ТҰЛҒА ДАМУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ ШАРТТАРЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Жалпы және этникалық педагогика кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ТҰЛҒА ДАМУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ ШАРТТАРЫ
Орындаушы:
4 курс студенті ____________________________ Ерғазиева М.С.
(қолы)
Ғылыми жетекші:
п.ғ.к., доцент _______________________________ Төлешова Ұ.Б.
(қолы)
Рецензент:
ҚызПИ п.ғ.к.,
доцент ___________________________________ __ Дайрабаева А.Е.
(қолы)
Норма бақылаушы:
жалпы және этникалық
педагогика кафедрасының
оқытушысы ____________________________ Сатывалдиева А.С.
(қолы)
Қорғауға жіберілді
___ __________ 2008 ж.
Жалпы және этникалық педагогика
кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.д., профессор ________________________________ Исаева З.Ә.
(қолы)
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
---------------------------------- ------------------------------
--------4
1 ТҰЛҒА ДАМУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тұлғаның психологиялық - педагогикалық дамуы туралы
ой-пікірлері 7
---------------------------------- -----------------------------
----
1.2 Тұлғаны диагностикалаудың психологиялық – педагогикалық
шарттары ----------------------------------- ------------ 17
1.3 Студент жастардың психологиялық - педагогикалық даму
ерекшеліктерінің моделі 27
----------------------------------- ---------------
2 ТҰЛҒАНЫҢ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Студент жастарға педагогикалық-психологиялық диагностикалау
жұмысы негізінде тұлғалық ерекшеліктерін қалыптастыру жолдары
----------------------------------- --------------- 43
2.2 Эксперименттің максаты, міндеттері және әдістеріне сипаттама
---------------------------------- -----------------------------47
-------
2.3 Эксперименттік практикалық зерттеу нәтижелерін талдау, өңдеу,
қорытындылау----------------------------------- ----------------68
---
Қорытынды 78
---------------------------------- -----------------------------
----
Қолданылған әдебиеттер тізімі 79
---------------------------------- -------
Қосымшалар 82
---------------------------------- -----------------------------
---
РЕЗЮМЕ
ТҰЛҒА ДАМУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ ШАРТТАРЫ
Зерттеу мақсаты: қазіргі студент жастармен жүргізілетін педагогикалық-
психологиялық қызметтің шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу және оны
тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеу объектісі: Жоғары мектептің оқу-тәрбие процесі
Зерттеу пәні: Тұлға дамуын педагогикалық – психологиялық
диагностикалау процесі.
Зерттеудің болжамы:
Егер:
- тұлға дамуын диагностикалаудың шарттарының ғылыми мазмұны
теориялық тұрғыдан негізделсе ;
- студент жастардың педагогикалық – психологиялық даму
ерекшеліктерінің моделі құрылып критерилері , көрсеткіштері мен деңгейлері
айқындалып , шарттары анықталса;
-студенттермен жұмыс істеу ұдайы қарастырылса , онда студенттердің
дамуына үлкен көмегін тигізіп , бойында ізгі қасиеттер сіңірілген жеке
тұлға қалыптасуына ықпал етеді және іс-әрекеттерінде көрініс тауып ,
нәтижесінде адами қасиеттердің иесі , толық қанды дамыған тұлғаның
қалыптасуына мүмкіндік туады.
Зерттеудің міндеттері:
- Студент жастарға педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, студент жастардың тұлғасының жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық
қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Тұлға дамуын
диагностикалаудың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, тұлға дамуының
педагогикалық - психологиялық ерекшеліктерінің моделі дайындалып ,
тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеудің негізгі ойы: студент жастардың дамуын диагностикалаудың
педагогикалық-психологиялық шарттары негізінде жеке тұлға қалыптасуы мен
өзіне тән ерекшеліктерді бойына жинақтауға ықпал етеді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: студент жастардың
дамуын педагогикалық-психологиялық диагностикалау,психологиялық,
әлеументтік, педагогикалық еңбектерді сараптап, басшылыққа алуымен
қамтамассыз етілді.
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе
Бүгінгі таңда басты мақсаттардың бірі білімді, мәдениетті, шығармашыл,
белсенді және адамзаттық құндылықтары толысқан тұлға қалыптастыру болып
табылады. Жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастыру, зерттеу, білу- оның даму
бағытын айқындаудың басты шарты.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман
сұранысына сай дайындауда студент жастардың дамуын диагностикалаудың
педагогикалық – психологиялық шарттарын айқындау қажеттігі туындап отыр.
Осындай себептерден кейін студенттермен педагогикалық-психологиялық
жұмыс жасау, психологиялық кеңес беру, тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыруда психологиялық көмек қажеттілігі туындап зерттеу тақырыбына
арқау болуда.
Тұлға дамуын қарастырмас бұрын тұлға дегеніміз не?
А.Н. Леонтьевтің [1. б.88. ] пікірі бойынша Жеке тұлғаның
жетістіктері мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек
өзіне ғана тән даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы,
қайырымдылығы, мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз
қасиеттерінің көрінуіне де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас
жасауы, өмірдің алуан түрлі ерекшеліктерін тануға, танымдық қасиеттерімен,
рухани байлығын арттыра түседі - деп қарастырады.
Тұлғаның дамуы мен қалыптасу факторларына отандық және әлемдік ғалымдар
әр тұрғыдан қарастырып кеткен. Ертедегі грек ғалымдары жеке тұлғаның
дамуына биологиялық факторлармен қоса әлеуметтік факторлар да әсер етеді
деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесі
дәуірлердің прогрессивті философиялық және психологиялық- педагогикалық
пікірлерінде өз жалғасын тапқан .
Мәселен,( Э.Роттердамский , Я.А.Коменский, К.А. Гельвеций, Д.Дидро,
А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.Г.Белинский, Э.Роттердамский ,
Я.А.Коменский, К.А. Гельвеций, Д.Дидро, А.Дистерверг, К.Д.Ушинский,
В.Г.Белинский, Н.Г. Чернышевский , К.Маркс , Ф.Энгельс , З.Фрейд, Д.Дьюи,
Э.Торндайк, К. Крупская, П.П. Блонский , А.С. Макаренко, Л.С.Выготский,
Э.И. Моносзон.Л.И. Божович, С.Л. Рубинштейн, В.В.Давыдов т.б. ).[ 2.б.89-
112.]
Ал, отандық тұлғаның жас ерекшеліктеріне қарай даму жүйесін Қ.Б
Жарықбаев [3.б.48-55.], диагностикалық бағыттарын С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова
, Л.Көмекбав[4.б.77-95.] және т.б. ғалымдардың еңбектері болса,
педагогикалық-психологиялық іс-әрекет арқылы даму мәселесімен әлемдік
ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [5.б.244., В.А.Сластенин [6.б.12-
28.]Л.С.Выготский [7.б.112-128.], және т.б. ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес
қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің
зерттеу нысанымызға алып отырған тұлға дамуын диагностикалаудың
педагогикалық-психологиялық шарттары мәселесі әлі де болса жеткілікті
дәрежеде ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе,
кеңінен талданып педагогика және психология ғылымынан тиесілі орын алуы
керек деп санаймыз. Өйткені, егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын
дайындайтын университет қабырғасында білім алушы студент жастардың дамуын
педагогикалық – психологиялық тұрғыдан диагностикалаудың маңыздылығын
айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі
күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, студент жастардың
дамуын диагностикалау өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын
“Тұлға дамуын педагогикалық – психологиялық диагностикалаудың шарттары”
-деп таңдап толық мәлімет беру үшін студент жастарды зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу объектісі: Жоғары мектептің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Тұлға дамуын педагогикалық – психологиялық
диагностикалау процесі.
Зерттеу мақсаты: қазіргі студент жастармен жүргізілетін педагогикалық-
психологиялық қызметтің шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу және оны
тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
- Студент жастарға педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, студент жастардың тұлғасының жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық
қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы:
Егер:
- тұлға дамуын диагностикалаудың шарттарының ғылыми мазмұны
теориялық тұрғыдан негізделсе ;
- студент жастардың педагогикалық – психологиялық даму
ерекшеліктерінің моделі құрылып критерилері , көрсеткіштері мен деңгейлері
айқындалып , шарттары анықталса;
-студенттермен жұмыс істеу ұдайы қарастырылса , онда студенттердің
дамуына үлкен көмегін тигізіп , бойында ізгі қасиеттер сіңірілген жеке
тұлға қалыптасуына ықпал етеді және іс-әрекеттерінде көрініс тауып ,
нәтижесінде адами қасиеттердің иесі , толық қанды дамыған тұлғаның
қалыптасуына мүмкіндік туады.
Зерттеудің негізгі ойы: студент жастардың дамуын диагностикалаудың
педагогикалық-психологиялық шарттары негізінде жеке тұлға қалыптасуы мен
өзіне тән ерекшеліктерді бойына жинақтауға ықпал етеді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Тұлға дамуын
диагностикалаудың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, тұлға дамуының
педагогикалық - психологиялық ерекшеліктерінің моделі дайындалып ,
тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: студент жастардың
дамуын педагогикалық-психологиялық диагностикалау,психологиялық,
әлеументтік, педагогикалық еңбектерді сараптап, басшылыққа алуымен
қамтамассыз етілді.
Зерттеу базасы: Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ,тарих
фаультетінің 2-курс студенттрі, Қ.Сатпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық
университеті АИСУ,АТМ-03-01қ.
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. ТҰЛҒА ДАМУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ
- ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тұлғаның психологиялық - педагогикалық дамуы туралы ой-пікірлері
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 8-бабында:
Жеке адамның шығармашылық, рухани дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершілік
пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының
дамуы үшін жағдай жасауы арқылы интеллектілігін байыту- қазіргі білім беру
жүйесіндегі басты міндеттердің бірі, делінген
болатын [8].
Бүгінгі таңда тұлға – педагогика мен психологиядағы ең өзекті
мәселелерінің бірі болып саналады. Өйткені қоғамымыздың дамуы белсенді ,
жасампаз тұлғаны қалыптастыруға жоғарғы талап қояды.Ал қоғамның қазіргі
жағдайында , елдің саяси , мәдени, әлеуметтік – экономикалық жақтарын
жаңарту кезінде-жас ұрпақтың болашақта ізгі ниетті азамат болып дамуына
олардың тұлғасының дұрыс қалыптасу үрдісі үлкен ықпалын тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан да тұлғаның теориялық зерттеулеріне , жалпы ұғымына сарапталған
талдауларға зер салайық.
Психологтар мен педагогтар арасында тұлғаға байланысты бірыңғай
көзқарастардың болмағандығынан 300 астам анықтамалар жүзеге асуда. Тұлғаның
анықтамасы сияқты оның құрылымында да біртұтас көзқарастар жоқ. Л.С.
Выготский алғаш рет психикалық қызметтерді жоғары – мәдени және төменгі –
табиғи деп бөлуін ұсынды. Л.С. Выготский құрылымының негізінде , тұлғаның -
өзегі – оның бағыттылығы деп атады . Бұл көзқарас зерттеушілердің
көпшілігіне негіз болып қаланды (С.Л.Рубинштейн, 1957, Л.И. Божович, 1968,
А.Н. Леонтьев, 1971, М.З. Неймарк, 1972 және т.б.). Алайда, көптеген
авторлар тұлға бағыттылығының мазмұнын (мотивтер мен қажеттіліктер, ұмтылу
мен талаптану, бағдар және т.б.). түрліше қарастырады.
Л.С.Выготский пікірі бойынша , адамның тұлғасы өзінің енген қарым-
қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды. Тұлға – бұл қоғамдық –
тарихи дамудың өнімі . Адамның қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны ,
оның орындайтын іс-әрекеті – бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын
жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесі үшін маңызды орын алады,
яғни мінез-құлық пен іс-әрекеттің жоғары саналы формаларын қамтамасыз етіп
оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қытынастарының бірлігін құрайды .
Нәтижесінде аламның кез – келген реакциялары және ішкі аффективті өмірінің
құрылымы оның әлеуметтік тәжірибе барысында жинақталған тұлғаның
ерекшеліктерімен анықталады. Тұлғаның қалыптасуы биологиялық -әлеуметтік
факторларға байланысты екені мәлім. Сонымен қатар тұлғаның дамуында негізгі
болып – нақтылы тарихи орта саналады.Тұлға дамуының – механизмді
құрастыратын көптеген ішкі және сыртқы факторларға тәуелді болып келеді.
Л.С. Выготскийдің балның психикасы әлеуметтік
табиғатқа ..., - деген пікірі осыған негізделеді.
Л.С. Выготскийдің айтуы бойынша, адамның тұлғалық дамуы – оның
дамуындағы әлеуметтік жағдайларымен байланысты.
Сонымен тұлға – бұл біріншіден, әлеуметтік қатынас пен саналы
әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Екіншіден , бұл индивидтің жүйелі
қасиеті, оның қоғамдық қатынасқа енуімен анықталып және де біріккен әрекет
пен қарым-қатынаста қалыптасып отырады.
Психологиялық ғылымда тұлға категориясы іргелі ұғымдардың
қатарына жатады . Бірақ тұлға ұғымы тек психологияға тән емес ол барлық
қоғамдық ғалымдармен зерттеледі, оның ішінде философиямен, әлеуметтанумен,
педагогикамен, т.б. Сонда психологиялық ғылым шеңберінде тұлғаны зерттеу
спецификасы неде және психологиялық тұрғыдан тұлға дегеніміз не?
Алдымен сұрақтың екінші бөлігіне жауап беруге тырысайық. Мұны
жасау оңай емес, себебі тұлға деген сұраққа барлық психологтар түрліше
жауап береді. Олардың жауаптары мен ойларының әр қилы болуы тұлға
феноменінің күрделі екендігін білдіреді.
Осы орайда И.С.Кон былай деп жазады: Бір жағынан, ол нақты индивидті
әрекет субъектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік
рөлдермен бірге белгілейді. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеуметтік
қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адмдармен тура немесе жанама өзара
әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар
қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарыям-қытынасқа
түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісінде көреді.
Ғылыми әдебиеттегі тұлға анықтамаларының әрқайсысы тәжірибелік
зерттеулермен бекітілген, сондықтан тұлға ұғымын қарастырғанда оларды
ескеру керек. Тұлға деп жиі әлеуметтік даму барысында бойына әлеуметтік
және өмір үшін маңызды қасиеттерді жинаған адамды атаймыз.
Демек, жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай
ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі,
қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады. Адам бойындағы танымдық
қасиеттерін қарастырмас бұрын жеке тұлға ұғымына тоқталып өтейік.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьев еңбектерінде “Адам–физиологиялық,
психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету
нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, бір-бірімен тілдің
көмегімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және
еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі
көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық
қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екені көрінеді”-деп
қарастырады [9.б.48-52.].
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы
туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Жеке тұлға түсінігі - тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға - жеке
даралық, психикалық қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның
мүшесі .
Жеке тұлғаның қалыптасу ерекшеліктерін педагогикалық-психологиялық
еңбектерді жүйелей келе оның төмендегідей бағыттарға бөлеміз:
Психологиялық бағыт жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу жағдайларына
жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін, тіршілік
етуде белсенділік танытатын бағыт.
Жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт.
Жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт.
Жеке. тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттеу бағыттары.
Олай болса, А.Н.Тугаринов өз еңбегінде: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен
саналылықты ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған
адам”, - деп көрсетеді [10.б.63-77.].
Ал Қазақстанда тұлға мәселесі Ж.И.Намзбаеваның жетекшілігімен және оның
шәкірттерінің , яғни Л.О. Сәрсенбаева, Р.Ш. Сабырованың, Л.В. Пилипчук,
С.Ж. Өмірбекова, Г.Т. Бекмұратова және т.б. ғылыми зерттеу еңбектерінде
белсенді түрде дамуда.
Ж.И. Намазбаева тұлға мәселесін зерттеуінде әр түрлі іс-әрекет
ойын,еңбек спорт оқу барысындағы жас ерекшелік шамасының тұлғалық
компоненттерінің механизмдері мен функцияларын белгілеуге түйінделетін
кешенді көзқарастарды жетілдірді. Мұндай көзқарастардың жүзеге асуы –
толығымен тұлғаны қарастыруға мүмкіндік береді.
Мәселен, Т.Тәжібаев өз еңбегінде: Жеке адам әлеуметтік қатынастар мен
саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан
ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі кірген ересек кісі -
деп қарастырады [11.б.23-35.].
Ал, Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы
дамыған қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе [4.б.22-29.], республикамызға
танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “Жеке тұлға дегеніміз - қоғам
мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен
байланысының алуан түрлігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады”,
- деп тұжырымдайды [12.б.69-74.].
Ал, біз ғылыми еңбегінде : жеке тұлға дегеніміз - сана сезімі,
тұлғалық, ізгілік қасиеті қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын
таңдай білетін, тәрбиелі, білімді, іскер, танымдық қызығушылығы
басым,барлық күш жігерін өзіндік игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік
иесі дейді.
Сондай-ақ философиялық еңбектерде жеке тұлға туралы екі тенденция
қалыптасқан. Оның бірінші тенденциясын колдаушы ғалымдар жеке тұлғаның
дамуын талдай келе, оның бір жақты формасы деп санап, әлеуметтік мазмұнына
көңіл аударды. Екінші тенденциядағылар жеке тұлғаның дамуын қоғамдық қарым-
қатынас жүйесінде ашылып, оның ішкі, психологиялық бейнесіне зиян келтіреді
деген. Философ Н.И.Макаров бағыттылық мәселесін зерттей отырып, бағыттылық
индивидтің құндылыққа қатынасы, оның объективтік құндылығы жеке тұлғалық
ойы, сапалары деп бағалаған. Бағыттылықты жоғары қажеттілік, әр қилы ниет
пен бейімділік тудырады деген. Дегенмен, әлеуметтік ғылымдарда жеке
тұлғаның бағыттылығы туралы ілімдердің әдіснамалық негізімен қатар,
практикалық құндылығы болды.
Психологиялық әдебиетте жеке тұлғаның бағыттылығы оның құрылымындағы
компонент түрінде қарастырылды. К.К.Платоновтың пайымдауынша, жеке
адамның бірінші құрылымында ― бағыттылык,
қатынастар және моральдық қасиеттер. Бұл құрылым тәрбиелеу аркылы
қалыптасады[13.б.114-125.]. Түтастай алғанда бағыттылық иеарархиялы түрде
байланысқан бірнеше форманы қамтиды: бағыттылықтың ең қарапайым
формасындағы әуестік, ынтаға айналатын тілек, дүниетаным, сенім.
И.Д.Левитов жеке тұлғаның бағыттылығын адамның өмірі мен әрекетіне ықпал
ететіндей оның шынайылыққа қатынасы ретінде түсіндіреді [14. б. 254 .].
В.С.Мерлиннің айтуынша, жеке адам сипаттамасында ең маңыздысы және
негізгісі - оның бағыттылығы, яғни жеке адам өмірінің жалпы бағыты меи
барлық белсенді шығармашылық іс-әрекеті соған байланысты. Жеке адам
бағыттылығына мінезінің қасиеттері, тіпті қабілеттерінің дамуына,
әлеуметтік және адамгершілік қүндылықтары да байланысты [15.б. 15-39 .].
В.Г.Леонтьев жеке адамның психологиялық тұжырымдамасын бастаушы
(инициатор) мен мақсаттың тұрақты қарым-қатынасын бейнелейтін және
мінезқұлық пен іс-әрекетті реттестіріп отыратын психологиялық құрылым
ретінде ұсынады. Бұл көзқарас бойынша бастаушы ретінде қажетгіліктер,
сенім, мұрат, мотивтер (себеп-салдар) болуы мүмкін [16.б .26-66 .].
Қазіргі кезде жеке тұлғаның жалпы бағыттылығы, оның бейнесін құрушы
факторы ретінде қарастырылады. Мәселен, С.Л.Рубинштейннің, А.Н.Леонтьевтің,
Б.Г.Ананьевтің, К.К.Платоновтың және тағы басқалардың жеке адам
тұжырымдамаларындағы әртүрлі сипаттамаларды талдай келіп, Б.Ф.Ломов былай
дейді: Жеке адамды зерттейтін талдаулардың жоспарларының әртүрлілігіне
қарамастан ... барлық көзқарастар жеке адамның негізгі сипаттамасы ретінде
оның бағыттылығын баса айтады. Нақ осы қасиетінде, жеке адам мақсаты, оның
мотивтері, болмыстың әртүрлі жақтарына субъективті қатынасы: оның бар
сипаттамаларының жүйесі көрінеді. Осы проблема бойыыша теориялық
зерттеулерді біршама қорытындылайтын жеке адам бағыттылығына деген мұндай
кең көзқарас, оны іске асыруда нақты қиындықтармен байланысты. Сондықтан да
біз жеке тұлға бағыттылығы ұғымының мазмұнын авторлар ар қырынан
түсіндіретініне кездесеміз. Бұл ұғымның мазмұнын өздерінің жеке адам туралы
теориялық тұжырымдамаларының ерекшеліктеріне байланысты анықтайды [17. б.
333. ]
Адамның бағыттылығына ең күшті әсер ететін оның дүниеге козқарасы және
қажеттілік сипатына, қызығуына, мотивіне, сеніміне, бейімділігіне, рухани
сұранысына байланысты. Г.Д.Луков, Н.И.Макаров бағыттылыққа сапалы сипаттама
беріп, мазмұнына байланысты жіктеп, бағыттылықты мінезқұлықтың бір бөлігі
деп санады .
С.Л.Рубинштейн жеке адам бағыттылығында екі озара тығыз байланысты
жағдайды ашты: біріншіден, бағыттылық әрқашанда нақты затқа бағытталған,
екіншіден, осы жағдайда пайда болатын шиеленіс. Бағыттылық проблсмасы
С.Л.Рубинштейн бойынша: ... ең алдымен ол динамикалық тенденциялар туралы
сұрақ, мотивтер түрінде адам іс-әрекетін анықтап, өздері оның мақсаты мен
міндеттерімен анықталады. Сонымен С.Л.Рубинштейн тұрғысынан, жеке адам
бағыттылығы оның іс-әрекетін анықтайтын түрткілер мен мотивтер жүйесі
[18.б.128-138].Л.И.Божович бағыттылықты мінез-құлықтың нақты мотивтерінің
үстемдігінің нәтижесі ретінде түсінеді Психологиялық зерттеулерде
бағыттылық ұғымына мән құрушы мотив, үстемділік қатынасы, жеке адамның
күрделі кұрылымы деген анықтамалар кездеседі. Жеке адам бағыттылығын
нақтылауда И.Д.Левитов: Бағыттылық болмысқа деген өзіндік іріктелген, сол
адамды сипаттайтын, іс-әрекетіне әсер ететін қатынасы, - деп анықтама
берген [14. б.425 ].
Я.Л.Коломинский жеке тұлғаның бағыттылығы оның қажеттілігі, мотиві және
қызығуына байланысты. Адамның бағыттылығы болмаса, сыртқы ортаны
қабылдамайды, есте сақтау және ойлау әрекеттерінің өзі қажеттілік пен
қызығу арқылы орындалатындығын айтады
Психолог А.В.Запорожец жеке тұлғаның психологиялық қасиеттері оның
бағыттылығы дей келіп, оның қажеттілігі, кызығуы және идеалының
байланыстылығын түсіндірді [20.б.240 ], М.С.Неймарктің [21.б.11-15]
психологиялық еңбектерінде жеке тұлғаның бағыттылығын үш түрге бөлген.
Атап айтсақ, жеке басылық, қоғамдық және біліктілік. Адамның әрекет
барысында мотивтің қандай түрінің болғанына байланыссыз, бағыттылықты
жоғары аталғаң түрлері міндетті түрде кездесетіндігін айтады. Бірақ, біздің
ойымызша, егер бағыттылықтың осы түрлері адам бойында қатар жүріп отырса,
онда оның даму заңдылығын, қалыптасу ерекшеліктерін білу қиынға түседі.
Сонымен, психологиялық еңбектерде берілген көптеген көзқарастарды талдау,
бағыттылыққа берілген анықтамаларындағы ортақ тұжырымдар, жеке адамның
өзіне тән іс-әрекеті мен тығыз байланысты екендігін көрсетеді.
Ал, біз ғалымдардың еңбекетрін сараптай келе жеке тұлға дегеніміз -
сана сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен
өмір жолын таңдай білетін, тәрбиелі, білімді, іскер, танымдық қызығушылығы
басым,барлық күш жігерін өзіндік игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік
иесі деп өзіндік тұрғыдан анықтама бердік.
Даму процесі өте күрделі процесс болып табылады. Адамның өмірінде
белгілі бір дамудың жалпы заңдылықтары қалыптасқан. Жеке адамның даму
процесін қарастыратын болсақ, бұл процесс латын тілінен аударғанда
алдыға қарай қозғалу, өзгеріс деген сөзді білдіреді.
Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін- ол қоғамдық
сананың,адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек.
Дүниетаным- ғылыми, көркемдік, құқықтық, саяси, діни болуы мүмкін.
“Дүниетаным- адамның табиғат,қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі.
Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен
байланыстылығынан және берік сенімінен туады. Дүниетаным жеке адамның
табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы, ой
тұжырымы”деп қарастырады З. Серікқалиұлы [ 22.б.48-55. ].
Осы тұрғыда дүниетанымды нақтырақ анықтау үшін, оның негізгі
құрылымдарына тоқталып өтейік:
- ағартушылық - ғылыми дүниетаным адам үшін қоғам мен табиғат әлемін
анықтайды да ағартушылық сананы қалыптастырады.Ол философиялық принциптер
методологиясы мен таным тәсілдерімен қаруландырылады.
- тәрбиелік - қабылданған көзқарастар мен сенімдер нәтижесі адамнан
шындыққа негізделген моралдық-ерік бастамаларымен эстетикалық қатынастарды
талап етеді.
- дамытушы - дүниені қабылдау мазмұнын меңгеру арқылы, ішкі рухани
қозғалыс әсіресе ойлауды белсенді әрекет етуге итермелейді. Ғылыми
дүниетаным негізінде ойлаудың дамуына түрткі болатын және шығармашылыққа
ынталандыратын диалектикалық тәсілдердің принциптері жатады.
- ұйымдастырушылық - адамдардың тәжірибелік іс-әрекеті барысында
қолайлы позиция болып табылады.
- болжамдық - ғылыми дүниетаным ғылыми теория мен тәжірибенің меңгеру
белгілерімен алға жылжытады.
- тәрбиелік мақсаты - баланың тұлғалық құрылымының тұрақтылығы мен
сенімді орталық ұйымының қалыптасуын қадағалайды да, табиғатқа қоғамға және
ойлауға деген қатынастың негізінде мінез құлық пен ерік сезімдердің
санадағы бірлігін айқындайды.
Ал, таным- рухани өндірістің (ғылым, эстетика, діни, парасаттылық
және т.б.) түрлі салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше қызметі ретінде
көрінеді. Таным- адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат
заттарын өңдеуден, зат қасиетін өндірісте пайдаланудан бағыт алады.
Танымдық қасиеттер – адамның тіл байлығының дамуынан, ойлау қызметінің
артуынан байқалады. Егер студенттер өздерінің оқыту процесіндегі бағдарының
мәнін, маңыздылығын ұғынып, оның ерекшеліктері мен заңдылықтарын,
компоненттерін меңгеруге қажетті білім негіздерін игерсе, онда танымдық
қызығушылық пен танымдық іс-әрекеттің маңызы артады.
Аталған тұжырымдарға орай отандық психолог С.М.Жакуповтың Танымдық іс-
әрекет психологиясы еңбегінде оқу-тәрбие процесінің тиімділік, дәстүрлік
оқыту жүйесімен жаңаша оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекеттің жолын ұсынған.
Ғылыми еңбектерді сараптай келе танымдық іс-әрекеттің жүргізілу жолдары
төмендегідей бағыттарда қарастырылған.
Бағыттылық - жеке адамның маңызды қасиеті, адамның қоғамдық тірі ағза
ретінде дамуының динамикасы.
Қажеттілік - адамның белгілі бір тіршілікке немесе дамуда бір нәрсені
керек етуі.
Мотивтер немесе түрткілер - бұл әрекетке талаптанған немесе ниеттенген
белгілі бір қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты.
Түрткілер-қажетті қанағаттандыра алатын қабілеттің материалдық немесе
идеалдық объектісі және оның қанағаттану қабілетін әкелетін қимыл-
қозғалыстар.
Мотивация-бұл түрткілердің біршама тұрақты және қайталанбайтын жүйесі.
Темперамент-индивидтің психикалық әрекетінің жүйкелік динамикалық
ерекшелігі жағынан мінездеме беру.
Қабілеттілік- қандай да бір немесе бірнеше әрекетті жемісті атқарудағы
психикалық қасиет.
- өмірдің алдында қалыптасатын негізгі, өзекті қасиеттер.
Мінез-құлық - адамның өміріндегі қарым-қатынасты оның барлық қимыл-
қозғалыстары мен қылықтарының танылу ерекшеліктері немесе белгілері.
Белсенділік - қоршаған ортадағы ақиқат шындық пен өзара қимылының
өлшемі, кез-келген әрекеттің немесе қимыл-қозғалысы орындалуындағы
өнімділігі және қарқындылығы.
Өзін-өзі реттеу сферасы - жеке адам өзінің жүріс-тұрысы мен әрекетін
реттеуге бағытталған.
Талаптану, ниеттену - мінез-құлықтың мотивициялық компонентіне
жатқызылады.
Ерік - кедергі қиыншылықты жеңудегі қажеттілік.
Адам-өзінің қажеттерін орындау үшін бар мүмкіндігін пайдаланады.
Қажеттерін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты өзгертуге дейін барады.
Қажеттердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш- сүйінішіне
әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не
тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін туғызады. Қажеттерді
өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың күшімен мақсатқа
жетуге тырысады [ 4.б.12-23. ].
Ал, қажет дегеніміз- адамның ойлану қызметін тудыратын негізгі
себептердің бірі. Олай болса адамдардың қажеттері іс-әрекеттерінің негізгі
түрткілері, яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы. Қажеттілік
-өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер табиғи қажеттілік өтелмесе,
өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да жануарлар да тіршілік ете
алмайды. Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың
ұлы қозғаушы күші – сенім. Сенімнің тұрақтылығы мен нақтылығы болашақ маман
дүниетанымының қалыптасуына негіз болады. Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ
және күрделі процесс. Оның барысында жеке көзқарастар және сенім жүйесі
дамиды, қалыптасады және жеке адамның әрекет жасауына басшылық етеді.
Дүниетаным процесіне әр түрлі факторлар, әлеуметтік, оқыту мен тәрбие,
ақпарат құралдары тағы басқалары жатады.
Дүниетаным құрылымы түрі төменгі суретте графикалық түрде берілген.
Дүниетаным құрылымы
Объективтік топтар Субъективтік топтар
*Ғылыми білім жүйесі * Көзқарас
*
Сенім
*Арман
және құндылық
Дүниетанымның міндеттері:
• ғылыми көзқарастармен сенімдердің қалыптасуы
• ғылымға қарсы көзқарастарға сын қатынастардың қалыптасуы
• интелектуалдық сезім мен диалектикалық ойлаудың дамуы
• өзіндік сенімдерді топтастыру барысындағы қатал еріктің пайда болу
мүмкіндігінің дамуы
Осы барлық міндеттердің шешімі өнегелі, мәдени, экономикалық және
экологиялық тәрбиелер нәтижесінде сараланады. Жоғарыда аталған мақсаттар
мен міндеттердің орындалуы, болашақ мамандардың дүниетаным аймағының
кеңейуін қадағалайды да оның нәтижесі үлкен маңызға ие. Дүниеге көзқарас
дүниетанымның құрамдас бөлігі болып табылады. Дүниеге көзқарастың өзі
адамның дүниедегі орны жайындағы түсініктердің жиынтығы. Жеке адам болып
қалыптасу үшін оның міндетті түрде туған жері, өскен ортасы, тұрақты
мемлекеті, ата-анасы, бауыр-туыстары, дос-жарандары, білім алу жолындағы
ғылыми орталары т.б. болуы шарт. Осы аталғандардың нәтижесінде адамның
дүниеге көзқарасы, дүниетанымы дамыйды. Қортындылай келе дүниетаным жалпы
жеке адамның, оның ішіндегі арнайы дайындалатын болашақ мамандардың
қалыптасуында үлкен рөлге ие бола отырып, олардың ары қарай нағыз кәсіпті,
білікті маман болуына көмектеседі.
Ал, тұлғаның даму кезеңдеріне қарай бірнеше ғалымдардың еңбектеріне
тоқталсақ, жеткіншек кезенінде баланың бойында Л.С. Выготскийдің айтуынша
қызығушылықтардың келесі топтары кездеседі:
а) (эгоцентризм доминантасы( - жеткіншектің өзінің тұлғасына, өз-өзіне
қызығушылығы;
б) қиыр, алыстық доминантасы - жеткіншектің алыстағы, үлкен, жалпы
мақсаттарға нұсқауының қалыптасуы;
в) тырысу, күш салу доминантасы - жеткіншектің қарсыласуға ұмтылуы, жеңіп
шығуға күштенуі, бұлардың барлығы бұзақылыққа, наразылыққа әкеледі;
г) (романтика (арманшыл) доминантасы( - жеткіншектің батырлыққа,
белгіздікке, қауіп-қатерге ұмтылуы. Осы кезенде ойдың дамуына
интеллектуалды іс-әрекеттің жоғарғы формасы пайда болады. Елестету әрі
қарай дамып, қиялдану пайда болады. Тағыда екі жаңашылдықтар осы жеткіншек
кезенінде қалыптасады - олар рефлексияның дамуы және соның негізінде
өзіндік сананың қалыптасуы.
Алғашқы ересектер кезенінде тұлғаның қызығушылықтары, талаптары мен
ынталары өсіп, түрткілер аумағы көптеген өзгерістерге ұшырайды.
Дамуды кезеңдерге бөлудің бірнеше кестелері бар.
Коменский, Штрау, Бюллер, Левитов, Эльконин, Ванек, Шванцарс және т.б.
Я.И.Коменский бірінші болып оқу-тәрбие жұмысында баланың жас
ерекшеліктерін сақтау туралы айтты. Ол табиғатқа природосообр -ти
тұжырымдар, оқу мен тәрбиенің дамудың жас кезеңдеріне сай болуы
керектігін енгізген.
Жас ерекшеліктерді есепке алу - педагогикалық принциптерінің
негізгісі. Мұғалім оған сүйене отырып оқу жүгін қадағалайды,
еңбектің әр түрлерімен игерудің көлемін негіздейді, дамуға тиімді
күн тәртібін анықтайды. Еңбек және демалыс оқу пәндерінің орнын, оқу
материалдарының көлемін, қиындығы, жас ерекшеліктер туралы шешуде көп
көмек етеді. Олар және оқу-тәрбие ісінің формалары мен әдістерін
та”дауды талап етеді.
Акселерация латын тілінің "акселерацио" - ускорение деген мағынаны
білдіреді - бұл балалық шақ пен жеткіншек жасындағы физикалық пен
психикалық дамудыңі жылдамдауы. Биологтардың айтуынша акселерация
организмнің физиологиялық пісуімен байланысты, психологтар оны психикалық
функцияларының дамуымен, ал педагогтар - тұлғаның рухани дамуымен
және әлеуметтенуімен байланыстырады. Педагогтардың тұжырымы бойынша 50-60
жылдары балалар мен жеткіншектердің физикалық және рухани дамуы бір
қалыпты болған оны суреттегі 1 қисық көрсетеді. Акселерацияның
нәтижесінде 70-ші жылдары организмнің пісуі 2 қисық ақыл-ойдың
психикалық, әлеуметтік дамудың 3 қисық қарқынынан озады.
1. Сурет
Осы кезде қайшылық туады. Интелектуалды, әлеуметтік, өнегелік
қасиеттерді” негізі психикалық функцияға қарағанда орта аумақтарында дене
тез өседі. Сондықтан, мемлекеттің орта аумақтарында тұратын қыздарда 13-15
жаста, ұл балаларда 14-16 жаста организмнің физиологиялық дамуы негізінен
бітеді де үлкен адамның деңгейіне жетеді, бірақ ақыл-ой дамуы туралы
бұлай деп айтуға болмайды.
Акселерация қарқыны туралы келесі салыстырмалы көрсеткіштерді айтады.
Соңғы үш он жылдықта 50-ші жылдардағы құрдастарымен салыстырғанда
жеткіншектің бойының орташа көрсеткіші 13-15 сантиметрге, ал салмағы 10-12
кг көбейген. 80-ші жылдың ортасынан бастап барлық дүниежүзінде
физиологиялық дамудың қарқыны тежеліп, біршама басылып қалды.
Даму мен оқыту екі түрлі процесс. Егер даму адамның немесе тұлғаның
қалыптасу процессі болса, оқыту - бұл баланың даму процесіндегі ішкі,
жалпылама және керекті кезең болып табылады. Оқыту даму жақын арадағы
зонаны қалыптастырады және дамудың ішкі процестерін қозғалысқа әкеледі.
Жақын арада даму зонасы дегеніміз - бұл баланың өзекті даму деңгейі мен
мүмкіндік даму деңгей аралығы. Дамудың өзекті деңгейі деген дамудың кешегі
күнде жеткен табысы, нәтижесі, ал жақын арада даму зонасы ол ерте”гі
күндегі ақыл-ойдың дамуын көрсетеді.
К.Д. Ушинскийдің айтуынша, егер педагог адамды барлық жағынан
тәрбиелегісі келсе, ол оны жанжақты білу керек. Балалардың жас
ерекшеліктерін табу және барлық шақтың кезенін белгілеуде оның анатомиялық
көрсеткіштерің, физиологиялық процесстердің өтуін, өсудің сапалы
өзгерістерін, психиканың дамуын, эмоционалды ерікті және әрекеттік-
практикалық өрісін, рухани-өнегелі жетілуін еске алынады.[23.б.123-155.]
И.Канттің ''трансцендентті'' термині психологиядағы тұлғаның
дамуымен тұлғаның өркендеуімен байланысты. Ойлау зерттеуде жекелеген
ситуацияның шегінен шығу, интеллектуалды (Богоявленская, 1983) ситуациядағы
белсенділіктің (Петровский, 1992) пайда болуы (құру). Сонымен бірге
қойылған және талқыланған біздің мәселе тұлғаны және ұғымындағы тұлға
мағынасын түсінуді талап етеді.
Тұлғалық мағынаның таралуы қоғамдық білімдерден айырмашылығы ,
мектептік интерпретациялар индивидуалды-жеке мінезге көңіл аудара, мен-
үшін-мәнге әкеледі. Мұндай жеңілдік біздің көзқарасымызша, дұрыс емес.
Дүниеден өткеннен кейін тұлғалық мағына (кеңінен-''мағына білімі'',
''мағына сферасы'') тұлғаны зерттеу перспективасын іздестіруде оның
ізбасарларын біріктіру үшін әлеуметтік белгі болды (Асмолов, Братусь және
басқалар., 1979). Жалпы психологиялық мазмұнда бұл ұғымды анықтайық.
Сонымен, қазіргі психологияда тұлға ұғымын үш нұсқада бөлінген. Оларды
қарастырайық.
Біріншіден, тұлғаны кең мағынада жалпы субьект ретінде, іс-
әрекеттің ішкі жағдайын сипаттау (Рубинштейцн, 1989). Бұл ұғымда оның
темпераменті, нышандары, қабілеттері, субьектінің табиғи қасиеттері
кіреді. Соншалықты кеңейтілген түсінік, дифференциалды психология үшін
(жалпы психологияға) адекватты, тұлға бірдейлік ұғымы бойынша
индивидуалды, өзіне кез-келген психологиялық қасиеттерді, субьектінің
басқалардан айырмашылығын көрсететін мінез-құлық тәсілдерін өзіне қосып
алады.
Екіншіден, А.Н., ұғымын қатаң анықтай, биологиялық (индивид) және
әлеуметтік (тұлға) айырмашылығын білу. Әлеуметтену түсінігі, адамның
қоғамға кіруі тұлғаның құрылу жағдайына қажет мектептің ерекше мәнділігі
бар (тек маркстік психология емес). Мектептің негізін салушы Л.С. Выготский
өзінің концепциясында жоғары психикалық функциялардың дамуы – мәдени-тарихи-
бұл түсінікті кеңейту және нақтылау. Айырмашылығын тану мүмкіндігі
туындады-тұлғаның ішінде жеке әлеуметтік және мәдени (жалпы адамзат),
адамның гуманистік психологиядағы өз орны болуын мақтан тұтады. А.Н.,
тікелей шәкірттерінің арасында бұл мүмкіндікті А.Г. Асмолов (1990) ерекше
сезініп, тұлғаның әлеуметтік типтік және ондағы индивидуалдық концепциясын
бөліп шығарды. Маңыздылығын ескере, тұлға индивидуалдылығы мұнда соған
бола құрылған тәрізді (А.Адлер бойынша) өмір стилі өз шегіндегі адамзаттың
болмысы. Мұндай даралық, әр тұлғаның артықшылығы (оның шын мәні
адамзатпен бірлігі), субьектінің индивидуалықпен (мұнда табиғи) араласып
кеткендерін қабілеттермен, темперамент, дифференциалды психологиядағы мінез
талқыланады. Берілген концепцияны былай символдайды: ''Индивид дүниеге
келеді, тұлға құрылады, индивидуалдылықты қорғау'' өмірде жеке сенім,
құндылықтардың қажетін қорғау (өзінің табиғи ерекшеліктерін мен қажеттерін
емес).
Сонымен, үшінші. Егер тұлғаны нақты мағынада анықтаса, әлеуметтік
және мәдениетті айырмашылығын біле, Выготскийдің идеясына-мектеп рамкасына
сүйене, субьект мәдениетіне қатысты, (әлеуметтенуді табиғи-индивид
тәрізді ие болу). А.Н., келісе, қоғамдық, оған дейін өңделген, индивид
тәжірибені меңгеріп, ал тұлғаға кедергі туындататын мәселе болса, өзінің
өткен тәжірибесін жаңартады. Сонда кең тұрғыдағы тұлғаны түсіну
субьектілері үшеу болады: табиғи организм, әлеуметтік индивид, жеке тұлға
(К. Юнг бойынша жеке). В.В. Столинмен бірге бізде солай атадық, 1980
жылдары А.А. Бодалев жалпы психологиядан оқулық жазғанда біздің
қолдауымызбен жеке тарауы кішкентай кітапшамен шыққан(Петухов, Столин,
1989). Адамның үш бөлімді концепциясы бізге айқын , мұндай У. Джемста
(1991), классикалық психологиядағы сана ''материалды'', ''әлеуметтік'',
және ''рухани'' Мен) әлеуметтік және мәдени айырмашылықтар сын шақырып,
анықтауды талап еттті. Мадсеннің болжауынша, (жоғарыға қара) Дж. Ройстің
(Royce, 1974) және Леонтьевтің жұмысына сүйене ''адамның біріккен
биологиялық-әлеуметтік-гуманистикал ық концепциясы'' жалпы қабылданған
болып қалады. Реалды бөлінген, толық ''Мен'' гуманитарлық психологияның
дамуы жеке адаммен байланысты, тұлғаны түсіну нақты мағынада субьектінңң
мәдениеті теориялық позициялармен келіседі, мысалы, А. Маслоу (1997)
біздің көзқарасымызша түсіндіруге тырысады.
1.2 Тұлғаны диагностикалаудың психологиялық – педагогикалық шарттары
Білімнің қай саласында болмасын, еңбек процесі өту кезіндегі жағдайы
мен сапасының диагностикасы жетекші рөл атқарады . Қазіргі ғылыми
әдебиеттерде педагогикалық диагностика терминіне біршама анықтама
берілген . Көптеген жағдайларда бұл анықтамалар психологиялық көзқарас
тұрғысынан беріледі . Сондықтан педагогикалық диагностика мазмұнында
психологиялық процестерді оқып үйрену және педагогтар мен оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға баса көңіл бөлінеді .
Диагноз грек тілінен аударғанда танып білуді білдіреді (бұл ғылымға
ортақ термин) .Психологиялық - педагогиалық зерттеулерде құрылым , функция
, міндеттер және педагогикалық диагностика бағыттары анықталды (Б.С.
Кобзарь , Л.И Катаева , Е.А. Берулова , Б.П. Макарова , Б.П. Битинас , В.П.
Симонов және т.б. ) . Б.П. Битинас педагогикалық процесс жағдайының оңтайлы
жинақтаған көрсеткіштерін айқындайтын ғылыми бағыттағы педагогикалық
диагностиканың негізгі міндеттері анықтап берген .
Педагогикалық диагностика cоңғы он жылдықта іс - әрекет нысаны жәе
мұғалімді басқару ұстанымын қарастырылып келеді. Қазіргі педагогика
ғылымында мұғалімің іс-әрекет нысаны педагогиалық оқу – тәрбие процесі деп
мойындалған. Соға орай мұғалімнің жұмыс тиімділігі оның іс-әрекет нысаы
ретіндегі біртұтас педагогикалық процесс теориясын қашама білуіне және
диагностикалау дағдысын меңгеруіне тікелей байланысты . Сонымен
педагогикалық диагностикаға мына төмендегідей анықтама беруге болады:
сипаттама үшін аса қажет білім мен іс-әрекеттің жиынтығы және
педагогикалық процесс жағдайы себеп-салдарын анықтау , мақсаттар арасындағы
қарама-қайшылықты және педагог-оқушы жүйесі мүмкіндіктерін айқындау
К.М.Гуревичтің анықтамасы бойынша , психодиагностиканың міндеті - әр
тұлғаның даралық және ерекшеліктері жөнінен мәлімет жинау.[24.б.148.]
Біраз зерттеулерде психодиагностиканы ғылыми зерттеулік және ғылыми
практикалық деп бөліп қарау қажеттілігі айтылып жүр.
Егер біріншісінің міндеті психикалық дамудың белгілі бір заңдылықтарын
орнату болса , екіншісінің міндеті – нақты психологиялық құбылыстардың
немесе ауытқудың себептерін анықтау болып табылады.
Сондай-ақ , тәжірибелік психологтың басты міндеті – тұлғаның психикалық
дамуына және дамуды түзетуге арналған ұсыныстарды даярлау.
Сонымен қолданыстағы психодиагностиканың нәтижелері:
Тұлға дамуындағы ауытқушылықтарды түзетуді ерте бастан қолға алу үшін
олардың психикалық даму дәрәжесін бақылауды уйымдастыруға;
Тұлғаның даму деңгейін көтеру мақсатында психологтың алдыңғы уақытқа
жұмыс бағдарламасын жасауына мүмкіндік туғызады;
Тұлғаның қабілетін байқататын жемісті дамудың бағытын ажыратуға;
Психопрофилактикалық жұмыстың қаншалықты маңыздылығын тексеруге;
Оқыту мен тәрбиелеудің әртүрлі жүйелерінің, әдістерінің дамытушылық
маңызын анықтап , тиісті ұсыныстар жасау үшін оларға салыстырмалы
психологиялық талдау жасау;
Сол мекемеге психологиялық ағарту жұмысын жүргізу барысында нағыз
өзекті тақырыпты таңдау үшін керек.
Психодиагностиканың міндеттеріне тоқталып өтейік:
- педагогикалық диагностика, педагогикалық диагноз, педагогтың
диагностикалық іс-әрекеті
- осы іс-әрекеттің құрылымын суреттеп , теоретикалық моделін сызу.
Біз жүргізген психоло-педагогикалық әдәбиеттердің нәтижесі
диагностикалық іс-әрекетті дамыту үшін педагогикалық диагностика
ұғымының өзін нақтылап алуды көрсетті.
Жалпы педагог-психолог төмендегі бағыттағы жұмыстарды атқаруы қажет, ол:
- психолдиагностика – тұлға туралы жан-жақты ақпарат жинау.
- психопрофилактика – дезадаптация, белгілі бір жағдайда бейімделмеудің
алдын алу немесе жағымды психологиялық жағдайды жасау, баланың
психологиялық жұмыс бастылық деңгейін төмендеті мен оның алдын алу
жұмыстарын жүзеге асыру
- психологиялық кеңестер – ұстаздарға, ата-аналарға ,студенттерге қажетті
психологиялық ақпарат бере отырып, оның өмірінде кездесетін қиыншылықтарды,
өтпелі кезеңдерді жеңуге, әрі сапалы нәтижеге жетуіне ықпал ету.
- психотерапия – тұлғаның саплы тұрғыға өзгеруіне байланысты мәселелерді
жүзеге асыруға бағытталады, тек адамның психикалық ауытқушылығы болмаған
жағдайда.
- диспетчерлік қызмет – қажетті мамандыққа жолдама беру.
жағу арқылы кәсіби білікті түрде жүзеге асырылуы тиіс. Психологиялық
кеңестің сенімді райда өтуі – оң нәтиже береді.
- Психогимнастика – бұл тұлғаның көңіл – күй ахуалын реттеуге арналған
арнайы жаттығаулар кешені. Негізгі мақсаты – қарым-қатынас барысындағы
кедергілерді жеңу, өзін және басқаларды түсіне білуін жетілдіру, өзін-өзі
таныта білу мүмкіндіктерін жасау. Психогимнастика курсынан толық өткен
студенттердің құрдастарымен қарым-қатынасы жақсарады; сезімдерін сыртқа
шығаруды үйренеді; басқалардың көңіл-күйін түсіне білетін болады;
мінездерінде батылдық, әділдік, мейірімділік, өз-өзіне сенімділік сапалары
қалыптасады; қорқыныш, сақтық, қауіптену, сенімсіздік секілді жүйке
ауруының белгілері жойылады.
- Психотренинг – бұл да қолданбалы психология ғылымының белсенді
әдістерінің бірі. Басты мақсаты – қарым- қатынас іскерлігін дамытуға,
сезімталдықты жетілдіруді және мінез-құлықты реттеуге бағытталған.
Жалпы алғанда қандай да болмасын жұмысты жүзеге асыруды жоғары мектеп
педагог-психологтың тұлға тәрбиесінде өзара байланысы біріккен іс-әрекеті
анағұрлым жоғары сапамен жұмыс нәтижесін бере алады.
Төмендегідей деңгейлері анықтайды:
• - репродуктивтік, адам өз игерген білімді басқаға жеткізу;
• - білім мен икемділікті бейімдеу, пәнді білу ғана емес, оны қабылдау
мен ұғыну ерекшеліктерін де білу;
• – білімді локальды моделдеу, педагог білімді жеткізумен
шектелмейді, өтілген және кейін өтілетін қандай материалмен
байланыстырып, салыстыру қажет екенін, жаңа материалды өтуде қандай
қиындық кездесетінін және ол қиындықты жеңу үшін не істеу керек
екендігін ескере отырып, білім құрамын түзе алады;
• – білімді жүйелі моделдеу, білімдердіњ барлыќ жүйесін сипаттау мен
есепке алу;
• тұлғаның мінез-құлықы жүйесін моделдеу, мұғалімнің осы оқу орнынын
түпкі маќсатын ұғынуы.
Бұл жіктеу мұғалімнің қажетті білім жүйесін теруі мен оны тұлға
дамуының құралы ретінде қолдану мүлшерін бейнелейді.
Сонымен қатар, Н.В.Кузьмина педагогикалық іс-әрекеттің бес компоненттен
тұратын функционалдық моделін ұсынды: [25.б.234-244].
1) гностикалық, педагогикалыќ жүйені қолдаудың заңдары мен
механизмдері туралы жаңа білім алу мен білімдік қор жинау міндетін шешеді
2) жобалаушылық, бұл – оқытылып отырған курс мақсаты мен ол мақсатқа
жету жолдарын жобалаумен байланысты;
3) конструктивтік (сындарлы) компонент, бұған курс мазмұны, сабақты
өткізу түрі мен әдістерінің композициясын түзу мен таңдау жөніндегі іс-
әрекеттер енеді;
4) ұйымдастырушылық бойынша жоспарланғанды жүзеге асыру міндеттері
шешеді;
5) коммуникативтік компонент, бұған педагогикалық процесс
субъектілерінің арасында педагогикалық мақсатқа сай өзара қатынас орнатумен
байланысты іс-әрекеттер енеді.Олай болса педагог-психологтың атқаратын
қызметін жіктеп өтсек:
- ақпараттық (ақпарат беру);
- дамытушылық (ойлауы, елестетуі, тілді дамыту);
- мобилдік (мобилизационная) (істің, тапсырманың, жаттығудың
орындалуын қадағалау);
- қалыптастырушылық (сабақты, сыныптан тыс іс-әрекетті, әртүрлі
деңгейдегі тапсырмалар, өз бетімен жұмыс, т.б.);
- коммуникативті (ата-аналармен, басқа мұғалімдермен,
әкімшілікпен, психологтармен, валеологтармен қарым-қатынас);
- ұйымдастырушылық (оқытушыларды, басқа мұғалімдерді, ата-
аналарды, өзін, сабақты, сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырады);
- зерттеушілік (жеке тұлға ретінде зерттеу);
Куратордыңатқаратын қызметтері:
- ұйымдастырушылық (сынып сағаттарын, сауалнамалар, экскурсия,
т.б. ұйымдастыру);
- тәрбиелілік (студенттердің қабілеттерін кез келген әдіспен
тєрбиелеу, қалыптастыру, дамыту);
- ынталандыру (студенттердің іс-әрекетін ынталандыру);
- коррекциялау (қайта түзету);
- диагностикалау (болжамдық зерттеулер жүргізу)
- психопрофилактика (психологиялық кеңестер беру, жеке жұмыс жасау)
Сондай-ақ педагогикалық қарым-қатынастың мәні мен ерекшеліктерін
А.А.Бодалева, А.А.Леонтьева, Н.В.Кузьмина, В.А.Кан-Калик, Я.Л.Коломинский,
А.А.Реан, т.б. педагогтар мен психологтар өз еңбегінде қарастырған.[5,26.
б.111-115;25-36.]
Тұлғаның дамуының шешуші факторы өмірінің барлық мезгілінде , барлық
кезеңінде оның өз белсенділігі болып табылады. Ол тұлғаның өзін қоршаған
ортамен өзара әрекеттеріне кең мүмкіндікті қамтамасыз етеді , өсіп келе
жатқан жас өркеннің өмірлік талаптарын қанағаттандырудың қажетті жағдайы
және органмзмнің ортамен байланысуы барлық механизмдерінінің пайда болу
жағдайы болып табылады- деп көрсеткен орыс ғалымы И.П.Павлов. Алайда, тұлға
тек организм ретінде ғана емес , сондай-ақ жеке бас ретінде де дамуы
үшін , әлсіз белсенділіктен қазіргі қоғамның толық қанды мүшесіне айналуы
үшін , оның белсенділігін ересектер , яғни жетілген адамдар басқаруы
тиіс. Толыққанды дамудағы организмге тән белсенділік саналы адамдық іс-
әрекетке айналуы қажет. Мұндай табиғи белсенділіктің адамның саналы іс-
әрекетіне айналуы өзінен-өзі немесе сыртқы әсермен бола қалмайды , бұл
тұлға өмірінің алғашқы күннен-ақ әзірленеді , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Жалпы және этникалық педагогика кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ТҰЛҒА ДАМУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ ШАРТТАРЫ
Орындаушы:
4 курс студенті ____________________________ Ерғазиева М.С.
(қолы)
Ғылыми жетекші:
п.ғ.к., доцент _______________________________ Төлешова Ұ.Б.
(қолы)
Рецензент:
ҚызПИ п.ғ.к.,
доцент ___________________________________ __ Дайрабаева А.Е.
(қолы)
Норма бақылаушы:
жалпы және этникалық
педагогика кафедрасының
оқытушысы ____________________________ Сатывалдиева А.С.
(қолы)
Қорғауға жіберілді
___ __________ 2008 ж.
Жалпы және этникалық педагогика
кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.д., профессор ________________________________ Исаева З.Ә.
(қолы)
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
---------------------------------- ------------------------------
--------4
1 ТҰЛҒА ДАМУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тұлғаның психологиялық - педагогикалық дамуы туралы
ой-пікірлері 7
---------------------------------- -----------------------------
----
1.2 Тұлғаны диагностикалаудың психологиялық – педагогикалық
шарттары ----------------------------------- ------------ 17
1.3 Студент жастардың психологиялық - педагогикалық даму
ерекшеліктерінің моделі 27
----------------------------------- ---------------
2 ТҰЛҒАНЫҢ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Студент жастарға педагогикалық-психологиялық диагностикалау
жұмысы негізінде тұлғалық ерекшеліктерін қалыптастыру жолдары
----------------------------------- --------------- 43
2.2 Эксперименттің максаты, міндеттері және әдістеріне сипаттама
---------------------------------- -----------------------------47
-------
2.3 Эксперименттік практикалық зерттеу нәтижелерін талдау, өңдеу,
қорытындылау----------------------------------- ----------------68
---
Қорытынды 78
---------------------------------- -----------------------------
----
Қолданылған әдебиеттер тізімі 79
---------------------------------- -------
Қосымшалар 82
---------------------------------- -----------------------------
---
РЕЗЮМЕ
ТҰЛҒА ДАМУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ ШАРТТАРЫ
Зерттеу мақсаты: қазіргі студент жастармен жүргізілетін педагогикалық-
психологиялық қызметтің шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу және оны
тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеу объектісі: Жоғары мектептің оқу-тәрбие процесі
Зерттеу пәні: Тұлға дамуын педагогикалық – психологиялық
диагностикалау процесі.
Зерттеудің болжамы:
Егер:
- тұлға дамуын диагностикалаудың шарттарының ғылыми мазмұны
теориялық тұрғыдан негізделсе ;
- студент жастардың педагогикалық – психологиялық даму
ерекшеліктерінің моделі құрылып критерилері , көрсеткіштері мен деңгейлері
айқындалып , шарттары анықталса;
-студенттермен жұмыс істеу ұдайы қарастырылса , онда студенттердің
дамуына үлкен көмегін тигізіп , бойында ізгі қасиеттер сіңірілген жеке
тұлға қалыптасуына ықпал етеді және іс-әрекеттерінде көрініс тауып ,
нәтижесінде адами қасиеттердің иесі , толық қанды дамыған тұлғаның
қалыптасуына мүмкіндік туады.
Зерттеудің міндеттері:
- Студент жастарға педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, студент жастардың тұлғасының жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық
қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Тұлға дамуын
диагностикалаудың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, тұлға дамуының
педагогикалық - психологиялық ерекшеліктерінің моделі дайындалып ,
тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеудің негізгі ойы: студент жастардың дамуын диагностикалаудың
педагогикалық-психологиялық шарттары негізінде жеке тұлға қалыптасуы мен
өзіне тән ерекшеліктерді бойына жинақтауға ықпал етеді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: студент жастардың
дамуын педагогикалық-психологиялық диагностикалау,психологиялық,
әлеументтік, педагогикалық еңбектерді сараптап, басшылыққа алуымен
қамтамассыз етілді.
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе
Бүгінгі таңда басты мақсаттардың бірі білімді, мәдениетті, шығармашыл,
белсенді және адамзаттық құндылықтары толысқан тұлға қалыптастыру болып
табылады. Жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастыру, зерттеу, білу- оның даму
бағытын айқындаудың басты шарты.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман
сұранысына сай дайындауда студент жастардың дамуын диагностикалаудың
педагогикалық – психологиялық шарттарын айқындау қажеттігі туындап отыр.
Осындай себептерден кейін студенттермен педагогикалық-психологиялық
жұмыс жасау, психологиялық кеңес беру, тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыруда психологиялық көмек қажеттілігі туындап зерттеу тақырыбына
арқау болуда.
Тұлға дамуын қарастырмас бұрын тұлға дегеніміз не?
А.Н. Леонтьевтің [1. б.88. ] пікірі бойынша Жеке тұлғаның
жетістіктері мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек
өзіне ғана тән даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы,
қайырымдылығы, мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз
қасиеттерінің көрінуіне де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас
жасауы, өмірдің алуан түрлі ерекшеліктерін тануға, танымдық қасиеттерімен,
рухани байлығын арттыра түседі - деп қарастырады.
Тұлғаның дамуы мен қалыптасу факторларына отандық және әлемдік ғалымдар
әр тұрғыдан қарастырып кеткен. Ертедегі грек ғалымдары жеке тұлғаның
дамуына биологиялық факторлармен қоса әлеуметтік факторлар да әсер етеді
деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесі
дәуірлердің прогрессивті философиялық және психологиялық- педагогикалық
пікірлерінде өз жалғасын тапқан .
Мәселен,( Э.Роттердамский , Я.А.Коменский, К.А. Гельвеций, Д.Дидро,
А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.Г.Белинский, Э.Роттердамский ,
Я.А.Коменский, К.А. Гельвеций, Д.Дидро, А.Дистерверг, К.Д.Ушинский,
В.Г.Белинский, Н.Г. Чернышевский , К.Маркс , Ф.Энгельс , З.Фрейд, Д.Дьюи,
Э.Торндайк, К. Крупская, П.П. Блонский , А.С. Макаренко, Л.С.Выготский,
Э.И. Моносзон.Л.И. Божович, С.Л. Рубинштейн, В.В.Давыдов т.б. ).[ 2.б.89-
112.]
Ал, отандық тұлғаның жас ерекшеліктеріне қарай даму жүйесін Қ.Б
Жарықбаев [3.б.48-55.], диагностикалық бағыттарын С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова
, Л.Көмекбав[4.б.77-95.] және т.б. ғалымдардың еңбектері болса,
педагогикалық-психологиялық іс-әрекет арқылы даму мәселесімен әлемдік
ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [5.б.244., В.А.Сластенин [6.б.12-
28.]Л.С.Выготский [7.б.112-128.], және т.б. ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес
қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің
зерттеу нысанымызға алып отырған тұлға дамуын диагностикалаудың
педагогикалық-психологиялық шарттары мәселесі әлі де болса жеткілікті
дәрежеде ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе,
кеңінен талданып педагогика және психология ғылымынан тиесілі орын алуы
керек деп санаймыз. Өйткені, егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын
дайындайтын университет қабырғасында білім алушы студент жастардың дамуын
педагогикалық – психологиялық тұрғыдан диагностикалаудың маңыздылығын
айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі
күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, студент жастардың
дамуын диагностикалау өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын
“Тұлға дамуын педагогикалық – психологиялық диагностикалаудың шарттары”
-деп таңдап толық мәлімет беру үшін студент жастарды зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу объектісі: Жоғары мектептің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Тұлға дамуын педагогикалық – психологиялық
диагностикалау процесі.
Зерттеу мақсаты: қазіргі студент жастармен жүргізілетін педагогикалық-
психологиялық қызметтің шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу және оны
тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
- Студент жастарға педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, студент жастардың тұлғасының жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық
қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы:
Егер:
- тұлға дамуын диагностикалаудың шарттарының ғылыми мазмұны
теориялық тұрғыдан негізделсе ;
- студент жастардың педагогикалық – психологиялық даму
ерекшеліктерінің моделі құрылып критерилері , көрсеткіштері мен деңгейлері
айқындалып , шарттары анықталса;
-студенттермен жұмыс істеу ұдайы қарастырылса , онда студенттердің
дамуына үлкен көмегін тигізіп , бойында ізгі қасиеттер сіңірілген жеке
тұлға қалыптасуына ықпал етеді және іс-әрекеттерінде көрініс тауып ,
нәтижесінде адами қасиеттердің иесі , толық қанды дамыған тұлғаның
қалыптасуына мүмкіндік туады.
Зерттеудің негізгі ойы: студент жастардың дамуын диагностикалаудың
педагогикалық-психологиялық шарттары негізінде жеке тұлға қалыптасуы мен
өзіне тән ерекшеліктерді бойына жинақтауға ықпал етеді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Тұлға дамуын
диагностикалаудың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, тұлға дамуының
педагогикалық - психологиялық ерекшеліктерінің моделі дайындалып ,
тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: студент жастардың
дамуын педагогикалық-психологиялық диагностикалау,психологиялық,
әлеументтік, педагогикалық еңбектерді сараптап, басшылыққа алуымен
қамтамассыз етілді.
Зерттеу базасы: Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ,тарих
фаультетінің 2-курс студенттрі, Қ.Сатпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық
университеті АИСУ,АТМ-03-01қ.
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. ТҰЛҒА ДАМУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДИАГНОСТИКАЛАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ
- ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тұлғаның психологиялық - педагогикалық дамуы туралы ой-пікірлері
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 8-бабында:
Жеке адамның шығармашылық, рухани дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершілік
пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының
дамуы үшін жағдай жасауы арқылы интеллектілігін байыту- қазіргі білім беру
жүйесіндегі басты міндеттердің бірі, делінген
болатын [8].
Бүгінгі таңда тұлға – педагогика мен психологиядағы ең өзекті
мәселелерінің бірі болып саналады. Өйткені қоғамымыздың дамуы белсенді ,
жасампаз тұлғаны қалыптастыруға жоғарғы талап қояды.Ал қоғамның қазіргі
жағдайында , елдің саяси , мәдени, әлеуметтік – экономикалық жақтарын
жаңарту кезінде-жас ұрпақтың болашақта ізгі ниетті азамат болып дамуына
олардың тұлғасының дұрыс қалыптасу үрдісі үлкен ықпалын тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан да тұлғаның теориялық зерттеулеріне , жалпы ұғымына сарапталған
талдауларға зер салайық.
Психологтар мен педагогтар арасында тұлғаға байланысты бірыңғай
көзқарастардың болмағандығынан 300 астам анықтамалар жүзеге асуда. Тұлғаның
анықтамасы сияқты оның құрылымында да біртұтас көзқарастар жоқ. Л.С.
Выготский алғаш рет психикалық қызметтерді жоғары – мәдени және төменгі –
табиғи деп бөлуін ұсынды. Л.С. Выготский құрылымының негізінде , тұлғаның -
өзегі – оның бағыттылығы деп атады . Бұл көзқарас зерттеушілердің
көпшілігіне негіз болып қаланды (С.Л.Рубинштейн, 1957, Л.И. Божович, 1968,
А.Н. Леонтьев, 1971, М.З. Неймарк, 1972 және т.б.). Алайда, көптеген
авторлар тұлға бағыттылығының мазмұнын (мотивтер мен қажеттіліктер, ұмтылу
мен талаптану, бағдар және т.б.). түрліше қарастырады.
Л.С.Выготский пікірі бойынша , адамның тұлғасы өзінің енген қарым-
қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды. Тұлға – бұл қоғамдық –
тарихи дамудың өнімі . Адамның қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны ,
оның орындайтын іс-әрекеті – бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын
жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесі үшін маңызды орын алады,
яғни мінез-құлық пен іс-әрекеттің жоғары саналы формаларын қамтамасыз етіп
оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қытынастарының бірлігін құрайды .
Нәтижесінде аламның кез – келген реакциялары және ішкі аффективті өмірінің
құрылымы оның әлеуметтік тәжірибе барысында жинақталған тұлғаның
ерекшеліктерімен анықталады. Тұлғаның қалыптасуы биологиялық -әлеуметтік
факторларға байланысты екені мәлім. Сонымен қатар тұлғаның дамуында негізгі
болып – нақтылы тарихи орта саналады.Тұлға дамуының – механизмді
құрастыратын көптеген ішкі және сыртқы факторларға тәуелді болып келеді.
Л.С. Выготскийдің балның психикасы әлеуметтік
табиғатқа ..., - деген пікірі осыған негізделеді.
Л.С. Выготскийдің айтуы бойынша, адамның тұлғалық дамуы – оның
дамуындағы әлеуметтік жағдайларымен байланысты.
Сонымен тұлға – бұл біріншіден, әлеуметтік қатынас пен саналы
әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Екіншіден , бұл индивидтің жүйелі
қасиеті, оның қоғамдық қатынасқа енуімен анықталып және де біріккен әрекет
пен қарым-қатынаста қалыптасып отырады.
Психологиялық ғылымда тұлға категориясы іргелі ұғымдардың
қатарына жатады . Бірақ тұлға ұғымы тек психологияға тән емес ол барлық
қоғамдық ғалымдармен зерттеледі, оның ішінде философиямен, әлеуметтанумен,
педагогикамен, т.б. Сонда психологиялық ғылым шеңберінде тұлғаны зерттеу
спецификасы неде және психологиялық тұрғыдан тұлға дегеніміз не?
Алдымен сұрақтың екінші бөлігіне жауап беруге тырысайық. Мұны
жасау оңай емес, себебі тұлға деген сұраққа барлық психологтар түрліше
жауап береді. Олардың жауаптары мен ойларының әр қилы болуы тұлға
феноменінің күрделі екендігін білдіреді.
Осы орайда И.С.Кон былай деп жазады: Бір жағынан, ол нақты индивидті
әрекет субъектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік
рөлдермен бірге белгілейді. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеуметтік
қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адмдармен тура немесе жанама өзара
әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар
қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарыям-қытынасқа
түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісінде көреді.
Ғылыми әдебиеттегі тұлға анықтамаларының әрқайсысы тәжірибелік
зерттеулермен бекітілген, сондықтан тұлға ұғымын қарастырғанда оларды
ескеру керек. Тұлға деп жиі әлеуметтік даму барысында бойына әлеуметтік
және өмір үшін маңызды қасиеттерді жинаған адамды атаймыз.
Демек, жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай
ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі,
қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады. Адам бойындағы танымдық
қасиеттерін қарастырмас бұрын жеке тұлға ұғымына тоқталып өтейік.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьев еңбектерінде “Адам–физиологиялық,
психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету
нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, бір-бірімен тілдің
көмегімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және
еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі
көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық
қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екені көрінеді”-деп
қарастырады [9.б.48-52.].
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы
туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Жеке тұлға түсінігі - тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға - жеке
даралық, психикалық қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның
мүшесі .
Жеке тұлғаның қалыптасу ерекшеліктерін педагогикалық-психологиялық
еңбектерді жүйелей келе оның төмендегідей бағыттарға бөлеміз:
Психологиялық бағыт жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу жағдайларына
жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін, тіршілік
етуде белсенділік танытатын бағыт.
Жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт.
Жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт.
Жеке. тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттеу бағыттары.
Олай болса, А.Н.Тугаринов өз еңбегінде: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен
саналылықты ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған
адам”, - деп көрсетеді [10.б.63-77.].
Ал Қазақстанда тұлға мәселесі Ж.И.Намзбаеваның жетекшілігімен және оның
шәкірттерінің , яғни Л.О. Сәрсенбаева, Р.Ш. Сабырованың, Л.В. Пилипчук,
С.Ж. Өмірбекова, Г.Т. Бекмұратова және т.б. ғылыми зерттеу еңбектерінде
белсенді түрде дамуда.
Ж.И. Намазбаева тұлға мәселесін зерттеуінде әр түрлі іс-әрекет
ойын,еңбек спорт оқу барысындағы жас ерекшелік шамасының тұлғалық
компоненттерінің механизмдері мен функцияларын белгілеуге түйінделетін
кешенді көзқарастарды жетілдірді. Мұндай көзқарастардың жүзеге асуы –
толығымен тұлғаны қарастыруға мүмкіндік береді.
Мәселен, Т.Тәжібаев өз еңбегінде: Жеке адам әлеуметтік қатынастар мен
саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан
ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі кірген ересек кісі -
деп қарастырады [11.б.23-35.].
Ал, Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы
дамыған қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе [4.б.22-29.], республикамызға
танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “Жеке тұлға дегеніміз - қоғам
мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен
байланысының алуан түрлігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады”,
- деп тұжырымдайды [12.б.69-74.].
Ал, біз ғылыми еңбегінде : жеке тұлға дегеніміз - сана сезімі,
тұлғалық, ізгілік қасиеті қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын
таңдай білетін, тәрбиелі, білімді, іскер, танымдық қызығушылығы
басым,барлық күш жігерін өзіндік игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік
иесі дейді.
Сондай-ақ философиялық еңбектерде жеке тұлға туралы екі тенденция
қалыптасқан. Оның бірінші тенденциясын колдаушы ғалымдар жеке тұлғаның
дамуын талдай келе, оның бір жақты формасы деп санап, әлеуметтік мазмұнына
көңіл аударды. Екінші тенденциядағылар жеке тұлғаның дамуын қоғамдық қарым-
қатынас жүйесінде ашылып, оның ішкі, психологиялық бейнесіне зиян келтіреді
деген. Философ Н.И.Макаров бағыттылық мәселесін зерттей отырып, бағыттылық
индивидтің құндылыққа қатынасы, оның объективтік құндылығы жеке тұлғалық
ойы, сапалары деп бағалаған. Бағыттылықты жоғары қажеттілік, әр қилы ниет
пен бейімділік тудырады деген. Дегенмен, әлеуметтік ғылымдарда жеке
тұлғаның бағыттылығы туралы ілімдердің әдіснамалық негізімен қатар,
практикалық құндылығы болды.
Психологиялық әдебиетте жеке тұлғаның бағыттылығы оның құрылымындағы
компонент түрінде қарастырылды. К.К.Платоновтың пайымдауынша, жеке
адамның бірінші құрылымында ― бағыттылык,
қатынастар және моральдық қасиеттер. Бұл құрылым тәрбиелеу аркылы
қалыптасады[13.б.114-125.]. Түтастай алғанда бағыттылық иеарархиялы түрде
байланысқан бірнеше форманы қамтиды: бағыттылықтың ең қарапайым
формасындағы әуестік, ынтаға айналатын тілек, дүниетаным, сенім.
И.Д.Левитов жеке тұлғаның бағыттылығын адамның өмірі мен әрекетіне ықпал
ететіндей оның шынайылыққа қатынасы ретінде түсіндіреді [14. б. 254 .].
В.С.Мерлиннің айтуынша, жеке адам сипаттамасында ең маңыздысы және
негізгісі - оның бағыттылығы, яғни жеке адам өмірінің жалпы бағыты меи
барлық белсенді шығармашылық іс-әрекеті соған байланысты. Жеке адам
бағыттылығына мінезінің қасиеттері, тіпті қабілеттерінің дамуына,
әлеуметтік және адамгершілік қүндылықтары да байланысты [15.б. 15-39 .].
В.Г.Леонтьев жеке адамның психологиялық тұжырымдамасын бастаушы
(инициатор) мен мақсаттың тұрақты қарым-қатынасын бейнелейтін және
мінезқұлық пен іс-әрекетті реттестіріп отыратын психологиялық құрылым
ретінде ұсынады. Бұл көзқарас бойынша бастаушы ретінде қажетгіліктер,
сенім, мұрат, мотивтер (себеп-салдар) болуы мүмкін [16.б .26-66 .].
Қазіргі кезде жеке тұлғаның жалпы бағыттылығы, оның бейнесін құрушы
факторы ретінде қарастырылады. Мәселен, С.Л.Рубинштейннің, А.Н.Леонтьевтің,
Б.Г.Ананьевтің, К.К.Платоновтың және тағы басқалардың жеке адам
тұжырымдамаларындағы әртүрлі сипаттамаларды талдай келіп, Б.Ф.Ломов былай
дейді: Жеке адамды зерттейтін талдаулардың жоспарларының әртүрлілігіне
қарамастан ... барлық көзқарастар жеке адамның негізгі сипаттамасы ретінде
оның бағыттылығын баса айтады. Нақ осы қасиетінде, жеке адам мақсаты, оның
мотивтері, болмыстың әртүрлі жақтарына субъективті қатынасы: оның бар
сипаттамаларының жүйесі көрінеді. Осы проблема бойыыша теориялық
зерттеулерді біршама қорытындылайтын жеке адам бағыттылығына деген мұндай
кең көзқарас, оны іске асыруда нақты қиындықтармен байланысты. Сондықтан да
біз жеке тұлға бағыттылығы ұғымының мазмұнын авторлар ар қырынан
түсіндіретініне кездесеміз. Бұл ұғымның мазмұнын өздерінің жеке адам туралы
теориялық тұжырымдамаларының ерекшеліктеріне байланысты анықтайды [17. б.
333. ]
Адамның бағыттылығына ең күшті әсер ететін оның дүниеге козқарасы және
қажеттілік сипатына, қызығуына, мотивіне, сеніміне, бейімділігіне, рухани
сұранысына байланысты. Г.Д.Луков, Н.И.Макаров бағыттылыққа сапалы сипаттама
беріп, мазмұнына байланысты жіктеп, бағыттылықты мінезқұлықтың бір бөлігі
деп санады .
С.Л.Рубинштейн жеке адам бағыттылығында екі озара тығыз байланысты
жағдайды ашты: біріншіден, бағыттылық әрқашанда нақты затқа бағытталған,
екіншіден, осы жағдайда пайда болатын шиеленіс. Бағыттылық проблсмасы
С.Л.Рубинштейн бойынша: ... ең алдымен ол динамикалық тенденциялар туралы
сұрақ, мотивтер түрінде адам іс-әрекетін анықтап, өздері оның мақсаты мен
міндеттерімен анықталады. Сонымен С.Л.Рубинштейн тұрғысынан, жеке адам
бағыттылығы оның іс-әрекетін анықтайтын түрткілер мен мотивтер жүйесі
[18.б.128-138].Л.И.Божович бағыттылықты мінез-құлықтың нақты мотивтерінің
үстемдігінің нәтижесі ретінде түсінеді Психологиялық зерттеулерде
бағыттылық ұғымына мән құрушы мотив, үстемділік қатынасы, жеке адамның
күрделі кұрылымы деген анықтамалар кездеседі. Жеке адам бағыттылығын
нақтылауда И.Д.Левитов: Бағыттылық болмысқа деген өзіндік іріктелген, сол
адамды сипаттайтын, іс-әрекетіне әсер ететін қатынасы, - деп анықтама
берген [14. б.425 ].
Я.Л.Коломинский жеке тұлғаның бағыттылығы оның қажеттілігі, мотиві және
қызығуына байланысты. Адамның бағыттылығы болмаса, сыртқы ортаны
қабылдамайды, есте сақтау және ойлау әрекеттерінің өзі қажеттілік пен
қызығу арқылы орындалатындығын айтады
Психолог А.В.Запорожец жеке тұлғаның психологиялық қасиеттері оның
бағыттылығы дей келіп, оның қажеттілігі, кызығуы және идеалының
байланыстылығын түсіндірді [20.б.240 ], М.С.Неймарктің [21.б.11-15]
психологиялық еңбектерінде жеке тұлғаның бағыттылығын үш түрге бөлген.
Атап айтсақ, жеке басылық, қоғамдық және біліктілік. Адамның әрекет
барысында мотивтің қандай түрінің болғанына байланыссыз, бағыттылықты
жоғары аталғаң түрлері міндетті түрде кездесетіндігін айтады. Бірақ, біздің
ойымызша, егер бағыттылықтың осы түрлері адам бойында қатар жүріп отырса,
онда оның даму заңдылығын, қалыптасу ерекшеліктерін білу қиынға түседі.
Сонымен, психологиялық еңбектерде берілген көптеген көзқарастарды талдау,
бағыттылыққа берілген анықтамаларындағы ортақ тұжырымдар, жеке адамның
өзіне тән іс-әрекеті мен тығыз байланысты екендігін көрсетеді.
Ал, біз ғалымдардың еңбекетрін сараптай келе жеке тұлға дегеніміз -
сана сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен
өмір жолын таңдай білетін, тәрбиелі, білімді, іскер, танымдық қызығушылығы
басым,барлық күш жігерін өзіндік игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік
иесі деп өзіндік тұрғыдан анықтама бердік.
Даму процесі өте күрделі процесс болып табылады. Адамның өмірінде
белгілі бір дамудың жалпы заңдылықтары қалыптасқан. Жеке адамның даму
процесін қарастыратын болсақ, бұл процесс латын тілінен аударғанда
алдыға қарай қозғалу, өзгеріс деген сөзді білдіреді.
Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін- ол қоғамдық
сананың,адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек.
Дүниетаным- ғылыми, көркемдік, құқықтық, саяси, діни болуы мүмкін.
“Дүниетаным- адамның табиғат,қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі.
Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен
байланыстылығынан және берік сенімінен туады. Дүниетаным жеке адамның
табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы, ой
тұжырымы”деп қарастырады З. Серікқалиұлы [ 22.б.48-55. ].
Осы тұрғыда дүниетанымды нақтырақ анықтау үшін, оның негізгі
құрылымдарына тоқталып өтейік:
- ағартушылық - ғылыми дүниетаным адам үшін қоғам мен табиғат әлемін
анықтайды да ағартушылық сананы қалыптастырады.Ол философиялық принциптер
методологиясы мен таным тәсілдерімен қаруландырылады.
- тәрбиелік - қабылданған көзқарастар мен сенімдер нәтижесі адамнан
шындыққа негізделген моралдық-ерік бастамаларымен эстетикалық қатынастарды
талап етеді.
- дамытушы - дүниені қабылдау мазмұнын меңгеру арқылы, ішкі рухани
қозғалыс әсіресе ойлауды белсенді әрекет етуге итермелейді. Ғылыми
дүниетаным негізінде ойлаудың дамуына түрткі болатын және шығармашылыққа
ынталандыратын диалектикалық тәсілдердің принциптері жатады.
- ұйымдастырушылық - адамдардың тәжірибелік іс-әрекеті барысында
қолайлы позиция болып табылады.
- болжамдық - ғылыми дүниетаным ғылыми теория мен тәжірибенің меңгеру
белгілерімен алға жылжытады.
- тәрбиелік мақсаты - баланың тұлғалық құрылымының тұрақтылығы мен
сенімді орталық ұйымының қалыптасуын қадағалайды да, табиғатқа қоғамға және
ойлауға деген қатынастың негізінде мінез құлық пен ерік сезімдердің
санадағы бірлігін айқындайды.
Ал, таным- рухани өндірістің (ғылым, эстетика, діни, парасаттылық
және т.б.) түрлі салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше қызметі ретінде
көрінеді. Таным- адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат
заттарын өңдеуден, зат қасиетін өндірісте пайдаланудан бағыт алады.
Танымдық қасиеттер – адамның тіл байлығының дамуынан, ойлау қызметінің
артуынан байқалады. Егер студенттер өздерінің оқыту процесіндегі бағдарының
мәнін, маңыздылығын ұғынып, оның ерекшеліктері мен заңдылықтарын,
компоненттерін меңгеруге қажетті білім негіздерін игерсе, онда танымдық
қызығушылық пен танымдық іс-әрекеттің маңызы артады.
Аталған тұжырымдарға орай отандық психолог С.М.Жакуповтың Танымдық іс-
әрекет психологиясы еңбегінде оқу-тәрбие процесінің тиімділік, дәстүрлік
оқыту жүйесімен жаңаша оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекеттің жолын ұсынған.
Ғылыми еңбектерді сараптай келе танымдық іс-әрекеттің жүргізілу жолдары
төмендегідей бағыттарда қарастырылған.
Бағыттылық - жеке адамның маңызды қасиеті, адамның қоғамдық тірі ағза
ретінде дамуының динамикасы.
Қажеттілік - адамның белгілі бір тіршілікке немесе дамуда бір нәрсені
керек етуі.
Мотивтер немесе түрткілер - бұл әрекетке талаптанған немесе ниеттенген
белгілі бір қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты.
Түрткілер-қажетті қанағаттандыра алатын қабілеттің материалдық немесе
идеалдық объектісі және оның қанағаттану қабілетін әкелетін қимыл-
қозғалыстар.
Мотивация-бұл түрткілердің біршама тұрақты және қайталанбайтын жүйесі.
Темперамент-индивидтің психикалық әрекетінің жүйкелік динамикалық
ерекшелігі жағынан мінездеме беру.
Қабілеттілік- қандай да бір немесе бірнеше әрекетті жемісті атқарудағы
психикалық қасиет.
- өмірдің алдында қалыптасатын негізгі, өзекті қасиеттер.
Мінез-құлық - адамның өміріндегі қарым-қатынасты оның барлық қимыл-
қозғалыстары мен қылықтарының танылу ерекшеліктері немесе белгілері.
Белсенділік - қоршаған ортадағы ақиқат шындық пен өзара қимылының
өлшемі, кез-келген әрекеттің немесе қимыл-қозғалысы орындалуындағы
өнімділігі және қарқындылығы.
Өзін-өзі реттеу сферасы - жеке адам өзінің жүріс-тұрысы мен әрекетін
реттеуге бағытталған.
Талаптану, ниеттену - мінез-құлықтың мотивициялық компонентіне
жатқызылады.
Ерік - кедергі қиыншылықты жеңудегі қажеттілік.
Адам-өзінің қажеттерін орындау үшін бар мүмкіндігін пайдаланады.
Қажеттерін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты өзгертуге дейін барады.
Қажеттердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш- сүйінішіне
әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не
тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін туғызады. Қажеттерді
өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың күшімен мақсатқа
жетуге тырысады [ 4.б.12-23. ].
Ал, қажет дегеніміз- адамның ойлану қызметін тудыратын негізгі
себептердің бірі. Олай болса адамдардың қажеттері іс-әрекеттерінің негізгі
түрткілері, яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы. Қажеттілік
-өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер табиғи қажеттілік өтелмесе,
өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да жануарлар да тіршілік ете
алмайды. Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың
ұлы қозғаушы күші – сенім. Сенімнің тұрақтылығы мен нақтылығы болашақ маман
дүниетанымының қалыптасуына негіз болады. Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ
және күрделі процесс. Оның барысында жеке көзқарастар және сенім жүйесі
дамиды, қалыптасады және жеке адамның әрекет жасауына басшылық етеді.
Дүниетаным процесіне әр түрлі факторлар, әлеуметтік, оқыту мен тәрбие,
ақпарат құралдары тағы басқалары жатады.
Дүниетаным құрылымы түрі төменгі суретте графикалық түрде берілген.
Дүниетаным құрылымы
Объективтік топтар Субъективтік топтар
*Ғылыми білім жүйесі * Көзқарас
*
Сенім
*Арман
және құндылық
Дүниетанымның міндеттері:
• ғылыми көзқарастармен сенімдердің қалыптасуы
• ғылымға қарсы көзқарастарға сын қатынастардың қалыптасуы
• интелектуалдық сезім мен диалектикалық ойлаудың дамуы
• өзіндік сенімдерді топтастыру барысындағы қатал еріктің пайда болу
мүмкіндігінің дамуы
Осы барлық міндеттердің шешімі өнегелі, мәдени, экономикалық және
экологиялық тәрбиелер нәтижесінде сараланады. Жоғарыда аталған мақсаттар
мен міндеттердің орындалуы, болашақ мамандардың дүниетаным аймағының
кеңейуін қадағалайды да оның нәтижесі үлкен маңызға ие. Дүниеге көзқарас
дүниетанымның құрамдас бөлігі болып табылады. Дүниеге көзқарастың өзі
адамның дүниедегі орны жайындағы түсініктердің жиынтығы. Жеке адам болып
қалыптасу үшін оның міндетті түрде туған жері, өскен ортасы, тұрақты
мемлекеті, ата-анасы, бауыр-туыстары, дос-жарандары, білім алу жолындағы
ғылыми орталары т.б. болуы шарт. Осы аталғандардың нәтижесінде адамның
дүниеге көзқарасы, дүниетанымы дамыйды. Қортындылай келе дүниетаным жалпы
жеке адамның, оның ішіндегі арнайы дайындалатын болашақ мамандардың
қалыптасуында үлкен рөлге ие бола отырып, олардың ары қарай нағыз кәсіпті,
білікті маман болуына көмектеседі.
Ал, тұлғаның даму кезеңдеріне қарай бірнеше ғалымдардың еңбектеріне
тоқталсақ, жеткіншек кезенінде баланың бойында Л.С. Выготскийдің айтуынша
қызығушылықтардың келесі топтары кездеседі:
а) (эгоцентризм доминантасы( - жеткіншектің өзінің тұлғасына, өз-өзіне
қызығушылығы;
б) қиыр, алыстық доминантасы - жеткіншектің алыстағы, үлкен, жалпы
мақсаттарға нұсқауының қалыптасуы;
в) тырысу, күш салу доминантасы - жеткіншектің қарсыласуға ұмтылуы, жеңіп
шығуға күштенуі, бұлардың барлығы бұзақылыққа, наразылыққа әкеледі;
г) (романтика (арманшыл) доминантасы( - жеткіншектің батырлыққа,
белгіздікке, қауіп-қатерге ұмтылуы. Осы кезенде ойдың дамуына
интеллектуалды іс-әрекеттің жоғарғы формасы пайда болады. Елестету әрі
қарай дамып, қиялдану пайда болады. Тағыда екі жаңашылдықтар осы жеткіншек
кезенінде қалыптасады - олар рефлексияның дамуы және соның негізінде
өзіндік сананың қалыптасуы.
Алғашқы ересектер кезенінде тұлғаның қызығушылықтары, талаптары мен
ынталары өсіп, түрткілер аумағы көптеген өзгерістерге ұшырайды.
Дамуды кезеңдерге бөлудің бірнеше кестелері бар.
Коменский, Штрау, Бюллер, Левитов, Эльконин, Ванек, Шванцарс және т.б.
Я.И.Коменский бірінші болып оқу-тәрбие жұмысында баланың жас
ерекшеліктерін сақтау туралы айтты. Ол табиғатқа природосообр -ти
тұжырымдар, оқу мен тәрбиенің дамудың жас кезеңдеріне сай болуы
керектігін енгізген.
Жас ерекшеліктерді есепке алу - педагогикалық принциптерінің
негізгісі. Мұғалім оған сүйене отырып оқу жүгін қадағалайды,
еңбектің әр түрлерімен игерудің көлемін негіздейді, дамуға тиімді
күн тәртібін анықтайды. Еңбек және демалыс оқу пәндерінің орнын, оқу
материалдарының көлемін, қиындығы, жас ерекшеліктер туралы шешуде көп
көмек етеді. Олар және оқу-тәрбие ісінің формалары мен әдістерін
та”дауды талап етеді.
Акселерация латын тілінің "акселерацио" - ускорение деген мағынаны
білдіреді - бұл балалық шақ пен жеткіншек жасындағы физикалық пен
психикалық дамудыңі жылдамдауы. Биологтардың айтуынша акселерация
организмнің физиологиялық пісуімен байланысты, психологтар оны психикалық
функцияларының дамуымен, ал педагогтар - тұлғаның рухани дамуымен
және әлеуметтенуімен байланыстырады. Педагогтардың тұжырымы бойынша 50-60
жылдары балалар мен жеткіншектердің физикалық және рухани дамуы бір
қалыпты болған оны суреттегі 1 қисық көрсетеді. Акселерацияның
нәтижесінде 70-ші жылдары организмнің пісуі 2 қисық ақыл-ойдың
психикалық, әлеуметтік дамудың 3 қисық қарқынынан озады.
1. Сурет
Осы кезде қайшылық туады. Интелектуалды, әлеуметтік, өнегелік
қасиеттерді” негізі психикалық функцияға қарағанда орта аумақтарында дене
тез өседі. Сондықтан, мемлекеттің орта аумақтарында тұратын қыздарда 13-15
жаста, ұл балаларда 14-16 жаста организмнің физиологиялық дамуы негізінен
бітеді де үлкен адамның деңгейіне жетеді, бірақ ақыл-ой дамуы туралы
бұлай деп айтуға болмайды.
Акселерация қарқыны туралы келесі салыстырмалы көрсеткіштерді айтады.
Соңғы үш он жылдықта 50-ші жылдардағы құрдастарымен салыстырғанда
жеткіншектің бойының орташа көрсеткіші 13-15 сантиметрге, ал салмағы 10-12
кг көбейген. 80-ші жылдың ортасынан бастап барлық дүниежүзінде
физиологиялық дамудың қарқыны тежеліп, біршама басылып қалды.
Даму мен оқыту екі түрлі процесс. Егер даму адамның немесе тұлғаның
қалыптасу процессі болса, оқыту - бұл баланың даму процесіндегі ішкі,
жалпылама және керекті кезең болып табылады. Оқыту даму жақын арадағы
зонаны қалыптастырады және дамудың ішкі процестерін қозғалысқа әкеледі.
Жақын арада даму зонасы дегеніміз - бұл баланың өзекті даму деңгейі мен
мүмкіндік даму деңгей аралығы. Дамудың өзекті деңгейі деген дамудың кешегі
күнде жеткен табысы, нәтижесі, ал жақын арада даму зонасы ол ерте”гі
күндегі ақыл-ойдың дамуын көрсетеді.
К.Д. Ушинскийдің айтуынша, егер педагог адамды барлық жағынан
тәрбиелегісі келсе, ол оны жанжақты білу керек. Балалардың жас
ерекшеліктерін табу және барлық шақтың кезенін белгілеуде оның анатомиялық
көрсеткіштерің, физиологиялық процесстердің өтуін, өсудің сапалы
өзгерістерін, психиканың дамуын, эмоционалды ерікті және әрекеттік-
практикалық өрісін, рухани-өнегелі жетілуін еске алынады.[23.б.123-155.]
И.Канттің ''трансцендентті'' термині психологиядағы тұлғаның
дамуымен тұлғаның өркендеуімен байланысты. Ойлау зерттеуде жекелеген
ситуацияның шегінен шығу, интеллектуалды (Богоявленская, 1983) ситуациядағы
белсенділіктің (Петровский, 1992) пайда болуы (құру). Сонымен бірге
қойылған және талқыланған біздің мәселе тұлғаны және ұғымындағы тұлға
мағынасын түсінуді талап етеді.
Тұлғалық мағынаның таралуы қоғамдық білімдерден айырмашылығы ,
мектептік интерпретациялар индивидуалды-жеке мінезге көңіл аудара, мен-
үшін-мәнге әкеледі. Мұндай жеңілдік біздің көзқарасымызша, дұрыс емес.
Дүниеден өткеннен кейін тұлғалық мағына (кеңінен-''мағына білімі'',
''мағына сферасы'') тұлғаны зерттеу перспективасын іздестіруде оның
ізбасарларын біріктіру үшін әлеуметтік белгі болды (Асмолов, Братусь және
басқалар., 1979). Жалпы психологиялық мазмұнда бұл ұғымды анықтайық.
Сонымен, қазіргі психологияда тұлға ұғымын үш нұсқада бөлінген. Оларды
қарастырайық.
Біріншіден, тұлғаны кең мағынада жалпы субьект ретінде, іс-
әрекеттің ішкі жағдайын сипаттау (Рубинштейцн, 1989). Бұл ұғымда оның
темпераменті, нышандары, қабілеттері, субьектінің табиғи қасиеттері
кіреді. Соншалықты кеңейтілген түсінік, дифференциалды психология үшін
(жалпы психологияға) адекватты, тұлға бірдейлік ұғымы бойынша
индивидуалды, өзіне кез-келген психологиялық қасиеттерді, субьектінің
басқалардан айырмашылығын көрсететін мінез-құлық тәсілдерін өзіне қосып
алады.
Екіншіден, А.Н., ұғымын қатаң анықтай, биологиялық (индивид) және
әлеуметтік (тұлға) айырмашылығын білу. Әлеуметтену түсінігі, адамның
қоғамға кіруі тұлғаның құрылу жағдайына қажет мектептің ерекше мәнділігі
бар (тек маркстік психология емес). Мектептің негізін салушы Л.С. Выготский
өзінің концепциясында жоғары психикалық функциялардың дамуы – мәдени-тарихи-
бұл түсінікті кеңейту және нақтылау. Айырмашылығын тану мүмкіндігі
туындады-тұлғаның ішінде жеке әлеуметтік және мәдени (жалпы адамзат),
адамның гуманистік психологиядағы өз орны болуын мақтан тұтады. А.Н.,
тікелей шәкірттерінің арасында бұл мүмкіндікті А.Г. Асмолов (1990) ерекше
сезініп, тұлғаның әлеуметтік типтік және ондағы индивидуалдық концепциясын
бөліп шығарды. Маңыздылығын ескере, тұлға индивидуалдылығы мұнда соған
бола құрылған тәрізді (А.Адлер бойынша) өмір стилі өз шегіндегі адамзаттың
болмысы. Мұндай даралық, әр тұлғаның артықшылығы (оның шын мәні
адамзатпен бірлігі), субьектінің индивидуалықпен (мұнда табиғи) араласып
кеткендерін қабілеттермен, темперамент, дифференциалды психологиядағы мінез
талқыланады. Берілген концепцияны былай символдайды: ''Индивид дүниеге
келеді, тұлға құрылады, индивидуалдылықты қорғау'' өмірде жеке сенім,
құндылықтардың қажетін қорғау (өзінің табиғи ерекшеліктерін мен қажеттерін
емес).
Сонымен, үшінші. Егер тұлғаны нақты мағынада анықтаса, әлеуметтік
және мәдениетті айырмашылығын біле, Выготскийдің идеясына-мектеп рамкасына
сүйене, субьект мәдениетіне қатысты, (әлеуметтенуді табиғи-индивид
тәрізді ие болу). А.Н., келісе, қоғамдық, оған дейін өңделген, индивид
тәжірибені меңгеріп, ал тұлғаға кедергі туындататын мәселе болса, өзінің
өткен тәжірибесін жаңартады. Сонда кең тұрғыдағы тұлғаны түсіну
субьектілері үшеу болады: табиғи организм, әлеуметтік индивид, жеке тұлға
(К. Юнг бойынша жеке). В.В. Столинмен бірге бізде солай атадық, 1980
жылдары А.А. Бодалев жалпы психологиядан оқулық жазғанда біздің
қолдауымызбен жеке тарауы кішкентай кітапшамен шыққан(Петухов, Столин,
1989). Адамның үш бөлімді концепциясы бізге айқын , мұндай У. Джемста
(1991), классикалық психологиядағы сана ''материалды'', ''әлеуметтік'',
және ''рухани'' Мен) әлеуметтік және мәдени айырмашылықтар сын шақырып,
анықтауды талап еттті. Мадсеннің болжауынша, (жоғарыға қара) Дж. Ройстің
(Royce, 1974) және Леонтьевтің жұмысына сүйене ''адамның біріккен
биологиялық-әлеуметтік-гуманистикал ық концепциясы'' жалпы қабылданған
болып қалады. Реалды бөлінген, толық ''Мен'' гуманитарлық психологияның
дамуы жеке адаммен байланысты, тұлғаны түсіну нақты мағынада субьектінңң
мәдениеті теориялық позициялармен келіседі, мысалы, А. Маслоу (1997)
біздің көзқарасымызша түсіндіруге тырысады.
1.2 Тұлғаны диагностикалаудың психологиялық – педагогикалық шарттары
Білімнің қай саласында болмасын, еңбек процесі өту кезіндегі жағдайы
мен сапасының диагностикасы жетекші рөл атқарады . Қазіргі ғылыми
әдебиеттерде педагогикалық диагностика терминіне біршама анықтама
берілген . Көптеген жағдайларда бұл анықтамалар психологиялық көзқарас
тұрғысынан беріледі . Сондықтан педагогикалық диагностика мазмұнында
психологиялық процестерді оқып үйрену және педагогтар мен оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға баса көңіл бөлінеді .
Диагноз грек тілінен аударғанда танып білуді білдіреді (бұл ғылымға
ортақ термин) .Психологиялық - педагогиалық зерттеулерде құрылым , функция
, міндеттер және педагогикалық диагностика бағыттары анықталды (Б.С.
Кобзарь , Л.И Катаева , Е.А. Берулова , Б.П. Макарова , Б.П. Битинас , В.П.
Симонов және т.б. ) . Б.П. Битинас педагогикалық процесс жағдайының оңтайлы
жинақтаған көрсеткіштерін айқындайтын ғылыми бағыттағы педагогикалық
диагностиканың негізгі міндеттері анықтап берген .
Педагогикалық диагностика cоңғы он жылдықта іс - әрекет нысаны жәе
мұғалімді басқару ұстанымын қарастырылып келеді. Қазіргі педагогика
ғылымында мұғалімің іс-әрекет нысаны педагогиалық оқу – тәрбие процесі деп
мойындалған. Соға орай мұғалімнің жұмыс тиімділігі оның іс-әрекет нысаы
ретіндегі біртұтас педагогикалық процесс теориясын қашама білуіне және
диагностикалау дағдысын меңгеруіне тікелей байланысты . Сонымен
педагогикалық диагностикаға мына төмендегідей анықтама беруге болады:
сипаттама үшін аса қажет білім мен іс-әрекеттің жиынтығы және
педагогикалық процесс жағдайы себеп-салдарын анықтау , мақсаттар арасындағы
қарама-қайшылықты және педагог-оқушы жүйесі мүмкіндіктерін айқындау
К.М.Гуревичтің анықтамасы бойынша , психодиагностиканың міндеті - әр
тұлғаның даралық және ерекшеліктері жөнінен мәлімет жинау.[24.б.148.]
Біраз зерттеулерде психодиагностиканы ғылыми зерттеулік және ғылыми
практикалық деп бөліп қарау қажеттілігі айтылып жүр.
Егер біріншісінің міндеті психикалық дамудың белгілі бір заңдылықтарын
орнату болса , екіншісінің міндеті – нақты психологиялық құбылыстардың
немесе ауытқудың себептерін анықтау болып табылады.
Сондай-ақ , тәжірибелік психологтың басты міндеті – тұлғаның психикалық
дамуына және дамуды түзетуге арналған ұсыныстарды даярлау.
Сонымен қолданыстағы психодиагностиканың нәтижелері:
Тұлға дамуындағы ауытқушылықтарды түзетуді ерте бастан қолға алу үшін
олардың психикалық даму дәрәжесін бақылауды уйымдастыруға;
Тұлғаның даму деңгейін көтеру мақсатында психологтың алдыңғы уақытқа
жұмыс бағдарламасын жасауына мүмкіндік туғызады;
Тұлғаның қабілетін байқататын жемісті дамудың бағытын ажыратуға;
Психопрофилактикалық жұмыстың қаншалықты маңыздылығын тексеруге;
Оқыту мен тәрбиелеудің әртүрлі жүйелерінің, әдістерінің дамытушылық
маңызын анықтап , тиісті ұсыныстар жасау үшін оларға салыстырмалы
психологиялық талдау жасау;
Сол мекемеге психологиялық ағарту жұмысын жүргізу барысында нағыз
өзекті тақырыпты таңдау үшін керек.
Психодиагностиканың міндеттеріне тоқталып өтейік:
- педагогикалық диагностика, педагогикалық диагноз, педагогтың
диагностикалық іс-әрекеті
- осы іс-әрекеттің құрылымын суреттеп , теоретикалық моделін сызу.
Біз жүргізген психоло-педагогикалық әдәбиеттердің нәтижесі
диагностикалық іс-әрекетті дамыту үшін педагогикалық диагностика
ұғымының өзін нақтылап алуды көрсетті.
Жалпы педагог-психолог төмендегі бағыттағы жұмыстарды атқаруы қажет, ол:
- психолдиагностика – тұлға туралы жан-жақты ақпарат жинау.
- психопрофилактика – дезадаптация, белгілі бір жағдайда бейімделмеудің
алдын алу немесе жағымды психологиялық жағдайды жасау, баланың
психологиялық жұмыс бастылық деңгейін төмендеті мен оның алдын алу
жұмыстарын жүзеге асыру
- психологиялық кеңестер – ұстаздарға, ата-аналарға ,студенттерге қажетті
психологиялық ақпарат бере отырып, оның өмірінде кездесетін қиыншылықтарды,
өтпелі кезеңдерді жеңуге, әрі сапалы нәтижеге жетуіне ықпал ету.
- психотерапия – тұлғаның саплы тұрғыға өзгеруіне байланысты мәселелерді
жүзеге асыруға бағытталады, тек адамның психикалық ауытқушылығы болмаған
жағдайда.
- диспетчерлік қызмет – қажетті мамандыққа жолдама беру.
жағу арқылы кәсіби білікті түрде жүзеге асырылуы тиіс. Психологиялық
кеңестің сенімді райда өтуі – оң нәтиже береді.
- Психогимнастика – бұл тұлғаның көңіл – күй ахуалын реттеуге арналған
арнайы жаттығаулар кешені. Негізгі мақсаты – қарым-қатынас барысындағы
кедергілерді жеңу, өзін және басқаларды түсіне білуін жетілдіру, өзін-өзі
таныта білу мүмкіндіктерін жасау. Психогимнастика курсынан толық өткен
студенттердің құрдастарымен қарым-қатынасы жақсарады; сезімдерін сыртқа
шығаруды үйренеді; басқалардың көңіл-күйін түсіне білетін болады;
мінездерінде батылдық, әділдік, мейірімділік, өз-өзіне сенімділік сапалары
қалыптасады; қорқыныш, сақтық, қауіптену, сенімсіздік секілді жүйке
ауруының белгілері жойылады.
- Психотренинг – бұл да қолданбалы психология ғылымының белсенді
әдістерінің бірі. Басты мақсаты – қарым- қатынас іскерлігін дамытуға,
сезімталдықты жетілдіруді және мінез-құлықты реттеуге бағытталған.
Жалпы алғанда қандай да болмасын жұмысты жүзеге асыруды жоғары мектеп
педагог-психологтың тұлға тәрбиесінде өзара байланысы біріккен іс-әрекеті
анағұрлым жоғары сапамен жұмыс нәтижесін бере алады.
Төмендегідей деңгейлері анықтайды:
• - репродуктивтік, адам өз игерген білімді басқаға жеткізу;
• - білім мен икемділікті бейімдеу, пәнді білу ғана емес, оны қабылдау
мен ұғыну ерекшеліктерін де білу;
• – білімді локальды моделдеу, педагог білімді жеткізумен
шектелмейді, өтілген және кейін өтілетін қандай материалмен
байланыстырып, салыстыру қажет екенін, жаңа материалды өтуде қандай
қиындық кездесетінін және ол қиындықты жеңу үшін не істеу керек
екендігін ескере отырып, білім құрамын түзе алады;
• – білімді жүйелі моделдеу, білімдердіњ барлыќ жүйесін сипаттау мен
есепке алу;
• тұлғаның мінез-құлықы жүйесін моделдеу, мұғалімнің осы оқу орнынын
түпкі маќсатын ұғынуы.
Бұл жіктеу мұғалімнің қажетті білім жүйесін теруі мен оны тұлға
дамуының құралы ретінде қолдану мүлшерін бейнелейді.
Сонымен қатар, Н.В.Кузьмина педагогикалық іс-әрекеттің бес компоненттен
тұратын функционалдық моделін ұсынды: [25.б.234-244].
1) гностикалық, педагогикалыќ жүйені қолдаудың заңдары мен
механизмдері туралы жаңа білім алу мен білімдік қор жинау міндетін шешеді
2) жобалаушылық, бұл – оқытылып отырған курс мақсаты мен ол мақсатқа
жету жолдарын жобалаумен байланысты;
3) конструктивтік (сындарлы) компонент, бұған курс мазмұны, сабақты
өткізу түрі мен әдістерінің композициясын түзу мен таңдау жөніндегі іс-
әрекеттер енеді;
4) ұйымдастырушылық бойынша жоспарланғанды жүзеге асыру міндеттері
шешеді;
5) коммуникативтік компонент, бұған педагогикалық процесс
субъектілерінің арасында педагогикалық мақсатқа сай өзара қатынас орнатумен
байланысты іс-әрекеттер енеді.Олай болса педагог-психологтың атқаратын
қызметін жіктеп өтсек:
- ақпараттық (ақпарат беру);
- дамытушылық (ойлауы, елестетуі, тілді дамыту);
- мобилдік (мобилизационная) (істің, тапсырманың, жаттығудың
орындалуын қадағалау);
- қалыптастырушылық (сабақты, сыныптан тыс іс-әрекетті, әртүрлі
деңгейдегі тапсырмалар, өз бетімен жұмыс, т.б.);
- коммуникативті (ата-аналармен, басқа мұғалімдермен,
әкімшілікпен, психологтармен, валеологтармен қарым-қатынас);
- ұйымдастырушылық (оқытушыларды, басқа мұғалімдерді, ата-
аналарды, өзін, сабақты, сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырады);
- зерттеушілік (жеке тұлға ретінде зерттеу);
Куратордыңатқаратын қызметтері:
- ұйымдастырушылық (сынып сағаттарын, сауалнамалар, экскурсия,
т.б. ұйымдастыру);
- тәрбиелілік (студенттердің қабілеттерін кез келген әдіспен
тєрбиелеу, қалыптастыру, дамыту);
- ынталандыру (студенттердің іс-әрекетін ынталандыру);
- коррекциялау (қайта түзету);
- диагностикалау (болжамдық зерттеулер жүргізу)
- психопрофилактика (психологиялық кеңестер беру, жеке жұмыс жасау)
Сондай-ақ педагогикалық қарым-қатынастың мәні мен ерекшеліктерін
А.А.Бодалева, А.А.Леонтьева, Н.В.Кузьмина, В.А.Кан-Калик, Я.Л.Коломинский,
А.А.Реан, т.б. педагогтар мен психологтар өз еңбегінде қарастырған.[5,26.
б.111-115;25-36.]
Тұлғаның дамуының шешуші факторы өмірінің барлық мезгілінде , барлық
кезеңінде оның өз белсенділігі болып табылады. Ол тұлғаның өзін қоршаған
ортамен өзара әрекеттеріне кең мүмкіндікті қамтамасыз етеді , өсіп келе
жатқан жас өркеннің өмірлік талаптарын қанағаттандырудың қажетті жағдайы
және органмзмнің ортамен байланысуы барлық механизмдерінінің пайда болу
жағдайы болып табылады- деп көрсеткен орыс ғалымы И.П.Павлов. Алайда, тұлға
тек организм ретінде ғана емес , сондай-ақ жеке бас ретінде де дамуы
үшін , әлсіз белсенділіктен қазіргі қоғамның толық қанды мүшесіне айналуы
үшін , оның белсенділігін ересектер , яғни жетілген адамдар басқаруы
тиіс. Толыққанды дамудағы организмге тән белсенділік саналы адамдық іс-
әрекетке айналуы қажет. Мұндай табиғи белсенділіктің адамның саналы іс-
әрекетіне айналуы өзінен-өзі немесе сыртқы әсермен бола қалмайды , бұл
тұлға өмірінің алғашқы күннен-ақ әзірленеді , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz