Білім беру, білім беру мақсаты, білім беру мазмұны ұғымдарын тұжырымдамалық тұғырлар тұрғысынан қарастыру
Дәрістер мазмұны
1-дәріс: Тұлғаның дамуына арналған білім беру пәнінің мазмұны, мақсаты
және міндеттері. Білім беру – қоғамдық құбылыс және педагогикалық феномен.
Білім беру, білім беру мақсаты, білім беру мазмұны ұғымдарын
тұжырымдамалық тұғырлар тұрғысынан қарастыру.
1.1. Тұлғаның дамуына арналған білім беру пәнінің мазмұны, мақсаты және
міндеттері.
Курстың мазмұны студенттерді тұлғаны жеке тұлғалық дамытудың теориясын,
әдістемесін және технологиясын меңгеруге даярлау.
Курстың мақсаты: студенттерді мектепке дейінгі, мектеп жасындағы, жеткіншек
жастағы балаларға психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету саласында
педагогикалық қызмет жасауға даярлау; жеке тұлғаның дамуы мен
тәрбиеленуінің жасына және жеке ерекшеліктері туралы білім жүйесін
меңгерту; олардың дамуы мен тәрбиеленуінің есепке алу біліктілігін
қалыптастыру; балалар мен жасөспірімдердің жеке және жас ерекшеліктерін
ескере отырып, білім беру және тәрбиелеу ортасының субъектілерінің
бірлескен әрекеті мен өзара әрекеттесуін ұйымдастыруға даяплығы мен
қабілетін қалыптастыру.
Курстың міндеттері:
-студенттерді әртүрлі жастағы балаларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту жайлы
түрлі теориялар, мектепке дейінгі, мектеп жасындағы, жеткіншек жастағы
балалар үшін негізгі білім беру бағдарламалары туралы білімдермен
қаруландыру;
-ойын және оқу әрекетінде балалардың дамуы мәселелері бойынша білім беру
мекемелері педагогтарымен және басқа да мамандармен тиімді өзара әрекеттесе
алуға үйрету;
-балалардың психикалық дамуы мәселелері бойынша педагогтар мен ата-
аналарды психологиялық тұрғыдан оқытуға даярлау;
- студенттерді әлеуметтік қолдау мен көмек көсету ббаағдарламасын жасау,
ұсынылған диагностикалық және түзетушілік-дамытушылық міндеттерді шешуге,
дамуында ауытқушылықтар бар балалардың түрлі типтерімен олардың жасына және
жеке ерекшеліктеріне сай жеке және бірлескен әрекет ұйымдастыруға мүмкіндік
беретін әдістер мен технологияларды қолдану біліктілігімен қаруландыру;
Студенттердің негізгі құзіреттіліктері:
Курс барысында студенттер
білуі тиіс:
• жеке тұлғаның мәнді сипаттамасы, тұлғаның даму ерекшеліктері, тұлға
дамуының қозғаушы күштері, тұлғаның психикалық дамуының негізгі
бағыттары мен үрдістері туралы;
• адами әрекеттің мәні, адамның әрекет субъектісі ретіндегі мәселелері,
қимылдар мен әрекеттің психологиялық ерекшеліктері, адам әрекетінің
түрткілері, түрлері туралы.
игеруі керек:
• ақпаратты, педагогикалық байқаулар мен диагностика нәтижелерін
жинастыру мен алғашқы өңдеуді;
• бала туралы құжатты оның мәселелерін білім беру мекемелерінің
психологиялық-медициналық-педагогик алық консилиумында талқылау үшін
жинастыру және дайындай алуды;
• білім алушылардың қызығушылықтарын, қиындықтарын, мінез-құлқындағы
қақтығыстар мен ауытқуларды анықтай алуды.
қалыптасатын дағдылар:
-организовать индивидуальную и совместную учебную деятельность
обучающихся, основанную на применении развивающих образовательных программ.
• балалар дамуының жас ерекшеліктеріне сай олардың бірлескен және жеке
әрекеттерін ұйымдастыру, түрлі жастағы балалар әрекетінің өнімді
түрлерін ұйымдастыру;
• білім алушылардың білім алу траекторясын құру және өзгерту, өзінің
кәсіби әрекетінің тәсілдері мен нәтижелерін құру және өзгерту;
• білім беру, сауықтыру және дамыту-түзету бағдарламаларының кәсіби
міндеттерін іске асыру;
• білім алушылардың дамытушы білім беру бағдарламаларына сүйенген жеке
және бірлескен әрекет ұйымдастыру.
1.2. Білім беру – қоғамдық құбылыс және педагогикалық феномен.
Педагогикалық жүйені айқындайтын негізгі компоненттердің бірі - білім
берудегі мақсат. Ол қоғамның қажеті мен талабына, әлеуметтік жағдайына
үйлесімді саясатына байланысты. Ал педагогикалық жүйені құрудың мақсатын
белгілеу дидактикалық- психологиялық талаптар негізінде айқындалады.
Дидактика тарихын зерттеуші ғалымдардың оқыту мақсаты жөніндегі
пайымдауларын негізге алғанда бұл саладағы пікірлерді екі топқа бөліп
қараған жөн. Бірінші топтағылар оқытудағы мақсат - тұлғаның ақыл-ойын,
есін, қабілетін дамыту деген түсінікті ұстанады. Сол себепті педагогика
ғылымында бұларды Формалдық білім берушілер деп атайды. Ал екінші
топтағылардың ұстанымы - білім берудін мақсаты ғылым негіздерін меңгертіп,
өмір үшін кажетті де нақты түсінік қалыптастыру деп түсіндіреді. Осы
орайдан бұларды “білім берудегі материалистік” көзқарастағылар деп атайды.
Қазіргі дидактикада түлғаның дамуы білім негіздерін меңгеруге тәуелді
деген ұстанымды тұтынады. Сондықтан да білім негіздерін меңгеруде жалпы
білімдік мақсатты айқындайтын міндеттерді былайша белгілейді:
Оқушыға жүйелі түрде білім беруде табиғат, қоғам, техника, мәдениет туралы
білімдендіріп, шәкірттің алған білімін тиісті деңгейде өмірге үйлесімді
ілгері дамытуға бейімдеуді қамтамасыз ету;
Оқушының қызығушылығын, қабілетін, ақыл-ойын, зейінін, қиялын, есін,
сезімін, ерік қасиеттерін, таным-түсінігін және практикалық іскерлігін
дамыту; негізгі де басты бағдар орта оқу орнын бітіруші өзін-өзі
жетілдіріп, білімдік таным қабілетін, ойлана білу деңгейін өрістетіп
дамыту;
Ғылыми көзқарасын, имандылық, адамгершілік, эстетикалық т.б. сапалық
қасиеттерін қалыптастыру;
Өзін-өзі білімдендіру қабілетін қалыптастырумен қатар, өзін-өзі үздіксіз
жетілдіруге деген қажеттілікті өрістете түсу керек, өйткені дамудағы көз
ілеспейтін жылдамдық, заман талабы тоқтаусыз өркендеуді қажет ететіндіктен
әр тұлғаның үнемі оқып ізденуін талап етсе, оларды сол деңгейде болуға
баулу негізгі шартқа айналғандығын әмісе ескеру;
• Өндірістің негізгі түрлері мен ондағы атқарылатын еңбекті ұйымдастырып,
басқару жүйесі жөнінде білім беру және техникалық құрылымдарды пайдалана
алу жолдары туралы тиянақты түсінік қалыптастыру жағын қадағалау керек.
Білімнің мазмұны. Білім берудегі мемлекеттік стандарт.
Қазіргі кезеңдегі білімнің мазмұнын айқындауға қойылатын басты
бағдарлардың бірі - мемлекеттік стандарт, былайша айтқанда, мемлекеттік
жұйедегі бірыңғай норма мен талапты жүзеге асыру міндетін шешу. Кеңестік
кезеңдегі орта мектептер біртекті, бірыңғай жүйеде болды да, жоғарыдан
жасалған оқу жоспары мен пән бағдарламалары негізінде оқылатын. Онда
аймақтық жергілікті ерекшеліктер мен оқушыньщ тұлғалық өзгешеліктеріне мән
берілмей эмпирикалық жүйе жүзеге асырылатын. ТМД (тәуелсіз мемлекеттер
достастығы) құрамында болған елдер 1996 жылдан бастап Білім беру туралы
заң жобаларын қабылдап, онда мемлекеттік стандарт мәселесін жүзеге асыру
міндеттері белгіленді. Осы орайдан Қазақстан Республикасында жалпы орта
білім берудің мемлекет стандартында басшылыққа алынатын үш денгей
көрсетілген:
Тұлғаға берілетін білімнің әлемдік мәдениеттің қол жеткен табыстарына
үйлесімділік (интеграциялық) мәнде болуы;
Білім мазмұнының аймақтық, ұлттық танымға сәйкестігі және білімдендіруде
елдің тілі мен әдебиеті, тарихы, жағрафиясы, өнері, дәстүрлік салты
ескерілетіндігі т.б.
Берілетін білімді жүзеге асыратын оқу орнының ерекшеліктеріне сай тұлғаның
мемлекет алдында, ал мемлекеттің тұлға алдында жауапкершілігі қатаң
сақталып, білімнін терең де тиянақты болуы және оқу жүктемесінің нормалық
талап деңгейіне сәйкес жүзеге асырылуын қамтамасыз ету көрсетілген.
Білім бағдарламасы. Білім бағдарламасы дегеніміз берілетін білімнің
деңгейі мен мазмұндық бағдарын айқындайтын білімдік жүйе. Мұнда ұстанатын
бағдар оқушыға берілетін жалпы және кәсіби білімнің құрылымына кіретін
мектепке дейінгі дайындық, бастауыш мектеп, жалпы орта білім мен кәсіби
орта білім.
Бастауыш мектепте білімдендірудің міндеті - оқушыны кітап оқи білуге, жаза
білуге, есептей алуға және білім ала білу жолдарына үйрету, ал орталау
мектеп болса ғылымның негізгі салалары бойынша білімдік түсінік
қалыптастыру болып табылады. Ал толық орта дәрежелі мектепте болса, ғылым
жүйесінің базистік негіздерін меңгеруі мен олардың бойына жеке бастың және
этникалық қарым-қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыру, тұлғаның өзін-
өзі айқындауы мен кәсіби бағдарға бейімдеу болып табылады. Бұл салада әрбір
пәннің мазмұндық жүйесі базалық негізгі білім беру деңгейімен қиысады да
тиісті ұғым-танымдық шеңберде аяқталып отырады. Оқу пәндерін таңдауы
бойынша зерделеу үшін оқу жоспарынын вариативтік бөлігі кеңейтіледі.
Бейімдеу алдындағы даярлық жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім берудің үшінші сатысы жаңа көзқарасқа құрылған. Мұнда
оқытудың мазмұнын саралау, ынталандыру, кәсібилендіру және тұлғаның өз
бетінше білімін кеңейтіп, тереңдету көзделген. Сндай-ақ оқушының әлем,
қоғам және адам туралы жүйелі түсінікті меңгеруіне зейін қойылған.
Техникалық және кәсіби білім беру бағдарламасы жеке тұлғаның және жеке
әлеуметтік топтардың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, қоғам мен еңбек
рыногы талабына қызмет ете алатындай жоғары білікті жұмысшы кадрлары мен
мамандыққа деген қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталады.
Ал орта білімнен кейін, жоғары білім болып саналмайтын кәсіби білім ЮНЕСКО-
ның ұсынысына сәйкес білікті маман даярлау бағдарламасы бойынша
жүргізіледі.
Қазіргі кезеңде дидактика педагогика ғылымының дамыған, неғұрлым
қалыптасқан маңызды да күрделі саласы ретінде қоғам дамуының белгілі
кезеңдерінде мектеп алдына қойылатын жаңа аса жауапты міндеттерді ойдағыдай
шешу барысында үнемі дамып отыратын ғылым. Орта білім беру жүйесінде
дидактика білім беру мен оқытудың мазмұнын, құрылымын, оқыту заңдылықтары
мен ұстанымдарын, ерекшеліктерін, талаптарын, шарттарын, оны ұйымдастару
әдістері мен формаларын және технологиясын, оқыту нәтижелілігін зерттейтін
педагогиканың маңызды саласы болып табылады.
Дидактиканың тарихи тамырларын зерттеу – бүгінгі таңда орта жалпы білім
беретін мектептегі пәндерді оқыту заңдылықтары мен ұстанымдарын жүйелеу,
білім құрылымы мен мазмұнын жетілдіру, жаңа сапалы білімге қол жеткізу үшін
аса құнды.
Дидактиканың негізін салған педагог Я.А.Коменский өзінің Ұлы
дидактика атты еңбегінде дидактика ұғымына анықтама беріп, оның зерттеу
нысандарын, ұстанымдарын анықтап, оны ғылыми жүйе ретінде негіздейді,
оқытудың әдіс-тәсілдерін ұсынады.
Ресей педагог-дидактары М.Н.Скаткин, Б.П.Есипов, М.А.Данилов,
Л.В.Занков, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Ю.К.Бабанский, В.С.Леднев,
Б.Гершунский оқыту ұстанымдары, оған қойылатын дидактикалық талаптар,
білім мазмұны мен құрылымы, оқытуды ұйымдастырудың әдістері мен формалары,
мектеп оқушыларының меңгеруге тиісті білім көлемі, оқу әрекеттері, пәннің
мазмұнына қойылатын талаптар, жаңа оқыту технологияларын ғылыми тұрғыдан
пайымдайды. Олардың еңбектерінде: Білім – адам, қоғам, табиғат, заттар мен
құбылыстар жайлы ғылымда жинақталған білім жүйесі; адамзаттың жинақтаған
мол тәжірибесі; ұғымдардың, заңдылықтардың, тұжырымдардың, қағидалардың,
деректердің, пайымдардың жиынтығы т.б; Білім беру – қоғамдық, әлеуметтік,
мәдени құбылыс; қоғам мен мемлекеттің өзінің азаматына қатысты функциясы;
тұлғаның мәдениеті, мәдени құндылық; білім, білік, дағды-машықтардың және
ойлау құралының жүйесі; ғылыми көзқарастар, шығармашылық қабілеттер мен
мүмкіндіктерді дамыту үдерісі; терең сапалы білім негізінде жеке тұлғаның
еркін бағдарлай білу, өзін-өзі іске асыру, өзін-өзі дамыту үдерісі; білім,
білік, дағды мен іс-әрекеттердің жиынтығы және оны жүзеге асырудағы адамның
іс-тәжірибесі; білім берудің тұтастығы, нәтижелілігі т.б. Білім берудің
мазмұны – дидактиканың негізгі нысанасы; ғылыми білім мен білік, оқу
дағдыларының қалыптасу жүйесі; өзіндік шығармашылық, ізденушілік әрекет
тәжірибесі; жеке тұлғаның жан-жақты дамуының сапалық мазмұны мен сипаты.
Оқыту – дидактиканың маңызды категорияларының бірі; оқытушы мен оқушының
өзара түсіністік, ынтымақтастық қарым-қатынасы, іс-әрекеті; білім беру,
біліктері мен дағдылары, іс-әрекеттерді меңгерту процесі; белсенді
шығармашылық әрекетті басқарудың негізгі жолы; сапалы білім беру, тәрбие,
дамыту мқсаттарына сай оқушылардың шығармашылығын дамытуға бағытталған
арнайы ұйымдасқан іс-әрекеті т.б. Оқыту үдерісі – мұғалім мен оқушылардың
мақсаттылыққа бағытталған үйлесімді іс-әрекетінің нәтижесінде жеке тұлғаның
толық, терең, сапалы білім меңгеруі, танымдық және өзіндік шығармашылық
қабілеттерінің дамуы; біліктер мен дағдыларды қалыптастыру тәжірибесінің
көзі деп қарастырылды.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Заңы. Білім туралы Алматы: ЖШС
Издательство Норма-К, 2013. – 64 бет.
2. Қазақстан Республикасы Ғылым туралы Заңы. Астана, 2011.
3. Қазақстан – 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты. Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Ана тілі. № 52
(1153) 21 желтоқсан 2012 – 4 қаңтар 2013 жыл, 1, 8-13 беттер.
4. Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір м.дде, бір болашақ. . Қазақстан
Республикасы Презиленті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
Егемен Қазақстан. № 11 (28235) 18 қаңтар, 2013 жыл, 1 - 8 беттер.
5. Қазақстан-2050: Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттіңжаңа саяси бағыты.
Қазақстан Республикасы Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы – Алматы: Юрист, 2013. – 44 б
6. Конституция Республики Казахстан В редакции Законов Республики
Казахстан от 07.10.1998 г. N284-1, 21.05.2007 г. №254-III ЗРК (на казахском
и русском языках).
7. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на
2011 – 2020 годы. – Астана, 2011. (на казахском и русском языках).
8. Концепция государственной политики в области образования. - Алматы:
Казахстан, 1995. - 35 с.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің
жаңа саяси бағыты. Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Ана
тілі. № 52 (1153) 21 желто0сан 2012 – 4 қаңтар 2013 жыл, 1, 8-13 беттер.
10. Агеев В.В. Психология созидания или Образование как шанс стать самим
собой. Пособие для педагогов-исследователей. –Волгодонск.- 1994. 84
2-дәріс: Білім беру мазмұны. Білім беру мазмұны жобалау теориялары
(проблемалық дәріс).
Педагогика ғылымында білім мазмұны теориясы (М.Н.Скаткин,
В.П.Беспалько, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, В.С. Леднев, Л.Я. Зорина, А.В.
Усова және т.б.), жалпы орта және кәсіптік-техникалық білім мазмұны, сондай-
ақ жалпы білім беретін мектептің оқу пәнін құрастыру теориясы жасалынған.
Педагогика ғылымының зерттеушілері оқу пәндеріне материал іріктеу
ұстанымдарына байланысты барлық идеяларды талқылап отырды. Бұл идеялар ХХ
ғасырдың 80-жылдарындағы оқу бағдарламаларын жетілдіруде көрініс тауып
отыр. 1965 жылдың өзінде Советская педагогика журналында Ғылым және оқу
пәні атты пікірталас ұйымдастырылып, білім мазмұнын таңдау ұстанымдары
туралы мәселе көтерілген еді. Оқу пәні түсінігінің дамуында оқытуды
ғылыми негіздеу мен жалпы орта білімінің теориялық негіздері әдіснамасы
саласындағы іргелі зерттеулер маңызды кезең болып табылады. (В.В.Краевский
және т.б.). Бұл ретте білім мазмұны, оқу пәні, ғылым негіздері сияқты
түсініктердің мәні терең зерделенеді, оқу пәндерінің қызметтері анықталды,
олардың мазмұнындағы жетекші компоненттер бөлініп алынып көрсетілді, оқу
пәндерінің типтері анықталды, шын мәніндегі оқу пәнінің дидактикалық моделі
жасалды (И.К.Журавлев). Жоғары оқу орындары пәндеріне қатысты бұл бағыттар
қазіргі уақыттың талаптарын ескере отырып қайта жасалды.
Білім мазмұнын құру мәселесімен айналысатын ғалымдар, ғылымның, білім
жүйесі ретінде білім мазмұнының құрамына және құрылымына әсер ету үдерісін
зерттеп, ғылымның білім мазмұының барлық құрама бөлшектерінде көрінетінін
байқаған. Олар білімнің үш аясын бөліп көрсетеді: жеке пән бөлімдері,
танымның арнайы әдістері жөніндегі бөлімдер және тарихи-ғылыми бөлімдер.
Білім мазмұнының білім секілді құрама бөлшектерінде ғылымның барлық
құрылымдық бөлшектері көрінеді, алайда оқу пәнінің басты қызметіне
байланысты олар әртүрлі болады. Пәндік ғылыми білімдер ғылым негіздері
(физика, химия, биология, астрономия, тарих, география) жетекші бөлік болып
табылатын оқу пәндерінде ғылымның барлық құрылымдық бөліктері-ұғымынан
бастап теорияға дейін көрініс табады (С.И. Архангельский және т.б.).
Зерттеушілер білім мазмұнын анықтау үшін негізгі үш шартты: біріншіден:
ғылымның дамушы салаларын түсінуге және меңгеруге, сондай-ақ, соған сәйкес
дағдылар мен іскерліктерді игеруге қажетті, жеткілікті деңгейде тұрақты
іргелі және қолданбалы білімдердің кейбір көлемдерін анықтау; екіншіден,
ғылым мен техниканың сәйкес салаларының негізгі бағыттарын, идеяларын және
қарқынын айқындау; үшіншіден, студенттердің жалпы және ғылыми дамуының
деңгейіне, олардың дүниетанымына және көзқарастарына қойылатын нақты
талаптарды ұсынуды қарастырады.
Ғалымдар анықтаған ғылыми пәннің белгілерін жүйелей және қорытындылай
отырып, ғылыми пәнді құрастыру қағидаларын ұсынды:
– пән – білім жүйесінің талабына сәйкес оқытуға бейімделген ғылыми
білімдер, процедуралар, әдістер тобы және мазмұны;
– ғылыми пәннің жеке зерттеу пәнінің болуы;
– зерттеу мен оқытуда пайдаланатын әдістер;
– теорияны құрастырудың арнайы тәсілдер;
– әдіснамалық бағдар;
– ғылыми пәннің басқа пәндермен өзара байланыстары;
– басқа пәндер үшін теориялық және әдіснамалық мәнділігі;
– әлеуметтік маңыздылығы: ғылыми мектептер, зерттеуші топтар
және т.б.
– пәнді қоғамның мойындау дәрежесі;
– зерттеу нәтижелерінің практикаға қосқан үлестерінің
мүмкіндіктері;
– зерттеу міндеттерін шешудің құндылықты мақсаттары мен үлгілері.
Бұл ережеде ғылымның пәндік моделін бағалау үшін жеткіліксіз болып
табылады. Зерттеушілердің пайымдауынша, ғылым оқыту үрдісінде белгілі бір
бағыт-бағдар бергенмен, бұл оның басты қызметі емес. Оқу пәні ғылымды
толығымен қамтымайды, оның негізін ғана білдіреді, себебі оқитын адамның
дайындығы мен жасы, оқыту міндеті ескеріледі, оның негізгі қызметі – оқыту.
Пән ғылым жүйесінің нақты көшірмесі болуы міндетті емес. Пән құрылымын
анықтауда біліммен қаруландыру міндет бірінші орынға шығарылады. Оқулықты
құрастырғанда ғылым мәліметтерінің жаңа көшірмесі жасалмайды, ғылым
жүйеленіп, ұғымдар нақтыланып, тереңдей түседі. Оқулық өзінің негізгі оқыту
қызметін атқара отырып, белгілі бір жүйеде құрылады. Кей жағдайда оны
құрастырудың осы жүйесі ғылымның өзіне де оң ықпалын тигізеді. Оқу пәні
ғылымдағы тиімділерін өзіне кіріктіре отырып, ғылыми нәтижелерді тексеруге
қызмет етеді. Ғылыми ұғымдар, оқу пәнінде шығармашылықпен қайта өңделгеннен
кейін, ғылымда нақтыланып, өзгерген түрде пайдаланылуы мүмкін.
Бұл тұрғыда оқу пәндері әлеуметтік шындықтың көптеген аймақтарымен
байланысқан тарихи дамуда болатын педагогикалық практиканың аясында
қалыптасады және қызмет етеді.
Оқу пәнін құрастыру мәселесі белгілі бір дәрежеде білімді іріктеу және
сол білім түрлерінің өзі қалыптасқан мәдени қордан алынуының, оқу-тәрбие
үрдісіне сәйкес іріктелген білім жиынтығын ретке келтірудің, білім
компоненттері мен сол білім түрлерінің өзін ажыратудың, білімді сұрыптау
және жіктеудің өлшемдерінің мәселелері болып табылады. Қазіргі
педагогикалық әдебиетте оқу пәні бірнеше компоненттерден тұратын құрылымы
ретінде көрсетіледі: идеялық-теориялық түйін; базалық (негізгі) мазмұны;
қызметтік (қосымша) мазмұны және факультативтік бөлігі.
Осы тұрғыда, оқу пәнінің жобасын құрастыру үшін төмендегідей
тапсырмалардың мағынасы зор екендігі дәлелденді. Ол тапсырмалар:
1. Құрастырылатын оқу-танымдық әрекетінің пәндік аймағын анықтау:
- танымдық қызметке кіретін объектілер шеңберін сызып көрсету;
- көрсетілген нысандарды зерттеп-үйрету үшін қажетті ұғымдар,
мәселелер мен әдістер тізбегін бағыттап көрсету.
2. Оқу пәні шегінде игерілетін заңдылықтарды тұжырымдау.
Оқу пәні заңдардың, ұғымдар мен ғылыми әдістерінің қарапайым жиынтығы
емес, басқа да маңызды компоненттерден тұрады, бұл тұғырда оны оқыту мен
тәрбиелеу үшін арнайы жасалған ерекше білім деп қарастыруға болады.
Ертеректе, оқу пәнін ғылым негіздерінің синонимі деп қарастырады, бұл оның
тар мағынасы еді, шындығында оқу пәнінің құрамына түрлі мазмұнды игеру үшін
қолданылатын тәсілдер енгізілген.
Оқу пәні-оқыту үдерісінде оқушыны жеке тұлға ретінде тәрбиелеу мен
дамытуға бағытталған жалпы орта білім мазмұнын жүзеге асыратын құрал.
Білім мазмұны мен оқыту пәні бір-бірімен мақсат және құрал ретінде
байланыста болады. Оқу пәні мен ғылым негіздері – біртұтас ұғым, ал оның
құрамдас бөлігі болып табылатын оқу пәні құрамы және жүйесі жағынан
мазмұнын мен үдерістен құрылған. Оқу пәні 2 блоктан тұрады: негізгісі –
мазмұн мен құралдар блогы, немесе, үдеріс блогы.
Оқу пәндері мазмұнындағы жетекші компоненттік рөл атқаратын блоктар:
1. Мазмұндық блок: пәндік ғылыми білім, әрекет тәсілдері; шығармашылық
әрекеттегі тәжірибе; құндылық қатынастардағы тәжрибе.
2. Үдерістік блок: қосымша білім кешені; әрекет тәсілдері; үрдісті
ұйымдастыру түрлері.
Егер, білім мазмұнын білім мекемесіне берілетін әлеуметтік тапсырыстың
педагогикалық түсіндірмесі десек, оқу пәні – білім мазмұнының бөлігі
ретінде, ол да әлеуметтік тапсырысқа жатады, сонымен қатар білім алушының
жалпы танымдық әрекет заңдылықтары мен оқыту жағдаяттарына сәйкес оқыту
барысында білім мазмұнын жүзеге асырады. Оқу пәні – игеруіне тиісті білім
мазмұны мен оны білім алушылар игеретін тәсілдерді, олардың тәрбиесі мен
дамуын жүзеге асыратын негізгі құрал. Яғни, оқу пәні – білім маззмұнын
беруге арналған арнайы педагогикалық үйлесім, бұл жағынан ол біртұтас,
соған қарамастан екі бөлімнен тұрады: мазмұндық және үдерістік.
Білім мазмұнының төрт компоненттік құрамы оқу пәндерінің белгілі бір
топтарын құрайды. Оқу пәндеріндегі жетекші компоненттер: ғылыми білімдер
жиынтығы, әрекеттің белгілі бір тәсілдері, шығармашылық әрекет тәжірибесі,
құндылықтар, қатынас тәжрибесі, әлемнің бейнелік көрінісі.
Кіріктірілген пән деген ұғым пәндерді жай қосу емес, оқу материалындағы
әрекет кірігуі, оның мәні мен өзара байланысы және жинақтылығына қарағанда
әлдеқайда тереңде жатыр.
Оқу пәнін құрастыру мәселелеріне байланысты туындайтын заңдылықтар
анықталды:
- кез келген оқу пәні көрсетілген типтердің біреуіне жатады және ол
өзінің дидактикалық моделіне сәйкес құрастырылуы тиіс;
- оқу пәнінің әр типінің өзіне сәйкес мазмұнын жеткізу, оны игеруді
ұйымдастырудың өзіндік жүйесі бар.
Егер пәнінің жетекші қызметі оқушыларды нақты ғылым негізін, оның
маңызды ұғымдары мен заңдары жүйесін таныстыру болса, онда оқу материалының
құрылымы мен жүйесі ғылыми ұғымдардың даму заңдылықтарын білім алушы
санасына сәйкестендіріп жасалуы тиіс. Ал, пәннің жетекші қызметі белгілі
бір әрекет тәсілдерін қалыптастыру болса (білік және дағды), онда пәннің
мазмұндық, логикалық желісі практикалық қызметті игеру ерекшілігіне
сәйкестенуі тиіс: оқу пәндерінің типтері бір-бірінен қызметі мен мазмұндық
жетекші компоненттері бойынша ажыратылатын болғандықтан, сол компонентті
жеткізу барысында пайдаланылатын оқыту әдістері де сол пәннің типі үшін
жетекші ұстанымда болуы тиіс; оқу пәнінің мазмұны оның жетекші
компонентінің ерекшелігіне байланысты жүзеге асыру тәсілдеріне сәйкес болып
табылады; оқу пәнінің әртүрлі типтерінің ерекшеліктері оқыту әдістерін
тануда шектеулік сипатта болады, сондықтан оқыту тәсілдерін іріктеуде
пәннің жетекшілік қызметін ескеру керек.
Оқулық – білім мазмұнын оқу материалы деңгейінде нақтылы түрде
көрсетудің негізгі формасы.
Г.И. Щукина мен оның әріптестерінің еңбектеріне ерекше көңіл бөлінген
жөн, онда оқу әрекетінің мотивтері ретіндегі танымдық қызығушылықтардың
қалыптасуына педагогикалық ықпал етудің факторлары неғұрлым толық және
жүйелі түрде зерттелген. Сонымен бірге, қарапайым жалпымен қабылданған
жүйенің жағдайларындағы оқушылардың мотивациясы зерттелді.
Оқушылардың танымдық қызығушылығының қалыптастыру мәселесі
В.Н.Максимова, А.С.Роботова, Г.И.Щукинаның дидактикалық зерттеулерінде
қарастырылған. Г.И.Щукина танымдық қызығушылық мәселесін тұтастық тұғырымен
талдай келе, танымдық қызығушылық – тұлғаның таңдаулы бағыттылығы, таным
саласына жолдауы, тіршілігіне, белгілі әлеуметтік жағдайларда қалыптасқан
тұлғаның маңызды білімді меңгеруі деп анықтаған. Ғалым сабақты танымдық
қызығушылықты оқушының тұрақты танымына айналдыратын сабақтан тыс уақыттың
орнын ерекше бағалап, оған мән береді.
60-жылдардың ортасынан бастап дидактиканың даму барысына жасалған
талдау педагогика ғылымының бұл саласында едәуір алға жылжушылық үдерісін
байқатты. Бұл ең алдымен оқу-тәрбие үдерісін зерделеуге тұтастық тұғырын
қолданудан, оның қозғаушы күштерін анықтауымен, оқушыларды оқыту мен
үйретудің заңдылықтарын ашуға ұмтылудан көрінеді. Осы негізде оқушылардың
танымдық әрекетін белсендіру мәселелеріне көңіл аудару күшейе түсті және
бұл үдерістің мазмұнын ашып көрсетуде белгілі бір жетістіктерге қол жетті.
Педагогикалық құбылыстарды терең ойластыру үшін психологиялық зерттеулер
нәтижелері кеңінен тартылды, негізгі дидактикалық ұғымдар педагогикалық
тұрғыдан терең зерделене бастады. Педагогика ғылымының педагогикалық
практикаға қатысты оза отыру рөлі теориялық жағынан негізделді және іске
аса бастады.
Дидактика тарихын зерттеушілер жүйелілік тұғырын зерттеу нысанына
көшіре отырып, ол нысанды ұғымдардың жиынтығы (оқыту мақсаты, оқыту
ұстанымдары, оқыту әдістері, оқытудың ұйымдастырушылық формалары, оқушылар
білімін тексеру) деп қарастырды. Сондай-ақ, олар өздерінің жасалымдарының
мектептің даму кезеңдерінде оқытудың жетекші міндеттерін шешуге қалай
көмектесетін анықтады. Жетекші міндеттер ретінде 20-жылдары оқушыларда
белсенділік пен жеке жұмыс істеу қабілетін тәрбиелеу, 30-50-жылдары
оқушылардың білім сапасын арттыру, 60-70-жж. оқытуды тұтастық тұғырынан
қарастыра отырып, оқушылардың танымдық белсенділігін және шығармашылық
ойлауын қалыптастыру ерекше бөлініп көрсетілді.
Бұл мәселелерді ашып көрсету тек танымдық маңызға ие емес. Олар қазіргі
дидактиканың теориялық және қолданбалы мәселелерін зерттеуде де аса мәнді.
Сондай-ақ жалпы білім беретін мектепте оқу үдерісін жетілдіруге септігін
тигізді. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесін О.А.
Нильсон зерттеді. Танымдық әрекетті ұйымдастыруға қолайлы жәйттерді
іздестіру проблемалық оқытудың терең зерттелуіне әкелді (М.И. Махмутов,
Т.В. Кудрявцев, А.М. Матюшкин, Т.И. Шамова, Г.И. Щукина және т. б.). И.Я
Лернер проблемалық оқыту теориясын дамытты, оқыту әдістері жүйесінің
дидактикалық негіздерін анықтады. Л.Я. Зорина жаратылыстанулық-ғылыми білім
беру мазмұнын қалыптастыру тұжырымдамасын жасады. И.К. Журавлевпен бірге
ғылым негіздерінен оқу пәнінің дидактикалық моделін құрды. В.С. Цетлин
оқушылардың сабақтағы және сабақтан тыс танымдық әрекетін ұйымдастыру,
оқытудағы қиындықтар иәселелерін зерделеді. Оқыту үдерісн тұтас талдау Ю.К.
Бабанскийге оқу-тәрбие үдерісін оңтайландыру теориясын жасауға мүмкіндік
берді.
70-жылдардың екінші жартысынан бастап, жалпы орта білім беру мазмұны
теорясын жасау саласында жаңа зерттеулерге талпыныстар басталды.
Білім беру мазмұны мәселесін терең зерттеу білім беру мазмұны
түсінігін нақтылауды талап етті. Бұл мәселені шешуде И.Я.Лернер маңызды
үлес қосты. Оның жасаған тұжырымдамасы бойынша, білім мазмұны әлеуметтік
тәжірибеге сәйкес және білімдер, дағдылардан басқа шығармашылық әрекет
тәжірибесін және сезімдік өмір тәжірибесін қамтиды. Білім мазмұнының
аталмыш бөліктерінің арақатынасы тарихи сипатта және қоғам дамуының
талаптарына орай өзгеріп отырады.
Бұл тұжырымдама ПҒА-ның В.В.Краевский және И.Я.Лернер жетекшілік еткен
топ даярлаған білім беру мазмұны теорясының негізіне алынды. Зерттеулерге
сүйене отырып, ғалымдар жалпы орта білім беру мазмұнын қалыптастырудың
ұстанымдарын түзді. Біріншіден, жалпы орта білім беру мазмұнының барлық
бөліктермен және барлық деңгейлерде қоғам талаптарына сәйкес ұстанымы.
Екіншіден, оқытудың мазмұндық және үдерістік жақтарының бірлігін есепке алу
ұстанымы: үшіншіден, білім беру мазмұнының қалыптастыру деңгейлерінде,
оқыту үдерісінде іске асуының нақты қалыптарына жылжуда да құрылымдық
бірлігінің сақталу ұстанымы. Зерттеу барысында жалпы орта білім беру
мазмұнының қалыптасу деңгейлері түсінігі пайда болды.түсініктің жалпыдан
жекеге жылжу логикасына сәйкес авторлар мына деңгейлерді анықтады: жалпы
теориялық түсінік деңгейі (жас ұрпаққа берілетін әлеуметтік тәжірибенің
құрамы элементтер) және қоғамдық қызметтері туралы жинақталған жүйелі
түсінік; оқу пәні деңгейі; жалпы білім беруде арнайы қызметтер атқаратын
мазмұнның белгілі бір бөлігі туралы кең таратылған түсінік; белгілі бір пән
бойынша оқулықтарда, есептер жинағында және басқа оқу материалдарында
көрсетілген білім мазмұнының элементтерін қамтитын оқу материалы деңгейі.
Білім беру мазмұны оқытуда іске асырыла отырып, келесі деңгейге көшеді.
Төртінші деңгей – оқыту үдерісіне ендірілетін нақты білім мазмұнын
көрсететін педагогикалық болмыс деңгейі. Ең соңында, бесінші деңгей – тұлға
құрылымы деңгейі білім беру мазмұнының оқушы санасында қалыптасқан күйін
сипаттайды.
Оқытудың мазмұндық және үдерістік жақтарының бірлігі ұстанымдылық
деңгейде маңызды деп көрсеткен С.Г. Шаповаленко.
Бұл кезеңде Педагогикалық ғылымдар академиясының жалпы педагогика
институтының дидактика зертханасында М.Н. Скаткин И.Я. Лернер, В.В.
Краевский, М. Шахмаевпен бірге Жалпы орта білім беру дидактикасы атты
ғылыми мектептің негізін салды. Ғылыми мектептің жетістіктерін былайша
сипаттауға болады. Олар:
-білім беру мазмұны теориясының мәдениеттанушылық тұжырымдамасы, оның
құрамына білім беру мазмұнының көзі әлеуметтік тәжірибе екендігі;
білім беру мазмұнын калыптастыру деңгейлері: пәнге дейінгі, пәндік, оқу
материалы, білім беру практикасы; білім беру мазмұнының құрылымдық
элементтері - нәтижелері білімдер болып табылатын танымдық әрекет
тәжірибесі; үлгі бойынша әрекет етуді көрсететін әрекеттіңбелгілі
тәсілдерін жүзеге асыру тәжірибесі; мәселелік жағдаяттарда ерекше шешім
қабылдау біліктіліктері түріндегі шығармашылық әрекет тәжірибесі; сезімдік-
құндылық қарым-катынасты жүзеге асыру тәжірибесі туралы түсініктер енеді.
-педагогикалық құралдар көмегімен білім мазмұнын іске асыратын оқу пәні
теориясы.Ол өзі тұтас бола тұрып, екі бөліктен тұрады: меңгерілуге тиісті
білім беру мазмұнының бөлімі және оны оқушылардың меңгеруі, дамуы және
тәрбиеленуі үшін қажет құралдар. Жетекші қүұраушы бөлігі негізінде оқу
пәндерінің жіктемесі жасалды. Оқу пәнінің мәні, оның қызметтері;
мектептіптің мен білімдік бағдарламалардың жалпы міндеттерін шешу үшін
маңыздылығы мен ерекшелігі;материалдарды оқу сатыларына тарату жолдары;
әдістемелік жүйе және мақсаттарға жету құралдары; оқу пәнінің мзмұнын
таңдаудың, оны оқытудың жалпы логикасы мен ретті оқытылуының негіздемелері;
білім беру мазмұнын құрастыруға негіз болатын мәселелер типтері; ғылым мен
оқу пәнінің арақатысы.
-оқулық тұжырымдамасы: оқулықтың қызметтері, құрылымы, мазмұндық
рәсімделуі, материалды таңдау және беру тәсілдері, мәтінді әңгімелеуге,
мазмұнына, тармақшалар ішіндегі логикалық байланыстарға және оқулыққа,
меңгеру аппаратына қойылатын талаптар;
-оқыту әдістері, оқушылардың танымдық әрекетін белсендіру әдістері мен
құралдары, олардың шығармашылық әлеуетін дамыту теориясы. Оқыту үдерісіне
қатысушылардың – мұғалім мен оқушының әрекетіне, оқыту әдістерінің
типтеріне, оқу материалының сипатына, оқушыларды дамыту міндеттеріне
негізделген оқыту әдістерінің типтері анықталды және т.б. Сондай-ақ,
сабақты ұйымдастыру теориясы жасалды. Оқушылар білімі сапасы зерделенді.
Жалпы орта білім беру мазмұнының құрылымын В.С. Леднев оқушыларды мамандық
таңдау мен кәсіптік оқуға даярлау тұрғысынан қарастырды. Білім беру мазмұны
теориясы аясында оқытудың оқытудың мақсаты, оқытудың ұстанымдары,
оқытудың әдістері сияқты негізгі ұғымдары зерделенді. Аталмыш
қағидалардың басым көпшілігі Орта мектеп дидактикасы атты ұжымдық еңбекте
көрініс тапты.
Қазіргі уақытта осы жетістіктер негізіінде дидактика жиырма бірінші
ғасырдың оқыту жүйесінің мақсаттары мен міндеттерін нақты зерделеуде.
Жалпы орта білімнің мазмұны. Білімнің мазмұнын айқындауда оқулық, оқу
құралы және әдістемелік әдебиеттермен қатар түрлі құжаттардың ішінде оқу
жоспарының атқаратын қызметі ерекше. Орта оқу орындарына арналған оқу
жоспарында - оқылута тиісті жеке пәндердің және оның қай жылы, қандай
көлемде, неше сағат оқылатындығына орай апталық сағат көлемі белгіленеді.
Мемлекеттік ресми мекемелер оқу орындарының аймақтық ерекшеліктеріне және
оқытудың бағдарына байланысты оқу жоспарының түрлі варианттарын жасайды.
Кеңестік жүйе ыдырап Қазақстан егемендік алғаннан кейінгі Білім туралы
заңына сәйкес оқу жоспарының негізгі және типтік түрлері жасалды.
Жалпы білім беретін мектептердін базистік оқу жоспарындағы толық жүктеме
тұрақты және жылжымалы екі деңгейге бөлінеді. Тұрақты жүктеме құрылымындағы
пәндер жалпы орта білім беретін мектептердің барлық типтерінде міндетті
түрде оқытылады. Атап айтқанда гимназия, лицей бағдарлы мектеп, жеке мектеп
т.б. көрсетілген пәндердің тиісті көлемде оқытылуы шартты болып саналады.
Ал жылжымалы бөлімде оқытылатын пәндерде оқушының дербес қабілетін
дамытуға, ықылас ынтасы мен қызығушылығына орай тиісті пәндерді терең
білуге мүмкіндік жасалады. Сондай-ақ таңдамалы пәндер мен факультативтік
курстарды өтуге де жағдай туғызылады. Жылжымалы бөлімдер үшін таңдамалы
пәндерге бөлінген уақыт тереңдете оқылатын пәндерге беріледі.
Қазақстан Республикасында жеке пәндерді теориялық және қолданбалы жағынан
тереңдете оқытуға арналған типтік оқу жоспарының бірнеше түрі 1993-94 оқу
жылынан бастап жасалды. Ал оны тереңдету оқу орнының материалдық-техникалық
жағдайына, ұстанған бағдарына байланысты өріс алатыны белгілі болуға тиіс.
Оқу бағдарламасы - жеке оқу пәнінің мән-мазмұнын сипаттайтын құжат.
Бағдарламада сол пән бойынша оқытылатын тақырыптардың деңгейі мен оның
мазмұны, қандайлық көлемде оқылатын мазмұндық көлем мөлшері сипатталады.
Осы пәнді оқу барысында оқушының алатын білімі, білігі, дағды деңгейі
қамтылады. Сондай-ақ оқылатын пәнге байланысты қолданылатын құралдар мен
оған жасалатын бақылау және әдістемелік кеңес пен нұсқаулар көрсетіледі.
Бұл құжат мектептегі пән мұғалімінің басшылыққа алатын негізгі құжаты.
Бағдарламаға қатысты материалдарды орналастыруда негізінен үш принцип
ұсталады: 1) Бірыңғай бірізділікке негізделген жүйе (линейный), 2)
Концентристік, 3) Спиралдық жүйе. Бұларды педагогикалық тұрғыдан таратып
айтқанда былай болып шығады: бірыңғай бірізділікте (линейный) оқылатын
материал қайталанбай бір бағдарда ұтылай дамиды. Ал концентристік жүйедегі
бағдарламада тиісті материал тақырып арасына үзіліс салып, жаңа деректермен
толықтырылып, оқыту барысында қайталанып отырады. Ал спиралдық бағдарламада
бір жүйелілік сақталып бірыңғайлық мәнде бір әуенмен жетілдіру ескеріледі.
Демек, шиыршықталған, спиралдық жүйеде дамиды.
Оқу пәні - білімдік мақсатқа жету жолында дидактикалық тұрғыдан жан-жақты
сұрыпталған белгілі саладағы ғылымның негізі. Мұндағы басты мақсат тиісті
ғылым, өнер, іс-әрекет туралы оқушыға тиянақты мағлұмат беріп, оның
теориялық және қолданбалы негіздерін танытып білгізу.
Әрине, ғылымның топтаса тоғысқан салалары шартты түрде жаратылыстану —
математика, гуманитарлық-қоғамдық, көркем-өнер, дене тәрбиесі, өндірістік
еңбек тәрбиесі деп жіктеледі. Олардың әрқайсысының өзіне тән атқаратын
қызметі, шұғылданатын мәселелерінің ерекшеліктері бар. Соған орай берілетін
білім, білік, түсінікті және қойылсан мақсатты шешетін оқу пәні
болғандықтан оқушыларға оны меңгеру үшін тиісті сағат мөлшері белгіленеді.
Оқылатын пәннің сағат саны оқу жоспарында айқындалады.
Ал тиісті пәнге байланысты берілетін білімнің мазмұны мектепке арналған
оқулықта көрсетіледі. Сондықтан - оқушы меңгеруге тиісті білімнің мән-
мағыналық негізіне саналады және онда пәнаралық байланысқа орай табиғат,
адам, қоғам туралы әр жақты мағлұматтар алудың қайнар көзі деп саналады.
Оқулықтан алған білім негіздері бойынша оқушы ізденіп, оны тереңдетіп,
өздігінен шұғылдануға мүмкіндік кеңейіп жол ашылады.
Оқулық. Оқушы меңгеруге тиісті ғылым негізін білгізетін құрал - оқулық.
Онда тиісті ғылымның мазмұны туралы жүйелі де жан-жақты ақпараттық мағлұмат
беріледі. Оқулық тек ақпараттық мағлұмат берумен ғана тынбайды, оқу құралы
болғандықтан мұнда тиісті деңгейде мәтін, сурет те, кестелік сызбалар да,
фотографиялық көріністер де келтіріледі.
Бәрінен де бұрын оқулық оқушының танымдық іс-әрекетіне бағдар беріп,
басшылық жасайды. Оқулықтар мен оқу құралдарында шәкірт тарапынан
атқарылуға тиісті жаттығу тапсырма, көрсетілген сұрақтарға жауап беру және
жазба жұмыстарын орындау т.б. көрсетіледі. Оқулық - оқу үрдісін
ұйымдастырудағы сценарий ретінде ғылымның теориялық мән-мазмұнын игеруге
мүмкіндік беретін әдістемелік жолдарды меңгеруге жағдай туғызатын құрал.
Сондай-ақ қазіргі окулықтар мен оқу құралдарында оқушының білімдік деңгейі,
іс-әрекет саласында атқарған еңбегі барысында қол жеткен табыстарын,
өздігінен орындаған жұмыстарының нәтижесін бағалап, оны сипаттау жолдары да
қамтылған. Демек, оқулықта тиісті пәнді оқудағы мақсат, оның мазмұны,
оқудьщ формасы, меңгеру барысындағы таным-түсінік және оны игергендігі
жөнінде бақылау жасай білуде көзделеді. Бұл қазіргі заман, уақыт талабы.
Өйткені техниканың өсуі, ақпараттық құралдардың қарқынды дамуы, қоршаған
ортадағы өзгеріс, әлемдік қарым-қатынастың толассыз өркендеуіндегі ықпалды
әсер ыждаһаттылықты талап етуден туындауда.
Жоғары педагогикалық білім беру мазмұнына құзіреттілік тұрғыдан көзқарас.
Жоғары педагогикалық білім берудің қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселесі
– бәсекелестікке қабілетті, еңбек нарығында сұранысқа ие бола алатындай
кәсіби мамандар дайындау. Бұл жоғары оқу орындарында білім сапасын арттыру,
әлемдік білім кеңістігінің тәжірибелерін игеру арқылы ғана жүзеге
асатындығы белгілі. Осы ретте еліміздегі жоғары оқу орындарының
бағдарламалары белгілі дәрежеде халықаралық талаптарға сәйкестендіріліп,
жоғары білім берудің мемлекеттік стандарттары оқытудың кредиттік жүйесіне
бағытталып жасалынуда.
Европалық білім беру кеңістігін жасау жоғары білімнің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру проблемасын өзектейді. Осы қажеттілікті сипаттайтын
Болон декларациясының негізгі қағидаларының бірі – бірегей және үйлесімді
дәрежелерді дамыту болып табылады. TUNING жобасында айтылғандай, егер
дәрежелердің иегерлері орындауға қабілетті нәтижелерді салыстыру мүмкін
болса және сонымен бірге, сол иегерлердің академиялық және кәсіби
бейіндерін де салыстыруға болатын жағдайда дәрежелерді салыстырмалы және
үйлесімді түрлерге ажыратуға болады.
Бұл жерде білім беру-педагогика мамандарын даярлау үшін жалпы
европалық ұсыныстарды қалыптастыру жайында сөз болады. Батыс европалық
сарапшылардың пікірінше, мыналарды жасау қажет: нақты мәдениет және
әлеуметтік мағынадағы нормативті шешімдерге байланысты білім беру-
педагогика бағыты бойынша оқытушылар мен түлектер орындауға тиісті
кәсіптік рөлдерге талдау жүргізу; оқытушылар мен түлектердің кәсіптік
міндеттеріне (оқыту, тұлғаны дамыту, кеңес беру, бағалау, инновациялық және
зерттеу қызметі) талдау жүргізу; рөлдерді (мысалы, пәндік-арнайы (кәсіби)
немесе ауыспалы (түйінді) құзіреттіліктерді) орындауға және кәсіптік
міндеттерді шешуге қажетті құзіреттіліктерге талдау жүргізу; осы
біліктіліктерді меңгеру модельдерін (оқыту мәдениеті, білім беру ортасы,
сабақ беруоқыту стратегиясы) қабылдау; білім беру бағдарламаларын
белгіленген кәсіптік рөлдерді, міндеттерді және біліктілікті орындауға
бағыттап даярлау.
Болон процесіне ену нәтижесінде жоғары білім жүйесіндегі реформаларға
сәйкес қойылған міндеттерді Қазақстан Республикасындағы жоғары оқу орындары
өз беттерімен шешуге мүмкіндік жасауда. Жоғары оқу орнын бітірушілердің
біліктілігін жоспарлау, жасау және бағалауға қойылатын талаптар да
өзгеруде. Бүгінгі маманның біліктілігі, оның білімінің нәтижесі
құзіреттіліктер болып танылуда.
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беруді институционалдық
аккредитациялау стандарттары білім беру мазмұнының (білімдік
бағдарламалардың) кәсіби қызметке даярлау компонентімен қатар студенттердің
тұлғалық дамуы, олардың шығармашылық қабілеттері мен әлеуметтік
құзіреттілігін қалыптастыру, түйінді құзіреттіліктерін, интеллектуалдық
және академиялық дағдыларын дамытатын компоненттерінің сәйкес болуын талап
етеді.
Сонымен қатар, оқу бағдарламаларының мазмұнында студенттердің кәсіби
даярлығын қамтамасыз ету, құзіреттілік және тұлғалық-бағдарлы тұрғыларға
сәйкес білімдік технологияларды таңдауға, студенттердің рефлексиясы мен
өзіндік дамуын ынталандыруға жағдай жасайтын білім мазмұны мен оқытудың
әртүрлі тапсырмалары, әдістері, құралдарының болуын көздейді. Сондықтан
жоғары білім мазмұнының (білім бағдарламаларының) басты қызметінің бірі
білім алушыларда базалық және арнайы құзіреттіліктерді қалыптастыру болып
табылады.
Білім беру бағдарламаларының сапасын талдау және бағалауда бағдарлама
мазмұнында ЖОО студентінде келесі құзіреттіліктердің қалыптасуына мүмкіндік
жасауға көңіл бөлу қажеттілігі көрсетілген: құндылық – мағыналық
құзіреттіліктер; жалпымәдени құзіреттіліктер; оқу-танымдық
құзіреттіліктер;ақпараттық құзіреттіліктер коммуникативтік құзіреттіліктер;
әлеуметтік-еңбек құзіреттіліктері;тұлғалық өзіндік жетілу құзіреттіліктері;
педагогика ғылымында құзіреттіліктерді анықтау және жіктеу әдіснамасы
қалыптаса бастады. Осы әдіснамаға сүйене отырып, құзіреттілік тұрғысынан
білім беру процесінің студентке бағытталу сипаты айқындалуда. Осыған орай,
білім беру технологияларына, ұйымдастыру формаларына, оқытушылар мен
студенттерге, студенттердің жетістіктерін бағалауға жаңа талаптар қойылуда.
Білім берудің мазмұнын жобалау және құзіреттіліктерді белгілеу мәселесі
академиялық топтар, қызмет ұсынушылар мен бітірушілердің бірігіп әрекет
етуін қажет етіп отыр.
Қазіргі кезеңдегі білім берудің мақсаттарының жиынтығы негізгі
құзіреттіліктерді дамыту болғандықтан оның негіздеріне көпмәдениетті
қоғамда өмір сүруге қабілеттілік, білімді практиканың қажеттіліктерімен
байланыстыру іскерлігі, өмірлік жағдаяты бара-бар бағалай алу және
проблеманың шешу жолдарын табу және т.б. жатады. Білім беруді жаңарту
негіздерінің бірі ретінде құзіреттілік тұрғыдан келуді жақтаушылар
күтілетін нәтижелер тұжырымдамасын жасауда негізгі ереже сапасында таңдау
жасайды. Құзіреттілік тұрғыдан келу қазіргі үздіксіз білім беру, соның
ішінде кәсіби білім беруде, білімді дамытудың келесі тенденцияларын
айқындайды.Біріншіден, үздіксіз білім берудің жалпы жүйесінде өздігінен
білім алу кезеңдерінің мәнділігі. Сондықтан білім берудің қазіргі кезеңінде
білім алушылардың өзбетіндік, танымдық және практикалық іс-әрекет дағдысын
қалыптастыру міндеті ерекше өзектеліп отыр. Екіншіден, өздігінен білім
алуды дамыту жағдайында сөз жоқ, оқыту құралдарының рөлі артады. Қазіргі
кезеңдегі оқыту технологиясында оқытудың ақпараттық технологиясының
құралдары ерекше мәнге ие болуда. Үшіншіден, білім беруді жүзеге асырудың
даралап оқыту принципінің ролін күшейтеді, әрбір білім алушы үшін оқу
процесін даралауды жүзеге асыруды көздейді. Төртіншіден, білім беруде
пәндік-бағдарлық жүйеден жобалау жүйесіне көшуге бағдарлайды.
Сонымен, құзіреттіліктердің маңыздылығы жөнінде айтатын болсақ,
құзіреттіліктер мен дағдыларды дамыту білім берудің студентке бағдарланған
парадигмасына сәйкес келеді. Бұл парадигмада студент, яғни білім алушы
басты назарда болады да, ал оқытушының рөлі өзгереді. Мұндай өзгерісті
оқытушының бағыт беруші рөліне өтуі ретінде қарастыруға болады. Оқытушы –
нақты, айқын қойылған міндеттерге жету жолындағы көмекші, бағыт сілтеуші.
Қорыта айтқанда, бәсекеге қабілетті білім беру қызметі және оқытуды
ұйымдастырудың тұрғылары студент қол жеткізуі тиіс нәтижеге бағыт алатын
болып өзгеруі тиіс. Білім берудің тұлғаның негізгі құзіреттіліктерін
қалыптастыруға және дамытуға бағытталуы оны ұйымдастыруға құзіреттілік
тұрғыдан келудің пайда болуын айқындады және ол қазіргі білім жүйесінің
әдіснамасы және нақты білімдік технологиялардың негізі ретінде тану
көзделуде. Соңғы жылдары болашақ мамандардың құзіреттіліктерін сипаттап
көрсету кәсіби педагогика мәселесімен шұғылданатын ғалымдардың талқылау
пәніне айналып отыр. Бұл құбылыстың философиялық, психологиялық және
педагогикалық қырлары қарастырылуда. Осыған байланысты жоғары кәсіби білім
берудің (мемлекеттік) мазмұнын айқындайтын құжаттарда, яғни ЖКББМС-да,
басқа да құжаттарда түйінді құзіреттіліктердің көрініс табу қажеттілігі
туындап отыр.
Жоғары педагогикалық білім беру жүйесінің бүгінгі қойылып отырған
талаптарға сай құзіреттіліктерді студенттер бойында қалыптастыру мен
педагогика ғылымының категориалдық аппаратына түйінді және кәсіби
құзіреттіліктерді ендіру, оған сәйкес теориялық және әдіснамалық
көзқарастарды қалыптастыру міндеттері жүзеге асыру қажет. Кез келген
технологияны, соның ішінде білім беру технологияларын құру оның әдіснамасын
таңдауды және негіздеуді талап етеді. Негізгі құзіреттіліктерді дамыту
теориясының міндеттеріне барынша бара-бар келетін білімдік әдіснама
құзіреттілік педагогикалық тұрғыдан келу болып табылады. Бұл тұрғыдан
келуді білім берудің тәжірибесіне ендіру және негізгі құзіреттіліктерді
дамытудың теориясын жасау әлемдік педагогика ғылымы мен практикасы үшін
бүгінгі күні барынша көкейкесті мәселеге айналуда.
Егер аталған ұғымдар білім берудің теориясы мен практикасының
категориалдық аппаратына ендірілетін болса, онда теория саласында негізгі
құзіреттіліктер мемлекеттік білім беру стандарттары мен білімдік
бағдарламалары ережесіне сәйкес меңгеруге тиісті білім, іскерлік, әрекет
тәсілдері белгіленуі қажет. Ал, білім беру практикасы саласында олар
прагматикалық сипатта болады және ол төмендегілерге бағытталады:
тәжірибеден пайдалыны ала білу; өзінің алған білімінің өзара байланысын
ұйымдастыра білу және оларды тәртіпке келтіру; материалды зерделеудің
өзіндік тәсілдерін жасау; білім алушылар алдында пайда болатын міндеттерді
шеше білу икемділігі; өз білімімен өзбетінше айналыса білу икемділігі және
т.б.
Кәсіби білім берудегі құзіреттілік тұрғы әртүрлі құзіреттілік
түрлерінің жиынтығы арқылы күтілетін нәтижені қалыптастыруды көздейді. Тек
аталмыш тұрғыдан келу арқылы ғана кәсіби салада өнімді өзбетіндік және
жауапты іс-әрекетке дайын маман даярлауға болады. Педагогтың құзіреттілігін
жеке тұлға қасиеттерінің интеграциясы ретінде қарастыра отырып, кәсіби
педагогикалық құзіреттіліктер моделін анықтау қажет. Ресейлік және шетел
ғалымдарының еңбектерінде педагогтың құзіреттілігі келесі бағыттарда
қарастырылған: кәсіби еңбек нәтижелілігін анықтайтын білім мен біліктердің
жиынтығы (Е.П.Тонконогая); жеке тұлғалық сапалар мен қасиеттердің үйлесімі
(Л.М.Митина); кәсіби және жалпымәдени көрсеткіштердің бірлігі (Т.Г.Браже,
Е.А.Соколовская).
Бұл тұрғыдан көзқарасқа сәйкес білім беру жүйесі түйінді
құзіреттіліктерді қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Құзіреттілікті келесі
сипаттық белгілеріне қарап түйінді деп қарастыруға болады: интегративтік
табиғатының болуы, яғни біртекті немесе жақын келетін білім мен
іскерліктерді, мәдениет пен іс-әрекеттің ауқымын (ақпараттық т.б.) өзіне
қамтып алады; көпқызметтік, яғни оны меңгеру күнделікті өмірде әртүрлі
проблемаларды шешуге мүмкіндік береді; пәнүстілік және пәнаралық сипатта
болады, яғни әртүрлі жағдаяттарда қолданылады; белгілі дәрежеде
интеллектуалдық дамуды талап етеді; көпөлшемдік (сиымдылығы), яғни әртүрлі
ойлау процестері мен интеллектуалдық икемділіктерді қамтиды. Барлық
құзіреттіліктер әртүрлі типтегі амал-әрекеттерді талап етуімен (қосымша
және тек белгілі бір жағдайда көрініс табуы мүмкін) мәнді: автономды және
рефлексивтік әрекет ету; әртүрлі құралдарды интерактивті қолдану;
әлеуметтік-гетерогендік топтарға кіру жән оларда қызмет ету.
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық орта білім беру стандартында
қабылданып отырған негізгі құзіреттіліктерді: проблеманының шешімін табу,
ақпараттық және коммуникативтік құзіреттіліктерді қалыптастырып дамыту
көзделіп отыр. Олай болса болашақ маман аталған құзіреттіліктерді оқушылар
бойында қалыптастыруды жоғарғы оқу орнының қабырғасында меңгеріп шығуы тиіс
екедігіне ешкімнің дауы жоқ деп ойлаймыз.
Мұның барлығы өз тарапынан жоғары білім берудегі тиісті құрылымдық
қайта құруды, сондай-ақ алдыңғы қатарлы әлемдік беталысқа сәйкес болу
мақсатында білім беру жүйесінің ішкі түрлендіруін қажет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-дәріс: Тұлғаның дамуына арналған білім беру пәнінің мазмұны, мақсаты
және міндеттері. Білім беру – қоғамдық құбылыс және педагогикалық феномен.
Білім беру, білім беру мақсаты, білім беру мазмұны ұғымдарын
тұжырымдамалық тұғырлар тұрғысынан қарастыру.
1.1. Тұлғаның дамуына арналған білім беру пәнінің мазмұны, мақсаты және
міндеттері.
Курстың мазмұны студенттерді тұлғаны жеке тұлғалық дамытудың теориясын,
әдістемесін және технологиясын меңгеруге даярлау.
Курстың мақсаты: студенттерді мектепке дейінгі, мектеп жасындағы, жеткіншек
жастағы балаларға психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету саласында
педагогикалық қызмет жасауға даярлау; жеке тұлғаның дамуы мен
тәрбиеленуінің жасына және жеке ерекшеліктері туралы білім жүйесін
меңгерту; олардың дамуы мен тәрбиеленуінің есепке алу біліктілігін
қалыптастыру; балалар мен жасөспірімдердің жеке және жас ерекшеліктерін
ескере отырып, білім беру және тәрбиелеу ортасының субъектілерінің
бірлескен әрекеті мен өзара әрекеттесуін ұйымдастыруға даяплығы мен
қабілетін қалыптастыру.
Курстың міндеттері:
-студенттерді әртүрлі жастағы балаларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту жайлы
түрлі теориялар, мектепке дейінгі, мектеп жасындағы, жеткіншек жастағы
балалар үшін негізгі білім беру бағдарламалары туралы білімдермен
қаруландыру;
-ойын және оқу әрекетінде балалардың дамуы мәселелері бойынша білім беру
мекемелері педагогтарымен және басқа да мамандармен тиімді өзара әрекеттесе
алуға үйрету;
-балалардың психикалық дамуы мәселелері бойынша педагогтар мен ата-
аналарды психологиялық тұрғыдан оқытуға даярлау;
- студенттерді әлеуметтік қолдау мен көмек көсету ббаағдарламасын жасау,
ұсынылған диагностикалық және түзетушілік-дамытушылық міндеттерді шешуге,
дамуында ауытқушылықтар бар балалардың түрлі типтерімен олардың жасына және
жеке ерекшеліктеріне сай жеке және бірлескен әрекет ұйымдастыруға мүмкіндік
беретін әдістер мен технологияларды қолдану біліктілігімен қаруландыру;
Студенттердің негізгі құзіреттіліктері:
Курс барысында студенттер
білуі тиіс:
• жеке тұлғаның мәнді сипаттамасы, тұлғаның даму ерекшеліктері, тұлға
дамуының қозғаушы күштері, тұлғаның психикалық дамуының негізгі
бағыттары мен үрдістері туралы;
• адами әрекеттің мәні, адамның әрекет субъектісі ретіндегі мәселелері,
қимылдар мен әрекеттің психологиялық ерекшеліктері, адам әрекетінің
түрткілері, түрлері туралы.
игеруі керек:
• ақпаратты, педагогикалық байқаулар мен диагностика нәтижелерін
жинастыру мен алғашқы өңдеуді;
• бала туралы құжатты оның мәселелерін білім беру мекемелерінің
психологиялық-медициналық-педагогик алық консилиумында талқылау үшін
жинастыру және дайындай алуды;
• білім алушылардың қызығушылықтарын, қиындықтарын, мінез-құлқындағы
қақтығыстар мен ауытқуларды анықтай алуды.
қалыптасатын дағдылар:
-организовать индивидуальную и совместную учебную деятельность
обучающихся, основанную на применении развивающих образовательных программ.
• балалар дамуының жас ерекшеліктеріне сай олардың бірлескен және жеке
әрекеттерін ұйымдастыру, түрлі жастағы балалар әрекетінің өнімді
түрлерін ұйымдастыру;
• білім алушылардың білім алу траекторясын құру және өзгерту, өзінің
кәсіби әрекетінің тәсілдері мен нәтижелерін құру және өзгерту;
• білім беру, сауықтыру және дамыту-түзету бағдарламаларының кәсіби
міндеттерін іске асыру;
• білім алушылардың дамытушы білім беру бағдарламаларына сүйенген жеке
және бірлескен әрекет ұйымдастыру.
1.2. Білім беру – қоғамдық құбылыс және педагогикалық феномен.
Педагогикалық жүйені айқындайтын негізгі компоненттердің бірі - білім
берудегі мақсат. Ол қоғамның қажеті мен талабына, әлеуметтік жағдайына
үйлесімді саясатына байланысты. Ал педагогикалық жүйені құрудың мақсатын
белгілеу дидактикалық- психологиялық талаптар негізінде айқындалады.
Дидактика тарихын зерттеуші ғалымдардың оқыту мақсаты жөніндегі
пайымдауларын негізге алғанда бұл саладағы пікірлерді екі топқа бөліп
қараған жөн. Бірінші топтағылар оқытудағы мақсат - тұлғаның ақыл-ойын,
есін, қабілетін дамыту деген түсінікті ұстанады. Сол себепті педагогика
ғылымында бұларды Формалдық білім берушілер деп атайды. Ал екінші
топтағылардың ұстанымы - білім берудін мақсаты ғылым негіздерін меңгертіп,
өмір үшін кажетті де нақты түсінік қалыптастыру деп түсіндіреді. Осы
орайдан бұларды “білім берудегі материалистік” көзқарастағылар деп атайды.
Қазіргі дидактикада түлғаның дамуы білім негіздерін меңгеруге тәуелді
деген ұстанымды тұтынады. Сондықтан да білім негіздерін меңгеруде жалпы
білімдік мақсатты айқындайтын міндеттерді былайша белгілейді:
Оқушыға жүйелі түрде білім беруде табиғат, қоғам, техника, мәдениет туралы
білімдендіріп, шәкірттің алған білімін тиісті деңгейде өмірге үйлесімді
ілгері дамытуға бейімдеуді қамтамасыз ету;
Оқушының қызығушылығын, қабілетін, ақыл-ойын, зейінін, қиялын, есін,
сезімін, ерік қасиеттерін, таным-түсінігін және практикалық іскерлігін
дамыту; негізгі де басты бағдар орта оқу орнын бітіруші өзін-өзі
жетілдіріп, білімдік таным қабілетін, ойлана білу деңгейін өрістетіп
дамыту;
Ғылыми көзқарасын, имандылық, адамгершілік, эстетикалық т.б. сапалық
қасиеттерін қалыптастыру;
Өзін-өзі білімдендіру қабілетін қалыптастырумен қатар, өзін-өзі үздіксіз
жетілдіруге деген қажеттілікті өрістете түсу керек, өйткені дамудағы көз
ілеспейтін жылдамдық, заман талабы тоқтаусыз өркендеуді қажет ететіндіктен
әр тұлғаның үнемі оқып ізденуін талап етсе, оларды сол деңгейде болуға
баулу негізгі шартқа айналғандығын әмісе ескеру;
• Өндірістің негізгі түрлері мен ондағы атқарылатын еңбекті ұйымдастырып,
басқару жүйесі жөнінде білім беру және техникалық құрылымдарды пайдалана
алу жолдары туралы тиянақты түсінік қалыптастыру жағын қадағалау керек.
Білімнің мазмұны. Білім берудегі мемлекеттік стандарт.
Қазіргі кезеңдегі білімнің мазмұнын айқындауға қойылатын басты
бағдарлардың бірі - мемлекеттік стандарт, былайша айтқанда, мемлекеттік
жұйедегі бірыңғай норма мен талапты жүзеге асыру міндетін шешу. Кеңестік
кезеңдегі орта мектептер біртекті, бірыңғай жүйеде болды да, жоғарыдан
жасалған оқу жоспары мен пән бағдарламалары негізінде оқылатын. Онда
аймақтық жергілікті ерекшеліктер мен оқушыньщ тұлғалық өзгешеліктеріне мән
берілмей эмпирикалық жүйе жүзеге асырылатын. ТМД (тәуелсіз мемлекеттер
достастығы) құрамында болған елдер 1996 жылдан бастап Білім беру туралы
заң жобаларын қабылдап, онда мемлекеттік стандарт мәселесін жүзеге асыру
міндеттері белгіленді. Осы орайдан Қазақстан Республикасында жалпы орта
білім берудің мемлекет стандартында басшылыққа алынатын үш денгей
көрсетілген:
Тұлғаға берілетін білімнің әлемдік мәдениеттің қол жеткен табыстарына
үйлесімділік (интеграциялық) мәнде болуы;
Білім мазмұнының аймақтық, ұлттық танымға сәйкестігі және білімдендіруде
елдің тілі мен әдебиеті, тарихы, жағрафиясы, өнері, дәстүрлік салты
ескерілетіндігі т.б.
Берілетін білімді жүзеге асыратын оқу орнының ерекшеліктеріне сай тұлғаның
мемлекет алдында, ал мемлекеттің тұлға алдында жауапкершілігі қатаң
сақталып, білімнін терең де тиянақты болуы және оқу жүктемесінің нормалық
талап деңгейіне сәйкес жүзеге асырылуын қамтамасыз ету көрсетілген.
Білім бағдарламасы. Білім бағдарламасы дегеніміз берілетін білімнің
деңгейі мен мазмұндық бағдарын айқындайтын білімдік жүйе. Мұнда ұстанатын
бағдар оқушыға берілетін жалпы және кәсіби білімнің құрылымына кіретін
мектепке дейінгі дайындық, бастауыш мектеп, жалпы орта білім мен кәсіби
орта білім.
Бастауыш мектепте білімдендірудің міндеті - оқушыны кітап оқи білуге, жаза
білуге, есептей алуға және білім ала білу жолдарына үйрету, ал орталау
мектеп болса ғылымның негізгі салалары бойынша білімдік түсінік
қалыптастыру болып табылады. Ал толық орта дәрежелі мектепте болса, ғылым
жүйесінің базистік негіздерін меңгеруі мен олардың бойына жеке бастың және
этникалық қарым-қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыру, тұлғаның өзін-
өзі айқындауы мен кәсіби бағдарға бейімдеу болып табылады. Бұл салада әрбір
пәннің мазмұндық жүйесі базалық негізгі білім беру деңгейімен қиысады да
тиісті ұғым-танымдық шеңберде аяқталып отырады. Оқу пәндерін таңдауы
бойынша зерделеу үшін оқу жоспарынын вариативтік бөлігі кеңейтіледі.
Бейімдеу алдындағы даярлық жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім берудің үшінші сатысы жаңа көзқарасқа құрылған. Мұнда
оқытудың мазмұнын саралау, ынталандыру, кәсібилендіру және тұлғаның өз
бетінше білімін кеңейтіп, тереңдету көзделген. Сндай-ақ оқушының әлем,
қоғам және адам туралы жүйелі түсінікті меңгеруіне зейін қойылған.
Техникалық және кәсіби білім беру бағдарламасы жеке тұлғаның және жеке
әлеуметтік топтардың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, қоғам мен еңбек
рыногы талабына қызмет ете алатындай жоғары білікті жұмысшы кадрлары мен
мамандыққа деген қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталады.
Ал орта білімнен кейін, жоғары білім болып саналмайтын кәсіби білім ЮНЕСКО-
ның ұсынысына сәйкес білікті маман даярлау бағдарламасы бойынша
жүргізіледі.
Қазіргі кезеңде дидактика педагогика ғылымының дамыған, неғұрлым
қалыптасқан маңызды да күрделі саласы ретінде қоғам дамуының белгілі
кезеңдерінде мектеп алдына қойылатын жаңа аса жауапты міндеттерді ойдағыдай
шешу барысында үнемі дамып отыратын ғылым. Орта білім беру жүйесінде
дидактика білім беру мен оқытудың мазмұнын, құрылымын, оқыту заңдылықтары
мен ұстанымдарын, ерекшеліктерін, талаптарын, шарттарын, оны ұйымдастару
әдістері мен формаларын және технологиясын, оқыту нәтижелілігін зерттейтін
педагогиканың маңызды саласы болып табылады.
Дидактиканың тарихи тамырларын зерттеу – бүгінгі таңда орта жалпы білім
беретін мектептегі пәндерді оқыту заңдылықтары мен ұстанымдарын жүйелеу,
білім құрылымы мен мазмұнын жетілдіру, жаңа сапалы білімге қол жеткізу үшін
аса құнды.
Дидактиканың негізін салған педагог Я.А.Коменский өзінің Ұлы
дидактика атты еңбегінде дидактика ұғымына анықтама беріп, оның зерттеу
нысандарын, ұстанымдарын анықтап, оны ғылыми жүйе ретінде негіздейді,
оқытудың әдіс-тәсілдерін ұсынады.
Ресей педагог-дидактары М.Н.Скаткин, Б.П.Есипов, М.А.Данилов,
Л.В.Занков, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Ю.К.Бабанский, В.С.Леднев,
Б.Гершунский оқыту ұстанымдары, оған қойылатын дидактикалық талаптар,
білім мазмұны мен құрылымы, оқытуды ұйымдастырудың әдістері мен формалары,
мектеп оқушыларының меңгеруге тиісті білім көлемі, оқу әрекеттері, пәннің
мазмұнына қойылатын талаптар, жаңа оқыту технологияларын ғылыми тұрғыдан
пайымдайды. Олардың еңбектерінде: Білім – адам, қоғам, табиғат, заттар мен
құбылыстар жайлы ғылымда жинақталған білім жүйесі; адамзаттың жинақтаған
мол тәжірибесі; ұғымдардың, заңдылықтардың, тұжырымдардың, қағидалардың,
деректердің, пайымдардың жиынтығы т.б; Білім беру – қоғамдық, әлеуметтік,
мәдени құбылыс; қоғам мен мемлекеттің өзінің азаматына қатысты функциясы;
тұлғаның мәдениеті, мәдени құндылық; білім, білік, дағды-машықтардың және
ойлау құралының жүйесі; ғылыми көзқарастар, шығармашылық қабілеттер мен
мүмкіндіктерді дамыту үдерісі; терең сапалы білім негізінде жеке тұлғаның
еркін бағдарлай білу, өзін-өзі іске асыру, өзін-өзі дамыту үдерісі; білім,
білік, дағды мен іс-әрекеттердің жиынтығы және оны жүзеге асырудағы адамның
іс-тәжірибесі; білім берудің тұтастығы, нәтижелілігі т.б. Білім берудің
мазмұны – дидактиканың негізгі нысанасы; ғылыми білім мен білік, оқу
дағдыларының қалыптасу жүйесі; өзіндік шығармашылық, ізденушілік әрекет
тәжірибесі; жеке тұлғаның жан-жақты дамуының сапалық мазмұны мен сипаты.
Оқыту – дидактиканың маңызды категорияларының бірі; оқытушы мен оқушының
өзара түсіністік, ынтымақтастық қарым-қатынасы, іс-әрекеті; білім беру,
біліктері мен дағдылары, іс-әрекеттерді меңгерту процесі; белсенді
шығармашылық әрекетті басқарудың негізгі жолы; сапалы білім беру, тәрбие,
дамыту мқсаттарына сай оқушылардың шығармашылығын дамытуға бағытталған
арнайы ұйымдасқан іс-әрекеті т.б. Оқыту үдерісі – мұғалім мен оқушылардың
мақсаттылыққа бағытталған үйлесімді іс-әрекетінің нәтижесінде жеке тұлғаның
толық, терең, сапалы білім меңгеруі, танымдық және өзіндік шығармашылық
қабілеттерінің дамуы; біліктер мен дағдыларды қалыптастыру тәжірибесінің
көзі деп қарастырылды.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Заңы. Білім туралы Алматы: ЖШС
Издательство Норма-К, 2013. – 64 бет.
2. Қазақстан Республикасы Ғылым туралы Заңы. Астана, 2011.
3. Қазақстан – 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты. Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Ана тілі. № 52
(1153) 21 желтоқсан 2012 – 4 қаңтар 2013 жыл, 1, 8-13 беттер.
4. Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір м.дде, бір болашақ. . Қазақстан
Республикасы Презиленті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
Егемен Қазақстан. № 11 (28235) 18 қаңтар, 2013 жыл, 1 - 8 беттер.
5. Қазақстан-2050: Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттіңжаңа саяси бағыты.
Қазақстан Республикасы Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы – Алматы: Юрист, 2013. – 44 б
6. Конституция Республики Казахстан В редакции Законов Республики
Казахстан от 07.10.1998 г. N284-1, 21.05.2007 г. №254-III ЗРК (на казахском
и русском языках).
7. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на
2011 – 2020 годы. – Астана, 2011. (на казахском и русском языках).
8. Концепция государственной политики в области образования. - Алматы:
Казахстан, 1995. - 35 с.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің
жаңа саяси бағыты. Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Ана
тілі. № 52 (1153) 21 желто0сан 2012 – 4 қаңтар 2013 жыл, 1, 8-13 беттер.
10. Агеев В.В. Психология созидания или Образование как шанс стать самим
собой. Пособие для педагогов-исследователей. –Волгодонск.- 1994. 84
2-дәріс: Білім беру мазмұны. Білім беру мазмұны жобалау теориялары
(проблемалық дәріс).
Педагогика ғылымында білім мазмұны теориясы (М.Н.Скаткин,
В.П.Беспалько, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, В.С. Леднев, Л.Я. Зорина, А.В.
Усова және т.б.), жалпы орта және кәсіптік-техникалық білім мазмұны, сондай-
ақ жалпы білім беретін мектептің оқу пәнін құрастыру теориясы жасалынған.
Педагогика ғылымының зерттеушілері оқу пәндеріне материал іріктеу
ұстанымдарына байланысты барлық идеяларды талқылап отырды. Бұл идеялар ХХ
ғасырдың 80-жылдарындағы оқу бағдарламаларын жетілдіруде көрініс тауып
отыр. 1965 жылдың өзінде Советская педагогика журналында Ғылым және оқу
пәні атты пікірталас ұйымдастырылып, білім мазмұнын таңдау ұстанымдары
туралы мәселе көтерілген еді. Оқу пәні түсінігінің дамуында оқытуды
ғылыми негіздеу мен жалпы орта білімінің теориялық негіздері әдіснамасы
саласындағы іргелі зерттеулер маңызды кезең болып табылады. (В.В.Краевский
және т.б.). Бұл ретте білім мазмұны, оқу пәні, ғылым негіздері сияқты
түсініктердің мәні терең зерделенеді, оқу пәндерінің қызметтері анықталды,
олардың мазмұнындағы жетекші компоненттер бөлініп алынып көрсетілді, оқу
пәндерінің типтері анықталды, шын мәніндегі оқу пәнінің дидактикалық моделі
жасалды (И.К.Журавлев). Жоғары оқу орындары пәндеріне қатысты бұл бағыттар
қазіргі уақыттың талаптарын ескере отырып қайта жасалды.
Білім мазмұнын құру мәселесімен айналысатын ғалымдар, ғылымның, білім
жүйесі ретінде білім мазмұнының құрамына және құрылымына әсер ету үдерісін
зерттеп, ғылымның білім мазмұының барлық құрама бөлшектерінде көрінетінін
байқаған. Олар білімнің үш аясын бөліп көрсетеді: жеке пән бөлімдері,
танымның арнайы әдістері жөніндегі бөлімдер және тарихи-ғылыми бөлімдер.
Білім мазмұнының білім секілді құрама бөлшектерінде ғылымның барлық
құрылымдық бөлшектері көрінеді, алайда оқу пәнінің басты қызметіне
байланысты олар әртүрлі болады. Пәндік ғылыми білімдер ғылым негіздері
(физика, химия, биология, астрономия, тарих, география) жетекші бөлік болып
табылатын оқу пәндерінде ғылымның барлық құрылымдық бөліктері-ұғымынан
бастап теорияға дейін көрініс табады (С.И. Архангельский және т.б.).
Зерттеушілер білім мазмұнын анықтау үшін негізгі үш шартты: біріншіден:
ғылымның дамушы салаларын түсінуге және меңгеруге, сондай-ақ, соған сәйкес
дағдылар мен іскерліктерді игеруге қажетті, жеткілікті деңгейде тұрақты
іргелі және қолданбалы білімдердің кейбір көлемдерін анықтау; екіншіден,
ғылым мен техниканың сәйкес салаларының негізгі бағыттарын, идеяларын және
қарқынын айқындау; үшіншіден, студенттердің жалпы және ғылыми дамуының
деңгейіне, олардың дүниетанымына және көзқарастарына қойылатын нақты
талаптарды ұсынуды қарастырады.
Ғалымдар анықтаған ғылыми пәннің белгілерін жүйелей және қорытындылай
отырып, ғылыми пәнді құрастыру қағидаларын ұсынды:
– пән – білім жүйесінің талабына сәйкес оқытуға бейімделген ғылыми
білімдер, процедуралар, әдістер тобы және мазмұны;
– ғылыми пәннің жеке зерттеу пәнінің болуы;
– зерттеу мен оқытуда пайдаланатын әдістер;
– теорияны құрастырудың арнайы тәсілдер;
– әдіснамалық бағдар;
– ғылыми пәннің басқа пәндермен өзара байланыстары;
– басқа пәндер үшін теориялық және әдіснамалық мәнділігі;
– әлеуметтік маңыздылығы: ғылыми мектептер, зерттеуші топтар
және т.б.
– пәнді қоғамның мойындау дәрежесі;
– зерттеу нәтижелерінің практикаға қосқан үлестерінің
мүмкіндіктері;
– зерттеу міндеттерін шешудің құндылықты мақсаттары мен үлгілері.
Бұл ережеде ғылымның пәндік моделін бағалау үшін жеткіліксіз болып
табылады. Зерттеушілердің пайымдауынша, ғылым оқыту үрдісінде белгілі бір
бағыт-бағдар бергенмен, бұл оның басты қызметі емес. Оқу пәні ғылымды
толығымен қамтымайды, оның негізін ғана білдіреді, себебі оқитын адамның
дайындығы мен жасы, оқыту міндеті ескеріледі, оның негізгі қызметі – оқыту.
Пән ғылым жүйесінің нақты көшірмесі болуы міндетті емес. Пән құрылымын
анықтауда біліммен қаруландыру міндет бірінші орынға шығарылады. Оқулықты
құрастырғанда ғылым мәліметтерінің жаңа көшірмесі жасалмайды, ғылым
жүйеленіп, ұғымдар нақтыланып, тереңдей түседі. Оқулық өзінің негізгі оқыту
қызметін атқара отырып, белгілі бір жүйеде құрылады. Кей жағдайда оны
құрастырудың осы жүйесі ғылымның өзіне де оң ықпалын тигізеді. Оқу пәні
ғылымдағы тиімділерін өзіне кіріктіре отырып, ғылыми нәтижелерді тексеруге
қызмет етеді. Ғылыми ұғымдар, оқу пәнінде шығармашылықпен қайта өңделгеннен
кейін, ғылымда нақтыланып, өзгерген түрде пайдаланылуы мүмкін.
Бұл тұрғыда оқу пәндері әлеуметтік шындықтың көптеген аймақтарымен
байланысқан тарихи дамуда болатын педагогикалық практиканың аясында
қалыптасады және қызмет етеді.
Оқу пәнін құрастыру мәселесі белгілі бір дәрежеде білімді іріктеу және
сол білім түрлерінің өзі қалыптасқан мәдени қордан алынуының, оқу-тәрбие
үрдісіне сәйкес іріктелген білім жиынтығын ретке келтірудің, білім
компоненттері мен сол білім түрлерінің өзін ажыратудың, білімді сұрыптау
және жіктеудің өлшемдерінің мәселелері болып табылады. Қазіргі
педагогикалық әдебиетте оқу пәні бірнеше компоненттерден тұратын құрылымы
ретінде көрсетіледі: идеялық-теориялық түйін; базалық (негізгі) мазмұны;
қызметтік (қосымша) мазмұны және факультативтік бөлігі.
Осы тұрғыда, оқу пәнінің жобасын құрастыру үшін төмендегідей
тапсырмалардың мағынасы зор екендігі дәлелденді. Ол тапсырмалар:
1. Құрастырылатын оқу-танымдық әрекетінің пәндік аймағын анықтау:
- танымдық қызметке кіретін объектілер шеңберін сызып көрсету;
- көрсетілген нысандарды зерттеп-үйрету үшін қажетті ұғымдар,
мәселелер мен әдістер тізбегін бағыттап көрсету.
2. Оқу пәні шегінде игерілетін заңдылықтарды тұжырымдау.
Оқу пәні заңдардың, ұғымдар мен ғылыми әдістерінің қарапайым жиынтығы
емес, басқа да маңызды компоненттерден тұрады, бұл тұғырда оны оқыту мен
тәрбиелеу үшін арнайы жасалған ерекше білім деп қарастыруға болады.
Ертеректе, оқу пәнін ғылым негіздерінің синонимі деп қарастырады, бұл оның
тар мағынасы еді, шындығында оқу пәнінің құрамына түрлі мазмұнды игеру үшін
қолданылатын тәсілдер енгізілген.
Оқу пәні-оқыту үдерісінде оқушыны жеке тұлға ретінде тәрбиелеу мен
дамытуға бағытталған жалпы орта білім мазмұнын жүзеге асыратын құрал.
Білім мазмұны мен оқыту пәні бір-бірімен мақсат және құрал ретінде
байланыста болады. Оқу пәні мен ғылым негіздері – біртұтас ұғым, ал оның
құрамдас бөлігі болып табылатын оқу пәні құрамы және жүйесі жағынан
мазмұнын мен үдерістен құрылған. Оқу пәні 2 блоктан тұрады: негізгісі –
мазмұн мен құралдар блогы, немесе, үдеріс блогы.
Оқу пәндері мазмұнындағы жетекші компоненттік рөл атқаратын блоктар:
1. Мазмұндық блок: пәндік ғылыми білім, әрекет тәсілдері; шығармашылық
әрекеттегі тәжірибе; құндылық қатынастардағы тәжрибе.
2. Үдерістік блок: қосымша білім кешені; әрекет тәсілдері; үрдісті
ұйымдастыру түрлері.
Егер, білім мазмұнын білім мекемесіне берілетін әлеуметтік тапсырыстың
педагогикалық түсіндірмесі десек, оқу пәні – білім мазмұнының бөлігі
ретінде, ол да әлеуметтік тапсырысқа жатады, сонымен қатар білім алушының
жалпы танымдық әрекет заңдылықтары мен оқыту жағдаяттарына сәйкес оқыту
барысында білім мазмұнын жүзеге асырады. Оқу пәні – игеруіне тиісті білім
мазмұны мен оны білім алушылар игеретін тәсілдерді, олардың тәрбиесі мен
дамуын жүзеге асыратын негізгі құрал. Яғни, оқу пәні – білім маззмұнын
беруге арналған арнайы педагогикалық үйлесім, бұл жағынан ол біртұтас,
соған қарамастан екі бөлімнен тұрады: мазмұндық және үдерістік.
Білім мазмұнының төрт компоненттік құрамы оқу пәндерінің белгілі бір
топтарын құрайды. Оқу пәндеріндегі жетекші компоненттер: ғылыми білімдер
жиынтығы, әрекеттің белгілі бір тәсілдері, шығармашылық әрекет тәжірибесі,
құндылықтар, қатынас тәжрибесі, әлемнің бейнелік көрінісі.
Кіріктірілген пән деген ұғым пәндерді жай қосу емес, оқу материалындағы
әрекет кірігуі, оның мәні мен өзара байланысы және жинақтылығына қарағанда
әлдеқайда тереңде жатыр.
Оқу пәнін құрастыру мәселелеріне байланысты туындайтын заңдылықтар
анықталды:
- кез келген оқу пәні көрсетілген типтердің біреуіне жатады және ол
өзінің дидактикалық моделіне сәйкес құрастырылуы тиіс;
- оқу пәнінің әр типінің өзіне сәйкес мазмұнын жеткізу, оны игеруді
ұйымдастырудың өзіндік жүйесі бар.
Егер пәнінің жетекші қызметі оқушыларды нақты ғылым негізін, оның
маңызды ұғымдары мен заңдары жүйесін таныстыру болса, онда оқу материалының
құрылымы мен жүйесі ғылыми ұғымдардың даму заңдылықтарын білім алушы
санасына сәйкестендіріп жасалуы тиіс. Ал, пәннің жетекші қызметі белгілі
бір әрекет тәсілдерін қалыптастыру болса (білік және дағды), онда пәннің
мазмұндық, логикалық желісі практикалық қызметті игеру ерекшілігіне
сәйкестенуі тиіс: оқу пәндерінің типтері бір-бірінен қызметі мен мазмұндық
жетекші компоненттері бойынша ажыратылатын болғандықтан, сол компонентті
жеткізу барысында пайдаланылатын оқыту әдістері де сол пәннің типі үшін
жетекші ұстанымда болуы тиіс; оқу пәнінің мазмұны оның жетекші
компонентінің ерекшелігіне байланысты жүзеге асыру тәсілдеріне сәйкес болып
табылады; оқу пәнінің әртүрлі типтерінің ерекшеліктері оқыту әдістерін
тануда шектеулік сипатта болады, сондықтан оқыту тәсілдерін іріктеуде
пәннің жетекшілік қызметін ескеру керек.
Оқулық – білім мазмұнын оқу материалы деңгейінде нақтылы түрде
көрсетудің негізгі формасы.
Г.И. Щукина мен оның әріптестерінің еңбектеріне ерекше көңіл бөлінген
жөн, онда оқу әрекетінің мотивтері ретіндегі танымдық қызығушылықтардың
қалыптасуына педагогикалық ықпал етудің факторлары неғұрлым толық және
жүйелі түрде зерттелген. Сонымен бірге, қарапайым жалпымен қабылданған
жүйенің жағдайларындағы оқушылардың мотивациясы зерттелді.
Оқушылардың танымдық қызығушылығының қалыптастыру мәселесі
В.Н.Максимова, А.С.Роботова, Г.И.Щукинаның дидактикалық зерттеулерінде
қарастырылған. Г.И.Щукина танымдық қызығушылық мәселесін тұтастық тұғырымен
талдай келе, танымдық қызығушылық – тұлғаның таңдаулы бағыттылығы, таным
саласына жолдауы, тіршілігіне, белгілі әлеуметтік жағдайларда қалыптасқан
тұлғаның маңызды білімді меңгеруі деп анықтаған. Ғалым сабақты танымдық
қызығушылықты оқушының тұрақты танымына айналдыратын сабақтан тыс уақыттың
орнын ерекше бағалап, оған мән береді.
60-жылдардың ортасынан бастап дидактиканың даму барысына жасалған
талдау педагогика ғылымының бұл саласында едәуір алға жылжушылық үдерісін
байқатты. Бұл ең алдымен оқу-тәрбие үдерісін зерделеуге тұтастық тұғырын
қолданудан, оның қозғаушы күштерін анықтауымен, оқушыларды оқыту мен
үйретудің заңдылықтарын ашуға ұмтылудан көрінеді. Осы негізде оқушылардың
танымдық әрекетін белсендіру мәселелеріне көңіл аудару күшейе түсті және
бұл үдерістің мазмұнын ашып көрсетуде белгілі бір жетістіктерге қол жетті.
Педагогикалық құбылыстарды терең ойластыру үшін психологиялық зерттеулер
нәтижелері кеңінен тартылды, негізгі дидактикалық ұғымдар педагогикалық
тұрғыдан терең зерделене бастады. Педагогика ғылымының педагогикалық
практикаға қатысты оза отыру рөлі теориялық жағынан негізделді және іске
аса бастады.
Дидактика тарихын зерттеушілер жүйелілік тұғырын зерттеу нысанына
көшіре отырып, ол нысанды ұғымдардың жиынтығы (оқыту мақсаты, оқыту
ұстанымдары, оқыту әдістері, оқытудың ұйымдастырушылық формалары, оқушылар
білімін тексеру) деп қарастырды. Сондай-ақ, олар өздерінің жасалымдарының
мектептің даму кезеңдерінде оқытудың жетекші міндеттерін шешуге қалай
көмектесетін анықтады. Жетекші міндеттер ретінде 20-жылдары оқушыларда
белсенділік пен жеке жұмыс істеу қабілетін тәрбиелеу, 30-50-жылдары
оқушылардың білім сапасын арттыру, 60-70-жж. оқытуды тұтастық тұғырынан
қарастыра отырып, оқушылардың танымдық белсенділігін және шығармашылық
ойлауын қалыптастыру ерекше бөлініп көрсетілді.
Бұл мәселелерді ашып көрсету тек танымдық маңызға ие емес. Олар қазіргі
дидактиканың теориялық және қолданбалы мәселелерін зерттеуде де аса мәнді.
Сондай-ақ жалпы білім беретін мектепте оқу үдерісін жетілдіруге септігін
тигізді. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесін О.А.
Нильсон зерттеді. Танымдық әрекетті ұйымдастыруға қолайлы жәйттерді
іздестіру проблемалық оқытудың терең зерттелуіне әкелді (М.И. Махмутов,
Т.В. Кудрявцев, А.М. Матюшкин, Т.И. Шамова, Г.И. Щукина және т. б.). И.Я
Лернер проблемалық оқыту теориясын дамытты, оқыту әдістері жүйесінің
дидактикалық негіздерін анықтады. Л.Я. Зорина жаратылыстанулық-ғылыми білім
беру мазмұнын қалыптастыру тұжырымдамасын жасады. И.К. Журавлевпен бірге
ғылым негіздерінен оқу пәнінің дидактикалық моделін құрды. В.С. Цетлин
оқушылардың сабақтағы және сабақтан тыс танымдық әрекетін ұйымдастыру,
оқытудағы қиындықтар иәселелерін зерделеді. Оқыту үдерісн тұтас талдау Ю.К.
Бабанскийге оқу-тәрбие үдерісін оңтайландыру теориясын жасауға мүмкіндік
берді.
70-жылдардың екінші жартысынан бастап, жалпы орта білім беру мазмұны
теорясын жасау саласында жаңа зерттеулерге талпыныстар басталды.
Білім беру мазмұны мәселесін терең зерттеу білім беру мазмұны
түсінігін нақтылауды талап етті. Бұл мәселені шешуде И.Я.Лернер маңызды
үлес қосты. Оның жасаған тұжырымдамасы бойынша, білім мазмұны әлеуметтік
тәжірибеге сәйкес және білімдер, дағдылардан басқа шығармашылық әрекет
тәжірибесін және сезімдік өмір тәжірибесін қамтиды. Білім мазмұнының
аталмыш бөліктерінің арақатынасы тарихи сипатта және қоғам дамуының
талаптарына орай өзгеріп отырады.
Бұл тұжырымдама ПҒА-ның В.В.Краевский және И.Я.Лернер жетекшілік еткен
топ даярлаған білім беру мазмұны теорясының негізіне алынды. Зерттеулерге
сүйене отырып, ғалымдар жалпы орта білім беру мазмұнын қалыптастырудың
ұстанымдарын түзді. Біріншіден, жалпы орта білім беру мазмұнының барлық
бөліктермен және барлық деңгейлерде қоғам талаптарына сәйкес ұстанымы.
Екіншіден, оқытудың мазмұндық және үдерістік жақтарының бірлігін есепке алу
ұстанымы: үшіншіден, білім беру мазмұнының қалыптастыру деңгейлерінде,
оқыту үдерісінде іске асуының нақты қалыптарына жылжуда да құрылымдық
бірлігінің сақталу ұстанымы. Зерттеу барысында жалпы орта білім беру
мазмұнының қалыптасу деңгейлері түсінігі пайда болды.түсініктің жалпыдан
жекеге жылжу логикасына сәйкес авторлар мына деңгейлерді анықтады: жалпы
теориялық түсінік деңгейі (жас ұрпаққа берілетін әлеуметтік тәжірибенің
құрамы элементтер) және қоғамдық қызметтері туралы жинақталған жүйелі
түсінік; оқу пәні деңгейі; жалпы білім беруде арнайы қызметтер атқаратын
мазмұнның белгілі бір бөлігі туралы кең таратылған түсінік; белгілі бір пән
бойынша оқулықтарда, есептер жинағында және басқа оқу материалдарында
көрсетілген білім мазмұнының элементтерін қамтитын оқу материалы деңгейі.
Білім беру мазмұны оқытуда іске асырыла отырып, келесі деңгейге көшеді.
Төртінші деңгей – оқыту үдерісіне ендірілетін нақты білім мазмұнын
көрсететін педагогикалық болмыс деңгейі. Ең соңында, бесінші деңгей – тұлға
құрылымы деңгейі білім беру мазмұнының оқушы санасында қалыптасқан күйін
сипаттайды.
Оқытудың мазмұндық және үдерістік жақтарының бірлігі ұстанымдылық
деңгейде маңызды деп көрсеткен С.Г. Шаповаленко.
Бұл кезеңде Педагогикалық ғылымдар академиясының жалпы педагогика
институтының дидактика зертханасында М.Н. Скаткин И.Я. Лернер, В.В.
Краевский, М. Шахмаевпен бірге Жалпы орта білім беру дидактикасы атты
ғылыми мектептің негізін салды. Ғылыми мектептің жетістіктерін былайша
сипаттауға болады. Олар:
-білім беру мазмұны теориясының мәдениеттанушылық тұжырымдамасы, оның
құрамына білім беру мазмұнының көзі әлеуметтік тәжірибе екендігі;
білім беру мазмұнын калыптастыру деңгейлері: пәнге дейінгі, пәндік, оқу
материалы, білім беру практикасы; білім беру мазмұнының құрылымдық
элементтері - нәтижелері білімдер болып табылатын танымдық әрекет
тәжірибесі; үлгі бойынша әрекет етуді көрсететін әрекеттіңбелгілі
тәсілдерін жүзеге асыру тәжірибесі; мәселелік жағдаяттарда ерекше шешім
қабылдау біліктіліктері түріндегі шығармашылық әрекет тәжірибесі; сезімдік-
құндылық қарым-катынасты жүзеге асыру тәжірибесі туралы түсініктер енеді.
-педагогикалық құралдар көмегімен білім мазмұнын іске асыратын оқу пәні
теориясы.Ол өзі тұтас бола тұрып, екі бөліктен тұрады: меңгерілуге тиісті
білім беру мазмұнының бөлімі және оны оқушылардың меңгеруі, дамуы және
тәрбиеленуі үшін қажет құралдар. Жетекші қүұраушы бөлігі негізінде оқу
пәндерінің жіктемесі жасалды. Оқу пәнінің мәні, оның қызметтері;
мектептіптің мен білімдік бағдарламалардың жалпы міндеттерін шешу үшін
маңыздылығы мен ерекшелігі;материалдарды оқу сатыларына тарату жолдары;
әдістемелік жүйе және мақсаттарға жету құралдары; оқу пәнінің мзмұнын
таңдаудың, оны оқытудың жалпы логикасы мен ретті оқытылуының негіздемелері;
білім беру мазмұнын құрастыруға негіз болатын мәселелер типтері; ғылым мен
оқу пәнінің арақатысы.
-оқулық тұжырымдамасы: оқулықтың қызметтері, құрылымы, мазмұндық
рәсімделуі, материалды таңдау және беру тәсілдері, мәтінді әңгімелеуге,
мазмұнына, тармақшалар ішіндегі логикалық байланыстарға және оқулыққа,
меңгеру аппаратына қойылатын талаптар;
-оқыту әдістері, оқушылардың танымдық әрекетін белсендіру әдістері мен
құралдары, олардың шығармашылық әлеуетін дамыту теориясы. Оқыту үдерісіне
қатысушылардың – мұғалім мен оқушының әрекетіне, оқыту әдістерінің
типтеріне, оқу материалының сипатына, оқушыларды дамыту міндеттеріне
негізделген оқыту әдістерінің типтері анықталды және т.б. Сондай-ақ,
сабақты ұйымдастыру теориясы жасалды. Оқушылар білімі сапасы зерделенді.
Жалпы орта білім беру мазмұнының құрылымын В.С. Леднев оқушыларды мамандық
таңдау мен кәсіптік оқуға даярлау тұрғысынан қарастырды. Білім беру мазмұны
теориясы аясында оқытудың оқытудың мақсаты, оқытудың ұстанымдары,
оқытудың әдістері сияқты негізгі ұғымдары зерделенді. Аталмыш
қағидалардың басым көпшілігі Орта мектеп дидактикасы атты ұжымдық еңбекте
көрініс тапты.
Қазіргі уақытта осы жетістіктер негізіінде дидактика жиырма бірінші
ғасырдың оқыту жүйесінің мақсаттары мен міндеттерін нақты зерделеуде.
Жалпы орта білімнің мазмұны. Білімнің мазмұнын айқындауда оқулық, оқу
құралы және әдістемелік әдебиеттермен қатар түрлі құжаттардың ішінде оқу
жоспарының атқаратын қызметі ерекше. Орта оқу орындарына арналған оқу
жоспарында - оқылута тиісті жеке пәндердің және оның қай жылы, қандай
көлемде, неше сағат оқылатындығына орай апталық сағат көлемі белгіленеді.
Мемлекеттік ресми мекемелер оқу орындарының аймақтық ерекшеліктеріне және
оқытудың бағдарына байланысты оқу жоспарының түрлі варианттарын жасайды.
Кеңестік жүйе ыдырап Қазақстан егемендік алғаннан кейінгі Білім туралы
заңына сәйкес оқу жоспарының негізгі және типтік түрлері жасалды.
Жалпы білім беретін мектептердін базистік оқу жоспарындағы толық жүктеме
тұрақты және жылжымалы екі деңгейге бөлінеді. Тұрақты жүктеме құрылымындағы
пәндер жалпы орта білім беретін мектептердің барлық типтерінде міндетті
түрде оқытылады. Атап айтқанда гимназия, лицей бағдарлы мектеп, жеке мектеп
т.б. көрсетілген пәндердің тиісті көлемде оқытылуы шартты болып саналады.
Ал жылжымалы бөлімде оқытылатын пәндерде оқушының дербес қабілетін
дамытуға, ықылас ынтасы мен қызығушылығына орай тиісті пәндерді терең
білуге мүмкіндік жасалады. Сондай-ақ таңдамалы пәндер мен факультативтік
курстарды өтуге де жағдай туғызылады. Жылжымалы бөлімдер үшін таңдамалы
пәндерге бөлінген уақыт тереңдете оқылатын пәндерге беріледі.
Қазақстан Республикасында жеке пәндерді теориялық және қолданбалы жағынан
тереңдете оқытуға арналған типтік оқу жоспарының бірнеше түрі 1993-94 оқу
жылынан бастап жасалды. Ал оны тереңдету оқу орнының материалдық-техникалық
жағдайына, ұстанған бағдарына байланысты өріс алатыны белгілі болуға тиіс.
Оқу бағдарламасы - жеке оқу пәнінің мән-мазмұнын сипаттайтын құжат.
Бағдарламада сол пән бойынша оқытылатын тақырыптардың деңгейі мен оның
мазмұны, қандайлық көлемде оқылатын мазмұндық көлем мөлшері сипатталады.
Осы пәнді оқу барысында оқушының алатын білімі, білігі, дағды деңгейі
қамтылады. Сондай-ақ оқылатын пәнге байланысты қолданылатын құралдар мен
оған жасалатын бақылау және әдістемелік кеңес пен нұсқаулар көрсетіледі.
Бұл құжат мектептегі пән мұғалімінің басшылыққа алатын негізгі құжаты.
Бағдарламаға қатысты материалдарды орналастыруда негізінен үш принцип
ұсталады: 1) Бірыңғай бірізділікке негізделген жүйе (линейный), 2)
Концентристік, 3) Спиралдық жүйе. Бұларды педагогикалық тұрғыдан таратып
айтқанда былай болып шығады: бірыңғай бірізділікте (линейный) оқылатын
материал қайталанбай бір бағдарда ұтылай дамиды. Ал концентристік жүйедегі
бағдарламада тиісті материал тақырып арасына үзіліс салып, жаңа деректермен
толықтырылып, оқыту барысында қайталанып отырады. Ал спиралдық бағдарламада
бір жүйелілік сақталып бірыңғайлық мәнде бір әуенмен жетілдіру ескеріледі.
Демек, шиыршықталған, спиралдық жүйеде дамиды.
Оқу пәні - білімдік мақсатқа жету жолында дидактикалық тұрғыдан жан-жақты
сұрыпталған белгілі саладағы ғылымның негізі. Мұндағы басты мақсат тиісті
ғылым, өнер, іс-әрекет туралы оқушыға тиянақты мағлұмат беріп, оның
теориялық және қолданбалы негіздерін танытып білгізу.
Әрине, ғылымның топтаса тоғысқан салалары шартты түрде жаратылыстану —
математика, гуманитарлық-қоғамдық, көркем-өнер, дене тәрбиесі, өндірістік
еңбек тәрбиесі деп жіктеледі. Олардың әрқайсысының өзіне тән атқаратын
қызметі, шұғылданатын мәселелерінің ерекшеліктері бар. Соған орай берілетін
білім, білік, түсінікті және қойылсан мақсатты шешетін оқу пәні
болғандықтан оқушыларға оны меңгеру үшін тиісті сағат мөлшері белгіленеді.
Оқылатын пәннің сағат саны оқу жоспарында айқындалады.
Ал тиісті пәнге байланысты берілетін білімнің мазмұны мектепке арналған
оқулықта көрсетіледі. Сондықтан - оқушы меңгеруге тиісті білімнің мән-
мағыналық негізіне саналады және онда пәнаралық байланысқа орай табиғат,
адам, қоғам туралы әр жақты мағлұматтар алудың қайнар көзі деп саналады.
Оқулықтан алған білім негіздері бойынша оқушы ізденіп, оны тереңдетіп,
өздігінен шұғылдануға мүмкіндік кеңейіп жол ашылады.
Оқулық. Оқушы меңгеруге тиісті ғылым негізін білгізетін құрал - оқулық.
Онда тиісті ғылымның мазмұны туралы жүйелі де жан-жақты ақпараттық мағлұмат
беріледі. Оқулық тек ақпараттық мағлұмат берумен ғана тынбайды, оқу құралы
болғандықтан мұнда тиісті деңгейде мәтін, сурет те, кестелік сызбалар да,
фотографиялық көріністер де келтіріледі.
Бәрінен де бұрын оқулық оқушының танымдық іс-әрекетіне бағдар беріп,
басшылық жасайды. Оқулықтар мен оқу құралдарында шәкірт тарапынан
атқарылуға тиісті жаттығу тапсырма, көрсетілген сұрақтарға жауап беру және
жазба жұмыстарын орындау т.б. көрсетіледі. Оқулық - оқу үрдісін
ұйымдастырудағы сценарий ретінде ғылымның теориялық мән-мазмұнын игеруге
мүмкіндік беретін әдістемелік жолдарды меңгеруге жағдай туғызатын құрал.
Сондай-ақ қазіргі окулықтар мен оқу құралдарында оқушының білімдік деңгейі,
іс-әрекет саласында атқарған еңбегі барысында қол жеткен табыстарын,
өздігінен орындаған жұмыстарының нәтижесін бағалап, оны сипаттау жолдары да
қамтылған. Демек, оқулықта тиісті пәнді оқудағы мақсат, оның мазмұны,
оқудьщ формасы, меңгеру барысындағы таным-түсінік және оны игергендігі
жөнінде бақылау жасай білуде көзделеді. Бұл қазіргі заман, уақыт талабы.
Өйткені техниканың өсуі, ақпараттық құралдардың қарқынды дамуы, қоршаған
ортадағы өзгеріс, әлемдік қарым-қатынастың толассыз өркендеуіндегі ықпалды
әсер ыждаһаттылықты талап етуден туындауда.
Жоғары педагогикалық білім беру мазмұнына құзіреттілік тұрғыдан көзқарас.
Жоғары педагогикалық білім берудің қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселесі
– бәсекелестікке қабілетті, еңбек нарығында сұранысқа ие бола алатындай
кәсіби мамандар дайындау. Бұл жоғары оқу орындарында білім сапасын арттыру,
әлемдік білім кеңістігінің тәжірибелерін игеру арқылы ғана жүзеге
асатындығы белгілі. Осы ретте еліміздегі жоғары оқу орындарының
бағдарламалары белгілі дәрежеде халықаралық талаптарға сәйкестендіріліп,
жоғары білім берудің мемлекеттік стандарттары оқытудың кредиттік жүйесіне
бағытталып жасалынуда.
Европалық білім беру кеңістігін жасау жоғары білімнің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру проблемасын өзектейді. Осы қажеттілікті сипаттайтын
Болон декларациясының негізгі қағидаларының бірі – бірегей және үйлесімді
дәрежелерді дамыту болып табылады. TUNING жобасында айтылғандай, егер
дәрежелердің иегерлері орындауға қабілетті нәтижелерді салыстыру мүмкін
болса және сонымен бірге, сол иегерлердің академиялық және кәсіби
бейіндерін де салыстыруға болатын жағдайда дәрежелерді салыстырмалы және
үйлесімді түрлерге ажыратуға болады.
Бұл жерде білім беру-педагогика мамандарын даярлау үшін жалпы
европалық ұсыныстарды қалыптастыру жайында сөз болады. Батыс европалық
сарапшылардың пікірінше, мыналарды жасау қажет: нақты мәдениет және
әлеуметтік мағынадағы нормативті шешімдерге байланысты білім беру-
педагогика бағыты бойынша оқытушылар мен түлектер орындауға тиісті
кәсіптік рөлдерге талдау жүргізу; оқытушылар мен түлектердің кәсіптік
міндеттеріне (оқыту, тұлғаны дамыту, кеңес беру, бағалау, инновациялық және
зерттеу қызметі) талдау жүргізу; рөлдерді (мысалы, пәндік-арнайы (кәсіби)
немесе ауыспалы (түйінді) құзіреттіліктерді) орындауға және кәсіптік
міндеттерді шешуге қажетті құзіреттіліктерге талдау жүргізу; осы
біліктіліктерді меңгеру модельдерін (оқыту мәдениеті, білім беру ортасы,
сабақ беруоқыту стратегиясы) қабылдау; білім беру бағдарламаларын
белгіленген кәсіптік рөлдерді, міндеттерді және біліктілікті орындауға
бағыттап даярлау.
Болон процесіне ену нәтижесінде жоғары білім жүйесіндегі реформаларға
сәйкес қойылған міндеттерді Қазақстан Республикасындағы жоғары оқу орындары
өз беттерімен шешуге мүмкіндік жасауда. Жоғары оқу орнын бітірушілердің
біліктілігін жоспарлау, жасау және бағалауға қойылатын талаптар да
өзгеруде. Бүгінгі маманның біліктілігі, оның білімінің нәтижесі
құзіреттіліктер болып танылуда.
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беруді институционалдық
аккредитациялау стандарттары білім беру мазмұнының (білімдік
бағдарламалардың) кәсіби қызметке даярлау компонентімен қатар студенттердің
тұлғалық дамуы, олардың шығармашылық қабілеттері мен әлеуметтік
құзіреттілігін қалыптастыру, түйінді құзіреттіліктерін, интеллектуалдық
және академиялық дағдыларын дамытатын компоненттерінің сәйкес болуын талап
етеді.
Сонымен қатар, оқу бағдарламаларының мазмұнында студенттердің кәсіби
даярлығын қамтамасыз ету, құзіреттілік және тұлғалық-бағдарлы тұрғыларға
сәйкес білімдік технологияларды таңдауға, студенттердің рефлексиясы мен
өзіндік дамуын ынталандыруға жағдай жасайтын білім мазмұны мен оқытудың
әртүрлі тапсырмалары, әдістері, құралдарының болуын көздейді. Сондықтан
жоғары білім мазмұнының (білім бағдарламаларының) басты қызметінің бірі
білім алушыларда базалық және арнайы құзіреттіліктерді қалыптастыру болып
табылады.
Білім беру бағдарламаларының сапасын талдау және бағалауда бағдарлама
мазмұнында ЖОО студентінде келесі құзіреттіліктердің қалыптасуына мүмкіндік
жасауға көңіл бөлу қажеттілігі көрсетілген: құндылық – мағыналық
құзіреттіліктер; жалпымәдени құзіреттіліктер; оқу-танымдық
құзіреттіліктер;ақпараттық құзіреттіліктер коммуникативтік құзіреттіліктер;
әлеуметтік-еңбек құзіреттіліктері;тұлғалық өзіндік жетілу құзіреттіліктері;
педагогика ғылымында құзіреттіліктерді анықтау және жіктеу әдіснамасы
қалыптаса бастады. Осы әдіснамаға сүйене отырып, құзіреттілік тұрғысынан
білім беру процесінің студентке бағытталу сипаты айқындалуда. Осыған орай,
білім беру технологияларына, ұйымдастыру формаларына, оқытушылар мен
студенттерге, студенттердің жетістіктерін бағалауға жаңа талаптар қойылуда.
Білім берудің мазмұнын жобалау және құзіреттіліктерді белгілеу мәселесі
академиялық топтар, қызмет ұсынушылар мен бітірушілердің бірігіп әрекет
етуін қажет етіп отыр.
Қазіргі кезеңдегі білім берудің мақсаттарының жиынтығы негізгі
құзіреттіліктерді дамыту болғандықтан оның негіздеріне көпмәдениетті
қоғамда өмір сүруге қабілеттілік, білімді практиканың қажеттіліктерімен
байланыстыру іскерлігі, өмірлік жағдаяты бара-бар бағалай алу және
проблеманың шешу жолдарын табу және т.б. жатады. Білім беруді жаңарту
негіздерінің бірі ретінде құзіреттілік тұрғыдан келуді жақтаушылар
күтілетін нәтижелер тұжырымдамасын жасауда негізгі ереже сапасында таңдау
жасайды. Құзіреттілік тұрғыдан келу қазіргі үздіксіз білім беру, соның
ішінде кәсіби білім беруде, білімді дамытудың келесі тенденцияларын
айқындайды.Біріншіден, үздіксіз білім берудің жалпы жүйесінде өздігінен
білім алу кезеңдерінің мәнділігі. Сондықтан білім берудің қазіргі кезеңінде
білім алушылардың өзбетіндік, танымдық және практикалық іс-әрекет дағдысын
қалыптастыру міндеті ерекше өзектеліп отыр. Екіншіден, өздігінен білім
алуды дамыту жағдайында сөз жоқ, оқыту құралдарының рөлі артады. Қазіргі
кезеңдегі оқыту технологиясында оқытудың ақпараттық технологиясының
құралдары ерекше мәнге ие болуда. Үшіншіден, білім беруді жүзеге асырудың
даралап оқыту принципінің ролін күшейтеді, әрбір білім алушы үшін оқу
процесін даралауды жүзеге асыруды көздейді. Төртіншіден, білім беруде
пәндік-бағдарлық жүйеден жобалау жүйесіне көшуге бағдарлайды.
Сонымен, құзіреттіліктердің маңыздылығы жөнінде айтатын болсақ,
құзіреттіліктер мен дағдыларды дамыту білім берудің студентке бағдарланған
парадигмасына сәйкес келеді. Бұл парадигмада студент, яғни білім алушы
басты назарда болады да, ал оқытушының рөлі өзгереді. Мұндай өзгерісті
оқытушының бағыт беруші рөліне өтуі ретінде қарастыруға болады. Оқытушы –
нақты, айқын қойылған міндеттерге жету жолындағы көмекші, бағыт сілтеуші.
Қорыта айтқанда, бәсекеге қабілетті білім беру қызметі және оқытуды
ұйымдастырудың тұрғылары студент қол жеткізуі тиіс нәтижеге бағыт алатын
болып өзгеруі тиіс. Білім берудің тұлғаның негізгі құзіреттіліктерін
қалыптастыруға және дамытуға бағытталуы оны ұйымдастыруға құзіреттілік
тұрғыдан келудің пайда болуын айқындады және ол қазіргі білім жүйесінің
әдіснамасы және нақты білімдік технологиялардың негізі ретінде тану
көзделуде. Соңғы жылдары болашақ мамандардың құзіреттіліктерін сипаттап
көрсету кәсіби педагогика мәселесімен шұғылданатын ғалымдардың талқылау
пәніне айналып отыр. Бұл құбылыстың философиялық, психологиялық және
педагогикалық қырлары қарастырылуда. Осыған байланысты жоғары кәсіби білім
берудің (мемлекеттік) мазмұнын айқындайтын құжаттарда, яғни ЖКББМС-да,
басқа да құжаттарда түйінді құзіреттіліктердің көрініс табу қажеттілігі
туындап отыр.
Жоғары педагогикалық білім беру жүйесінің бүгінгі қойылып отырған
талаптарға сай құзіреттіліктерді студенттер бойында қалыптастыру мен
педагогика ғылымының категориалдық аппаратына түйінді және кәсіби
құзіреттіліктерді ендіру, оған сәйкес теориялық және әдіснамалық
көзқарастарды қалыптастыру міндеттері жүзеге асыру қажет. Кез келген
технологияны, соның ішінде білім беру технологияларын құру оның әдіснамасын
таңдауды және негіздеуді талап етеді. Негізгі құзіреттіліктерді дамыту
теориясының міндеттеріне барынша бара-бар келетін білімдік әдіснама
құзіреттілік педагогикалық тұрғыдан келу болып табылады. Бұл тұрғыдан
келуді білім берудің тәжірибесіне ендіру және негізгі құзіреттіліктерді
дамытудың теориясын жасау әлемдік педагогика ғылымы мен практикасы үшін
бүгінгі күні барынша көкейкесті мәселеге айналуда.
Егер аталған ұғымдар білім берудің теориясы мен практикасының
категориалдық аппаратына ендірілетін болса, онда теория саласында негізгі
құзіреттіліктер мемлекеттік білім беру стандарттары мен білімдік
бағдарламалары ережесіне сәйкес меңгеруге тиісті білім, іскерлік, әрекет
тәсілдері белгіленуі қажет. Ал, білім беру практикасы саласында олар
прагматикалық сипатта болады және ол төмендегілерге бағытталады:
тәжірибеден пайдалыны ала білу; өзінің алған білімінің өзара байланысын
ұйымдастыра білу және оларды тәртіпке келтіру; материалды зерделеудің
өзіндік тәсілдерін жасау; білім алушылар алдында пайда болатын міндеттерді
шеше білу икемділігі; өз білімімен өзбетінше айналыса білу икемділігі және
т.б.
Кәсіби білім берудегі құзіреттілік тұрғы әртүрлі құзіреттілік
түрлерінің жиынтығы арқылы күтілетін нәтижені қалыптастыруды көздейді. Тек
аталмыш тұрғыдан келу арқылы ғана кәсіби салада өнімді өзбетіндік және
жауапты іс-әрекетке дайын маман даярлауға болады. Педагогтың құзіреттілігін
жеке тұлға қасиеттерінің интеграциясы ретінде қарастыра отырып, кәсіби
педагогикалық құзіреттіліктер моделін анықтау қажет. Ресейлік және шетел
ғалымдарының еңбектерінде педагогтың құзіреттілігі келесі бағыттарда
қарастырылған: кәсіби еңбек нәтижелілігін анықтайтын білім мен біліктердің
жиынтығы (Е.П.Тонконогая); жеке тұлғалық сапалар мен қасиеттердің үйлесімі
(Л.М.Митина); кәсіби және жалпымәдени көрсеткіштердің бірлігі (Т.Г.Браже,
Е.А.Соколовская).
Бұл тұрғыдан көзқарасқа сәйкес білім беру жүйесі түйінді
құзіреттіліктерді қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Құзіреттілікті келесі
сипаттық белгілеріне қарап түйінді деп қарастыруға болады: интегративтік
табиғатының болуы, яғни біртекті немесе жақын келетін білім мен
іскерліктерді, мәдениет пен іс-әрекеттің ауқымын (ақпараттық т.б.) өзіне
қамтып алады; көпқызметтік, яғни оны меңгеру күнделікті өмірде әртүрлі
проблемаларды шешуге мүмкіндік береді; пәнүстілік және пәнаралық сипатта
болады, яғни әртүрлі жағдаяттарда қолданылады; белгілі дәрежеде
интеллектуалдық дамуды талап етеді; көпөлшемдік (сиымдылығы), яғни әртүрлі
ойлау процестері мен интеллектуалдық икемділіктерді қамтиды. Барлық
құзіреттіліктер әртүрлі типтегі амал-әрекеттерді талап етуімен (қосымша
және тек белгілі бір жағдайда көрініс табуы мүмкін) мәнді: автономды және
рефлексивтік әрекет ету; әртүрлі құралдарды интерактивті қолдану;
әлеуметтік-гетерогендік топтарға кіру жән оларда қызмет ету.
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық орта білім беру стандартында
қабылданып отырған негізгі құзіреттіліктерді: проблеманының шешімін табу,
ақпараттық және коммуникативтік құзіреттіліктерді қалыптастырып дамыту
көзделіп отыр. Олай болса болашақ маман аталған құзіреттіліктерді оқушылар
бойында қалыптастыруды жоғарғы оқу орнының қабырғасында меңгеріп шығуы тиіс
екедігіне ешкімнің дауы жоқ деп ойлаймыз.
Мұның барлығы өз тарапынан жоғары білім берудегі тиісті құрылымдық
қайта құруды, сондай-ақ алдыңғы қатарлы әлемдік беталысқа сәйкес болу
мақсатында білім беру жүйесінің ішкі түрлендіруін қажет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz