған қай дәрежеде негіз болғанын ашу керек” екенін көрсетеді [24,5
б.]. Қазіргі таңда қазақ тілі мен ҮІІ-ІХ ғасыр мұралары Орхон, Енисей,
Талас ескерткіштері тілінің сабақтастығы, лексикалық қоры мен граматикалық
құрылымындағы, фонетикалық жүйесіндегі ортақ белгілер жан-жақты талданды
(Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, Е.Ағыманов, М.Томанов, Қ.Өмірәлиев, А.Есенқұлов,
Қ.Сартқожаұлы, М.Ескеева, О.Бекжан, Ж.Абитжанова т.б.). Сондықтан көне
түркі жазбалары тілін қазіргі қазақ жазба тілінің, әдеби тілінің
бастауларының бірі ретінде қарастыруға толық негіз бар.
Белгілі түрколог Э.Р.Тенишев татар әдеби тілінің тарихы жайлы
мақаласында ҮІІ-ХІІІ ғасырлар аралығындағы түркі жазба ескерткіштерін ескі
татар әдеби тілінің бастау көзі ретінде таниды: “Истоки старотатарского
литературного языка относятся к ҮІІ-ХІІІ вв. – периоду, который условно
делится на древнетюркский и среднетюркский. Древнетюркский охватывает два
языка: рунический литературный (ҮІІ-ХІІ вв.), возникший путем стяжения
языков (диалектов) тюркских народностей, и древнеуйгурский литературный
язык (ҮІІІ- ХІ вв.), сложившийся на основе рунического литературного языка
[25, 281 б.]. Зерттеуші көне түркі руникалық жазба ескерткіштерінің тілін
руникалық әдеби тіл ретінде қарастырады. Ескерткіштер тілін әдеби тұрғыдан
қарастырған зерттеушілер де Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілін көне
түркілерге ортақ әдеби жазба тіл ретінде таниды (Н.Келімбетов,
А.Қыраубаева, М.Жолдасбеков, И.В Стеблева т.б.). Орхон-Енисей жазбаларының
жанрлық сипатын поэзиялық туынды ретінде айқындаушы көзқарастар да бар
екені белгілі. Әйтсе де, ескерткіштер мәтініндегі сөйлемдердің қара сөзбен
жазылғанын аңғару қиын емес. Бұл жөнініде Қ. Өмірәлиев “Орхон
ескерткіштерін “түркі поэзиясы” деп тану – бізге жеткен дүниені түркі
халықтарының сөз мәдениетінің басы деп түсінуден туған қате пайымдаулар.
...”Күлтегін”, Тонуқуқ” – поэзия да, творчестволық өлең-жыр да емес. Олар,
жұрт айтқандай поэма да емес, түркі қағандары мен батырларының ерлік
жорықтарын баяндайтын көркем тарихи шығарма, баяндау үлгісіндегі тарихи
әңгіме” деген көзқарасын білдіреді [26, 21-22 б.].
Барлық табиғи емес мәдени-материалдық құндылықты жеке адам, халық өкілі
тудыратынын ескерсек, түркі әлемінің асыл мұрасы болып табылатын көне түркі
жазба дәстүрінің ерекшеліктерін көрсететін Орхон, Енисей, Талас
ескерткіштеріне негіз болған түркі руникалық әліпбиін де кезінде жеке
тұлғалардың қалыптастырғаны, кейіннен халықтық құндылыққа айналып, уақыт
өткен сайын халық өкілдері тарапынан үнемі жетілдіріліп, толықтырылып
отырғаны анық. Көне түркі әліпбиінің қалыптасуымен бірге пайда болған көне
түркі жазба дәстүрі де жыл өткен сайын екшеліп, сұрыпталып көне түркі
тайпаларының ауызша тілі ерекшеліктерін қамти отырып, Еуразия құрлығының
кең-байтақ аумағын алып жатқан суперэтнос – түркі халқының барлық ру-
тайпаларына ортақ, түсінікті жалпыхалықтық жазба тілге айналған. Жазба
дәстүрдің қалыптасу тарихын зерттеуші ғалымдар жазу жүйесінің пайда болу
себебінінің бірнеше алғы шарттарын көрсетеді: алғашында жазу көсемдер мен
патшалардың, шіркеу иелерінің меншігіндегі мүліктер мен құрал-жабдықтарды,
адал қызмет етушілерді өздерінің иелігінде екенін білдіру мақсатында пайда
болып, сәл кейінірек билеушілердің өнегелі іс-әрекеттері мен өсиеттерін
құлпытастарға жазып қалдыру үшін қолданылуы мүмкін. Кейінгі кезеңдерде
қарым-қатынас құралы ретінде билеушілердің алыс провинциялардағы
халықтармен немесе басқа елдермен байланысқа түсуі үшін қызмет етті. Одан
кейінгі кездерде сауда-саттық мақсатында қолданылды [13, 135-136 б]. Бұл
факторлардың барлығы бірдей түркілер болмысына сай келмегенімен кейбірі
түркі жазбаларының функционалдық қызметіне сәйкес келеді. [24, 5 б.]. Кез
келген тілдің өзіне ғана тән шынайы табиғаты оның функционалдық салалары
мен тармақтарынан байқалады. Көне түркі тілінің де әлеуметтік қызметі
адамдар арасындағы қарым-қатынас қажеттілігін өтеу болса, мәдениетанымдық-
ақпараттық қызметі тілдік ұжымның саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық
салада жинақталған дүние-әлем туралы білім қорын, халықтың өзіне тән мінез-
құлық, жан дүниесін, психологиясын көрсетіп, дүниетанымдық ерекшеліктерін,
дара болмысын айшықтау болып табылады. Халықтың рухы тілдік құрылымдардың
жазба нұсқалары негізінде де, олардың стильдік мән-мағыналары арқылы да
обьективтенеді. Көркем де бейнелі тілдік жүйеге құрылған көне түркі жазба
дәстүрінің үлгілері – Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері мәтінінің негізгі
идеясы - қағандардың іс-әрекеті арқылы халықтың санасын оятуға, түркі
халқының елдігін, бірлігін сақтауға, қасиетті жер-суын қадірлеуге, тәңірлік
дүниетаным ұстанымдарын сақтауға бағытталған.
2. Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері тілінің зерттелуі
Барлық гуманитарлық-қоғамдық пәндер тәрізді тіл білімі де өз бастауын
философия ғылымының аясындағы ағымдардан алғаны белгілі. Лингвистикадағы
дәстүрлі құрылымдық бағыт пен танымдық-антропологиялық бағыттың қалыптасуы
да философия ғылымының структурализм және антропологизм бағыттарының
аясында айтылған тіл туралы тұжырымдар мен пікірлерден, гипотезалық
ойлардан өрбиді.
ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында гуманитарлық ғылым салаларында
(лингвистика, психология, фольклористика, әдебиеттану, этнология, эстетика
т.б.) құрылымдық әдісті, модельдеуді, семиотикалық элементтерді,
математикалық әдістерді қолдануға байланысты қалыптасқан структурализм
мәдениетті таңбалар жүйесінің (тіл, ғылым, әдебиет, өнер, мифология, сән,
жарнама т.б.) жиынтығы ретінде қарастырды [27,1283 б.].
Тілдік құрылымның ерекшеліктерін зерттеуде формула тәрізді нақты тілдік
модельдерді қолданған структуралық лингвистиканың әдіс-тәсілдері тілдің
танымдық қырларын терең аша алмағанымен, интралингвистикалық заңдылықтарды
анықтауда үлкен нәтижелерге жетті. Кеңестік түркітануда да структуралық
лингвистиканың қағидалары мен методологиялық негіздерін басшылыққа алған
зерттеулер үлкен нәтиже берді. Түркі тілдерінің фонологиялық жүйесі,
морфологиялық құрылымы, синтаксистік конструкциясы, лексикалық құрамы, бір
тіл ішінде де, салыстырмалы, салғастырмалы негізде де жан-жақты зерттеліп,
әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктері мен даму жолы ғылыми талдауға түсті
[18, 257 б.]. ҮІІ-ІХ ғасырларда жазылған көне түркі мұралары - Орхон,
Енисей, Талас ескерткіштері тілінің кең ауқымда зерттелуі де құрылымдық
бағытта болды.
1.2.1 ҮІІ-ІХ ғғ. түркі жазба ескерткіштері тілін рунологиялық және
құрылымдық тұрғыдан зерттеу нәтижелері - көне түркілер тілін
антропоөзектік бағытта зерттеудің базалық негізі
Көне түркі жазба мұралары Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері
тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық ерекшеліктерін зерттеу ХХ
ғасырдың алғашқы жылдарынан басталады. Түркі мұраларын тілдік тұрғыдан
зерттеу алғашқы жылдары В.В.Радловтың және оның шәкірттерінің тарапынан
жүзеге асырылды. 1899 жылы П.М.Мелиоранский Күлтегін ескерткіші
тақырыбында магистрлік диссертация қорғайды [28, 54 б.; 27, 31 б.]. Бұл
еңбекте ескерткіш мәтінін оқу-аудару мәселелерімен қатар көне түркілер
тілідегі дыбыстық ерекшеліктер де сөз болады. 1909-1912 жылдары
В.В.Радловтың Күлтегін, Білге қаған, Тониқук ескерткіштерінің
фонетикалық жүйесі, лексикасы, әр ескерткішке тән диалектілік ерекшеліктер
жайлы айтқан пікірлері кейінгі зерттеушілердің еңбектеріне негіз болды
[30, 11 б.].
ХХ ғасырдың орта шенінде Орхон-Енисей және Талас ескерткіштері тілін
зерттеумен С.Е.Малов айналысты. Ғалым осы бағытта бірнеше көлемді
монографиялар жазды. С.Е.Малов өз еңбектерінде көне түркі тілінің
фонетикалық жүйесіндегі дауысты дыбыстардың қолданысы, дауыссыз дыбыстардың
қолданысы, морфологиялық құрылымындағы сөз тудырушы қосымшалар мен
грамматикалық форма тудырушы қосымшалардың ерекшеліктері, сөз таптарының
бір-бірінен айқын жіктелісі, лексикадағы тұлғалық өзгерістер туралы
пікірлерін білдірді [7, 62 б.; 30; 31, 5-7 б.;].
И.А.Батмановтың және оның шәкірттерінің еңбектері Енисей, Орхон, Талас
ескерткіштері тіліндегі дауысты, дауыссыз дыбыстардың қолданыс
ерекшеліктерін, комбинаторлық өзгерістерін, сөздердің тұлғалық өзгерістерін
талдауға, сөз таптары мен олардың жасалу жолдарын, көптік, тәуелдік,
жіктік, септік жалғауларының жасалу жолдарын анықтауға, ескерткіштер
тілінің сөздіктерін жасауға арналды [15; 33; 34].
Э.Р.Тенишев ескерткіштер тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді қазіргі
түркі тілдерінің өзіндік ерекшеліктерімен салыстыра отырып, көне түркі
жазба ескерткіштерінің тілін оғыз, ұйғыр, қырғыз, қыпшақ басқа да көне
түркі тайпаларының бәріне ортақ тіл ретінде қарастырады. Сондай-ақ түркі
қағанаттары құрамындағы әр тайпаның өзіндік ерекшеліктері бар екенін
көрсетеді. Ғалымның пікірінше оғыздар мен қыпшақтар j – тiлінде, ұйғырлар
d – тiлінде, қырғыздар z – тiлінде сөйлеген [35,165 б.].
Орхон-Енисей ескерткіштері тілінің синтаксистік құрылысының жалпы
түркілік сипатымен қатар өзіндік ерекшеліктерінің айқындалуы В.М.Насиловтың
еңбектерінен басталады. Зерттеуші сөйлем құрылысын, сөздердің байланысу
тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктерін, сөз тіркестерінің жасалуын, сөйлем
мүшелерінің орын тәртібін қазіргі түркі тілдері деректерімен салыстыра
отырып қарастырады [36].
Көне түркі жазба ескерткіштері тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық
жүйесін кешенді түрде зерттеген ғалым А.Н. Кононовтың еңбектерінде Орхон,
Енисей жазбаларының тіліндегі дыбыс жүйесінің жіктелуі, олардың
артикуляциялық жасалу жолы, буын түрлері, сөзжасам жүйесі, түбір және
қосымша морфемалар, сөздердің көпмағыналылығы, сөз таптарының қызметтері
т.б.мәселелер жан-жақты талданады [37].
Н.А.Баскаков ескерткіштер тіліндегі диалектілік жіктелістерге ерекше
мән береді. Ғалым Орхон, Енисей жазбаларының тіліндегі басым белгілер көне
оғыз, көне қырғыз, көне ұйғыр тiлдерiне тән деп санайды [338, 165-166 б.].
Сол сияқты Орхон, Енисей және Талас түркі жазба ескерткіштерінің тілін
зерттеумен әр жылдары В. Г.Кондратьев, А.А. Раджабов, К.А. Аширалиев,
М.А.Ахметов, М.Махматкулов И. Н. Шервашидзе, А. А. Кулиев, Г.Г.Левин
сынды ғалымдар айналысты. Аталған зерттеушілердің еңбектері кеңестік
түркітану ғылымындағы түркі руникалық жазба ескерткіштерінің тілін
зерттеудің теориялық-методологиялық іргетасы болып табылады.
Қазақ тіл біліміндегі көне түркі тілі туралы алғашқы пікірлерді
С.Аманжоловтың еңбектерінен кездестіреміз. Ескерткіштер тіліндегі
диалектілік ерекшеліктер жөніндегі даулы мәселе туралы ғалым жазба
ескерткіштер шын мәнінде көптеген түркі тайпаларының ортақ тілі болған,
сондай-ақ көне түркі тілінде кейбір диалектілік өзгешеліктердің орын
алғанын теріске шығармаймын деген көзқарасын білдіреді. Ғалым өз
көзқарасын ескерткіштер тілінің деректерін мысалға келтіре отырып, дәйектеп
береді. [39, 131-133 б.].
ХХ ғасырдың елуінші жылдарының соңғы кездерінен бастап қазақ тіл
білімінде Орхон, Енисей, Талас ескерткіштерінің тілін арнайы зерттеу қолға
алынды, көне түркі мұраларының тілі бойынша диссертациялар қорғала
бастады. 1959 жылы Тоникуқ ескерткішінің тілі және қазіргі кейбір түркі
тілдеріне қатысы тақырыбында, 1963 жылы А.С.Аманжолов Көне түркі жазба
ескерткіштер тіліндегі етістікті меңгеру тақырыбында, 1964 жылы Е.Ағыманов
Көне түркі жазбалары тіліндегі есім-атрибутивті сөз тіркестері
тақырыбында, 1968 жылы А.Есенқұлов Көне түркі жазбаларындағы сөз тудырушы
жұрнақтар тақырыбында кандидаттық диссертация, 1974 жылы Ғ.Айдаров Орхон-
Енисей және Талас көне түркі жазба ескерткіштері тілінің лексикасы
тақырыбында, 1975 жылы А.С.Аманжолов Көне түркі жазба ескерткіштерінің
тарихы бойынша материалдар және зерттеулер тақырыбында докторлық
диссертация қорғады. Бұл зерттеулердің бәрі де монография түрінде
жарияланды.
Ә.Құрышжанов пен М.Томановтың 1964 жылы жазылған Орхон-Енисей жазба
ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен грамматикалық очерктері еңбектерінде
де көне түркі руникалық ескерткіштерінің сол кезеңге дейінгі зерттелу
тарихына сипаттама беріліп, ескерткіштер тілінің фонетикалық, лексика-
грамматикалық, синтаксистік құрылымы ішінара қазақ тілімен салыстырыла
отырып талданады.
Ғ.Айдаровтың VІІ-VІІІ ғасыр көне түркі ескерткіштерінің тілін зерттеуге
арналған Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі (А., 1986), Орхон
ескерткіштерінің тексі (А., 1990), Күлтегін ескерткіші (А., 1995),
Тоникуқ ескерткішінің (VІІІ ғасыр) тілі (А., 2000) т.б. тәрізді қазақ
тілінде жарияланған монографиялық еңбектері мен оқу құралдары, мақалалары
көне түркі мұраларын қазақ тілімен салыстыра қарастырудың мүмкіндігін
кеңейте түсті. Зерттеуші көне түркі жазба ескерткіштері тілінің
фонетикалық, лексика-грамматикалық құрылымына толық талдаулар жасаумен
қатар, көне түркілерге қатысты тарихи оқиғалар мен олардың әлеуметтік
тұрмысына, қағандардың елбилеушілік қызметіне, топонимдер мен
антропонимдерге қатысты мәліметтерді де саралап беріп отырады [40,4-7 б.;
41,39-49 б.]
А.С.Аманжолов руникалық көне түркі жазба ескерткіштері тілінде кездесетін
кейбір фонетикалық, морфологиялық өзгешеліктерді түрлі тайпалық
диалектілердің ықпалына ғана байланысты емес, түркі қағанатындағы негізі
диалектінің даму динамикасына да байланысты болғанын көрсете отырып,
Разнообразные ранние диалектные напластования, локальная и хронологическая
неоднородность памятников, архаичность древней языковой нормы и
ограниченное влияние живой тюркской речи – все это способствовало тому, что
язык тюркских рунических надписей и его прямой наследник – язык
древнеуйгурских буддийских рукописей (древнеуйгурский литературный язык),
как и следовало ожидать, принимают наддиалекный характер [10, 34 б.]
деген пікірін білдіреді. Зерттеуші руникалық жазба ескерткіштер тілін көне
ұйғыр тілімен тікелей байланыста қарастырғанымен, көне түркі мұраларын
фонетикалық, грамматикалық белгілеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz