Қазақстанның өзен алаптары

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе 1Жеке тапсырма: Өзен алабы 2Қазақстанның өзен алаптары 2Өзен арнасы 3Өзен аңғары 5Өзен аңғарының элементтері 5Өзен арнасының кесе көлденең қимасы 6
Қорытынды 7

Қолданылған әдебиеттер тізімі 8

Кіріспе

Өзен деп едәуір мөлшерде айқын қалыптасқан тұрақты арнасы бар, өзінің су жинау алабына түсетін атмосфералық жауын шашындармен әрі жер асты суларымен қоректенетін ағын суды атаймыз.

Өзен - өзінің табиғи арнасымен ағып жататын ағынды су[1] немесе ағып жатқан тұщы судың табиғи жолы.

Өзен басқа бір өзенге, көлге, теңізге, мұхитқа немесе үлкен су қоймасына барып құяды. Өзен жаңбыр суынан, еріген қар мен мұздықтардан, қайнар бұлақтардан немесе арнасынан тасыған көл суларынан нәр алады. Көптеген өзендер қыраттар мен таулардан басталады. Бірақ, төмен қарай ағып келе жатқанда оған өзгеде жылғалар, өзен-бұлақтар мен су көздері қосылады. Елді мекендердің басым бөлігі өзен жағаларында орналасады. Өзендер, сондай-ақ, ауыл шаруашылығына да қолайлы. Өйткені, өзен аңғарлары мен жазықтарының топырағы өте құнарлы болады.

Шөлді аймақтардың диқандары егіндіктерін жақын маңайдағы өзендерден артық тартып суарады. Өзендерде, сондай-ақ, электр қуаты өндіріледі. Өнеркәсіп жаңадан дами бастаған өткен ғасырларда, диірмендер, ұста дүкендері мен зауыттар ағысы қатты өзендердің жағасына орналасатын. Адам су екпінінің қуатын түрлі механизімдерді жұмыс істетуге қолданды. Өзендердің көлемі мен түрі әрқалай. Бірақ олардың бәріне ортақ нәрсе - өзен атаулының бәрі биік жерден басталады. Өзен суының тасуы да табиғи жайт. Өзен тасыған кезде оның арналары эрозияға ұшырап, шөгінділері шайылып, жаңа аңғарлар пайда болады.

Барлық өзендердің саласы болады. Олар әдетте, негізгі өзеннен қысқа болады. Негізгі өзенге ағыс бойынша оң жағынан келіп құятын саланы оң жақ саласы, ал сол жағын сол жақ саласы деп атайды. Мысалы, Ертістің оң жақ саласы - Бұқтырма, ал сол жақ салалары - Есіл мен Тобыл. Өзенді барлық салаларымен қоса өзен жүйесі, өзеннің салаларымен қоса су жинайтын жерін өзен алабы деп атайды. Жер шарындағы ең суы мол және өзен алабы үлкен өзен - Оңтүстік Америкадағы Амазонка. Ал ұзындығы жөнінен Африкадағы Ніл өзеніне тең келер өзен жоқ. Оның ұзындығы - 6671 км. Өзен алаптарының шекарасын суайрық деп атайды. Бірақ суайрықтар көзге айқын көрінерліктей қырат болып тұрмайды. Жазық жерлерде суайрық тегіс қыраттар арқылы өтеді және оны анықтау қиынға соғады.

Жеке тапсырма: Өзен алабы

Өзен алабы ( Речной бассейн ) - жер беті және әрі жер асты арқылы ( топырақ және тау жыныстар қабаттары арқылы ) жалпы су ағындары жеке өзенге немесе өзен жүйелеріне келіп қосылатын, өзенге су жиналатын жер бетінің белгілі бір аймағы. [1]

Өзен алабы:

ағынды;
тұйық.

Кейде “су жиналатын алап” деп те аталады. Әрбір өзен алабы жер беті және жер асты (топырақ, таужыныстар қабаттары) арқылы су жиналатын алаптарға бөлінеді. Әрбір өзеннің су жиналу алабы басқа өзеннен суайырық арқылы бөлінеді. Өзен алабы өзінің ауданы, биіктік белдемі мен таралуы, орташа биіктігі, ені, еңістігі арқылы сипатталады. Өзен алабы ағынды және тұйық болып ажыратылады. Басқа өзен жүйесімен, мұхиттармен байланыспайтын өзен алабы тұйық алапқа жатады (Каспий, Арал теңіздеріне құятын өзендер) . Өзен алабының пішіні, мөлшері, географиялық орны, жер бедері геологиялық құрылысына байланысты әр түрлі болып келеді. Ең ірі өзен алабы Оңтүстік Америкадағы Амазонка алабы (ауданы 7, 2 млн. км²) . Қазақстандағы ірі өзендердің өзен алабының ауданы Ертісте 1643 мың км², Сырдарияда - 462 мың км², Жайықта - 237 мың км², Іле өзенінде 140 мың км². [2]

Өзен алабының су беру мүмкіндігі ( Водоотдача речного бассейна ) - белгілі бір уақыттағы өзен алабының су беру көлемі. Ол - алқаптағы жиналған судың белгілі уақытта жерге сіңгеннен кейінгі қалған айырмасына тең болады ( тәуліктік, онкүндік және т. б. болып бөлінеді ) .

Өзен алабының ұзындығы (км) - өзеннің сағасынан алаптың ең шалғай нүктесіне дейіңгі түзу қашықтық.

Қазақстанның өзен алаптары

Қазақстан аумағында ірілі-ұсақты 85 мың өзен бар. Олардың ішінде 7 өзеннің (Ертіс, Тобыл, Есіл, Жайық, Сырдария, Іле, Шу) ұзындығы 1000 км-ден асады. Қазақстан өзендері

Республиканың барлық өзендері Солтүстік Мұзды мұхит және ішкі тұйық көлдер алаптарына құяды. Екі алап арасындағы суайрықСауыр-Тарбағатай тау жүйесінің қырқасы мен Сарыарқа, Торғай үстірті арқылы өтіп, Оңтүстік Оралға тіреледі.

Солтүстік Мұзды мұхит алабы өзендерінің су ағыны тұрақты келеді. Бұл алқапқа жататын өзен Ертіс (Есіл және Тобыл салаларымен) .

Республика өзендерінің едәуір бөлігі ішкі тұйық алапқа жатады. Ішкі тұйық алап ірі көлдерге құятын өзендер жүйесімен келесі сатыдағы кіші алапқа бөлінеді. Бұл көлдердің ірілері - Каспий, Арал теңіздері және Балқаш көлі. Ішкі тұйық алапқа ұсақ көлдерге құятын, құмға барып сіңіп кететін, сондай-ақ уақытша ағатын өзендер де жатады.

Каспий теңізі алабы Батыс Қазақстан өзендерін қамтиды. Оларға Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Сары өзен, Қара өзен және т. б. жатады.

Балқаш-Алакөл көлдер жүйесіне Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы өзендер кіреді. Олар: Қаратал, Лeпci, Ақсу, Іле, Тентек, Сарқан, Басқан және т. б.

Өзен арнасы

Өзен арнасы әдетте, тұрақты ағын су, ал кейбір құрғақшылық аудандарда уақытша тартылып қалуы мүмкін, климаты қатаң, суық аудандарда қатып қалады.

Ағып өтетін жердің бедеріне баланысты өзендер мынадай түрге бөлінеді:

1. жазық жер өзендері - биіктігі 300-500 метрлік ойпаттар мен жазықтықтарда ағады.

2. тау өзендері - бедері 300-500 м-ден биік тау жоталары мен қыраттардлы басып өтеді.

Климаттық жағдайы мен су жинайтын алабының мөлшерінге байланысты, өзендер тұрақты немесе уақытша әрекет етуі мүмкін. Аумақтағы тұрақты өзендер мен уақытша ағын сулар, көлдер және батпақтар жүйесі осы аумақтың гидрографиялық желісін құрайды. Гидрографиялық өзен желісінің құрылымын мынадай буындарға бөлуге болады.

Қолат- гидрографиялық желінің ең жоғарғы буыны. Беткейлері шымдақ әрі көлбеу жатқан, табаны тегіс келген еңістеу жердің ойдымы.
Өзек- қолаттан өзінің қазған орының тереңдігі, беткей-биіктігі және құламасымен ерекшеленеді.
Құраңғар- гидрогрфиялық желінің беткейлерінің ассимитриялығымен және ирек арналы уақытша ағын сумен сипатталатын аңғар алды буыны.
Аңғар- тұрақты өзен ағындысы басталатын гидрографиялық желінің соңғы буыны.

Басқа ағын сулар (жылғалар, бұлақтар, өзендер) келіп құятын, әрі өзі көлге немесе теңізге құятын өзенді негізгі (басты) өзен дейміз, ал оған құятын өзендерді оның салалары деп атайды. Басты өзенге тікелей келіп құятын өзенді бірінші дәрежелі сала, оның саласын - екінші дәрежелі және т. б. деп атайды.

Кез келген өзеннің басталатын жері, яғни бастауы болады. Өзенннің бастауы жер астынан қайнап шығатын бұлақ, батпақ, көл, мұзарт немесе екі саланы қосылатын орны болуы мүмкін. Көлден басталатын өзендердің бірі, Байкал көлінен бастау алатын Ангара өзені немесе Ладогадан басталатын Нева өзені мысал бола алады.

Жазық аудандарда өзендер әдетте бастауын батпақтардан алады. Мысалы Пин батпақтарынан ағып шығатын Днепр мен Висла өзендерінің салаларын жатқызуға болады.

Өзеннің басқа өзенге, көлге (бөген) немесе теңізге құятын жерін өзеннің сағасы деп атайды. Өзендердің сағаларында көл, теңіздердің өзендермен өзара әсерінің нәтижесінде жер бедерінің күрделі формалары мен тарамдары (жеңдер), яки атырау пайда болады.

Өзен атыраулары әдетте екі типке: делта мен эстуарийге бөлінеді .

Дельта деп тарамдалып кеткен, теңіздің тайыз бөлігіне келіп құятын өзеннің тасып әкелген шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған атырауды айтады.

Эстуарий деп өзеннің теңіз жағына қарай кеңейе беретін воронка тәріздес (терең) сағасын айтамыз, ол теңіздің толысуымен қайтуы болатын жағалауларға тән. Салалар әсеріне ұшырамаған эстуарийді лиман деп атайды.

Жер беті мен әрі жер асты (топырақ және тау жыныстары қабаттары арқылы) өзенге су жиналатын аймақты өзен алабы деп атайды.

Жер беті өзен алабы дегеніміз жер бетінің осы өзен желісіне немесе жеке өзенге су жиналатын кеңістігі.

Жер асты жинау алабы - осы өзен желісіне су жиналатын топырақ қабаты.

Өзен алаптары әдетте бір-бірінен мөлшерімен және сұлбасымен ерекшеленеді. Өзен алабының негізгі сипатына, оның жер беті су жинау кеңістігінің ауданы жатады. Өзен алабының ауданы Ғ _а (км) болып осы жердің шектеуші жақтауға дейінгі, суайырықпен шектелген көлбеу проекциясының ауданы есептеледі. Ол планиметрдің немесе палетканың көмегімен ірі масштабты картадан, алдын-ала суайырық шекарасын жүргізген соң анықталады. Алабының ауданының мөлшеріне байланысты өзендер шартты түрде ірі, орташа, кіші болып бөлінеді.

Ірі өзендердің қатарына ауданы 5 км ² -ден үлкен жазықтық өзендері жатады.

Орташа өзендердің қатарына ауданы 2000-нан - 5 км ² дейінгі өзендер жатады.

Кіші өзендерге ауданы 2000 км ² -ден кем өзендер жатады.

Өзен аңғары

Өзен аңғары деп жер бетіндегі өзі аса енді емес, әдетте ұзынабойы ирелеңдеп созылып жатқан ойыстау, жалпы еңістігі өзеннің бастауынан сағасына қарай бағытталған жерді айтамыз. Бірнеше аңғарлар бірімен бірі қосылып ірі аңғарлар құрайды, еш уақытта бір аңғар екінші аңғарды кесіп өтпейді. Олар бір-бірінен тереңдігі, ені және ұзындығымен ерекшеленеді.

Кесе көлденең қимасының сипатына қарай аңғарлар төмендегідей типтерге бөлінеді:

саңылау - терең әрі тар аңғар, бекейлері әдетте тіптік, кейде арнаға қарай еңкіш келеді, аңғардың табанын түгелдей су алып жатады.
Каньон - өте құлама беткейлі терең аңғар, әдетте табаны тар, таудан шыға берісте немесе тауларда кездеседі
Шатқал - терең жартасты тау аңғары, әдетте беткейлі шығыңқы келіп етегіне қарай құламасы өседі.
Трапецияға ұқсас - шығыңқы немесе түзу көлбеу кең аңғар, бұл жазықтықтағы аңғардың сипаты. Бұл типьің бір түрі -жәшік тәрізді табаны тегіс, беткей құлама аңғар.
Астау тәрізді - беткейлері ойыс (батыңқы), етегіне жақын біртіндеп көлбей түседі. Мұндай көрініс мұздықтар әрекетінен болған.

Өзен аңғарының элементтері: Өзен аңғарының элементтеріне оның: табаны, тальвегі (фарватері), арнасы, жайылмасы, өзен аңғарының беткейлері, террассалары және аңғардың жар қабағы (кемері) жатады.

Табаны деп өзен аңғарының тегіс келген еңістігі бар бөлігін айтамыз.

Тальвег - аңғар табанының ең терең нүктелерін қосатын ирек сызық.

Арна - өзен суы үнемі үздіксіз ағатын өзен аңғарының бөлігі.

Жайылма - өзен аңғарының тасқын немесе су тасуы кезінде су басатын бөлігі.

Аңғардың беткейлері - өзен аңғарының екі жағалауын шектейтін, еңістігі өзен арнасына бағытталған жер беті. Беткейлердің беті жыра, сай және басқада жуып шаю әрекетінен болған элементтерден тұрады.

Террасалар - тегіс немесе аздаған еңістігі бар аңғар және беткейлер шегінде сатылап орналасқан алаңдар. Жайылма ең төменгі терраса болып есептеледі.

Жар қабақ (кемер) - өзен аңғары мен қоршаған кеңістіктегі шектеуші сызық.

Өзен аңғарының тереңдігі едәуір мөлшерде құбылып тұрады. Жазық аудандарда аңғарлар саяздау, тереңдігі бірнеше ондаған метрден, 200 . . . 300 метрге дейін; тауларда аңғарлардың тереңдігі 2 . . . 4 мың метрге дейін жетеді.

Өзен аңғарының ені әдетте оның жоғарғы ағысынан төменгі ағысына қарай кеңейе береді, ал кейде өзен арнасының тау қыраттарын басып өтуіне байланысты өзен аңғарының жіңішкеруі де мүмкін.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.