Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
Тұлға (социологиялық теориялар талдамасы)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І. Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
1. Адам, индивид, тұлға, ұғымының түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ... .7
2. Тұлға туралы әлеуметтанулық теориялар мен
концепциялар ... .28
ІІ. Тұлғаның қалыптасу жолдары және әлеуметтендіру кезеңдері .
1. Тұлғаның қалыптауындағы әлеуметтік ортаның рөлі ... ... ... 37
2. Тұлғаны әлеуметтендіру кезеңіндегі жаңа әдіс - тәсілдер ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тұлға әлеуметтік қатнастардың субъектісі
ретінде қоғамдық ғылымдардың жүйесінде ерекше орын алады. Тұлға
әлеуметтануының объектісі ретінде тұлға, адам, индивид ұғымдары ғылыми
–теориялық жағынан негізделген. Тұлға ұғымының әлеуметтік мәні мен
түсінігі қоғамдық ғылымдар жүйесінде ортақ катеогория болып табылады. Тұлға
туралы теориялар зерттеу нысанының кең көлемді екенін көрсетеді. Тұлғаның
әлеуметтік статус - қоғам дамуының негізін құрайтын және әлеуметтік
ролдердің мәнін құрайды. Әлеуметтану ғылымында тұлғаның әлеуметтену процесі
адамзат өміріндегі негізгі мәселелердің бірі, мұнда адам дамуының барлық
қырлары толық қамтылатын білім, тәрбие, материалдық, рухани
қажеттіліктердің үрдісі қалыптасады. Тұлға - әлеуметтік қатнастардың
объектісі мен субъектісі зерттелетін әлеуметтік мәселе. Әлеуметтану ғылымы
тұлға мәселесін әлеуметтік зерттеулердің методологиясы негізінде талдау
жасайды.
Әлеуметтік іс әрекет пен күші қажеттігінен, мұң мұқтажынан, мүддесінен
, мақсатынан дамиды.Басқаша айтқанда, адамда мүдде және мақсат. Қажеттілік
өмірде болады, бірақ, ол жоқ ие және бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол өз
кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады. Табиғи қажеттілік тамақ ішу,
киім кию, баспана, т.б. ету, басқа адамдармен байланыс-қатынаста болу,
қоғамдық т.б адам сезініп түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол
мүддеге, ал, мүдде мақсатқа айналады. Мұның өзі терең көзқарасын
қалыптастыруын керек етеді.
Адам бір іс-әрекетінің, қызметтерінің бағыттарын белгілеп отырады.
Мүдделердің, мақсаттардың негізінде қажеттіліктері жатады. Осыған орай
мүдде, мақсат бір түрі–даму заңдарының негізгі түрі. Осыған орай тұлға оны
меңгеріп, өзінің ісінде, қызметінде пайдаланып отырады. Екінші жағынан,
қажеттілік тұлғаның өмірдегі белсендігін, жауапкершілігін арттырудың басты
адам жаңа бір әлеуметтік жағдайда өзінің мүдделерінөзгерте алмайтын халге
ұшыраса, онда ол өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын өзгертуге, яғни
бейімдеуге сүру сол адамның көзқарасының қалыптасуына көмектеседі, сөйтіп я
болмаса оны бәсеңдетуге жағдай туғызады.
Зерттеу мақсаты – тұлғаның дамуы, әлеуметтанулық теориялар және
методикалық тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу нысаны - тұлғаны социолгиялық тұрғыдан негіздеу
Зерттеу пәні - тұлғаның іс - әрекетін, әлеуметтенуін, әлеуметтік
зерттеулер жүргізуде қалыптасу ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының болжамы – тұлға іс - әрекеті барысында мінез –
құлықты қалыптастыратын негізгі шарттарды анықтай отырып, эксперименттік
зерттеулерді ұйымдастыру нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының оқу іс -
әрекетіндегі мінез – құлықтарының қалыптасуы туралы мәлімет алуға болады.
Тұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың: философия, социология, психология,
педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен шығармашылықтың, іс- әрекетінің
субъектісі ретінде қарастырса, психология оның психикалық қасиеттері мен
процестердің: мінез- құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығын
зерттейді.
Осы аталған және басқа ғылымдардың ғылыми мәліметтеріне сүйене отырып,
әлеуметтану ғылымы тұлғаны әлеуметтік өмірге белсенді түрде араласатын,
әлеуметтік қатнастардың субъектісі ретінде қарастырады. Тұлға -
әлеуметтанудың өзекті мәселелерінің бірі, өйткені қоғамда болып жатқан
әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол сияқты жекелеген адамдар мен
әлеуметтік топтардыңіс-әрекетінің себептерін, мәнін жеке тұлғаның мәнді
сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның
мінез – құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмірін түсінуге болады.
Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы
қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет,
т.б.) өзінің зерттеу пәніне жатқызады.
Тұлға әлеуметтік қатнастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. "Тұлға" дегеніміз кім. Бұл сұраққа жауап беру үшін "адам",
"индивид", "тұлға" деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты
біліп алуымыз керек. "Адам" деген - адамзат баласының жер бетіндегі басқа
биологиялық организдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
"Индивид" адам тегінің нақтылы өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл
әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің хиынтығы, яғыни бір
адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, "тұлға" дегеніміз, адамның тек
табиғи биологиялық қасиеті ғана емес, сол табиғаттан тысқары тұрған, тек
қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс – қатнастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс
адами қасиеті, яғыни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын
сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Индивид – жеке дара адам . Барлық
адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде
ғана нәтежие алады, себебі ол қоғамдық болмыс тәжірбиесін бойына сіңіреді.
Жаңа туған сәбидің ата анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті
болмайды.
Демек адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп швғуының негізі - өмір сүру ортасын өз
еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін , ол үшін еңбек құралдарын, оның ең
қарапайым түрлерінен бастап, бірте – бірте жетілдіру жолдарын меңгеру
қабілетінде болады. Анығында адамның өлшемі (кейбір кезде құрамы деп те
атайды)үш түрлі болады.
Биологиялық, өлшем – бұл адам организінің түр бейнесі мен құамының
басқаша айтқанда, организмнің құрлысын және формаларын зерттейді, оның
атқаратын , орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйкежүйесін, т.б.
қамтиды.
Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын
санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі, мысалы, құмарлығы, жек
көруі, сүю, мақтаныш, не қорлану, наразылық, ойлау т.б. адамның еркі мен
сипаты, темпераментін, тағы басқаны қамтиды.
Жеке тұлғаның мінез-құлқын қалыптастыруда барлық жұмыстардың маңызы
зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде
қарастырылған. Олар мектептегі бай рухани өмірді қалыптастыруға, оқу
пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс жүзінде қолдануға, оқу
пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық пайдалануға, дүниеге ғылыми
көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық қызығуын қалыптастырып, дамытады.
Адам әрекетінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде
бағытталып отыратыны анық. Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын
адам алдына бір мақсат қойып содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады.
Осындай мақсаттардың бірінде адамның оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс
- әрекеті барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның
ішінде адамның күрделі жеке даралығы – мінез – құлығы.
Мінез – құлық қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Оқу іс - әрекеті
барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі ретінде,
мінез – құлықты қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен ғалымдардың
теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп отыр.
Осыған орай жеке-жеке алып қарағанда бұл екі өлшемнің әрқайсысы адам ұғымын
тұтас тұлға ретінде ашып бере алмайды, өйткені биология мен психология
адамдарды жеке – жара зерттеп оларды тұлға ретінде көрсете алмайды.
Әлеуметтік өлшем – адамды тұлға, яғыни белгілі бір тип, бірнеше
адамның үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде қарайды. Тұлғаны жан-жақты
осылай қалыптастыратын оны қоршап тұрған орта, мұнда ол үнемі іс-
әрекет,қызмет атқарады, үнемі онымен тығыз байланыс, қатнаста болады.
Осыған сәйкес әрбір қоғам өзіне тән лайықты тұлғаны қалыптастырып отырады.
Әлеуметтануда тұлға негізгі екі тұрғыдан қарастырылады:
а) Тұлғаның қатнастар жүйесіне араласып, мұның бар жақсылықтарын
бойына сіңіріп, тұлға ретінде қалыптасуы;
б) Әлеуметтік қатнастардың және саналы іс-әрекеттердің субъектісі
ретінде тұлғаны қарастырады;
Адамның аса күрделі табиғаты оның қоғамдағы әртүрлі байланыс пен
қатнастардықазіргі әлеуметтануда адамға, оның тұлғалық түріне байланысты,
алуан түрлі модельдерді жасауға ықпал етеді. Мұны тұлғаның рөлдік
тұжырымдамасы дейді. Рөлдік тұжырымдама Американың әлеуметтік
психологиясында 20 ғасырдың 30-шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері
Кули Чарльз Хортон (1864-1929ж.ж.), Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж.),
т.б. Кули Ч.Х. "шағын кіші" топтар теориясының негізін салушылардың бірі,
"Зеркальное я", "Человеческая природа" и "Социольный порядок" (1902ж.),
Социольная организация"(1909ж.), "Социольный процесс" (1918 ж.),
"Социологическая теория", "Соцольное иследование" (1930ж.) деген еңбектері
бар. Кулидың жалпы әлеуметтік теорияларының негізінде әлеуметтік ұйым және
сананың әлеуметтік процестерін қалыптастыруды шешу рөлін мойындау жатыр.
Ал, Мидтің әлеуметтану теориясының пайда болуы негізінде өткендегі
болған әрекет, оқиға (қысқаша акт) ұғымы жатыр. Бұл акт ұғымы әрекеттенуші
субъектінің шынайы өмірін қабылдаудағы ерекшелігін анықтайды. Мидтің
пікірінше, әрекет етуші субъект кең мағынада физикалық "субъект", "тірі
форма", әлеуметтік "мән" ("я") ретінде қарастырылады.
Ч. Кули мен Дж. Мидтің бұл теориялары әлеуметтанудағы әр түрлі
ағымдарға кең тараған. Оның ішінде тұлғаның рөлдік тұжырымдамасын Т Парсонс
өзінің әлеуметтік – функционолдық талдау теориясында көп қолданды.
Ч. Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдармен алуан түрлі
қарым-қатнастар мен байланыстар негізінде болады деп тұжырымдайды.
Осылардың негізінде адам өзінің "айнадағы мен" деген имиджін жасайды. Ол үш
элементтен құралады:
а) Жұрт мені қалай қабылдайды;
ә) Жұрт менің сыртқы түріме қалайәсер етеді;
б)Мен жұрттың тигізетін ықпалына қалай жауап беремін.
Бұл теориялар біздің қоғамдық пікірді қалай қабылдап, оған қалай жауап беру
керектігін түсіндіреді.
Мидтің пікірінше, адамның тұлғаға айналу процесі үш түрлі сатыдан
құралады.
1) Иммитация. Бұл сатыда балалар үлкен адамдардың мінезіне еліктейді,
бірақ, оны түсінбейді. Кішкене бала үйдің еденін жумақшы болып, өзінің
ойыншық шаңсорғышымен бөлмеде жүреді.
2) Ойын сатысы. Бұл уақытта кішкене бала өзінің мінезін – белгілі бір рөлді
орындау арқылы көрсетеді. Ол дәрігер, өрт сөндіруші, т.б. Ойын процесінде
балалар бұл рөлдерді өздері істеп көрсетеді. Қуыршақтармен ойнағанда жас
балалар оларды еркелетіп немесе ұрсып, әке – шешенің қылықтарын қайталайды.
Сөйтіп балалар өз істерін ойлап жасайтын қабілетке жете бастады.
3) Ұжымдық ойын. Мұнда балалар тек өздерін ғана ойлап қоймайды, сонымен
қатар басқалардың нені күтетінін түсіне бастайды. Мысалы , фудбол ойнап
жүрген бала ойынның барлық ережелерін біледі. Бұны команданың барлық
ойыншылары да біледі. Балалардың фудбол ойынының тәртібін, ережелерін білу
оларды адамдардың қоғамға өздерін қалай ұстау тәртіптерін біліп, меңгеруіне
бағыттайды. Бұл тәртіп, ережелер қоғамда заң және ережелер түрінде
көрінетінін де түсініп, жақсы біледі.
Тұлға туралы рөлдік теорияда адамның әлеуметтік мінез-құлқы негізгі
екі ұғыммен түсіндіріледі: Олар: "әлеуметтік статус" және "әлеуметтік рөл".
І. Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
1.1 Адам, индивид, тұлға, ұғымының түсінігі мен мәні
Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы
агентіболыпсаналады. Тұлға дегеніміз кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін
адам,индивид, тұлға деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық
айырмашылықты біліп алуымыз керек. Адам – адамзат баласының жер бетіндегі
басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама
ұғым. Индивид – адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр
адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға дегеніміз адамның тек табиғи-
биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға – индивидтің табиғаттан тыс адами
қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Менің өмір сүруім, сенің өмір
сүруіңді және басқалардың өмір сүруін қажет ететін және керісінше де солай.
Индивид-жеке дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда
ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық
болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-анасынан
тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Ата-ананың, басқа
адамдардың қамқорлық көмегінсіз адам баласы жетіле алмаған болар еді.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру ортасын өз
еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек құралдарын, оның ең
қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолдарын меңгеру
қабілетінде болады. Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен қатынас,
байланыс жасауды, ойларын бір-біріне сөз арқылы жеткізуді үйренді. Бара-
бара адам еңбегі бүкіл материалдық және рухани мәдениет жүйесінің
субъектісі, яғни жасаушысы болып шықты. Осыларды еске ала отырып, адам
дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана алатын, әлеуметтік қатынастарға
түсетін, өзара байланыс жасауға толық қабілеті бар тіршілік иесі деп
анықтама беруге болады.
Адамның өлшемі үш түрлі болады: биологиялық, психологиялық,
әлеуметтік. Биологиялық өлшем – адам организмінің түр бейнесі мен
құрылымының, басқаша айтқанда, организмнің құрылысын және формаларын
зерттейді, оның атқаратын, орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйке
жүйесін қамтиды. Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп
жататын саналы және санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі
(құмарлығы, жек көру, не сүю, мақтаныш, не қорлану, күйініш), адамның еркі
мен сипатын, темпераментін қамтиды. Әлеуметтік өлшем – адамды тұлға, яғни
белгілі бір тип, бірнеше адамның үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде
қарайды.
Әлеуметтану тұлғаның идеалды типін, яғни оның қоғамның идеясына сәйкес
келетін немесе идеалды емес, яғни қоғамға сәйкес келмейтін типін, оның
идеалды типтен қандай ерекшелігі барын зерттейді. Әлеуметтануда тұлға
негізгі екі тұрғыдан қарастырылады:
1)Тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесіне араласып, мұның бар
жақсылықтарын бойына сіңіріп, тұлға ретінде қалыптасуын;
2)Әлеуметтік қатынастардың және саналы іс-әрекеттің субъектісі ретінде
тұлғаны қарастырады.
Дүние есігін ашқан, жаңа туған сәби әлі тұлға емес. Ол тек қана
индавид. Ол адам тегінің өкілі. Ол тұлға болу үшін негізгі екі шарт қажет:
Биологиялық, генетикалық дамудың алғы шарттары.
Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда мәдени орта болады, онымен жас
сәби бала әр уақытта байланыста, қатынаста болуы керек. Онсыз, яғни
әлеуметтік ортасыз сәби бала жан-жақты дами алмайды.
әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады Бұл беру үшін арасындағы мазмұндық айырмашылықты
біліп алуымыз керек. Адам – адамзат баласының жер ... ... ... ... ... ...
... ұғым.
Индивид – адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл ... ...
ғана тән ... ... ... яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға дегеніміз ... тек ... ... ғана ...
ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, ... ... ... ... ... ... Мұны ... әлеуметтік сипатының
бастамасы
деп атайды. Нақтылап ... ... – ... ... тыс адами
қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре ... ... өмір ... ... өмір ... басқалардың өмір
сүруін қажет ететін және керісінше де солай.
Индивид-жеке дара адам. Барлық адамға тән ... ... – ол тек ... өмір ... Ол
қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол ... ... ... ... Жаңа туған
сәбидің ата-анасынан
тәуелсіз өмір сүруге ... ... ... ... ... ... көмегінсіз адам баласы жетіле
алмаған болар еді.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру
ортасын өз ... ... ... ... ... ол үшін еңбек
құралдарын, оның ең ... ... ... ... ... ... ... болады. Тек еңбек
процесінде адамдар бір-
бірімен қатынас, байланыс жасауды, ойларын бір-біріне сөз арқылы ... ...
адам ... ... ... және ... ... субъектісі, яғни жасаушысы болып шықты.
Осыларды еске ала отырып,
адам дегеніміз, еңбек әрекетімен ... ... ... қатынастарға
түсетін, өзара байланыс жасауға ... ... бар ... иесі ... ... болады.
Адамның өлшемі үш түрлі болады: биологиялық, психологиялық, әлеуметтік.
Биологиялық ... – адам ... түр ... мен ... ... ... ... және формаларын
зерттейді, оның атқаратын,
орындайтын қызметін, шығу ... ми, ... ... ... өлшем – адамның ішкі жан
дүниесі, онда жүріп ... ... ... тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі
(құмарлығы, жек
көру, не сүю, ... не ... ... адамның еркі мен сипатын,
темпераментін қамтиды. Әлеуметтік ... – ... ... яғни ... ... ... адамның
үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде қарайды.
Әлеуметтану тұлғаның идеалды типін, яғни ... ... ... ... ... ... ... яғни
қоғамға сәйкес
келмейтін типін, оның идеалды типтен қандай ... ... ... ... ... екі
тұрғыдан қарастырылады:
1)Тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесіне араласып, ... ... ... ... тұлға
ретінде қалыптасуын;
2)Әлеуметтік қатынастардың және саналы іс-әрекеттің субъектісі ... ... сәби
әлі ... ... Ол тек қана ... Ол адам ... ... Ол
тұлға болу үшін негізгі екі шарт қажет:
1. Биологиялық, генетикалық дамудың алғы шарттары.
2. Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда ... орта ... жас сәби бала
әр ... ... ... ... керек. Онсыз,
яғни әлеуметтік ортасыз сәби бала ... дами ... ... ... Әлеуметтік статус
және әлеуметтік рөлдер
Адамның аса күрделі ... оның ... әр ... ... әлеуметтануда адамға, оның
тұлғалық түріне
байланысты, алуан ... ... ... ықпал етті. Осылардың бірі –
адамның бейнесіне әлеуметтік рөльдердің жиынтығы ретінде ... ... ... ...
... Бұл ... мағынасы мынадай:
қоғамдағы әрбір адам ондағы ... ... ... ... ... Әрбір
топтағы адамның белгілі бір орны, өзінің көзқарасы, бағыты ... ... бір ...
... ол оны ... ... қызметтердің
маңызды мәнді жақтары әлеуметтік роль, әлеуметтік статус ұғымдарын
тудырады. ... роль – ... ... белгілі бір алатын орнына,
жағдайына, олардың басқалармен қарым-қатынасына байланысты және ... ... ...
... ... Басқаша айтқанда,
әлеуметтік роль дегеніміз қоғамдағы адамдардың белгілі бір ... ... ... бір
... ... ... ... Ал, рольдік жүйе
дегеніміз адамның қоғамдағы алатын орнына, жағдайына, ... ... ... жиынтығы.
Адамдардың әлеуметтік рольдерді ... ... ... ... ... ... бір ... қоғамға,
топқа толық енуінің негізгі қажетті шарты.
Рольдік тұжырымдама Американың ... ... ХХ ... ... жылдары пайда болды. Оның
ірі өкілдері Кули ... ... ... Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж). Кули
шағын ... ... ... ... бірі, оның Человеческая природа,
Социальный ... ... ... ... (1909ж) ... ... ... қалыптасуы айналасындағы
адамдармен алуан түрлі қарым-
қатынастар мен байланыстар негізінде ... деп ... ... адам ... ... мен ...
имиджін жасайды. Ол үш
элементтен тұрады:
А) Жұрт мені ... ... Жұрт ... ... ... қалай әсер етеді;
В) Мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін;
Мидтің пікірінше , адамның тұлғаға айналу процесі үш сатыдан тұрады.
1) Иммитация. Бұл ... ... ... ... ... еліктейді,
бірақ оны түсінбейді.
2) Ойын сатысы. Бұл уақытта бала өзінің мінезін белгілі бір ... ... ... ...
ойын. Мұнда балалар тек өздерін ғана ... қана ... ... ... нені ... ... ...
адам әлеуметтік жүйеде бірнеше қызметтерді атқарады. Осыны
статус дейді. Әрбір ... ... ... ... мүмкін, бірақ оның
жағдайын бір ғана ... ... Бұл ... ... басты немесе
интегралды деп атайды. Ол адамның қызметі (лауазымы) арқылы ... ... екі ...
... ... Біреуі – қоғамнан
берілген, екіншісі – адамның өз еңбегінің нәтижесінде қол жеткізген статус.
Қоғамнан берілген статус – бұл ... ... шығу ... ... ... ... Еңбегі арқылы
қол жеткізген статус адамның
қажырлы ... ... ... ... ... да бір ... адамның әлеуметтік жүйедегі
орны бар. Ал, қоғамның адамға белгілі бір ... қоюы оның ... ... ... ... ...
... дегеніміз, жоғары шарықтап дамыған, жан-жақты терең жетілген адам.
Тұлға ұғымы адамның әлеуметтік дамуының сапалық көрсеткіші. Бұл ... ...
... ... Ол тек қана ... ... ... ғана пайда болады, яғни ол белгілі бір
топта, ... ... ... ... сөйтіп ол адам қоғамдағы барлық қатынастарды,
тәжірибені, құнды бағалы нысандарды, бағыттарды өз ... ... ... қолданады.
Сөйтіп қоғамды одан әрі ... ... өзі жаңа ... қасиетке, яғни тұлғалыққа ие
болады.
Тұлғаны одан әрі ... ... тек қана ... ... ... мен ... шеңберінде болуымен
шектелмейді. Тұлғаның
әлеуметтендіру оны өз бетімен еркін ... ... ... ... бағалы құндылықтарына,
нысандарына, бағыттарына,
және т.б. белсенді араласып, оларды терең игеруге, ... ... ... ... ...
игерудің нақтылы жолдары болады. Олар:
1. іс-әрекет, қызмет, бұған ойын, оқу, ... ету ... ... – қатынас, бұл-
адамдардың бір-бірімен ұдайы үздіксіз алуан ... ... ... ... етеді.
3. өзіндік сана-сезімді дамыту, бұған ми мен жүректің өз бетінше қызмет, іс-
әрекет етуі жатады.
Тұлғаны ... ... ... ... ... ... Тұлғаның қалыптасуы белсенді іс-әрекет, ...
және ... ... ... жасауда іске асады. Тұлға-
белгілі тарихи-мәдени ортада өмір ... ... ... және моральдық қасиеттері
бойына сіңірген, шынайы өмірді
тануға және өзгертуге бағытталған жасампаз ... ... ... ... ... өмір ... ...
сіңіріп, жан-жақты
жетілген адам.
Тұлғаның қалыптасуы оның белсенді іс-әрекеті мен ... ... ... ... ...
Әлеуметтік индивидке сырттан ... ... ... ... ... ... белсенді
араласуымен, өзінің қимылы мен мінез-құлқын ... ... сай, ... дұрыс жолға
салып, өзгертіп отыруы.
Соның арқасында адамда өз мінез-құлқын, іс-әрекетін, ... ... ... ... ...
бағалау, сөйтіп өзінің кім
екенін түсіну, өзін-өзі тану қабілеті ... ... ... аса маңыздысы оның өмірге
... ... ... көзқарасы ғылыми немесе ғылыми емес, т.б. болуы
мүмкін. Осыдан көзқарастың әлеуметтік жағына ... ... жеке ... ... ... ...
қозғалыстарға қыммет жасайтынын, қандай
топтар мен қозғалыстарға ... ... озық ... не кертартпаекенін
аңғаратын боламыз.
Адам тұлғаға айналуында екі үлкен кезеңнен ... ... ... ... ... ... ...
келгеннен кейінгі кезең.
Бірінші кезеңде жасөспірім бала ... ... ... ... бір ... ... жүйесін,
негізгі бағалы, құнды бағыттар мен нұсқауларды
игеріп, меңгереді. Ол бірнеше әлеуметтік рольдер атқарады.
Екінші кезеңде тұлғаның бүтін, біртұтас ... ... ... өмірлік құбылыстарға
байланысты бағыты қалыптасады. Осы
екінші кезеңде тұлға әлеуметтік сипатта ... оның ... ... ... ерекшелігі
басым көрінеді.
Тұлғаға айналудың бірінші кезеңі барлық адамдарда бар, бірақ, екінші
кезеңнің сипаты барлық адамдарда байқала бермейді. ... ... ... ... ... ...
... болып қала береді. Ал, кейбіреулер
тіпті жиырма бес жасында тұлғаға айналады.
Әрине, өкінішке орай, мұндайлар ... өте ... ... Жеке ... ... ... ...
әртүрлі оқу орындарының атқаратын
қызметі зор.
Тұлға-әлеуметтік қатынастардың объектісі және ... ... тек қана ... ...
жемісі ғана емес, сонымен
қатар әлеуметтік іс-әрекеттердің маңызды ... ... ... ... ... ... келетін іс-
әрекет, қимыл негізгі
идеалдық тип болып саналады. Ал саналы емес іс-әрекеттің ... ... ...
ауытқуға (девиацияға) әкеледі.
Тұлғаның әлеуметтік қызметі деп, адамның өмірді өзінше игеріп,
меңгеруіә мен ... ... ... ... ... ... субъект ретінде дамып, жетілдіруін
айтады.
Әлеуметтік іс әрекет пен күші қажеттігінен, мұң мұқтажынан, мүддесінен ,
мақсатынан дамиды.Басқаша айтқанда, адамда мүдде және мақсат. Қажеттілік
өмірде болады, бірақ, ол жоқ ие және бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол өз
кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады. Табиғи қажеттілік тамақ ішу,
киім кию, баспана, т.б. ету, басқа адамдармен байланыс-қатынаста болу,
қоғамдық т.б адам сезініп түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол
мүддеге, ал, мүдде мақсатқа айналады. Мұның өзі терең көзқарасын
қалыптастыруын керек етеді.
Адам бір іс-әрекетінің, қызметтерінің бағыттарын белгілеп
отырады.Мүдделердің, мақсаттардың негізінде қажеттіліктері жатады. Осыған
орай мүдде, мақсат бір түрі–даму заңдарының негізгі түрі. Осыған орай тұлға
оны меңгеріп, өзінің ісінде, қызметінде пайдаланып отырады. Екінші жағынан,
қажеттілік тұлғаның өмірдегі белсендігін, жауапкершілігін арттырудың басты
адам жаңа бір әлеуметтік жағдайда өзінің мүдделерінөзгерте алмайтын халге
ұшыраса, онда ол өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын өзгертуге, яғни
бейімдеуге сүру сол адамның көзқарасының қалыптасуына көмектеседі, сөйтіп я
болмаса оны бәсеңдетуге жағдай туғызады.
Қажеттіліктің мүддеге айналуы, ал, қызметінің екі сатысы. Мұның әрқайсысы
іс-әрекеттің себебі ретінде сипатталады. Жеке адам мен қоғам арасындағы
әлеуметтік іске бақылау дегеніміз, оның ішінде құқықтық түрде де реттеу
арқылы әлеуметтік жүйені құрайтын ... ... ... ... қамтамасыз етеді және сол
жүйенің өздігінен басқарылу тәсілі болып
табылады.
Сол сияқты ... ... жеке дара адам мен ... ... ... ... қатынастарын
реттейтін құрал. Әлеуметтік бақылау
шеңберіндегі әлеуметтік қатынас дегеніміз, ... ... ... топтары,
бірлестіктер және т.б.) мен объектінің, жай ғана ... ... әр ... ... ...
өзара қарым-қатынасы.
Әлеуметтік бақылу-топтың, ұжымның, қоғамның тұрақтылығын, бірлігін
сақтайды.
Адамның іс-әрекеті деп, оның мұқтаждығы мен алдына ... ... ... ... ... ...
атап ... адамның мінез-құлқы деп, оның іс-
әрекетінің, ... ... ... ... Оның ... үш түрі бар:
1. Инстинктивті;
2. Қарапайым
3. Әлеуметтік;
Мінез құлықтың ... және ... түрі ... ... ерікті,
ерікті емес түріне жатады да, оның әлеуметтік мәні болмайды.
Әлеуметтік мінез-құлық әр түрлі болады:
1. Индивидуалды;
2. Ұжымдық-бұл ... ... ... және ... ... негізінде құрылған ұйымдасқан
топтың мінезі-құлықтары;
3. Бұқаралық- бұл бір типті, әрі ұйымдаспаған үлкен бұқара тобының мінез-
құлқы;
Әлеуметтік тәртіп белгілі бір ... ... ... ... ... Ал, ... нормаға сәйкес
келмесе, оны ... ... Бұл ... ... ... ... мінез-құлқының
әлеуметтануы зерттейді.
Құқық бұзушының тұлғалық ерекшеліктері
Социологиялық зерттеулер барысында заңды тыңдайтын азаматтардың
құқықтық мінез-құлығының ... мен ... ... ... ... деп танитын тұлғалардың
құқықтық сана ... ... ... құқық бұзушыны ... ... ... ... ... ... бар ...
деп таниды.
Девянтты мінез-құлықтың мәнін түсінудің басты шарты норма ұғымы
енеді. ... ... ... ... ... жеке адамның,
әлеуметтік топтың не қауымдардың рұқсат етілген ... ... ... ... құқықтық
заңдарда, мораль мен этикетте және т.б.
жатыр.
Девянтты мінез-құлықты кең мағынада және шағын мағынада қарастырады.
Тар ... ... ... ... ... яғни ... ... болып есептелмейтін ауытқулар
ретінде түсіндіріледі.
Кең мағынада алғанда девянтты ... ... ... ... ретінде түсініледі. Осылайша,
адамның өзін-өзі өлтіру-девиация,
ал біреуді өлтіру қылмыс ... ... ... ... ... ... қылмыстар деликвентті
мінез-құлық деген атқа ие болды. Бұл
екі мән де социологияда да, ... ... да ... ... ... саналы түрде жасалған-
жасалмағанына қарамастан,
құқыққа қарсы әрекет ... ... ... ... ... ... ұрлық, алаяқтық, тонау, пара,
құжаттарды
қолдан жасау, өртеу, өндірістік шпионаж және т.б. ... ... ... ... Бұл
сұраққа әр қаладағы ғалымдар,
соның ішінде социологтар мен заңгерлер де басын қатырды.
Идеологияның ... ... жеңе ... ... ... аймақтық,
жастық, кәсіптік, әлеуметтік-таптық т.б. нақты әр түрлі заңдылықтарды ашып
берді. Бүгінде мәселені ... ... ... ... кез
келген саналы мінез құлыққа басым болатынына, оның жеке тұлға құрылымындағы
биологиялық, элементтермен терең ... ... ... ... ... қылмыс, нашақорлық,
маскүнемдік,
жезөкшелік сияқты келеңсіз құбылыстарға әкелмеуі мүмкін емес.
ТМД елдерінде қылмысқа нарықтық қатынастарға өтуі және ... ... ...
феномендердің көрінісі әсер етеді.
Ұзақ жылдар бойы нашақорлық біздің елімізде тек ... ... ... ... ... қылмыс
ретінде қалыптасқанын ешкім жоққа шығара
алмайды.Ншақорлықтың жеке ... мен ... ... ... ... ... ... зерттеулер
нәтижелері нашақорлықтың көп
бөлігі бір ... ... ... ... ... өз ... ... қарайтындығын көрсетті:
сұралғандардың 12 проценті оның
өлтірітін күшін сезінсе, 66,5 проценті оған ... ... ... ... ... ... ...
соның ішінде маскүнемдікке қарсы шаралар да ... ... даму ... ... отырып,
бұл мінез-құлықтың ауытқуына
байланысты әр түрлі шаралар қолданады: медициналық, құқықтық және т.б.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 19 ... ... ... қарсы күрес
мәселелеріне арналған мәжілісінде сөйлеген сөзінде
көрсетілгендей, елде қылмыстың өсуін ... ... ... қол ... ... ... қылмыстық
әрекеттердің
шиеленісуіне қарсы іс-қимыл ... ... ... да тегеурінді
шаралар қабылдау қажеттігін көрсетеді.
Қазақстанда заңды ұрылар деген ұғым пайда болды, олар ... ... ... ... ...
... ... машинаны сату, жезөкшелік қалыпты құбылысқа
айналды.
Қылмыс бұзудың арта ... ... ... ... Практика
көрсеткендей, ауыр жағдайдағы бұзақылық, зорлау, басқа қылмыстардың
40проценті маскүнемдікке байланысты.
Девияцияның барлық ... ... ... ... және ... да ... ... да байланысты
болады.
Құқық бұзушылық- бұл қоғамдық өмір туғызып, оған өмірлік кикілжіңдер,
сәтсіздіктер, әлеуметтік драмалар мен ... ... ... ... ... Оны ... ... бір
де бір қоғам құрта
алмаған.
Социологиялық ... ... ... ... үш түрі ... ... ... тип;
2. Кездейсоқ қылмыскер;
3. Жағдайға байланысты қылмыскер;
Алғашқы екі типтің біріншісінде есейген рецидивистер, ал екіншісіне-ұзақ
уақыт бойы ... мен ... ... ... ... қылмыстық – құқықтық жауапкершілік
неғұрлым ... ... ... көрсетеді:
1. жазалауды қолдану сәті жақындаған сайын, оның мәні қарқындырақ;
2. субъекті жазадан құтылмайтындай болған сайын, жазалаудың ескерту ... ...
... ... ... оны ... көп нәрседен
айырылса, жоғарырақ болады;
4. презентивті себептердің табыстылығы ... ... ... сыйымдылығына байланысты
болады;
5. жазалаудың себепті әсерінің ... ... тиым ... ... ... сай, қалаулы және
қажетті деп есептеуіне
байланысты болады.
Соңында мінез-құлыққа бақылау ... ... мәні ... не ... ... ... ... Адам –
адамзат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден
өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ... ... – адам ... ... жеке ...
... – бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-
дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның екінші адамнан ... ... ...
адамның тек табиғи-биологиялық қасиеті ғана емес, ... ... ... тек қана ...
өмір ... ... тығыз
байланыс-қатынастар негізінде қалыптасқан адамдардың мәні.
Тұлға дегеніміз, жоғары шарықтап дамыған, жан-жақты терең жетілген
адам. Тұлға ұғымы адамның ... ... ... ... ... ... ... қасиеті емес. Ол
тек қана адамның әлеуметтік
орта жағдайында ғана пайда болады, яғни ол белгілі бір ... ... ... ... ...
... ол адам ... барлық қатынастарды,
тәжірибені, құнды бағалы нысандарды, бағыттарды өз ... ... ... ... ...
қоғамды одан әрі жетілдіріп, дамыта
отырып, өзі жаңа сана, қасиетке, яғни тұлғалыққа ие болады.
Әлеуметтік бақылау дегеніміз, оның ... ... ... де ... ... ... құрайтын
элементтердің өзара әрекетін реттеу
жолымен қамтамасыз етеді және сол ... ... ... тәсілі болып
табылады.
Әлеуметтік бақылау-топтың, ұжымның, қоғамның тұрақтылығын, бірлігін
сақтайды.
Социологтар құқық ... ... ... не ... ... құлығы бар тұлға деп таниды.
Тар мағынада ... ... ... ... яғни құқық бұзушылық болып есептелмейтін
ауытқулар
ретінде түсіндіріледі.
Кең мағынада алғанда ... ... ... қарсы барлық
формалар ретінде түсініледі. Осылайша, адамның өзін-өзі ... ... ... ...
болып есептеледі. Құқыққа қарсы әрекеттердің
жиынтығы немесе қылмыстар деликвентті мінез-құлық деген атқа ие ... ... мән
де ... да, ... социологясында да қолданылады. Маңызды
қылмыстардың барлығы саналы түрде ... ... ... ... ... ... ... мінез-құлыққа
жатады. Мұндай мінез-құлыққа ұрлық, алаяқтық, тонау, пара, құжаттарды
қолдан жасау, ... ... ... және т.б. ... ... ұғымының мәні, түсінігі
ІІ Негізгі бөлім
1. Тұлға туралы теориялар. Әлеуметтік статус және ... ... ... ... ... ...
бақылау
4.Құқық бұзушының тұлғалық ерекшеліктері
ІІІ Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер:
1. Әлеуметтану негіздері Ш.Қ.Қарабаев
Алматы,2007жыл
2. Әлеуметтану негіздері А.И.Икенов, А.Д.Жүсіпова Алматы,2004жыл
3. Социология Қ.Ж.Рахметов, ... З.Н. ... ...
Тұлға - әлеуметтік қатынастардың субъектісі және объектісі ретінде
ТҰЛҒА - ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІСІ ЖӘНЕ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Тұлға туралы теориялар. Әлеуметтік статус және әлеуметтік рөлдер
Адамның аса кұрделі табиғаты оның қоғамдағы әр түрлі байланыс-қатынастары
қазіргі әлеуметтануда адамға, оның тұлғалық түріне байланысты, алуан
түрлі модельдерді жасауға ықпал етті. Осылардың бірі – адамның бейнесіне
(образын) әлеуметтік рөлдердің жиынтығы ретінде қарау.
Мұны тұлғаның рөлдік тұжырымдамасы дейді. Бұл тұжырымдаманың мазмұны
мынадай: қоғамдағы әрбір адам ондағы алуан түрлі әлеуметтік топтарға
кіреді. Мысалы, отбасына, оқу тобына, достар компаниясына, өндіріс
ұйымына. Әрбір топтағы адамның белгілі бір орны, өзінің көзқарасы, бағыты
болады, яғни белгілі бір талап-тілектер қойылып, ол оны орындайды.
Сонымен, нақтылы жағдайда бір адам бірде әке немесе шеше, екінші жағдайда
осы адам дос, үшінші жағдайда бастық болады, яғни нақтылы адам әр
жағдайда әр түрлі рөлдерде қызмет атқарады.
Осындай қызметтердің маңызы, мәнді жақтары әлеуметтік рөл, әлеуметтік
статус ұғымдарын тудырады. Әлеуметтік рөл қоғамдағы адамдардың белгілі
бір алатын орнына, жағдайына, олардың басқалармен қарым-қатынастарына
байланысты және қабылдаған ережелерге сәйкес адамдардың атқаратын
қызметтері.
Басқаша айтқанда, әлеуметтік рөл дегеніміз, қоғамдағы адамдардың белігілі
бір қызметін атқарған жағдайда белгілі бір тәртіп нормаларын сақтауын
айтамыз. Ал, рөлдік жүйе дегеніміз, адамның қоғамдағы алатын орнына,
жағдайына, тұрмысына сәйкес істейтін қызметінің жиынтығы. Адамдардың
әлеуметтік рөлдері бойына сіңіріп, игеріп, меңгеруі тұлғаны
әлеуметтендіру процесінің бір бөлігі, оның қоғамға, топқа толық енуінің
негізгі қажетті шарты.
Әлеуметтік рөлдердің мысалы ретінде адамдардың мамандыққа байланысты
рөлін айтуға боладф. Әлеуметтік рөлдерді игеріп, меңгеруде адам
әлеуметтік тәртіп стандартын игеріп, меңгереді,өзін өзі бағалап,
бақылауды іске асырады. Сөйтсе де, адам өмірде бірнеше
байланыс-қатынастарға еніп, әр түрлі рөлдегі іс-қызметтерді орындауға
мәжбүр болады. Сондықтан адамға қойылатын талап-тілектер де қайшылықта
болады. Осылардың салдарынан адам сыртқы дүниемен байланысында, өзінің
тұтастығын, бүтіндігін, бір сөзбен айтқанда, мендігін сақтау үшін
белгілі бір шартты қажет етеді. Бұл оның өзімен өзінің болуын және әр
түрлі қызмет рөлдерін орындау үшін керек. Бұл тұрғыдан қарағанда тұлғаның
өзі осындай шарт ретінде болады.
Осы тетік өзі орталық қызмет атқарушы орган болып, өзінің мені
атқаратын қызметімен біріктіріледі, өзінің іс-әрекетіне адамгершілік баға
беріп, оны іске асырады, өзінің орнын тек қана бір әлеуметтік топтан
іздеп қоймай, сонымен қатар өмір сүрудің мақсатын білу үшін екінші бір
құбылыстардың мәнін, мақсатын білуге ұмтылады.
Сонымен, жан-жақты дамыған тұлға өзінің рөлдік мінез-құлқын белгілі бір
әлеуметтік ситуацияға байланысты пайдаланып оны бейімділік құралы ретінде
қолданады. Басқаша айтқанда, рөлдік мінез-құлық дегеніміз, индивидтің
(адамның) іс жүзіндегі мінез-құлқы.
Сонымен, жан-жақты дамыған тұлға белгілі бір әлеуметтік жағдайда
бейімделу құралы ретінде рөлдік мінез-құлықты пайдаланады. Рөлдік
мінез-құлықты рөлмен алмастыруға болмайды. Әлеуметтік рөлдің негізгі
компоненттері сатылы жүйе ретінде құрылады.
Рөлдік тұжырымдама Американың әлеуметтік психологиясында ХХ ғасырдың
30-шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері Кули Чарльз Хортон
(1864-1929ж.ж.), Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж.), т.б. Кули Ч.Х.
шағын кіші топтар теориясының негізін салушылардың бірі, оның
Зеркальное я, Человеческяая природа, Социальный порядок (1912ж.),
Социальная организация (1909ж.), Социальный процесс (1918ж.),
Социологическая теория, Социальное исследование (1930ж.) деген
еңбектері бар. Кулидің жалпы әлеуметтік теорияларының негізінде
әлеуметтік ұйым және сананың әлеуметтік процестерді қалыптастырудағы
шешуші рөлін мойындау жатыр.
Ал, Мидтің әлеуметтану теориясының пайда болу негізінде өткендегі болған
әрекет, оқиға (қысқаша акт) ұғымы жатыр. Бұл акт ұғымы әрекеттеуші
субъектінің шынайы өмірді қабылдаудағы ерекшелігін анықтайды. Мидтің
пікірінше, әрекет етуші субъект кең мағынада физикалық субъект, тірі
форма, әлеуметтік мен (я) ретінде қарастырылады. Объектілер ұғымының
мазмұны, Мидтің пікірінше, индивидтің өткендегі барлық ерекшелігімен
сипатталатын тәжірибесі. Осыған қарай объектілер индивид пен олардың
арасындағы қатынастарды бейнелейді.
Ч. Кули мен Дж. Мидтің бұл теориялары әлеуметтанудағы әр түрлі ағымдарға
кең тараған. Оның ішінде тұлғаның рөлдік тұжырымдамасын Т. Парсонс өзінің
әлеуметтік-функционалдық талдау теориясында көп қолданды.
Жалпы тұлғаның рөлдік теориясы тұлғаның бейімделу процесін көп дәріптей
отырып, оның белсенді, творчестволық жағын жоққа шығарады.
Ч. Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдармен алуан түрлі
қарым-қатынастар мен байланыстар негізінде болады деп тұжырымдады.
Осылардың негізінде адам өзінің айналадағы мен деген имджін жасайды. Ол
үш элементтен құрылады:
а) жұрт мені қалай қабылдайды;
ә) жұрт менің сыртқы түріме қалай әсер етеді;
б) мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін.
Бұл теория біздің қоғамдық пікірді қалай қабылдап, оған қалай жауап беру
керектігін түсіндіреді.
Джордж Герберт Мид тұлға өзінің менін қалай алға дамытатынын
түсіндіруде тіпті тереңдеп кетті. Кули сияқты Мид тұлға, яғни мен деген
ұғым әлеуметтік дамудың жемісі, ол өзі сияқты адамдармен әр түрлі
қарым-қатынас, байланыстар негізінде қалыптасады деп санайды.
Жас бала біреудің мінез-құлқының себебін түсіндіре алмайды. Тек қана
өзінің мінез-құлқын ойлау арқылы жас бала өмірде бірінші қадам жасайды.
өзін ойлауды үйренгеннен кейін ол басқа адам туралы ойлай алады, сол
рақылы өзінің менін сезіне бастайды.
Мидтің пікірінше, адамның тұлғаға айналу процесі үш түрлі сатыдан тұрады.
Бірінші иммитация. Бұл сатыда балалап үлкен адамдардың мінезіне
еліктейді, бірақ, оны түсінбейді. Кішкене бала үйдің еденін жумақшы
болып, өзінің ойыншық шаңсорғышымен бөлмеде жүреді.
Екінші, ойын сатысы. Бұл уақытта кішкене бала өзінің мінезін – белгілі
бір рөлді орындау арқылы көрсетеді. Ол дәрігер, өрт сөндіруші. Ойын
процесінде балалар бұл рөлдерді өздері істеп көрсетеді. Қуыршақтармен
ойнағанда жас балалар оларды еркелетіп немесе ұрсып, әке-шешелерінің
қылықтарын қайталайды. Сөйтіп балалар өз істерін ойлап жасайтын қабілетке
жете бастайды.
Үшінші саты – ұжымдық ойын. Мұнда балалар тек өздерін ғана ойлап
қоймайды, сонымен қатар басқалардың нені күтетінін тұ\үсіне бастайды.
Мысалы, футбол ойнап жүрген бала ойынның барлық ережелерін біледі. Бұны
команданың барлық ойыншылары да біледі. Балалардың футбол ойынының
тәртібін, ережелерін білу оларды адамдардың қоғамда өздерін қалай ұстау
тәртіптерін біліп, меңгеруіне бағыттайды.бұл тәртіп, ережелер қоғамда заң
және ережелер түрінде көрінетінін де түсініп, жақсы біледі.
Тұлға туралы рөлдік теорияда адамның әлеуметтік міне-құлқы негізінде екі
ұғыммен түсіндіріледі:
Олар: әлеуметтік статус және әлеуметтік рөл . Әлеуметтік рөл туралы
жоғарыда біраз айтылды. Енді бұларға толығырақ тоқталайық.
Мысалы, әрбір адам әлеуметік жүйеде бірнеше қызметтерді атқарады. Осыны
статус дейді. әрбір адамның бірнеше статусы болуы мүмкін, бірақ оның
жағдайын бір ғана статус анықтайды. Бұл жалғыз статус басты немесе
интегралды деп аталады. Ол басты немесе интегралды статус адамның қызметі
(лауазымы) арқылы белгіленеді. Мысалы, директор, профессор сияқты
әлеуметтік статус адамның сыртқы мінез-құлықы мен пішінінен (киімі,
сөйлеу мәнері) және басқа әлеуметтік мамандық белгілер ең алдымен адамның
алдына қойған өмірлік басты нысаналарынан, іс-әрекеттерінен,
мақсаттарынан, т.б. байқалады.
Әлеуметтанушылар статустардың екі түрін бөліп көрсетеді. Біреуі –
қоғамнан берілген (предписание), екіншісі адамның өз еңбегінің
нәтижесінде қол жеткізген (пробретенный) статус. Қоғамнан берілген статус
– тұлғаның этникалық шығу тегімен, туған жерімен, отбасымен байланысты.
Еңбегі арқылы қол жеткізген статус адамның қажырлы еңбек етуіне
байланысты. Мысалы, жазушы, ғалым, директор. Статсутың табиғи деген түрі
болады. Тұлғаның табиғи статусы адамның мәнді, тұрақты сипатты
белгілеріне байланысты (ер адам, әйел, бала, жасөспірім, қарт). Көбінесе,
қызметіне (лауазым) байланысты статус – тұлғаның базистік (яғни, негізгі)
статусы болып есептеледі. Ол ересек адамның интегралдық статусының негізі
болады. Бұл статусқа адамның әлеуметтік, экономикалық, өндірістік
салаларда қызметі , орны (мысалы, дәрігер, инженер, мұғалім, банкир)
жатады.
Қорыта айтқанда, қандай да бір қоғамда адамның әлеуметтік жүйедегі орны
бар. Ал, қоғамның адамға белгілі бір талап қоюы оның әлеуметтік рөлінің
мазмұнын, мәнін құрайды. Сонымен, әлеуметтік рөл дегеніміз, әлеуметтік
дүйеде белгілі бір статусы бар адамның орындайтын іс-әрекетінің жиынтығы.
Әрбір статус бірнеше рөлдерден құралады. Нақтылы статустан шыққан бірнеше
рөлдердің қосындысын рөлдер жиынтығы (набор) деп атайды. Әлеуметтік рөл
рөлдік тосу, күту, үміт ету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І. Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
1. Адам, индивид, тұлға, ұғымының түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ... .7
2. Тұлға туралы әлеуметтанулық теориялар мен
концепциялар ... .28
ІІ. Тұлғаның қалыптасу жолдары және әлеуметтендіру кезеңдері .
1. Тұлғаның қалыптауындағы әлеуметтік ортаның рөлі ... ... ... 37
2. Тұлғаны әлеуметтендіру кезеңіндегі жаңа әдіс - тәсілдер ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тұлға әлеуметтік қатнастардың субъектісі
ретінде қоғамдық ғылымдардың жүйесінде ерекше орын алады. Тұлға
әлеуметтануының объектісі ретінде тұлға, адам, индивид ұғымдары ғылыми
–теориялық жағынан негізделген. Тұлға ұғымының әлеуметтік мәні мен
түсінігі қоғамдық ғылымдар жүйесінде ортақ катеогория болып табылады. Тұлға
туралы теориялар зерттеу нысанының кең көлемді екенін көрсетеді. Тұлғаның
әлеуметтік статус - қоғам дамуының негізін құрайтын және әлеуметтік
ролдердің мәнін құрайды. Әлеуметтану ғылымында тұлғаның әлеуметтену процесі
адамзат өміріндегі негізгі мәселелердің бірі, мұнда адам дамуының барлық
қырлары толық қамтылатын білім, тәрбие, материалдық, рухани
қажеттіліктердің үрдісі қалыптасады. Тұлға - әлеуметтік қатнастардың
объектісі мен субъектісі зерттелетін әлеуметтік мәселе. Әлеуметтану ғылымы
тұлға мәселесін әлеуметтік зерттеулердің методологиясы негізінде талдау
жасайды.
Әлеуметтік іс әрекет пен күші қажеттігінен, мұң мұқтажынан, мүддесінен
, мақсатынан дамиды.Басқаша айтқанда, адамда мүдде және мақсат. Қажеттілік
өмірде болады, бірақ, ол жоқ ие және бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол өз
кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады. Табиғи қажеттілік тамақ ішу,
киім кию, баспана, т.б. ету, басқа адамдармен байланыс-қатынаста болу,
қоғамдық т.б адам сезініп түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол
мүддеге, ал, мүдде мақсатқа айналады. Мұның өзі терең көзқарасын
қалыптастыруын керек етеді.
Адам бір іс-әрекетінің, қызметтерінің бағыттарын белгілеп отырады.
Мүдделердің, мақсаттардың негізінде қажеттіліктері жатады. Осыған орай
мүдде, мақсат бір түрі–даму заңдарының негізгі түрі. Осыған орай тұлға оны
меңгеріп, өзінің ісінде, қызметінде пайдаланып отырады. Екінші жағынан,
қажеттілік тұлғаның өмірдегі белсендігін, жауапкершілігін арттырудың басты
адам жаңа бір әлеуметтік жағдайда өзінің мүдделерінөзгерте алмайтын халге
ұшыраса, онда ол өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын өзгертуге, яғни
бейімдеуге сүру сол адамның көзқарасының қалыптасуына көмектеседі, сөйтіп я
болмаса оны бәсеңдетуге жағдай туғызады.
Зерттеу мақсаты – тұлғаның дамуы, әлеуметтанулық теориялар және
методикалық тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу нысаны - тұлғаны социолгиялық тұрғыдан негіздеу
Зерттеу пәні - тұлғаның іс - әрекетін, әлеуметтенуін, әлеуметтік
зерттеулер жүргізуде қалыптасу ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының болжамы – тұлға іс - әрекеті барысында мінез –
құлықты қалыптастыратын негізгі шарттарды анықтай отырып, эксперименттік
зерттеулерді ұйымдастыру нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының оқу іс -
әрекетіндегі мінез – құлықтарының қалыптасуы туралы мәлімет алуға болады.
Тұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың: философия, социология, психология,
педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен шығармашылықтың, іс- әрекетінің
субъектісі ретінде қарастырса, психология оның психикалық қасиеттері мен
процестердің: мінез- құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығын
зерттейді.
Осы аталған және басқа ғылымдардың ғылыми мәліметтеріне сүйене отырып,
әлеуметтану ғылымы тұлғаны әлеуметтік өмірге белсенді түрде араласатын,
әлеуметтік қатнастардың субъектісі ретінде қарастырады. Тұлға -
әлеуметтанудың өзекті мәселелерінің бірі, өйткені қоғамда болып жатқан
әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол сияқты жекелеген адамдар мен
әлеуметтік топтардыңіс-әрекетінің себептерін, мәнін жеке тұлғаның мәнді
сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның
мінез – құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмірін түсінуге болады.
Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы
қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет,
т.б.) өзінің зерттеу пәніне жатқызады.
Тұлға әлеуметтік қатнастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. "Тұлға" дегеніміз кім. Бұл сұраққа жауап беру үшін "адам",
"индивид", "тұлға" деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты
біліп алуымыз керек. "Адам" деген - адамзат баласының жер бетіндегі басқа
биологиялық организдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
"Индивид" адам тегінің нақтылы өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл
әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің хиынтығы, яғыни бір
адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, "тұлға" дегеніміз, адамның тек
табиғи биологиялық қасиеті ғана емес, сол табиғаттан тысқары тұрған, тек
қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс – қатнастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс
адами қасиеті, яғыни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын
сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Индивид – жеке дара адам . Барлық
адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде
ғана нәтежие алады, себебі ол қоғамдық болмыс тәжірбиесін бойына сіңіреді.
Жаңа туған сәбидің ата анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті
болмайды.
Демек адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп швғуының негізі - өмір сүру ортасын өз
еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін , ол үшін еңбек құралдарын, оның ең
қарапайым түрлерінен бастап, бірте – бірте жетілдіру жолдарын меңгеру
қабілетінде болады. Анығында адамның өлшемі (кейбір кезде құрамы деп те
атайды)үш түрлі болады.
Биологиялық, өлшем – бұл адам организінің түр бейнесі мен құамының
басқаша айтқанда, организмнің құрлысын және формаларын зерттейді, оның
атқаратын , орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйкежүйесін, т.б.
қамтиды.
Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын
санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі, мысалы, құмарлығы, жек
көруі, сүю, мақтаныш, не қорлану, наразылық, ойлау т.б. адамның еркі мен
сипаты, темпераментін, тағы басқаны қамтиды.
Жеке тұлғаның мінез-құлқын қалыптастыруда барлық жұмыстардың маңызы
зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде
қарастырылған. Олар мектептегі бай рухани өмірді қалыптастыруға, оқу
пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс жүзінде қолдануға, оқу
пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық пайдалануға, дүниеге ғылыми
көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық қызығуын қалыптастырып, дамытады.
Адам әрекетінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде
бағытталып отыратыны анық. Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын
адам алдына бір мақсат қойып содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады.
Осындай мақсаттардың бірінде адамның оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс
- әрекеті барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның
ішінде адамның күрделі жеке даралығы – мінез – құлығы.
Мінез – құлық қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Оқу іс - әрекеті
барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі ретінде,
мінез – құлықты қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен ғалымдардың
теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп отыр.
Осыған орай жеке-жеке алып қарағанда бұл екі өлшемнің әрқайсысы адам ұғымын
тұтас тұлға ретінде ашып бере алмайды, өйткені биология мен психология
адамдарды жеке – жара зерттеп оларды тұлға ретінде көрсете алмайды.
Әлеуметтік өлшем – адамды тұлға, яғыни белгілі бір тип, бірнеше
адамның үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде қарайды. Тұлғаны жан-жақты
осылай қалыптастыратын оны қоршап тұрған орта, мұнда ол үнемі іс-
әрекет,қызмет атқарады, үнемі онымен тығыз байланыс, қатнаста болады.
Осыған сәйкес әрбір қоғам өзіне тән лайықты тұлғаны қалыптастырып отырады.
Әлеуметтануда тұлға негізгі екі тұрғыдан қарастырылады:
а) Тұлғаның қатнастар жүйесіне араласып, мұның бар жақсылықтарын
бойына сіңіріп, тұлға ретінде қалыптасуы;
б) Әлеуметтік қатнастардың және саналы іс-әрекеттердің субъектісі
ретінде тұлғаны қарастырады;
Адамның аса күрделі табиғаты оның қоғамдағы әртүрлі байланыс пен
қатнастардықазіргі әлеуметтануда адамға, оның тұлғалық түріне байланысты,
алуан түрлі модельдерді жасауға ықпал етеді. Мұны тұлғаның рөлдік
тұжырымдамасы дейді. Рөлдік тұжырымдама Американың әлеуметтік
психологиясында 20 ғасырдың 30-шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері
Кули Чарльз Хортон (1864-1929ж.ж.), Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж.),
т.б. Кули Ч.Х. "шағын кіші" топтар теориясының негізін салушылардың бірі,
"Зеркальное я", "Человеческая природа" и "Социольный порядок" (1902ж.),
Социольная организация"(1909ж.), "Социольный процесс" (1918 ж.),
"Социологическая теория", "Соцольное иследование" (1930ж.) деген еңбектері
бар. Кулидың жалпы әлеуметтік теорияларының негізінде әлеуметтік ұйым және
сананың әлеуметтік процестерін қалыптастыруды шешу рөлін мойындау жатыр.
Ал, Мидтің әлеуметтану теориясының пайда болуы негізінде өткендегі
болған әрекет, оқиға (қысқаша акт) ұғымы жатыр. Бұл акт ұғымы әрекеттенуші
субъектінің шынайы өмірін қабылдаудағы ерекшелігін анықтайды. Мидтің
пікірінше, әрекет етуші субъект кең мағынада физикалық "субъект", "тірі
форма", әлеуметтік "мән" ("я") ретінде қарастырылады.
Ч. Кули мен Дж. Мидтің бұл теориялары әлеуметтанудағы әр түрлі
ағымдарға кең тараған. Оның ішінде тұлғаның рөлдік тұжырымдамасын Т Парсонс
өзінің әлеуметтік – функционолдық талдау теориясында көп қолданды.
Ч. Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдармен алуан түрлі
қарым-қатнастар мен байланыстар негізінде болады деп тұжырымдайды.
Осылардың негізінде адам өзінің "айнадағы мен" деген имиджін жасайды. Ол үш
элементтен құралады:
а) Жұрт мені қалай қабылдайды;
ә) Жұрт менің сыртқы түріме қалайәсер етеді;
б)Мен жұрттың тигізетін ықпалына қалай жауап беремін.
Бұл теориялар біздің қоғамдық пікірді қалай қабылдап, оған қалай жауап беру
керектігін түсіндіреді.
Мидтің пікірінше, адамның тұлғаға айналу процесі үш түрлі сатыдан
құралады.
1) Иммитация. Бұл сатыда балалар үлкен адамдардың мінезіне еліктейді,
бірақ, оны түсінбейді. Кішкене бала үйдің еденін жумақшы болып, өзінің
ойыншық шаңсорғышымен бөлмеде жүреді.
2) Ойын сатысы. Бұл уақытта кішкене бала өзінің мінезін – белгілі бір рөлді
орындау арқылы көрсетеді. Ол дәрігер, өрт сөндіруші, т.б. Ойын процесінде
балалар бұл рөлдерді өздері істеп көрсетеді. Қуыршақтармен ойнағанда жас
балалар оларды еркелетіп немесе ұрсып, әке – шешенің қылықтарын қайталайды.
Сөйтіп балалар өз істерін ойлап жасайтын қабілетке жете бастады.
3) Ұжымдық ойын. Мұнда балалар тек өздерін ғана ойлап қоймайды, сонымен
қатар басқалардың нені күтетінін түсіне бастайды. Мысалы , фудбол ойнап
жүрген бала ойынның барлық ережелерін біледі. Бұны команданың барлық
ойыншылары да біледі. Балалардың фудбол ойынының тәртібін, ережелерін білу
оларды адамдардың қоғамға өздерін қалай ұстау тәртіптерін біліп, меңгеруіне
бағыттайды. Бұл тәртіп, ережелер қоғамда заң және ережелер түрінде
көрінетінін де түсініп, жақсы біледі.
Тұлға туралы рөлдік теорияда адамның әлеуметтік мінез-құлқы негізгі
екі ұғыммен түсіндіріледі: Олар: "әлеуметтік статус" және "әлеуметтік рөл".
І. Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
1.1 Адам, индивид, тұлға, ұғымының түсінігі мен мәні
Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы
агентіболыпсаналады. Тұлға дегеніміз кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін
адам,индивид, тұлға деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық
айырмашылықты біліп алуымыз керек. Адам – адамзат баласының жер бетіндегі
басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама
ұғым. Индивид – адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр
адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға дегеніміз адамның тек табиғи-
биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға – индивидтің табиғаттан тыс адами
қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Менің өмір сүруім, сенің өмір
сүруіңді және басқалардың өмір сүруін қажет ететін және керісінше де солай.
Индивид-жеке дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда
ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық
болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-анасынан
тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Ата-ананың, басқа
адамдардың қамқорлық көмегінсіз адам баласы жетіле алмаған болар еді.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру ортасын өз
еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек құралдарын, оның ең
қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолдарын меңгеру
қабілетінде болады. Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен қатынас,
байланыс жасауды, ойларын бір-біріне сөз арқылы жеткізуді үйренді. Бара-
бара адам еңбегі бүкіл материалдық және рухани мәдениет жүйесінің
субъектісі, яғни жасаушысы болып шықты. Осыларды еске ала отырып, адам
дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана алатын, әлеуметтік қатынастарға
түсетін, өзара байланыс жасауға толық қабілеті бар тіршілік иесі деп
анықтама беруге болады.
Адамның өлшемі үш түрлі болады: биологиялық, психологиялық,
әлеуметтік. Биологиялық өлшем – адам организмінің түр бейнесі мен
құрылымының, басқаша айтқанда, организмнің құрылысын және формаларын
зерттейді, оның атқаратын, орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйке
жүйесін қамтиды. Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп
жататын саналы және санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі
(құмарлығы, жек көру, не сүю, мақтаныш, не қорлану, күйініш), адамның еркі
мен сипатын, темпераментін қамтиды. Әлеуметтік өлшем – адамды тұлға, яғни
белгілі бір тип, бірнеше адамның үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде
қарайды.
Әлеуметтану тұлғаның идеалды типін, яғни оның қоғамның идеясына сәйкес
келетін немесе идеалды емес, яғни қоғамға сәйкес келмейтін типін, оның
идеалды типтен қандай ерекшелігі барын зерттейді. Әлеуметтануда тұлға
негізгі екі тұрғыдан қарастырылады:
1)Тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесіне араласып, мұның бар
жақсылықтарын бойына сіңіріп, тұлға ретінде қалыптасуын;
2)Әлеуметтік қатынастардың және саналы іс-әрекеттің субъектісі ретінде
тұлғаны қарастырады.
Дүние есігін ашқан, жаңа туған сәби әлі тұлға емес. Ол тек қана
индавид. Ол адам тегінің өкілі. Ол тұлға болу үшін негізгі екі шарт қажет:
Биологиялық, генетикалық дамудың алғы шарттары.
Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда мәдени орта болады, онымен жас
сәби бала әр уақытта байланыста, қатынаста болуы керек. Онсыз, яғни
әлеуметтік ортасыз сәби бала жан-жақты дами алмайды.
әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады Бұл беру үшін арасындағы мазмұндық айырмашылықты
біліп алуымыз керек. Адам – адамзат баласының жер ... ... ... ... ... ...
... ұғым.
Индивид – адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл ... ...
ғана тән ... ... ... яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға дегеніміз ... тек ... ... ғана ...
ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, ... ... ... ... ... ... Мұны ... әлеуметтік сипатының
бастамасы
деп атайды. Нақтылап ... ... – ... ... тыс адами
қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре ... ... өмір ... ... өмір ... басқалардың өмір
сүруін қажет ететін және керісінше де солай.
Индивид-жеке дара адам. Барлық адамға тән ... ... – ол тек ... өмір ... Ол
қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол ... ... ... ... Жаңа туған
сәбидің ата-анасынан
тәуелсіз өмір сүруге ... ... ... ... ... ... көмегінсіз адам баласы жетіле
алмаған болар еді.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру
ортасын өз ... ... ... ... ... ол үшін еңбек
құралдарын, оның ең ... ... ... ... ... ... ... болады. Тек еңбек
процесінде адамдар бір-
бірімен қатынас, байланыс жасауды, ойларын бір-біріне сөз арқылы ... ...
адам ... ... ... және ... ... субъектісі, яғни жасаушысы болып шықты.
Осыларды еске ала отырып,
адам дегеніміз, еңбек әрекетімен ... ... ... қатынастарға
түсетін, өзара байланыс жасауға ... ... бар ... иесі ... ... болады.
Адамның өлшемі үш түрлі болады: биологиялық, психологиялық, әлеуметтік.
Биологиялық ... – адам ... түр ... мен ... ... ... ... және формаларын
зерттейді, оның атқаратын,
орындайтын қызметін, шығу ... ми, ... ... ... өлшем – адамның ішкі жан
дүниесі, онда жүріп ... ... ... тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі
(құмарлығы, жек
көру, не сүю, ... не ... ... адамның еркі мен сипатын,
темпераментін қамтиды. Әлеуметтік ... – ... ... яғни ... ... ... адамның
үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде қарайды.
Әлеуметтану тұлғаның идеалды типін, яғни ... ... ... ... ... ... ... яғни
қоғамға сәйкес
келмейтін типін, оның идеалды типтен қандай ... ... ... ... ... екі
тұрғыдан қарастырылады:
1)Тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесіне араласып, ... ... ... ... тұлға
ретінде қалыптасуын;
2)Әлеуметтік қатынастардың және саналы іс-әрекеттің субъектісі ... ... сәби
әлі ... ... Ол тек қана ... Ол адам ... ... Ол
тұлға болу үшін негізгі екі шарт қажет:
1. Биологиялық, генетикалық дамудың алғы шарттары.
2. Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда ... орта ... жас сәби бала
әр ... ... ... ... керек. Онсыз,
яғни әлеуметтік ортасыз сәби бала ... дами ... ... ... Әлеуметтік статус
және әлеуметтік рөлдер
Адамның аса күрделі ... оның ... әр ... ... әлеуметтануда адамға, оның
тұлғалық түріне
байланысты, алуан ... ... ... ықпал етті. Осылардың бірі –
адамның бейнесіне әлеуметтік рөльдердің жиынтығы ретінде ... ... ... ...
... Бұл ... мағынасы мынадай:
қоғамдағы әрбір адам ондағы ... ... ... ... ... Әрбір
топтағы адамның белгілі бір орны, өзінің көзқарасы, бағыты ... ... бір ...
... ол оны ... ... қызметтердің
маңызды мәнді жақтары әлеуметтік роль, әлеуметтік статус ұғымдарын
тудырады. ... роль – ... ... белгілі бір алатын орнына,
жағдайына, олардың басқалармен қарым-қатынасына байланысты және ... ... ...
... ... Басқаша айтқанда,
әлеуметтік роль дегеніміз қоғамдағы адамдардың белгілі бір ... ... ... бір
... ... ... ... Ал, рольдік жүйе
дегеніміз адамның қоғамдағы алатын орнына, жағдайына, ... ... ... жиынтығы.
Адамдардың әлеуметтік рольдерді ... ... ... ... ... ... бір ... қоғамға,
топқа толық енуінің негізгі қажетті шарты.
Рольдік тұжырымдама Американың ... ... ХХ ... ... жылдары пайда болды. Оның
ірі өкілдері Кули ... ... ... Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж). Кули
шағын ... ... ... ... бірі, оның Человеческая природа,
Социальный ... ... ... ... (1909ж) ... ... ... қалыптасуы айналасындағы
адамдармен алуан түрлі қарым-
қатынастар мен байланыстар негізінде ... деп ... ... адам ... ... мен ...
имиджін жасайды. Ол үш
элементтен тұрады:
А) Жұрт мені ... ... Жұрт ... ... ... қалай әсер етеді;
В) Мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін;
Мидтің пікірінше , адамның тұлғаға айналу процесі үш сатыдан тұрады.
1) Иммитация. Бұл ... ... ... ... ... еліктейді,
бірақ оны түсінбейді.
2) Ойын сатысы. Бұл уақытта бала өзінің мінезін белгілі бір ... ... ... ...
ойын. Мұнда балалар тек өздерін ғана ... қана ... ... ... нені ... ... ...
адам әлеуметтік жүйеде бірнеше қызметтерді атқарады. Осыны
статус дейді. Әрбір ... ... ... ... мүмкін, бірақ оның
жағдайын бір ғана ... ... Бұл ... ... басты немесе
интегралды деп атайды. Ол адамның қызметі (лауазымы) арқылы ... ... екі ...
... ... Біреуі – қоғамнан
берілген, екіншісі – адамның өз еңбегінің нәтижесінде қол жеткізген статус.
Қоғамнан берілген статус – бұл ... ... шығу ... ... ... ... Еңбегі арқылы
қол жеткізген статус адамның
қажырлы ... ... ... ... ... да бір ... адамның әлеуметтік жүйедегі
орны бар. Ал, қоғамның адамға белгілі бір ... қоюы оның ... ... ... ... ...
... дегеніміз, жоғары шарықтап дамыған, жан-жақты терең жетілген адам.
Тұлға ұғымы адамның әлеуметтік дамуының сапалық көрсеткіші. Бұл ... ...
... ... Ол тек қана ... ... ... ғана пайда болады, яғни ол белгілі бір
топта, ... ... ... ... сөйтіп ол адам қоғамдағы барлық қатынастарды,
тәжірибені, құнды бағалы нысандарды, бағыттарды өз ... ... ... қолданады.
Сөйтіп қоғамды одан әрі ... ... өзі жаңа ... қасиетке, яғни тұлғалыққа ие
болады.
Тұлғаны одан әрі ... ... тек қана ... ... ... мен ... шеңберінде болуымен
шектелмейді. Тұлғаның
әлеуметтендіру оны өз бетімен еркін ... ... ... ... бағалы құндылықтарына,
нысандарына, бағыттарына,
және т.б. белсенді араласып, оларды терең игеруге, ... ... ... ... ...
игерудің нақтылы жолдары болады. Олар:
1. іс-әрекет, қызмет, бұған ойын, оқу, ... ету ... ... – қатынас, бұл-
адамдардың бір-бірімен ұдайы үздіксіз алуан ... ... ... ... етеді.
3. өзіндік сана-сезімді дамыту, бұған ми мен жүректің өз бетінше қызмет, іс-
әрекет етуі жатады.
Тұлғаны ... ... ... ... ... ... Тұлғаның қалыптасуы белсенді іс-әрекет, ...
және ... ... ... жасауда іске асады. Тұлға-
белгілі тарихи-мәдени ортада өмір ... ... ... және моральдық қасиеттері
бойына сіңірген, шынайы өмірді
тануға және өзгертуге бағытталған жасампаз ... ... ... ... ... өмір ... ...
сіңіріп, жан-жақты
жетілген адам.
Тұлғаның қалыптасуы оның белсенді іс-әрекеті мен ... ... ... ... ...
Әлеуметтік индивидке сырттан ... ... ... ... ... ... белсенді
араласуымен, өзінің қимылы мен мінез-құлқын ... ... сай, ... дұрыс жолға
салып, өзгертіп отыруы.
Соның арқасында адамда өз мінез-құлқын, іс-әрекетін, ... ... ... ... ...
бағалау, сөйтіп өзінің кім
екенін түсіну, өзін-өзі тану қабілеті ... ... ... аса маңыздысы оның өмірге
... ... ... көзқарасы ғылыми немесе ғылыми емес, т.б. болуы
мүмкін. Осыдан көзқарастың әлеуметтік жағына ... ... жеке ... ... ... ...
қозғалыстарға қыммет жасайтынын, қандай
топтар мен қозғалыстарға ... ... озық ... не кертартпаекенін
аңғаратын боламыз.
Адам тұлғаға айналуында екі үлкен кезеңнен ... ... ... ... ... ... ...
келгеннен кейінгі кезең.
Бірінші кезеңде жасөспірім бала ... ... ... ... бір ... ... жүйесін,
негізгі бағалы, құнды бағыттар мен нұсқауларды
игеріп, меңгереді. Ол бірнеше әлеуметтік рольдер атқарады.
Екінші кезеңде тұлғаның бүтін, біртұтас ... ... ... өмірлік құбылыстарға
байланысты бағыты қалыптасады. Осы
екінші кезеңде тұлға әлеуметтік сипатта ... оның ... ... ... ерекшелігі
басым көрінеді.
Тұлғаға айналудың бірінші кезеңі барлық адамдарда бар, бірақ, екінші
кезеңнің сипаты барлық адамдарда байқала бермейді. ... ... ... ... ... ...
... болып қала береді. Ал, кейбіреулер
тіпті жиырма бес жасында тұлғаға айналады.
Әрине, өкінішке орай, мұндайлар ... өте ... ... Жеке ... ... ... ...
әртүрлі оқу орындарының атқаратын
қызметі зор.
Тұлға-әлеуметтік қатынастардың объектісі және ... ... тек қана ... ...
жемісі ғана емес, сонымен
қатар әлеуметтік іс-әрекеттердің маңызды ... ... ... ... ... ... келетін іс-
әрекет, қимыл негізгі
идеалдық тип болып саналады. Ал саналы емес іс-әрекеттің ... ... ...
ауытқуға (девиацияға) әкеледі.
Тұлғаның әлеуметтік қызметі деп, адамның өмірді өзінше игеріп,
меңгеруіә мен ... ... ... ... ... ... субъект ретінде дамып, жетілдіруін
айтады.
Әлеуметтік іс әрекет пен күші қажеттігінен, мұң мұқтажынан, мүддесінен ,
мақсатынан дамиды.Басқаша айтқанда, адамда мүдде және мақсат. Қажеттілік
өмірде болады, бірақ, ол жоқ ие және бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол өз
кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады. Табиғи қажеттілік тамақ ішу,
киім кию, баспана, т.б. ету, басқа адамдармен байланыс-қатынаста болу,
қоғамдық т.б адам сезініп түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол
мүддеге, ал, мүдде мақсатқа айналады. Мұның өзі терең көзқарасын
қалыптастыруын керек етеді.
Адам бір іс-әрекетінің, қызметтерінің бағыттарын белгілеп
отырады.Мүдделердің, мақсаттардың негізінде қажеттіліктері жатады. Осыған
орай мүдде, мақсат бір түрі–даму заңдарының негізгі түрі. Осыған орай тұлға
оны меңгеріп, өзінің ісінде, қызметінде пайдаланып отырады. Екінші жағынан,
қажеттілік тұлғаның өмірдегі белсендігін, жауапкершілігін арттырудың басты
адам жаңа бір әлеуметтік жағдайда өзінің мүдделерінөзгерте алмайтын халге
ұшыраса, онда ол өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын өзгертуге, яғни
бейімдеуге сүру сол адамның көзқарасының қалыптасуына көмектеседі, сөйтіп я
болмаса оны бәсеңдетуге жағдай туғызады.
Қажеттіліктің мүддеге айналуы, ал, қызметінің екі сатысы. Мұның әрқайсысы
іс-әрекеттің себебі ретінде сипатталады. Жеке адам мен қоғам арасындағы
әлеуметтік іске бақылау дегеніміз, оның ішінде құқықтық түрде де реттеу
арқылы әлеуметтік жүйені құрайтын ... ... ... ... қамтамасыз етеді және сол
жүйенің өздігінен басқарылу тәсілі болып
табылады.
Сол сияқты ... ... жеке дара адам мен ... ... ... ... қатынастарын
реттейтін құрал. Әлеуметтік бақылау
шеңберіндегі әлеуметтік қатынас дегеніміз, ... ... ... топтары,
бірлестіктер және т.б.) мен объектінің, жай ғана ... ... әр ... ... ...
өзара қарым-қатынасы.
Әлеуметтік бақылу-топтың, ұжымның, қоғамның тұрақтылығын, бірлігін
сақтайды.
Адамның іс-әрекеті деп, оның мұқтаждығы мен алдына ... ... ... ... ... ...
атап ... адамның мінез-құлқы деп, оның іс-
әрекетінің, ... ... ... ... Оның ... үш түрі бар:
1. Инстинктивті;
2. Қарапайым
3. Әлеуметтік;
Мінез құлықтың ... және ... түрі ... ... ерікті,
ерікті емес түріне жатады да, оның әлеуметтік мәні болмайды.
Әлеуметтік мінез-құлық әр түрлі болады:
1. Индивидуалды;
2. Ұжымдық-бұл ... ... ... және ... ... негізінде құрылған ұйымдасқан
топтың мінезі-құлықтары;
3. Бұқаралық- бұл бір типті, әрі ұйымдаспаған үлкен бұқара тобының мінез-
құлқы;
Әлеуметтік тәртіп белгілі бір ... ... ... ... ... Ал, ... нормаға сәйкес
келмесе, оны ... ... Бұл ... ... ... ... мінез-құлқының
әлеуметтануы зерттейді.
Құқық бұзушының тұлғалық ерекшеліктері
Социологиялық зерттеулер барысында заңды тыңдайтын азаматтардың
құқықтық мінез-құлығының ... мен ... ... ... ... деп танитын тұлғалардың
құқықтық сана ... ... ... құқық бұзушыны ... ... ... ... ... ... бар ...
деп таниды.
Девянтты мінез-құлықтың мәнін түсінудің басты шарты норма ұғымы
енеді. ... ... ... ... ... жеке адамның,
әлеуметтік топтың не қауымдардың рұқсат етілген ... ... ... ... құқықтық
заңдарда, мораль мен этикетте және т.б.
жатыр.
Девянтты мінез-құлықты кең мағынада және шағын мағынада қарастырады.
Тар ... ... ... ... ... яғни ... ... болып есептелмейтін ауытқулар
ретінде түсіндіріледі.
Кең мағынада алғанда девянтты ... ... ... ... ретінде түсініледі. Осылайша,
адамның өзін-өзі өлтіру-девиация,
ал біреуді өлтіру қылмыс ... ... ... ... ... ... қылмыстар деликвентті
мінез-құлық деген атқа ие болды. Бұл
екі мән де социологияда да, ... ... да ... ... ... саналы түрде жасалған-
жасалмағанына қарамастан,
құқыққа қарсы әрекет ... ... ... ... ... ... ұрлық, алаяқтық, тонау, пара,
құжаттарды
қолдан жасау, өртеу, өндірістік шпионаж және т.б. ... ... ... ... Бұл
сұраққа әр қаладағы ғалымдар,
соның ішінде социологтар мен заңгерлер де басын қатырды.
Идеологияның ... ... жеңе ... ... ... аймақтық,
жастық, кәсіптік, әлеуметтік-таптық т.б. нақты әр түрлі заңдылықтарды ашып
берді. Бүгінде мәселені ... ... ... ... кез
келген саналы мінез құлыққа басым болатынына, оның жеке тұлға құрылымындағы
биологиялық, элементтермен терең ... ... ... ... ... қылмыс, нашақорлық,
маскүнемдік,
жезөкшелік сияқты келеңсіз құбылыстарға әкелмеуі мүмкін емес.
ТМД елдерінде қылмысқа нарықтық қатынастарға өтуі және ... ... ...
феномендердің көрінісі әсер етеді.
Ұзақ жылдар бойы нашақорлық біздің елімізде тек ... ... ... ... ... қылмыс
ретінде қалыптасқанын ешкім жоққа шығара
алмайды.Ншақорлықтың жеке ... мен ... ... ... ... ... ... зерттеулер
нәтижелері нашақорлықтың көп
бөлігі бір ... ... ... ... ... өз ... ... қарайтындығын көрсетті:
сұралғандардың 12 проценті оның
өлтірітін күшін сезінсе, 66,5 проценті оған ... ... ... ... ... ... ...
соның ішінде маскүнемдікке қарсы шаралар да ... ... даму ... ... отырып,
бұл мінез-құлықтың ауытқуына
байланысты әр түрлі шаралар қолданады: медициналық, құқықтық және т.б.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 19 ... ... ... қарсы күрес
мәселелеріне арналған мәжілісінде сөйлеген сөзінде
көрсетілгендей, елде қылмыстың өсуін ... ... ... қол ... ... ... қылмыстық
әрекеттердің
шиеленісуіне қарсы іс-қимыл ... ... ... да тегеурінді
шаралар қабылдау қажеттігін көрсетеді.
Қазақстанда заңды ұрылар деген ұғым пайда болды, олар ... ... ... ... ...
... ... машинаны сату, жезөкшелік қалыпты құбылысқа
айналды.
Қылмыс бұзудың арта ... ... ... ... Практика
көрсеткендей, ауыр жағдайдағы бұзақылық, зорлау, басқа қылмыстардың
40проценті маскүнемдікке байланысты.
Девияцияның барлық ... ... ... ... және ... да ... ... да байланысты
болады.
Құқық бұзушылық- бұл қоғамдық өмір туғызып, оған өмірлік кикілжіңдер,
сәтсіздіктер, әлеуметтік драмалар мен ... ... ... ... ... Оны ... ... бір
де бір қоғам құрта
алмаған.
Социологиялық ... ... ... ... үш түрі ... ... ... тип;
2. Кездейсоқ қылмыскер;
3. Жағдайға байланысты қылмыскер;
Алғашқы екі типтің біріншісінде есейген рецидивистер, ал екіншісіне-ұзақ
уақыт бойы ... мен ... ... ... ... қылмыстық – құқықтық жауапкершілік
неғұрлым ... ... ... көрсетеді:
1. жазалауды қолдану сәті жақындаған сайын, оның мәні қарқындырақ;
2. субъекті жазадан құтылмайтындай болған сайын, жазалаудың ескерту ... ...
... ... ... оны ... көп нәрседен
айырылса, жоғарырақ болады;
4. презентивті себептердің табыстылығы ... ... ... сыйымдылығына байланысты
болады;
5. жазалаудың себепті әсерінің ... ... тиым ... ... ... сай, қалаулы және
қажетті деп есептеуіне
байланысты болады.
Соңында мінез-құлыққа бақылау ... ... мәні ... не ... ... ... ... Адам –
адамзат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден
өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ... ... – адам ... ... жеке ...
... – бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-
дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның екінші адамнан ... ... ...
адамның тек табиғи-биологиялық қасиеті ғана емес, ... ... ... тек қана ...
өмір ... ... тығыз
байланыс-қатынастар негізінде қалыптасқан адамдардың мәні.
Тұлға дегеніміз, жоғары шарықтап дамыған, жан-жақты терең жетілген
адам. Тұлға ұғымы адамның ... ... ... ... ... ... ... қасиеті емес. Ол
тек қана адамның әлеуметтік
орта жағдайында ғана пайда болады, яғни ол белгілі бір ... ... ... ... ...
... ол адам ... барлық қатынастарды,
тәжірибені, құнды бағалы нысандарды, бағыттарды өз ... ... ... ... ...
қоғамды одан әрі жетілдіріп, дамыта
отырып, өзі жаңа сана, қасиетке, яғни тұлғалыққа ие болады.
Әлеуметтік бақылау дегеніміз, оның ... ... ... де ... ... ... құрайтын
элементтердің өзара әрекетін реттеу
жолымен қамтамасыз етеді және сол ... ... ... тәсілі болып
табылады.
Әлеуметтік бақылау-топтың, ұжымның, қоғамның тұрақтылығын, бірлігін
сақтайды.
Социологтар құқық ... ... ... не ... ... құлығы бар тұлға деп таниды.
Тар мағынада ... ... ... ... яғни құқық бұзушылық болып есептелмейтін
ауытқулар
ретінде түсіндіріледі.
Кең мағынада алғанда ... ... ... қарсы барлық
формалар ретінде түсініледі. Осылайша, адамның өзін-өзі ... ... ... ...
болып есептеледі. Құқыққа қарсы әрекеттердің
жиынтығы немесе қылмыстар деликвентті мінез-құлық деген атқа ие ... ... мән
де ... да, ... социологясында да қолданылады. Маңызды
қылмыстардың барлығы саналы түрде ... ... ... ... ... ... ... мінез-құлыққа
жатады. Мұндай мінез-құлыққа ұрлық, алаяқтық, тонау, пара, құжаттарды
қолдан жасау, ... ... ... және т.б. ... ... ұғымының мәні, түсінігі
ІІ Негізгі бөлім
1. Тұлға туралы теориялар. Әлеуметтік статус және ... ... ... ... ... ...
бақылау
4.Құқық бұзушының тұлғалық ерекшеліктері
ІІІ Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер:
1. Әлеуметтану негіздері Ш.Қ.Қарабаев
Алматы,2007жыл
2. Әлеуметтану негіздері А.И.Икенов, А.Д.Жүсіпова Алматы,2004жыл
3. Социология Қ.Ж.Рахметов, ... З.Н. ... ...
Тұлға - әлеуметтік қатынастардың субъектісі және объектісі ретінде
ТҰЛҒА - ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІСІ ЖӘНЕ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Тұлға туралы теориялар. Әлеуметтік статус және әлеуметтік рөлдер
Адамның аса кұрделі табиғаты оның қоғамдағы әр түрлі байланыс-қатынастары
қазіргі әлеуметтануда адамға, оның тұлғалық түріне байланысты, алуан
түрлі модельдерді жасауға ықпал етті. Осылардың бірі – адамның бейнесіне
(образын) әлеуметтік рөлдердің жиынтығы ретінде қарау.
Мұны тұлғаның рөлдік тұжырымдамасы дейді. Бұл тұжырымдаманың мазмұны
мынадай: қоғамдағы әрбір адам ондағы алуан түрлі әлеуметтік топтарға
кіреді. Мысалы, отбасына, оқу тобына, достар компаниясына, өндіріс
ұйымына. Әрбір топтағы адамның белгілі бір орны, өзінің көзқарасы, бағыты
болады, яғни белгілі бір талап-тілектер қойылып, ол оны орындайды.
Сонымен, нақтылы жағдайда бір адам бірде әке немесе шеше, екінші жағдайда
осы адам дос, үшінші жағдайда бастық болады, яғни нақтылы адам әр
жағдайда әр түрлі рөлдерде қызмет атқарады.
Осындай қызметтердің маңызы, мәнді жақтары әлеуметтік рөл, әлеуметтік
статус ұғымдарын тудырады. Әлеуметтік рөл қоғамдағы адамдардың белгілі
бір алатын орнына, жағдайына, олардың басқалармен қарым-қатынастарына
байланысты және қабылдаған ережелерге сәйкес адамдардың атқаратын
қызметтері.
Басқаша айтқанда, әлеуметтік рөл дегеніміз, қоғамдағы адамдардың белігілі
бір қызметін атқарған жағдайда белгілі бір тәртіп нормаларын сақтауын
айтамыз. Ал, рөлдік жүйе дегеніміз, адамның қоғамдағы алатын орнына,
жағдайына, тұрмысына сәйкес істейтін қызметінің жиынтығы. Адамдардың
әлеуметтік рөлдері бойына сіңіріп, игеріп, меңгеруі тұлғаны
әлеуметтендіру процесінің бір бөлігі, оның қоғамға, топқа толық енуінің
негізгі қажетті шарты.
Әлеуметтік рөлдердің мысалы ретінде адамдардың мамандыққа байланысты
рөлін айтуға боладф. Әлеуметтік рөлдерді игеріп, меңгеруде адам
әлеуметтік тәртіп стандартын игеріп, меңгереді,өзін өзі бағалап,
бақылауды іске асырады. Сөйтсе де, адам өмірде бірнеше
байланыс-қатынастарға еніп, әр түрлі рөлдегі іс-қызметтерді орындауға
мәжбүр болады. Сондықтан адамға қойылатын талап-тілектер де қайшылықта
болады. Осылардың салдарынан адам сыртқы дүниемен байланысында, өзінің
тұтастығын, бүтіндігін, бір сөзбен айтқанда, мендігін сақтау үшін
белгілі бір шартты қажет етеді. Бұл оның өзімен өзінің болуын және әр
түрлі қызмет рөлдерін орындау үшін керек. Бұл тұрғыдан қарағанда тұлғаның
өзі осындай шарт ретінде болады.
Осы тетік өзі орталық қызмет атқарушы орган болып, өзінің мені
атқаратын қызметімен біріктіріледі, өзінің іс-әрекетіне адамгершілік баға
беріп, оны іске асырады, өзінің орнын тек қана бір әлеуметтік топтан
іздеп қоймай, сонымен қатар өмір сүрудің мақсатын білу үшін екінші бір
құбылыстардың мәнін, мақсатын білуге ұмтылады.
Сонымен, жан-жақты дамыған тұлға өзінің рөлдік мінез-құлқын белгілі бір
әлеуметтік ситуацияға байланысты пайдаланып оны бейімділік құралы ретінде
қолданады. Басқаша айтқанда, рөлдік мінез-құлық дегеніміз, индивидтің
(адамның) іс жүзіндегі мінез-құлқы.
Сонымен, жан-жақты дамыған тұлға белгілі бір әлеуметтік жағдайда
бейімделу құралы ретінде рөлдік мінез-құлықты пайдаланады. Рөлдік
мінез-құлықты рөлмен алмастыруға болмайды. Әлеуметтік рөлдің негізгі
компоненттері сатылы жүйе ретінде құрылады.
Рөлдік тұжырымдама Американың әлеуметтік психологиясында ХХ ғасырдың
30-шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері Кули Чарльз Хортон
(1864-1929ж.ж.), Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж.), т.б. Кули Ч.Х.
шағын кіші топтар теориясының негізін салушылардың бірі, оның
Зеркальное я, Человеческяая природа, Социальный порядок (1912ж.),
Социальная организация (1909ж.), Социальный процесс (1918ж.),
Социологическая теория, Социальное исследование (1930ж.) деген
еңбектері бар. Кулидің жалпы әлеуметтік теорияларының негізінде
әлеуметтік ұйым және сананың әлеуметтік процестерді қалыптастырудағы
шешуші рөлін мойындау жатыр.
Ал, Мидтің әлеуметтану теориясының пайда болу негізінде өткендегі болған
әрекет, оқиға (қысқаша акт) ұғымы жатыр. Бұл акт ұғымы әрекеттеуші
субъектінің шынайы өмірді қабылдаудағы ерекшелігін анықтайды. Мидтің
пікірінше, әрекет етуші субъект кең мағынада физикалық субъект, тірі
форма, әлеуметтік мен (я) ретінде қарастырылады. Объектілер ұғымының
мазмұны, Мидтің пікірінше, индивидтің өткендегі барлық ерекшелігімен
сипатталатын тәжірибесі. Осыған қарай объектілер индивид пен олардың
арасындағы қатынастарды бейнелейді.
Ч. Кули мен Дж. Мидтің бұл теориялары әлеуметтанудағы әр түрлі ағымдарға
кең тараған. Оның ішінде тұлғаның рөлдік тұжырымдамасын Т. Парсонс өзінің
әлеуметтік-функционалдық талдау теориясында көп қолданды.
Жалпы тұлғаның рөлдік теориясы тұлғаның бейімделу процесін көп дәріптей
отырып, оның белсенді, творчестволық жағын жоққа шығарады.
Ч. Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдармен алуан түрлі
қарым-қатынастар мен байланыстар негізінде болады деп тұжырымдады.
Осылардың негізінде адам өзінің айналадағы мен деген имджін жасайды. Ол
үш элементтен құрылады:
а) жұрт мені қалай қабылдайды;
ә) жұрт менің сыртқы түріме қалай әсер етеді;
б) мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін.
Бұл теория біздің қоғамдық пікірді қалай қабылдап, оған қалай жауап беру
керектігін түсіндіреді.
Джордж Герберт Мид тұлға өзінің менін қалай алға дамытатынын
түсіндіруде тіпті тереңдеп кетті. Кули сияқты Мид тұлға, яғни мен деген
ұғым әлеуметтік дамудың жемісі, ол өзі сияқты адамдармен әр түрлі
қарым-қатынас, байланыстар негізінде қалыптасады деп санайды.
Жас бала біреудің мінез-құлқының себебін түсіндіре алмайды. Тек қана
өзінің мінез-құлқын ойлау арқылы жас бала өмірде бірінші қадам жасайды.
өзін ойлауды үйренгеннен кейін ол басқа адам туралы ойлай алады, сол
рақылы өзінің менін сезіне бастайды.
Мидтің пікірінше, адамның тұлғаға айналу процесі үш түрлі сатыдан тұрады.
Бірінші иммитация. Бұл сатыда балалап үлкен адамдардың мінезіне
еліктейді, бірақ, оны түсінбейді. Кішкене бала үйдің еденін жумақшы
болып, өзінің ойыншық шаңсорғышымен бөлмеде жүреді.
Екінші, ойын сатысы. Бұл уақытта кішкене бала өзінің мінезін – белгілі
бір рөлді орындау арқылы көрсетеді. Ол дәрігер, өрт сөндіруші. Ойын
процесінде балалар бұл рөлдерді өздері істеп көрсетеді. Қуыршақтармен
ойнағанда жас балалар оларды еркелетіп немесе ұрсып, әке-шешелерінің
қылықтарын қайталайды. Сөйтіп балалар өз істерін ойлап жасайтын қабілетке
жете бастайды.
Үшінші саты – ұжымдық ойын. Мұнда балалар тек өздерін ғана ойлап
қоймайды, сонымен қатар басқалардың нені күтетінін тұ\үсіне бастайды.
Мысалы, футбол ойнап жүрген бала ойынның барлық ережелерін біледі. Бұны
команданың барлық ойыншылары да біледі. Балалардың футбол ойынының
тәртібін, ережелерін білу оларды адамдардың қоғамда өздерін қалай ұстау
тәртіптерін біліп, меңгеруіне бағыттайды.бұл тәртіп, ережелер қоғамда заң
және ережелер түрінде көрінетінін де түсініп, жақсы біледі.
Тұлға туралы рөлдік теорияда адамның әлеуметтік міне-құлқы негізінде екі
ұғыммен түсіндіріледі:
Олар: әлеуметтік статус және әлеуметтік рөл . Әлеуметтік рөл туралы
жоғарыда біраз айтылды. Енді бұларға толығырақ тоқталайық.
Мысалы, әрбір адам әлеуметік жүйеде бірнеше қызметтерді атқарады. Осыны
статус дейді. әрбір адамның бірнеше статусы болуы мүмкін, бірақ оның
жағдайын бір ғана статус анықтайды. Бұл жалғыз статус басты немесе
интегралды деп аталады. Ол басты немесе интегралды статус адамның қызметі
(лауазымы) арқылы белгіленеді. Мысалы, директор, профессор сияқты
әлеуметтік статус адамның сыртқы мінез-құлықы мен пішінінен (киімі,
сөйлеу мәнері) және басқа әлеуметтік мамандық белгілер ең алдымен адамның
алдына қойған өмірлік басты нысаналарынан, іс-әрекеттерінен,
мақсаттарынан, т.б. байқалады.
Әлеуметтанушылар статустардың екі түрін бөліп көрсетеді. Біреуі –
қоғамнан берілген (предписание), екіншісі адамның өз еңбегінің
нәтижесінде қол жеткізген (пробретенный) статус. Қоғамнан берілген статус
– тұлғаның этникалық шығу тегімен, туған жерімен, отбасымен байланысты.
Еңбегі арқылы қол жеткізген статус адамның қажырлы еңбек етуіне
байланысты. Мысалы, жазушы, ғалым, директор. Статсутың табиғи деген түрі
болады. Тұлғаның табиғи статусы адамның мәнді, тұрақты сипатты
белгілеріне байланысты (ер адам, әйел, бала, жасөспірім, қарт). Көбінесе,
қызметіне (лауазым) байланысты статус – тұлғаның базистік (яғни, негізгі)
статусы болып есептеледі. Ол ересек адамның интегралдық статусының негізі
болады. Бұл статусқа адамның әлеуметтік, экономикалық, өндірістік
салаларда қызметі , орны (мысалы, дәрігер, инженер, мұғалім, банкир)
жатады.
Қорыта айтқанда, қандай да бір қоғамда адамның әлеуметтік жүйедегі орны
бар. Ал, қоғамның адамға белгілі бір талап қоюы оның әлеуметтік рөлінің
мазмұнын, мәнін құрайды. Сонымен, әлеуметтік рөл дегеніміз, әлеуметтік
дүйеде белгілі бір статусы бар адамның орындайтын іс-әрекетінің жиынтығы.
Әрбір статус бірнеше рөлдерден құралады. Нақтылы статустан шыққан бірнеше
рөлдердің қосындысын рөлдер жиынтығы (набор) деп атайды. Әлеуметтік рөл
рөлдік тосу, күту, үміт ету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz