Ж.Қасымбаевтың өмір тарихы мен ғылыми - педагогикалық қызметі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері қоғамдағы жаңа әлеуметтік-саяси және экономикалық шындықтар Қазақстан халықтарының сана-сезімін өзгертуде. Қоғамға, халықтың тарихына көзқарас өзгеріп келеді. Ұлттық сана-сезім, ал сонымен бірге Отанымыздың шыншыл да ақиқатты ғана айтатын тарихына деген, сол тарихты ұлттық мүдде тұрғысынан зерттеп, Қазақстан тарихы ғылымы мен қазақ тарихнамасының дамуына үлес қосқан ғалымдардың еңбектері мен мұраларын танып білуге деген ұмтылыс пен қызығушылық және ынта-ықылас та қауырт өсуде.
Қазіргі кезде тұлғатану ғылымының бір саласы ретінде тарих сахнасында өзіндік із қалдырған, өз мүддесін ұлт мүддесімен ұштастырған Қазақ тарихының қайраткерлерінің өмір жолын олар өмір сүрген қоғаммен байланыстыра зерттеу тарихшы-ғалымдардың арасында, ұлттық тарихқа қызығушы оқырман арасында да сұранысқа ие болып отыр.
Мәселеге осы тұрғыдан қарағанда, көрнекті тарихшы-ғалым, Қазақстан Республикасы Гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі, қырғыстан тарихшылары қауымдастығының құрметті мүшесі, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қызметкері, Парасат орденінің иегері, 30-ға жуық ғылыми еңбектердің авторы, 600-ден астам баспа еңбектері Қазақстанның, Ресейдің, Башқұрстанның, Өзбекстанның, Қырғызстанның, Қытай Халық Республикасының, Түркияның баспаларында басылып шыққан, тарих ғылымдарының докторы, профессор Жанұзақ Қасымбаевтың өмірін, ғылыми мұрасын зерттеу қазіргі тарихи қоғам талабы болып табылады. Осының бәрі зерттеуіміздің өзекті, әрі сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын аңғартады.
Тақырыптың зерттелу мақсаты мен міндеттері: Тақырыптың басты мақсаты - Отан тарихының күрделі мәселелерін зерттеген тарих ғылымдарының докторы, профессор Жанұзақ Қасымбаевтың өмір жолын, ғылыми мұрасын қарастыра отырып, өзі өмір сүрген қоғамның оның шығармашылығына қалай әсер еткендігі, қоғамдық істерінің маңызы туралы, еңбектерінің тарих ғылымындағы алған орнын, Қазақ тарихының құрастырушыларының бірі ретіндегі қызметін жаңаша қырынан ашып көрсету.
Осы мақсаттан шыға отырып, алдымызға төмендегідей міндеттер қоямыз:
Ж.Қасымбаевтың туып өскен және білім алған ортасын айқындап, өмір тарихына шолу жасау;
Ж.Қасымбаевтың тарихшы-ғалым және педагог ретінде жоғары оқу орындарында атқарған ғылыми-ұйымдастырушылық қызметін ашып көрсету;
Ж.Қасымбаевтың Қазақстанның XVIII-XX ғасырдың басындағы хандар мен сұлтандардың және ірі тұлғалардың атқарған қызметін ашуға бағытталған тұлғатанулық еңбектерін сараптап, оған баға беру;
Ғалымның қалалар тарихының алғашқы зерттеулері ретіндегі Қазақстан қалалары туралы еңбектерінің маңызын анықтау;
Профессор Ж.Қасымбаевтың зерттеулеріндегі отандық тарих ғылымының өзекті тақырыптарын талдау.
Тақырыптың деректік қоры: Тақырыптың деректік негізі ретінде мұрағат құжаттары, мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген материалдар, еліміздің баспаларынан басылып шыққан ғылыми еңбектердің дерек, мәліметтері іріктеліп, сұрыптала отырып, пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс барысында Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде сақталған Ж.Қасымбаевтың жеке мұрағатының №1ОК қорларының құжаттары қолданыс тапты.
Сонымен бірге ҚР ҰҒА академигі Т.С.Садықовтың бас редакторлық етуімен Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Қазақстан ғалымдары мен педагогтарының библиографиясына мәліметтер сериясымен 2001 жылы жарық көрген Жанұзақ Қасымбаев атты жинақ кеңінен пайдаланылды.
Сондай-ақ, Сырдария университетінің Ғылыми істер жөніндегі проректоры, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент С.Д. Мамраимовтың Тарихшы Жанұзақ Қасымбаевтың педагогтік қызметі мен ғылыми мұрасы атты 2007 жылы қорғалған диссертациялық жұмыс мәліметтері іріктеліп, сұрыптала отырып, пайдаланылды.
Сонымен қатар, Отан тарихының әдіснамасы мен тұжырымдамасының өзекті мәселелері атты Қасымбаев оқулары Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары, Қазақстан жоғары мектебі, Қазақ тарихы, Отан тарихы, Қазақ Ұлттық университетінің хабаршысы, Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің хабаршысы ғылыми - әдістемелік журналдарда Ж.Қасымбаевтың тарихи мұралары туралы деректер берілген.
Ғалымның әр жылдары Қазақстан баспаларынан басылып шыққан ғылыми-зерттеу еңбектері сарапқа салынды. Қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген Ж.Қасымбаев еңбектері ғалымның қызметінің негізгі кезеңдерін айқындауға, автордың тарихи мұраларын тақырыптық жағынан жүйелеуге мүмкіндік берді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Бұған дейін Ж.Қасымбаевтың ғылыми-зерттеу еңбектері туралы мақалалар жарық көргенімен, ғалымның тарихи мұралары жайында арнайы жүргізілген кешенді зерттеу жұмыстарынан тек С.Д. Мамраимовтың Тарихшы Жанұзақ Қасымбаевтың педагогтік қызметі мен ғылыми мұрасы атты 2007 жылы қорғалған диссертациялық жұмысын айтуға болады.
Дегенмен әр жылдары Ж.Қасымбаевтың еңбектері туралы өз пікірлерін ортаға салған отандық авторлар аз емес.
Атап айтқанда, Жанұзақ Қасымбаевтың мерейтой қарсаңында жарық көрген Жанұзақ Қасымбаев атты жинақта (бас редактор: ҚР ҰҒА акдемигі Т.С Садықов, құрастырушылар: тарих ғылымдарының кандидаттары Г.К.Кенжебаев, Т.Т.Далаева, Б.Берлібаев) Жанұзақ Қасымбаевтың тарихшы - ғалым ретіндегі қызметінің басты кезеңдері туралы мәлімет, ҚР ҰҒА академигі К.М.Байпақовтың қазақ және орыс тілдерінде жазылған Жанұзақ Қасымбаевтың ғылыми-педагогикалық қызметі туралы қысқаша очеркі, Жанұзақ Қасымбаевтың еңбектері туралы әдебиеттер тізімі, Жанұзақ Қасымбаевтың редакциясымен жарияланған еңбектер, Жанұзақ Қасымбаевтың ғылыми басшылығымен дайындалған диссертациялар және бірлесіп жазған авторлар тізімі берілген.
ҚР Мемлекеттік орталық музейі қор сақтау тобының жоғары дәріжелі қор сақтаушы маманы М.А.Әзмұханованың Қастеев оқулары ғылыми-практикалық конференциясында жарияланған Биография и личный комплекс доктора исторических наук, профессора Касымбаева Ж.К., хранящийся в фондах центрального Государственного музея Республики Казахстан атты мақаласында Жанұзақ Қасымбаевтың өмірбаяны және жеке заттары туралы, бұрын көпшілікке белгісіз болған жайттар туралы жан-жақты айтылған.
Академик К.М.Байпақов Ж.Қасымбаевтың мерейтойы қарсаңында ҚазҰУ-дың Хабаршысында жариялаған Отан тарихы ғылымындағы дара тұлға атты мақаласында Ж.Қасымбаев туралы, оның қоғамдағы қызу талқыға салынған еңбектері және қоғамдық істері туралы баяндайды.
2005 жылдан бастап Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетіректораты, осы университеттің тарих факультеті мен Отан тарихы кафедрасының бастамасымен Отандық тарихты зерттеп, оқытудың теориялық-әдістемелік және нақты тарихи мәселелері. Қасымбаев оқулары деген тақырыпта өткізіліп келген Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар Ж.Қасымбаев еңбектеріне қазіргі көзқарас тұрғысынан қарауға мүмкіндік берді.
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың аға оқытушысы Р.Р.Оспанованың ҚазҰПУ-дың Хабаршысында Ж.Қ.Қасымбаевтың Қазақстан қалалары тарихын зерттеудегі қызметі туралы баяндай келе, Ж.Қасымбаевтың Ақмола және Семей қалаларының тарихы туралы жазған еңбектеріне жан-жақты талдау жасайды.
Профессор Ж.Қасымбаевтың 60 жасқа толу мерейтойына орай тарихшы С.З.Нарматовтың ғылыми-педагогикалық Ар журналында орыс тілінде жарияланған Ученый и педагог атты мақаласында ғалымның ғылыми көзқарасы мен зерттеулеріне баға берілген.
С.Д.Мамырайымовтың Қазақ тарихы журналында жарияланған Қасымбаевтың Кенесары туралы зерттеулері атты мақаласында Қасымбаевтың Тұлғатануға қосқан үлесі, Кенесары көтерілісінің Ж.Қасымбаев еңбектеріндегі сипатталуы талқыланған.
Тақырыптың теориялық-методологиялық негізі: Тақырыптың методологиясы салыстырмалы-тарихи, логикалық талдау, мерзімдемелік, өзектілік, перспективтілік, жүйелілік және тағы да басқа ғылыми-методикалық принциптер басшылыққа алына отырып, жазылды. Әлемде қалыптасып келе жатқан тұлғатану саласының өркениеттілік ұстанымына ерекше көңіл бөлінді. Кез-келген жеке тұлғаның ғылыми мұраларын талдап, талқылау барысында оның ғылым мен мәдениетке, жалпы өркениеттің дамуына қосқан үлесі баса ескерілуі қажеттілігі басты назарға алынды. Оған қоса тақырыпта жасалған тұжырымдар мен айтылған пікірлердің бір-бірімен үйлесім тауып, логикалық жағынан байланысып тұруына айрықша мән берілді.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы: Тақырыпта Қазақстанның XVIII ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезі аралығындағы, атап айтқанда, 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі тарихын жан-жақты, тереңдей зерттеген көрнекті ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Гуманитарлық ғылымдар академиясының акдемигі Ж.Қасымбаевтың тарих-ғалым ретінде қалыптасуы, ғылыми мұралары, тарих ғылымын дамытуға қосқан мол үлесі алғаш рет, жаңаша көзқараспен талданып, тұңғыш рет университет көлемінде арнайы ғылыми-зерттеу тақырыбына айналып отыр.
1 Ж.Қасымбаевтың өмір тарихы мен ғылыми - педагогикалық қызметі
1.1 Ұлағатты ұстаз Ж.Қасымбаевтың өмірлік тағылымы
Есімдерін халқы ардақ тұтатын, ұлы даланың тәуелсіздігін қамтамасыз ету жолындағы қасиетті күресте бар күш-жігерін аямаған, жандарын пида еткен қайраткерлердің ерлік істерін терең зерттеп, кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдыру жолында қалам тартқан тарихшы-ғалымдардың арасында профессор Жанұзақ Қасымбайұлының еңбектерінің маңызы ерекше, шоқтығы әрқашан биік.[1]
Көрнекті тарихшы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Жанұзақ Қасымбайұлы Қасымбаев 1941 жылы 25 желтоқсанда қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданында (бұрынғы Семей облысы Шұбартау ауданы Баршатас ауылы) дүниеге келген.
Ғалымның туған жері Аягөз өңірі - қазақ тарихында бұрыннан белгілі, өзіндік шежіресі мол аймақ. Жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде атақты Құрбанғали Халид өзінің Тауарих Хамса (Бес тарих) атты кітабында: Аягөз - өскен жеріміз, Найман - жүрген еліміз, - деп тіліне тиек еткен Аягөз өңірінің тарихы сонау көне замандардан басталатыны о бастан-ақ белгілі. Қазақ халқы тарихында болған айтулы оқиғалар ұштығының бұл өңірге соқпай кеткені некен-саяқ. Бүкіл еліміздің елдігі мен ерлігіне сын болған қазақ-жоңғар шайқасының шешуші ұрыстарының осы өңірде өткенін ерекше айтуға болады. Бұл аймақта қазақ халқының Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Би Боранбай, Ботақара, Жауғаш, Шыңғожа, Шақантай, Қазымбет секілді хас батырлары бастаған сарбаздар жеңіске жетіп, 1754 жылы Мамырсу өлкесінің бойында Абылай хан мен Ер Жәнібектің қатысуымен тарихта белгілі Қандыжап бітімі жасалды.
Төсіне Қозы Көрпеш - Баян сұлу күмбезін қондырып, төскейінде хас батырлар тұлпарларының тұяғы дүбірлеген Аягөздің қалыптасу кезеңі 1831 жылдан басталады. Аягөз округінің орталығы Сергиопольдің негізі 1860 жылы қаланды. Аягөз округін басқарған алғашқы аға сұлтандардың арасында Барақ төре Солтабайұлының есімі ерекше аталады.[2,159 бет]
Сондай-ақ, Аягөз - атақты Ф.М.Достоевский, И.П.Семенов Тянь-Шаньский, Ш.Уәлиханов, А.Янушкевич, А.Гейбович секілді ұлы тұлғалар ат басын тіреген өлке.
Осы тұрғыдан алғанда, поляк революционері А.И.Гейбовичтің бастамасымен 1859 жылы Сергиопольде орыстың ұлы жазушысы Ф.М.Достоевскийге арналған мұражайдың ашылуы - бұл өңір тарихындағы айтулы оқиғалардың бірінен саналады.
Міне, осындай атақ-даңқымен тарихта әйгілі Аягөз өңірінің түлегі Жанұзақ Қасымбаевтың шыққан тегі - Шұбартау өңірін мекендеген Абақ Керей ұрпағы.
Жанұзақ Қасымбаевтың шыққан тегі осы Керей, оның ішінде Абақ Керейден - Жастабан, Бегімбет, Бекназар, Құбайберді, Жаушақар, Шақантай (Еңке), Құлбарақ, Кітат, Собықан, Қасымбай, одан Жанұзақ тарайды.
Әкесі Собыханов Қасымбай, стахановшыл, елді азық-түлікпен қамтамасыз етудегі ерен еңбегі үшін 1941 жылы КСРО ет және сүт министрлігінің құрмет грамотасымен марапатталған. 1942 жылы майданда қаза тапты. Анасы Собыханова (Рашаева) Қайшағай өмірінің басты кезеңінде қара жұмыста еңбек етіп, зейнеткер қалпында 1977 жылы дүние салды.
Қаршадайынан өмір тауқыметін басынан кешірген Ж. Қасымбаев бес жасынан еңбекке баулынып, анасымен бірге өмір мектебіне төселді.
1949-1959 жж. ол Баршатастағы С.М.Киров атындағы орта мектепте білім алды. 1928 жылы ашылған мектепте кейіннен Қазақстан Республикасының ғылымы мен мәдениетіне сүбелі үлес қосқан бірқатар абзал жандар оқыды: О.Хаймолдин, Б.Жылысбаев, Е.Рахмадиев, Т.Шойынбаев, М.Рашев, М.Мағауин, Х.Әдібаев, Н.Рымғалиев, К.Ыбраев, К.Ахманбаев, Т.Тілеуханов, т.б.
Соғыстан кейінгі жылдарда алшақ қазақ өңірлері енді ғана жоғары оқу орнын тамамдаған оқытушылармен қамтамасыз етіле бастағанда, осы бір шалғайдағы оқу орны барлық дерлік пәндерден жоғары педагогикалық, тіпті университеттік білімі бар мұғалімдермен толықтырылған еді. Болашақ тарихшының білім деңгейіне де осы жағдайдың тікелей әсер еткені айғақ.
1959 жылы Ж.Қасымбаев Алматыдағы П.И.Чайковский атындағы музыкалық училищесінің Баян бөлімінде өнер саласында білім алды. 1959-1960 жж. талантты жастың С.М.Киров атындағы университеттің тарих факультетінде тыңғылықты білімге тартылуы, оның келешектегі ғылыми-педагогикалық деңгейінің жетіле түсуін мейлінше нығайтты. [3]
1965 жылы ол кезде С.М.Киров есімімен аталған қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің тарих факультетінің толық курсын тарих мамандығы бойынша жақсы және үздік бағалармен бітіріп шықты. Мемлекеттік емтихан комиссияның 1965 жылғы 25 маусымдағы қарары бойынша Ж.Қасымбаевқа - тарих және қоғамтану мұғалімі деген біліктілік берілді.
Ж.Қасымбаевқа университет дипломының қосымшасы ретінде берілген сынақ ведомостінің көшірмесі дәлел болатындай, ол Қазақ КСР тарихы бойынша мемлекеттік емтиханды өте жақсы деген бағаға тапсырып, Семей қаласының тарихы деген тақырыпта диплом жұмысын да үздік қорғап шықты.
Университет мұрағатында сақталған құжаттардағы тарихи деректерге қарағанда, Ж.Қасымбаев өзінің болашақ ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағыт-бағдарын студент кезінен-ақ айқындап, таңдап алғаны байқалады.[2, 161 бет]
1964 жылдың өзінде ол Семей қаласының тарихы (Негізінің қалануы және Дамуы) атты баяндамамен Самарқанд қаласындағы Бүкілодақтық университетаралық студенттік конференцияға қатысқан болатын.[4, 6 бет]
Қазақтың С.М.Киров атындағы мемлекеттік университеті тарих факультетінің деканы, доцент С.М.Кенжебековтың 1965 жылғы 21 қаңтарда Қазақ Мемлекеттік архивіне жолдаған сұраныс хаты, сондай-ақ, архив басшылығының тиісті құжаттармен жұмыс істеуге рұқсат беруі негізінде аталған университеттің 5-курс студенті Ж.Қасымбаев Семей қаласының төңкеріске дейінгі тарихы атты тақырыптағы диплом жұмысын жазып шықты.
Ж.Қасымбаев бүгінгі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің тарих факультетінің студенті болып білім алып жүрген кезінде-ақ Е.Бекмаханов, М.Ахынжанов, С.Кенжебаев, Г.И.Семенюк, М.Даришев, Ә.С.Такенов, С.К.Жақыпбеков, Т.Ә.Найзағарин және басқа тамаша педагогтардың лекцияларын тыңдап, олардан тарихи білім нәрімен сусындады.
Бекмаханов ісі деп аталатын қолдан жасалған процесс салдары мен КОКП-ның идеологиялық тұрғыдан қатаң қысым жасауына қарамастан, жоғарыда есімдері аталған және басқа да ғалымдар өз шәкірттерімен ол кезде мүлде тиым салынған ғылыми тақырыптар мен мәселелер жөнінде пікірталас жүргізуден тайсалмады. Көрнекті ғалым-тарихшылардың зерттеулері төңірегінде қалыптасқан ауыр ахуал белең алып тұрса да, сол кезеңдегі студент Ж.Қасымбаев және оның замандас жолдастары, болашақ жас тарихшалыр, ұлт тарихындағы ақтаңдақ кезеңдер - хандық билік құрылымын қалпына келтіру жолында жүргізілген ұлт-азаттық қозғалыс, отарлау дәуіріндегі аса күрделі әлеуметтік - саяси өзгерістер, хандық мемлекет тұсындағы халықаралық қарам-қатынастардың тарихындағы қарама-қайшылыққа толы ерекшеліктер туралы аға буын өкілдерінің сұхбаттарын барынша құмарта тыңдады.
Ұлт тарихындағы жабық мәселелердің сыры мен сипатын ашу міндетін зор сүйіспеншілікпен атқару бақыты шәкірттерінің үлесіне бұйыратыны жайындағы ұстаздарының артқан сенімдері Ж.Қасымбаев сияқта жастарды қанаттандырып, шабыттандырды.
Студент Ж.Қасыбаевты, әсіресе, Жәнібек, Керей, Қасым, Тәуекел, Тәуке, Жәңгір, Әбілқайыр, Абылай және басқа да хандарымыздың өмірі мен қызметтері ерекше қызықтыра түсті. Сол жылдары зиялы қауым өкілдері тарапынан Абылай хан есімі белгілі бір дәрежеде алаңдаушылықпен ауызға алынған болса, ал оның немересі Кенесарының аты-жөні барынша аса сақтықпен, тіпті қорқынышпен аталатын еді.
Ж.Қасымбаев университеттің тарих факультетінің екінші курсында оқып жүрген кезінде Е.Бекмахановтың XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың алғашқы кезеңіндегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік категориялар атты мәселе бойынша арнайы курс дәрістерін тыңдады. Алайда, көрнекті ғалым салдарынан 1837-1847 жылдардағы көтеріліс және ондағы Кенесары ханның атқарған қызметі туралы қандай да бір пікірлері мен тұжырымдарын ортаға салудан сақтана отырып, тартыншақтайтынын байқау қиын емес еді.
Арада едәуір уақыт өткенде студент Ж.Қасымбаевтың өз ұстазы, тарих ғылымдарының кандидаты Г.И.Семенюкпен болған ашық-жарқын әңгімесі кезінде жоғарыда айтылған мәселенің түйткілді тұстарының құпиясына көз жеткізгендей болды. XX ғасырдың 60-жылдарының өзінде қазақ даласындағы құлдық проблемалары жайында көптеген тамаша зерттеулер жүргізіп, жариялаған Г.И.Семенюк ерекше дарын мен қабілет иесі, терең ойшыл ғалым ретінде Ж.Қасымбаевтың тарихшы-зерттеуші болып қалыптасуына үлкен ықпал етті.
Тағдырдың жазуымен Георгий Иванович менің ғылыми жетекшім болды және кейінгі көптеген жылдар бойы маған ақыл-кеңестерін беріп отырды. Тағдыр мені осынау тамаша педагогпен, университеттің үздік лекторымен, тілге бай, шешендік өнері мол адаммен байланыстырды, студент-тарихшылардың көптеген, тіпті көп ұрпағы оған әдеттегі сыйластық пен аға ұрпақ өкілі ретіндегі құрмет шегінен асып түсетін ерекше бір ілтипатпен қараушы еді, - деп жазды Ж.Қасымбаев өзіне студент кезінде дәріс оқыған тарихшы-ғалым Г.И.Семенюк жайында.
1971 жылы Г.И.Семенюк Калинин (Тверь) қаласына қоныс аударады. Ж. Қасымбаевтың өз ұстазымен бұрынғыдай жиі кездесіп тұруға мүмкіндігі азаяды. Дегенмен Мәскеу қаласына барған жеке ғылыми іссапарының бірінде Г.И.Семенюкпен жүздесу кезінде ол Ж.Қасымбаевтың докторлық диссертация қорғап болған соң оның ғылыми қызығушылығын тудырып жүрген тақырыптарына елеулі түрде өзгерістер енгізуі керектігін: жалпы тарихи үрдістермен байланыстыра отырып, қазақ хандарының өмірі мен қызметін анағұрлым тереңірек зерттеуі қажеттігін ескертеді. Сіздердің Абылайды да, Кенесарыны да және Әбілқайырды да мұлде басқаша қабылдайтын уақыт әлі келеді, - дейді ұстаз Г.И.Семенюк кешегі студент Ж.Қасымбаевқа.
Ж.Қасымбаев еңбек жолын 1965 жылы Талғар қаласындағы Пушкин атындағы мектепте пән мұғалімі болып бастап, екі жыл мектеп оқушыларына тарих пәнінен сабақ берді.[2, 161-162 бб.]
1967 жылдан бастап Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогика институты жалпы тарих кафедрасы жанындағы тарих факультетінің қазақ бөлімі бойынша тарих үйірмесіне жетекшілік етіп, шәкірттеріне ғылыми бағыт-бағдар берді. 1968 жылдан бастап тарих факультеті бюросының, институт жергілікті комитетінің мүшесі болып сайланды. Тарих ғылымы бойынша аспиранттар мен ізденушілердің ғылыми мақалалары жинағының редакциялық алқа мүшесі болды. Тіпті, факультеттің Тарихшы қабырға газетіне де редакторлық жасап, көркемөнерпаздар үйірмесінің жұмысына да белсене қатысты.[5, 68 бет]
1968 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің сырттай түрде аспирантураға түсті. [4, 6 бет]
Жоғарыда айтылғандай, Ж.Қасымбаевтың тек ғылыми ғана емес, сонымен қатар өмірлік жолына да ұстаздық жол сілтеген абзал жанды педагогтардың бірі Г.И.Семенюк болатын.
Тәжірибелі падагог және білікті ғалым Г.И.Семенюктің ғылыми жетекшілігімен 1970 жылы Ж.Қасымбаевтың Семей қаласының тарихы (1718-1917 жж.) атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғауы, біріншіден, көрнекті тарихшы Г.И.Семенюктің ұстаздық орны ерекше болғанын, оның жас тарихшы шәкіртін адамгершілік қасиеттерге баулып, кәсіби тарихшы болып қалыптасуына ерекше еңбек сіңіргенін дәлелдесе, екіншіден, сол кездегі жас ғалым Ж.Қасымбаевтың қабілеті мен қарымы, дарыны мен мүмкіндігі мол екенін дәлелдеді.
Мұны 1970 жылғы 13 сәуірде Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогика институтының КСРО тарихы кафедрасының Ж.Қасымбаевтың Төңкеріске дейінгі Семей қаласының пайда болу және даму тарихы (1718-1917 жж.) атты кандидаттық диссертациясының қолжазбасын талқылауға арналған арнайы мәжілісінің №8 хаттамасынан да байқауға болады. Бұл мәжіліске кафедра меңгерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент А.И.Кузнецов, тарих ғылымдарының кандидаттары, доценттер Х.М.Әділгереев, Т.Ж.Шойынбаев, Т.А.Көшкінбаев, О.С.Сексенбаев, А.П.Чижов және т.б. ғалымдар мен оқытушылар қатысып, өз пікірлерін оратға салды. Олар Ж.Қасымбаевтың кандидаттық диссертациясының дерекнамалық базасы өте бай екенін, автор өзінің Қазақстанның 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі тарихы бойынша библиографиялық материалдарды өте жақсы білетінін көрсете алғанын атап көрсете отырып, жұмысты қорғауға ұсынды.[2, 163 бет]
1973 жылдан бастап Қазақ КСР Халық ағарту министрлігінің жоғары оқу орындары аралық тақырыптық ғылыми еңбектер жинағының бас редакторы ретінде профессор-оқытушылар мақалаларының 16 тақырыптық жинағы мен монографияларын шығаруға атсалысты.
1981 жылы жарияланған Қазақстанның Ресейге қосылуының 250 жылдығына байланысты ғылыми-танымдық мақалалар топтамасы үшін Қазақстан ЛКЖКО Орталық Комитетінің органы Білім және еңбек журналы тағайындаған Біздің халқымыздың күші мен қуаты - Ресеймен бірлікте атты республикалық конкурстың жеңімпазы және аталған журналдың лауреаты атанып, арнайы дипломмен марапатталды.[5, 68 бет]
Кандидаттық диссертациясын табысты қорғаған кезден бастап Ж.Қасымбаевтың ғылыми шығармашылық ізденістерінің басты бағыттары қалыптасты. Тарихшының Мәскеу, Санкт-Петербург, Омбы, Томск, Барнаул, Новосібір, Орынбор, Астрахань, Элиста, Ташкент және т.б. қалалардың бай архивтік қорларынан жинастырылған сұрыпталған құнды құжаттар негізінде 1983 жылы Шығыс Қазақстан қалаларының қазақ ауылымен, орыс шаруа мекендерімен және іргелес мемлекеттермен қарым-қатынастардың орталықтары ретінде дамуы (XVIII ғасырдың 20-шы жылдары - 1917 жыл) деген тақырыпта қорғалған докторлық диссертациясы, шын мәнінде, тарих ғылымындағы үлкен жаңалық ретінде бағаланды.Осы және кейінірек жарияланған басқа да зерттеулерінде тарихшы Ж.Қасымбаев тұңғыш рет кейінгі феодалдық қоғамның ыдырай бастауы және капиталистік қоғамдық үрдістердің, сондай-ақ патшалық Ресей мемлекеті тарапынан отарланған кең байтақ қазақ даласында орын тебе бастаған жаңа құбылыстардың өзіндік ерекшеліктері жайындағы жаңа іргелі теориялық тұжырымдамалары мен қағидаларын тұңғыш рет негіздеп, дәлелдеп берді.
Оның докторлық диссертациясының азаматтық тарих ғылымы саласындағы қомақты үлес екендігін КСРО Ғылым Академиясының Тарих институтының КСРО халықтарының тарихы бөлімінің арнайы отырысында Н.Бекмаханова, К.Юсупов, Ш.Мухамедяров, Түркімен Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті С.Г.Агаджанов т.б. басып айтқан.
Осы жұмыстың ресми сарапшылары КСРО Мемлекеттік және Лениндік сыйлықтарының иегері В.Я.Янин, белгілі ғалымдар Х.Арғынбаев, Н.В.Алексеенко, зерттеуге пікір жазған академик Ю.С.Кукушкин, Қырғыз Академиясының мүше-корреспондент Б.Сүлейменов, т.б. диссертацияда шешілген проблемалардың тың сарынын еркеше атаған. Осы проблеманың төңірегінде Ж.Қасымбаев көп кешікпей бірнеше қомақты зерттеулер жариялады.[6, 251-252 бб.]
Аталған ғылыми мәселелерге байланысты Ж.Қасымбаев көп кешіктірмей, көптеген қомақты зерттеу еңбектерін жариялады. Мысалы, ғалымның Под надежную защиту России (Алматы, 1986), Города Восточного Казахстана в 1861-1917 годах (Социально-экономический аспект) (Алматы, 1990) атты монографияларына КСРО аумағында және шетелдерде жарық көретін ғылыми және мерзімді басылымдарда жоғары баға берілді. Атап айтқанда, Вопросы истории, Военно-исторический журнал, Наука в Сибири, Исвестия АН Казахской ССР (Серия общественных наук), Южный Урал(Орынбор) және т.б. журналдарда жарияланған мақалаларда тарихшының жарық көрген зерттеулеріндегі тұжырымдардың іргелі жаңашылдығына ерекше мән берілді.[2, 164 бет]
КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Жоғары аттестациялық комиссиясының 1983 жылғы 30-желтоқсандағы шешімімен (№51 хаттама) Ж.Қасымбаевқа тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесі берілді.
КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Жоғары аттестациялық комиссиясының 1984 жылғы 10-тамыздағы шешімімен (№ 31пк5 хаттама) Ж.Қасымбаевқа Қазақ КСР тарихы және тарихты оқыту әдістемесі кафедрасы бойынша профессор ғылыми атағы берілді.
1985 жылғы 12 желтоқсанда Ж.Қасымбаев Қазақ КСР Оқу министрлігінің Қазақ КСР Халық ағарту ісінің озық қызметкері төсбелгісімен марапатталды.[7, 194 бет]
XX ғасырдың 80-ші жылдарының екінші жартысы - ғалымның зерттеушілік кезеңіндегі басты кезең. КОКП-ның идеологиялық күйреуі, қауымның шынайы дербестікке ұмтылуы отан тарихының жаңа кезеңінде алғышарт қалыптастырды.
Академиялық жүйеде қызметте болмаған, Ж.Қасымбаев ізденуші талабы мен зерттеушілік талғамын шыңдауы барысында ғылыми жұмысын оқу-педагогикалық жүйемен ұштастыра білді.
Көптеген ұлтжанды ел азаматтары қатарында Ж.Қасымбаев та 1986 жыл қасіретін басынан өткізді. Қазақ жерінің Ресейге қосылу хақында ұлтшылдық сарынның ықпалында қалған деген жалған айып тағылған ғалым-педагог құдыретті мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің тырнағынан азар дегенде арылды. Партия жиналысында жеке мәселесі қаралған ғалымды жергілікті баспасөз де біраз төмпештеп бақты. Соңғы жылдарда сол мезетте қуғынға түскен ғалымдар хақында, соның ішінде Ж.Қасымбаев туралы да жазылғанына көпшілік куә. Сол желтоқсан қасіретінде табандылығын айқындаған автордың бұдан кейінгі зерттеулерінің оның жылтыраған әсем сөзден аулақ, елдің бұрынғысы мен болашағын ұштастыратын проблемаларға арнауы кездейсоқ емес. Уфада, Екатеринбургте, Бішкекте, Ташкентте, Новосибирскіде, Омбыда, Томскіде, Орынборда, бірнеше мәрте Москвада жарияланған еңбектері өткен заманда, яғни, Кеңес өкіметі кезінде көмескі ғана көтерілген даулы оқиғаларды жаңғыртуы автордың табандылығының көрінісі. Қазақ жерінің Ресей империясы құрамына қосылуының саяси астарларын айқындаған ғалымның пікірлері осы күндері қоғам негіз ретінде қабылдаған баға.[8, 136 бет]
1986-1991 жылдары КСРО Ғылым академиясының проблемалық кеңесінің тарих саласы бойынша мүшесі болған ол көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарын сараптаудан өткізді.[5, 71 бет]
1990 жылғы желтоқсанның 13-індегі Қазақ КСР Президентінің Жарлығы бойынша Ж.Қасымбаевқа Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген халыққа білім беру қызметкері құрметті атағы берілді.
Ж.Қасымбаев еліміз тәуелсіздік алған соң төл тарихымыздың ақтаңдақ тұстарындағы күрделі тақырыптарға батыл барып, айтулы хандар мен сұлтандардың, әйгілі батырлар мен билердің өмірін заман талабына сай жаңаша жазуға білек сыбана кірісті.[2, 164 бет]
Кемеліне келген ғалым-педагогтің табыстарына ТМД елдерінің және алшақ жатқан шет елдердің тарихшылары да қанық. Оның басшылығымен, тіпті тікелей қатысуымен жоғары және орта мектепке арналған тұңғыш типтік бағдарламалар, тақырыптық карталар, оқу құралдары жастардың отан тарихынан білімін жетілдіруде қаншалықты мәні бар екендігін қалай атап өтпеске. Белгілі ғалым, қоғам және мемлекет қайраткері Өзбекәлі Жәнібековтың тікелей тапсырмасымен ұйымдастырылған 1988 жылғы оқулықтар дайындау конкурсында тұңғыш жүлденің иегері Ж.Қасымбаевтың 9 сыныпқа арналған алғашқы оқулығы 1990 жылы жарық көрсе, 2002 жылдың өзінде ол басылым 6 рет қазақ, 5 рет орыс, 3 рет ұйғыр тілдерінде жарық көріп, оқулықтардың жалпы данасы 1 миллион 200 мың данадан асып түсті.
Сол 80-ші жылдардың соңы 90-шы жылдардың басында өткен ғылыми таластар объективті түрде зерттеушілерден тың деректер негізінде тыңғылықты дәлелденген, түбірлі зерттеушілерді талап еткені белгілі. Тағы да архив қорларында ізденіс жалғастырылды. 1993 жылы жаңа құжаттарға негізделген Кенесары хан хақындағы 30000 данамен баспадан шыққан зерттеуінен кейінгі екінші кітап. Қай жағынан қарастырса да Ж.Қасымбаевтың 90-жылдары жарық көрген монографиялары оқырмандардың ойынан шықты, ұлттық санаға жаңаша дем беруге бір үлес еді.[4, 18-19 бб.]
Жанұзақ Қасымбайұлы 1993 жылы Қазақ тарихы журналы ашылғанда осы басылымның жанашыр ақылшысы, белсенді авторына айналды. Отан тарихының журнал көтерген сан қилы өзекті мәселелеріне белсене араласып, күрмеуі қиын тақырыптарға қалам тартты. Ол редакцияның арнайы тапсырмасымен қазақ мемлекетінің қалыптасу тарихына, жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытуға арналған және Қазақ тарихын бұрмалаған сыңар езулерге тойтарыс берген мақалалар жазып, журнал мазмұнының байи түсуіне атсалысты.
Қырғыстан Тарихшылар Одағының 1995 жылғы 4-қарашада өткізілген жалпы жиналысының шешімімен Ж.Қасымбаев Қырғыстан Тарихшылар Одағының құрметті мүшелігіне сайланды.[7, 194 бет]
1995 жарияланған Құнанбай қажыға, атақты аға сұлтанға арналған тұңғыш, тарихи монографиясы Абайтануға қосылған елеулі үлес екендігін сарапшылар бірауыздан баспа бетінде атап өткендігін де естен шығармаған жөн. Ал 1995 жылы Атамұра корпорациясы 30000 данамен Ақмоланың тарихына арналған ғалымның зерттеуін жариялады. Ол кезде жаңа астананы Алматыдан басқа қалаға көшіруге тіпті шешім де қабылданбаған болатын.
Көп жылдар бойы қоғамдық ой-пікірді өзіне тартқан тақырып - Ұлы Жібек жолы. Қазақ даласының осы тұста дәнекерлік орны айқындалса да, кейінгі тағдыры күңгірт еді. Талантты ғалым бұл халықаралық мәні өте зор мәселеге де өзінің ауыз толтыра айтатын үлесін қосты. 1996 жылы Өлке баспасы жарияланған Казахстан-Китай. Караванная торговля в ХІХ - начале ХХ вв. атты ірі монографиясы соған дәлел. Көптеген архив құжаттарына негізделген аталмыш зерттеу оқырмандардың көңілінен шықты. Жень Минь Жибао өзінің Орталық Азия бойынша шеф корреспонденті Инь Шигуанның ғалыммен сұхбатын оқырмандарына ұсынды(09.ХІІ.1996). Монографияның терең мазмұны, бай деректік негізі Мюнхенде шығатын Orient журналының сарапшысының пікірінде де баса айтылды.[4, 18 бет]
1995-1997 жылдары Гарвард университетінің жанындағы Орталық Ж.Қасымбаевтың еңбектерін Орталық Азия аймағын зерттеуші көрнекті, ірі ғалымдардың библиографиялық жинағына енгізді.
Ж.Қасымбаев тарих ғылымдарының өзекті мәселелері бойынша Минск, Мәскеу, Тверь, Самарқан, Махачкала, Нальчик, Душанбе, Орынбор, Тбилиси, Рига, Ташкент, Бішкек, Уфа, Омбы, Екатеринбург, Архангельск, Дамаск, Стамбул, Анкара, Пекин, Каир, Бонн және әлемнің өзге де қалаларында өткізілген көптеген халықаралық ғылыми конференцияларға қатысып, терең ғылыми тұжырымдамаларымен танылды. Сондай-ақ ғалым 1991-1992 жылдары Қазақстан Республикасы Жоғары Аттестациялық Комиссиясы сараптау комиссиясының мүшесі, 1989-1992 жылдары қазіргі Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университеті жанындағы арнайы мамандандырылған Диссертациялық Кеңес төрағасының орынбасары, 1992 жылдан өмірінің соңына дейін осы Кеңестің төрағасы, 1992-1996 жылдары Қырғыстан Республикасы Жоғары Аттестациялық Кеңесі сараптау комиссиясының мүшесі, 1994 жылдан бастап ҚР Мәдениет, баспасөз және қоғамдық келісім министрлігінің жанындағы оқу-педагогикалық басылымдар шығару жөніндегі сараптау комиссиясының төрағасы, бірқатар ғылыми және мерзімді басылымдардың редакциялық алқа мүшесі, 1996-2000 жылдары ҚР Білім және ғылым министрлігі жанындағы Оқу-әдістемелік кеңестің қоғамдық ғылымдар саласы бойынша төрағасы болып көптеген қоғамдық жұмыстар атқарды.[9, 15 бет]
1996 жылы 5-наурызда Ж.Қасымбаев Қазақстан Республикасы Гуманитарлық ғылымдар академиясының толық мүшесі (академигі) болып сайланды.[5, 71 бет]
Ж.Қасымбаев Егемен Қазақстан газетінің 1998 жылғы 30 қаңтардағы №20 нөмірінде жарық көрген Жақыптануға қосылған сүбелі еңбек атты рецензиясында белгілі ғалым М.Құл-Мұхаммедтің 1996 жылы жарық көрген Алаш ардагері Жақып Ақбаев (Алматы:Жеті Жарғы,1996) атты зерттеу еңбегіне талдау жасайды.
Зерттеу авторының Ж.Ақбаевтың заңгерлік қызметінің қазақ өміріндегі сол кездегі құқықтық проблемаларымен біртұтас және сонымен бірге кейіпкерінің даралық сипаттарын ұштастыра талдай білуін Ж.Қасымбаев еңбектің басты құндылықтарының бірі деп біледі.
Автор еңбегінің соңындаЖ.Ақбаевтың қысқаша өмірбаяны мен оның басты-басты ғылыми еңбектерін, хаттарын дұрыс кіргізгенін, бұл алаш ардагерінің бейнесін аша түсетінін айта келіп, Ж.Қасымбаев еңбектің жақыптануға қосылған сүбелі үлес екендігі сөзсіз деген түйін жасайды.[5, 69-70 бб.]
Ж.Қасымбаевтың соңғы кездегі ғылыми ізденістері есімдері империялық қыспақ заманында көлеңкеге ығыстырылған, қызметтері алаланып, көмескі сипатталған хандар мен белді шыңғыс тұқымдарының, батырлар мен белді көшпенді қауым өкілдеріне арналды. 1999 жылы 1-ші том: Ералы (1792-1794), Есім (1794-1797), Барақ сұлтан, Абылайдың үш жүзге ортақ хандығы, Әбілқайырдың өмірінің ақырғы жылдарына арналды; 2-ші том: Айшуақ хан (1719-1810). А,2001. Жалпы көлемі 80баспа табақтан асатын төрт томдық, Отан тарихындағы бұл жүйелі зерттеу тарих ғылымындағы айқын құбылыс.
Ж.Қасымбаев тарих ғылымында тұңғыш рет Ресей империясында генерал шеніне жеткен алғашқы қазақтар туралы да бірінші монография жариялады. Тағы да билеуші-сұлтан Баймұхамед Айшуақовқа арналған бұл зерттеу тың, сирек кездесетін архив құжаттарына негізделген. Талантты ғалым Қазақстан тарихының 5-томдығының ХVIII-XX ғғ. басындағы оқиғаларға арналған үшінші томына белсене қатысып, оның төртінші бөлігінен астамын өзі жазды.[4, 18-19 бб.]
Көптеген ғылыми-ұйымдастырушылық және қоғамдық жұмыстарды атқара жүріп, ғалым өзінің басты мақсаты - ғалым ретіндегі зерттеушілік қызметін бір сәт те ұмытқан жоқ. Мәселен, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті гуманитарлық факультеттері Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарып жүрген профессор Ж.Қасымбаев өзінің 1999 жылғы 25 наурыз және 3 сәуір аралығында Мәскеу қаласына барған іссапары жайындағы есебінде былай дейді:
Бұл іссапардың мақсаты - XVIII ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандарының өмірі мен қызметі, олардың айналасы деген жалпы тақырып бойынша құжаттарды іздеп табу, зерттеу, мүмкіндігіне қарай, олардың ксерокөшірмелерін алу болатын.
Негізінде, аталған мәселе кейінгі феодалдық дәуірдегі Қазақстан мемлекеттік қайраткерлерінің көптомдық тарихының бір бөлігі болып табылады. Негізгі жұмыс Мәскеу қаласының екі архивінде және Ресейдің ежелгі құжаттар архивінде жүргізілді.
Мынадай құжаттық мәліметтер зерттелді, көп жағдайда қолмен көшіріп алынды: Ресей Сыртқы істер минстрлігі жанындағы Ресей империясының сыртқы саясаты архивіндегі - 122-Қырғыз-қайсақ істері, 119-Қалмақ істері, 113-Жоңғар істері; Ресейдің ежелгі құжаттар архивіндегі - 1100- Орынбор губернаторы И.Рейнсдорф кеңсесінің, 1274-Мятлевтер, Паниндер қорлары.
Жоғарыда аталған қорлардан алынған мәліметтер қазақ хандықтары қайраткерлері тарихы үш томдығының екінші томында пайдаланылатын болады.
Бұлардан басқа жұмыс В.И.Ленин атындағы кітапханада жалғасты, онда сирек басылымдар материалдарының ксерокөшірмелері жасалды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1999 жылғы желтоқсанның 14-індегі Жарлығы бойынша Ж.Қасымбаев Парасат орденімен марапатталды.[5, 72 бет]
2000 жылы жалпы білім беретін 12 сыныптық жүйенің 8 сыныпқа арналған байқау оқулығы да жарық көріп, сынақ тәжірибесінен өткен болатын. Мұның барлығы өмір жолын мектеп табалдырығынан бастаған педагогтың 40 жылға жуық еңбегінің нәтижесі десек, қателеспейміз.[10, 19 бет]
2003 жылғы 8-қазанда білім беру саласындағы ерекше еңбегі үшін Ж.Қасымбаев Қазақстан Республикасының білім беру ісінің құрметті қызметкері белгісімен марапатталды. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Құрмет грамоталарын алды.
Ең бастысы, атақты орыс тарихшысы В.О.Ключевскийдің Өмірдің басты фактісі - кітаптар, түйіні бар оқиға-ойлар деп айтқандай, Ж.Қасымбаев өзінің замандас, әріптестерінің:
Еңбектері мен терең тұжырымды ой қозғау - Ж.Қасымбаев өмірінің бір түйіні. Ол Отан тарихының бір күрделі кезеңіне еңбек етуші, ізденіс үстіндегі зерттеуші. Кең арналы талмайтын ғалым, тамаша публицист, ұлағатты ұстаз, кең арналы ұлтының перзенті. Ол - өз еңбегінің қызығын көрген, болашағы айқын тарихшы,- деген ыстық лебізіне ие болды.[5, 72 бет]
Ол - Геродоттың тарих жөніндегі пікірін берік ұстанған, тарихи шындықтың бәрібір жеңетініне күмән келтірмеген, соған үздіксіз ұмтылған, шын мәнінде үлкен зерттеуші, талантты тарихшы. Олай дейтініміз, ол өзінің бүкіл рухани ізденістерін, саналы ғұмырын тарихқа қызмет етуге арнап, оның боьшевиктік партияның өзінен бұрын өмірге келген, идеологияландыруға көне бермейтін тұстарының қыр-сырын мүмкіндігінше шынайы ашумен белсенді айналысып, амалсыз сарай ғылымына айналған тарих ғылымының кеңес дәуірінде де нақты деректермен сөйлейтін ғылым болуына өзіндік үлес қосқан болатын.[11, 4 бет]
Ж.Қасымбаев өзінің профессор ретінде студент-жастарға дәріс оқығанын үлкен мақтаныш тұтты, әрі бұл міндетін үнемі үлкен жауапкершілікпен атқарды. Оның: Шығармашылық жұмысқа уақытты қинала табуға тура келеді, жыл сайын мың сағат жүктемемен дәріс беру - өте үлкен салмақ түсіреді, оның үстіне ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүруге үйренбегенмін, шәкірттерге сабақ беру ісін, педагогиканы өзімнің ең бірінші міндетім деп санаймын, - деген пікірінен ғалымның педагогикалық-оқытушылық қызметке барынша адал болғанын айғақтайтын мәліметтер аламыз.
Көрнекті тарихшы 34 тарих ғылымдарының кандидатын және 3 тарих ғылымдарының докторын тәрбиелеп, даярлап шығарды.
Ғалымның 600-ден астам баспа еңбектері Қазақстанның, Ресейдің, Башқұртстанның, Өзбекстанның, Қырғызстанның, Қытай Халық Республикасының, Түркияның және басқа да елдердің баспаларында жарық көріп, басылып шықты.
Жанұзақ Қасымбаевтың ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі бағыттары мыналар болатын: Қазақстан қалаларының тарихы, өлкенің патшалық Ресейге қосылу тарихы, XVIII ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі халықтың ұлт-азаттық қозғалыстары, XVIII ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның Орталық Азия мемлекеттерімен арадағы халықаралық саяси және сауда қарым-қатынастары, XVIII ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы көшпелі және отырықшы халықтардың өзара байланыстары мен қазақ хандарының қызметтері.
Кеңес дәуірі тұсындағы, яғни өткен ғасырдың 80-90 жылдарындағы отандық тарихнамада 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі орыс тарихнамасындағы Қазақстанның зерттелуі мәселесін зерттеу жұмыстары оның алдындағы 50-70 жылдармен салыстырып қарағанда, анағұрлым белсенді жүргізілді. Осы мәселенің кейбір қырлары 50-70 жылдары жан-жақты қарастырылып, ғылыми сарапқа салынуына алғаш рет жол салушы ғалымдардың көш басында Ж.Қасымбаев та тұрды. Онымен бірге Д.Дулатова, В.Галиев, Ж.Махашев, И.Ерофеева, В.Толочко және т.б. зерттеушілер өздерінің осы саладағы ғылыми ізденістерін одан әрі жалғастыра түсті. Осылайша орыс тарихнамасының XVIII-XIX ғасырлардағы Қазақстан тарихына қатысты әлі де сөз болмаған жайларын зерттеу ісі жандана жүргізілді.
Ж.Қасымбаев мұнымен ғана шектелмей, XVIII ғасырдағы және ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы орыс тарихнамасында Қазақстанның орыс тарихнамасында Қазақстанның Ресеймен сауда-саттық орталығы ретінде Орынбордың дамуы туралы 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеулерге ерекше назар аударды. Ресей университеттері мен ғылыми қоғамдарының және елдің өз ішіндегі түрлі аймақтардағы, мысалы, Шығыс Қазақстан қалаларындағы ғылыми және ағарту мекемелерінің XIX ғасырда Қазақстанның мәдени дамуындағы маңызын ғылыми сарапқа салды.
1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі орыс тарихнамасындағы Ішкі Орданың сипатталуы да Ж.Қасымбаевтың зерттеу тақырыптарының бірі болды.
Кейінгі жылдары қоғамда отандық тарихқа деген қызығушылық бірден арта түсуіне, оның жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру ісіндегі пайдалы жақтары мен кейбір көлеңкелі тұстары да бар екені тарихшы Ж.Қасымбаевты немқұрайлы қалдыра алмады. Бұл түсінікті де, өткеге оралу, оны шынайы түрде ой сарабына салу өткен күндер мен бүгінгі күннің өзара байланысы мен қарым-қатынасын түсінуге, болашқтың бейнесін айқындауға мүмкіндік береді. Осындай ой сараптауға тарих ғылымы көмектесе ме немесе тоталитаризмнің біржақты идеологиясына негізделеген ғылымды алмастырғанымызбен өз еліміздің өткен дәуірінің нақты және жалпы көрінісін бұрмалаусыз және субьективизм әсерінсіз қалпына келтіру сол күйінше мүмкіндігіміз болмай қала ма? Сондай-ақ туған тарихымыздың тәрбиелік күш-қуатын толық деңгейде пайдалануға, оны отансүйгіштік сезімнің бүршіктері бой көтеретін құнарлы топыраққа айналдыруға мүмкіндігіміз бар ма? Осындай сауалдарға Ж.Қасымбаев үнемі жауап іздеумен болды.[7, 194-195 бб.]
Көрнекті ғалым өмірінің соңғы күндеріне дейін ғылыми-ұйымдастырушылық және қоғамдық жұмытардан қол үзбеді деуге толық негіз бар. 2004 жылы 29 қаңтарда Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің ғылыми жұмы жөніндегі проректоры, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор В.Н.Косов Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатының директоры Б.Т.Жанаевтың атына № 01-1311-102 хат жолдайды. Бұл хатта XVIII ғасыр және ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-саяси дамуының өзекті мәселелері деген тақырыпта зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін аталған жоғары оқу орнының Гуманитарлық факультеттердегі Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарынң докторы, профессор Ж.Қасыбавқа мұрағат қорларымен танысуға рұқсат ету сұралған. 2004 жылғы 2 ақпанда осы хаттың негізінде ғалым Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты басшылығының келісімі бойынша осы мұрағаттағы № 374 қордың № 3104, № 2250, № 115 қордың № 74-ші істерімен танысып шығады.
Ал арада жиырма күннен сәл-ақ уақыт өткенде, 2004 жылдың 26-шы ақпанында профессор Жанұзақ Қасымбаев жүрек талмасының салдарынан қайтыс болды. Ғалым ғылыми-зерттеу жұмысымен өмірінің соңғы күніне дейін айналысып, көзі тірісінде Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатынан алған материалдары ол дүниеден өткеннен кейін, 2004 жылдың 3-ші наурызында ғана қайтарылған.
Ж.Қасымбаевтың көрнекті тарихшы-ғалым болып қалыптасуына оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері қоғамдағы жаңа әлеуметтік-саяси және экономикалық шындықтар Қазақстан халықтарының сана-сезімін өзгертуде. Қоғамға, халықтың тарихына көзқарас өзгеріп келеді. Ұлттық сана-сезім, ал сонымен бірге Отанымыздың шыншыл да ақиқатты ғана айтатын тарихына деген, сол тарихты ұлттық мүдде тұрғысынан зерттеп, Қазақстан тарихы ғылымы мен қазақ тарихнамасының дамуына үлес қосқан ғалымдардың еңбектері мен мұраларын танып білуге деген ұмтылыс пен қызығушылық және ынта-ықылас та қауырт өсуде.
Қазіргі кезде тұлғатану ғылымының бір саласы ретінде тарих сахнасында өзіндік із қалдырған, өз мүддесін ұлт мүддесімен ұштастырған Қазақ тарихының қайраткерлерінің өмір жолын олар өмір сүрген қоғаммен байланыстыра зерттеу тарихшы-ғалымдардың арасында, ұлттық тарихқа қызығушы оқырман арасында да сұранысқа ие болып отыр.
Мәселеге осы тұрғыдан қарағанда, көрнекті тарихшы-ғалым, Қазақстан Республикасы Гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі, қырғыстан тарихшылары қауымдастығының құрметті мүшесі, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қызметкері, Парасат орденінің иегері, 30-ға жуық ғылыми еңбектердің авторы, 600-ден астам баспа еңбектері Қазақстанның, Ресейдің, Башқұрстанның, Өзбекстанның, Қырғызстанның, Қытай Халық Республикасының, Түркияның баспаларында басылып шыққан, тарих ғылымдарының докторы, профессор Жанұзақ Қасымбаевтың өмірін, ғылыми мұрасын зерттеу қазіргі тарихи қоғам талабы болып табылады. Осының бәрі зерттеуіміздің өзекті, әрі сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын аңғартады.
Тақырыптың зерттелу мақсаты мен міндеттері: Тақырыптың басты мақсаты - Отан тарихының күрделі мәселелерін зерттеген тарих ғылымдарының докторы, профессор Жанұзақ Қасымбаевтың өмір жолын, ғылыми мұрасын қарастыра отырып, өзі өмір сүрген қоғамның оның шығармашылығына қалай әсер еткендігі, қоғамдық істерінің маңызы туралы, еңбектерінің тарих ғылымындағы алған орнын, Қазақ тарихының құрастырушыларының бірі ретіндегі қызметін жаңаша қырынан ашып көрсету.
Осы мақсаттан шыға отырып, алдымызға төмендегідей міндеттер қоямыз:
Ж.Қасымбаевтың туып өскен және білім алған ортасын айқындап, өмір тарихына шолу жасау;
Ж.Қасымбаевтың тарихшы-ғалым және педагог ретінде жоғары оқу орындарында атқарған ғылыми-ұйымдастырушылық қызметін ашып көрсету;
Ж.Қасымбаевтың Қазақстанның XVIII-XX ғасырдың басындағы хандар мен сұлтандардың және ірі тұлғалардың атқарған қызметін ашуға бағытталған тұлғатанулық еңбектерін сараптап, оған баға беру;
Ғалымның қалалар тарихының алғашқы зерттеулері ретіндегі Қазақстан қалалары туралы еңбектерінің маңызын анықтау;
Профессор Ж.Қасымбаевтың зерттеулеріндегі отандық тарих ғылымының өзекті тақырыптарын талдау.
Тақырыптың деректік қоры: Тақырыптың деректік негізі ретінде мұрағат құжаттары, мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген материалдар, еліміздің баспаларынан басылып шыққан ғылыми еңбектердің дерек, мәліметтері іріктеліп, сұрыптала отырып, пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс барысында Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде сақталған Ж.Қасымбаевтың жеке мұрағатының №1ОК қорларының құжаттары қолданыс тапты.
Сонымен бірге ҚР ҰҒА академигі Т.С.Садықовтың бас редакторлық етуімен Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Қазақстан ғалымдары мен педагогтарының библиографиясына мәліметтер сериясымен 2001 жылы жарық көрген Жанұзақ Қасымбаев атты жинақ кеңінен пайдаланылды.
Сондай-ақ, Сырдария университетінің Ғылыми істер жөніндегі проректоры, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент С.Д. Мамраимовтың Тарихшы Жанұзақ Қасымбаевтың педагогтік қызметі мен ғылыми мұрасы атты 2007 жылы қорғалған диссертациялық жұмыс мәліметтері іріктеліп, сұрыптала отырып, пайдаланылды.
Сонымен қатар, Отан тарихының әдіснамасы мен тұжырымдамасының өзекті мәселелері атты Қасымбаев оқулары Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары, Қазақстан жоғары мектебі, Қазақ тарихы, Отан тарихы, Қазақ Ұлттық университетінің хабаршысы, Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің хабаршысы ғылыми - әдістемелік журналдарда Ж.Қасымбаевтың тарихи мұралары туралы деректер берілген.
Ғалымның әр жылдары Қазақстан баспаларынан басылып шыққан ғылыми-зерттеу еңбектері сарапқа салынды. Қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген Ж.Қасымбаев еңбектері ғалымның қызметінің негізгі кезеңдерін айқындауға, автордың тарихи мұраларын тақырыптық жағынан жүйелеуге мүмкіндік берді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Бұған дейін Ж.Қасымбаевтың ғылыми-зерттеу еңбектері туралы мақалалар жарық көргенімен, ғалымның тарихи мұралары жайында арнайы жүргізілген кешенді зерттеу жұмыстарынан тек С.Д. Мамраимовтың Тарихшы Жанұзақ Қасымбаевтың педагогтік қызметі мен ғылыми мұрасы атты 2007 жылы қорғалған диссертациялық жұмысын айтуға болады.
Дегенмен әр жылдары Ж.Қасымбаевтың еңбектері туралы өз пікірлерін ортаға салған отандық авторлар аз емес.
Атап айтқанда, Жанұзақ Қасымбаевтың мерейтой қарсаңында жарық көрген Жанұзақ Қасымбаев атты жинақта (бас редактор: ҚР ҰҒА акдемигі Т.С Садықов, құрастырушылар: тарих ғылымдарының кандидаттары Г.К.Кенжебаев, Т.Т.Далаева, Б.Берлібаев) Жанұзақ Қасымбаевтың тарихшы - ғалым ретіндегі қызметінің басты кезеңдері туралы мәлімет, ҚР ҰҒА академигі К.М.Байпақовтың қазақ және орыс тілдерінде жазылған Жанұзақ Қасымбаевтың ғылыми-педагогикалық қызметі туралы қысқаша очеркі, Жанұзақ Қасымбаевтың еңбектері туралы әдебиеттер тізімі, Жанұзақ Қасымбаевтың редакциясымен жарияланған еңбектер, Жанұзақ Қасымбаевтың ғылыми басшылығымен дайындалған диссертациялар және бірлесіп жазған авторлар тізімі берілген.
ҚР Мемлекеттік орталық музейі қор сақтау тобының жоғары дәріжелі қор сақтаушы маманы М.А.Әзмұханованың Қастеев оқулары ғылыми-практикалық конференциясында жарияланған Биография и личный комплекс доктора исторических наук, профессора Касымбаева Ж.К., хранящийся в фондах центрального Государственного музея Республики Казахстан атты мақаласында Жанұзақ Қасымбаевтың өмірбаяны және жеке заттары туралы, бұрын көпшілікке белгісіз болған жайттар туралы жан-жақты айтылған.
Академик К.М.Байпақов Ж.Қасымбаевтың мерейтойы қарсаңында ҚазҰУ-дың Хабаршысында жариялаған Отан тарихы ғылымындағы дара тұлға атты мақаласында Ж.Қасымбаев туралы, оның қоғамдағы қызу талқыға салынған еңбектері және қоғамдық істері туралы баяндайды.
2005 жылдан бастап Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетіректораты, осы университеттің тарих факультеті мен Отан тарихы кафедрасының бастамасымен Отандық тарихты зерттеп, оқытудың теориялық-әдістемелік және нақты тарихи мәселелері. Қасымбаев оқулары деген тақырыпта өткізіліп келген Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар Ж.Қасымбаев еңбектеріне қазіргі көзқарас тұрғысынан қарауға мүмкіндік берді.
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың аға оқытушысы Р.Р.Оспанованың ҚазҰПУ-дың Хабаршысында Ж.Қ.Қасымбаевтың Қазақстан қалалары тарихын зерттеудегі қызметі туралы баяндай келе, Ж.Қасымбаевтың Ақмола және Семей қалаларының тарихы туралы жазған еңбектеріне жан-жақты талдау жасайды.
Профессор Ж.Қасымбаевтың 60 жасқа толу мерейтойына орай тарихшы С.З.Нарматовтың ғылыми-педагогикалық Ар журналында орыс тілінде жарияланған Ученый и педагог атты мақаласында ғалымның ғылыми көзқарасы мен зерттеулеріне баға берілген.
С.Д.Мамырайымовтың Қазақ тарихы журналында жарияланған Қасымбаевтың Кенесары туралы зерттеулері атты мақаласында Қасымбаевтың Тұлғатануға қосқан үлесі, Кенесары көтерілісінің Ж.Қасымбаев еңбектеріндегі сипатталуы талқыланған.
Тақырыптың теориялық-методологиялық негізі: Тақырыптың методологиясы салыстырмалы-тарихи, логикалық талдау, мерзімдемелік, өзектілік, перспективтілік, жүйелілік және тағы да басқа ғылыми-методикалық принциптер басшылыққа алына отырып, жазылды. Әлемде қалыптасып келе жатқан тұлғатану саласының өркениеттілік ұстанымына ерекше көңіл бөлінді. Кез-келген жеке тұлғаның ғылыми мұраларын талдап, талқылау барысында оның ғылым мен мәдениетке, жалпы өркениеттің дамуына қосқан үлесі баса ескерілуі қажеттілігі басты назарға алынды. Оған қоса тақырыпта жасалған тұжырымдар мен айтылған пікірлердің бір-бірімен үйлесім тауып, логикалық жағынан байланысып тұруына айрықша мән берілді.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы: Тақырыпта Қазақстанның XVIII ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезі аралығындағы, атап айтқанда, 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі тарихын жан-жақты, тереңдей зерттеген көрнекті ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Гуманитарлық ғылымдар академиясының акдемигі Ж.Қасымбаевтың тарих-ғалым ретінде қалыптасуы, ғылыми мұралары, тарих ғылымын дамытуға қосқан мол үлесі алғаш рет, жаңаша көзқараспен талданып, тұңғыш рет университет көлемінде арнайы ғылыми-зерттеу тақырыбына айналып отыр.
1 Ж.Қасымбаевтың өмір тарихы мен ғылыми - педагогикалық қызметі
1.1 Ұлағатты ұстаз Ж.Қасымбаевтың өмірлік тағылымы
Есімдерін халқы ардақ тұтатын, ұлы даланың тәуелсіздігін қамтамасыз ету жолындағы қасиетті күресте бар күш-жігерін аямаған, жандарын пида еткен қайраткерлердің ерлік істерін терең зерттеп, кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдыру жолында қалам тартқан тарихшы-ғалымдардың арасында профессор Жанұзақ Қасымбайұлының еңбектерінің маңызы ерекше, шоқтығы әрқашан биік.[1]
Көрнекті тарихшы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Жанұзақ Қасымбайұлы Қасымбаев 1941 жылы 25 желтоқсанда қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданында (бұрынғы Семей облысы Шұбартау ауданы Баршатас ауылы) дүниеге келген.
Ғалымның туған жері Аягөз өңірі - қазақ тарихында бұрыннан белгілі, өзіндік шежіресі мол аймақ. Жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде атақты Құрбанғали Халид өзінің Тауарих Хамса (Бес тарих) атты кітабында: Аягөз - өскен жеріміз, Найман - жүрген еліміз, - деп тіліне тиек еткен Аягөз өңірінің тарихы сонау көне замандардан басталатыны о бастан-ақ белгілі. Қазақ халқы тарихында болған айтулы оқиғалар ұштығының бұл өңірге соқпай кеткені некен-саяқ. Бүкіл еліміздің елдігі мен ерлігіне сын болған қазақ-жоңғар шайқасының шешуші ұрыстарының осы өңірде өткенін ерекше айтуға болады. Бұл аймақта қазақ халқының Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Би Боранбай, Ботақара, Жауғаш, Шыңғожа, Шақантай, Қазымбет секілді хас батырлары бастаған сарбаздар жеңіске жетіп, 1754 жылы Мамырсу өлкесінің бойында Абылай хан мен Ер Жәнібектің қатысуымен тарихта белгілі Қандыжап бітімі жасалды.
Төсіне Қозы Көрпеш - Баян сұлу күмбезін қондырып, төскейінде хас батырлар тұлпарларының тұяғы дүбірлеген Аягөздің қалыптасу кезеңі 1831 жылдан басталады. Аягөз округінің орталығы Сергиопольдің негізі 1860 жылы қаланды. Аягөз округін басқарған алғашқы аға сұлтандардың арасында Барақ төре Солтабайұлының есімі ерекше аталады.[2,159 бет]
Сондай-ақ, Аягөз - атақты Ф.М.Достоевский, И.П.Семенов Тянь-Шаньский, Ш.Уәлиханов, А.Янушкевич, А.Гейбович секілді ұлы тұлғалар ат басын тіреген өлке.
Осы тұрғыдан алғанда, поляк революционері А.И.Гейбовичтің бастамасымен 1859 жылы Сергиопольде орыстың ұлы жазушысы Ф.М.Достоевскийге арналған мұражайдың ашылуы - бұл өңір тарихындағы айтулы оқиғалардың бірінен саналады.
Міне, осындай атақ-даңқымен тарихта әйгілі Аягөз өңірінің түлегі Жанұзақ Қасымбаевтың шыққан тегі - Шұбартау өңірін мекендеген Абақ Керей ұрпағы.
Жанұзақ Қасымбаевтың шыққан тегі осы Керей, оның ішінде Абақ Керейден - Жастабан, Бегімбет, Бекназар, Құбайберді, Жаушақар, Шақантай (Еңке), Құлбарақ, Кітат, Собықан, Қасымбай, одан Жанұзақ тарайды.
Әкесі Собыханов Қасымбай, стахановшыл, елді азық-түлікпен қамтамасыз етудегі ерен еңбегі үшін 1941 жылы КСРО ет және сүт министрлігінің құрмет грамотасымен марапатталған. 1942 жылы майданда қаза тапты. Анасы Собыханова (Рашаева) Қайшағай өмірінің басты кезеңінде қара жұмыста еңбек етіп, зейнеткер қалпында 1977 жылы дүние салды.
Қаршадайынан өмір тауқыметін басынан кешірген Ж. Қасымбаев бес жасынан еңбекке баулынып, анасымен бірге өмір мектебіне төселді.
1949-1959 жж. ол Баршатастағы С.М.Киров атындағы орта мектепте білім алды. 1928 жылы ашылған мектепте кейіннен Қазақстан Республикасының ғылымы мен мәдениетіне сүбелі үлес қосқан бірқатар абзал жандар оқыды: О.Хаймолдин, Б.Жылысбаев, Е.Рахмадиев, Т.Шойынбаев, М.Рашев, М.Мағауин, Х.Әдібаев, Н.Рымғалиев, К.Ыбраев, К.Ахманбаев, Т.Тілеуханов, т.б.
Соғыстан кейінгі жылдарда алшақ қазақ өңірлері енді ғана жоғары оқу орнын тамамдаған оқытушылармен қамтамасыз етіле бастағанда, осы бір шалғайдағы оқу орны барлық дерлік пәндерден жоғары педагогикалық, тіпті университеттік білімі бар мұғалімдермен толықтырылған еді. Болашақ тарихшының білім деңгейіне де осы жағдайдың тікелей әсер еткені айғақ.
1959 жылы Ж.Қасымбаев Алматыдағы П.И.Чайковский атындағы музыкалық училищесінің Баян бөлімінде өнер саласында білім алды. 1959-1960 жж. талантты жастың С.М.Киров атындағы университеттің тарих факультетінде тыңғылықты білімге тартылуы, оның келешектегі ғылыми-педагогикалық деңгейінің жетіле түсуін мейлінше нығайтты. [3]
1965 жылы ол кезде С.М.Киров есімімен аталған қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің тарих факультетінің толық курсын тарих мамандығы бойынша жақсы және үздік бағалармен бітіріп шықты. Мемлекеттік емтихан комиссияның 1965 жылғы 25 маусымдағы қарары бойынша Ж.Қасымбаевқа - тарих және қоғамтану мұғалімі деген біліктілік берілді.
Ж.Қасымбаевқа университет дипломының қосымшасы ретінде берілген сынақ ведомостінің көшірмесі дәлел болатындай, ол Қазақ КСР тарихы бойынша мемлекеттік емтиханды өте жақсы деген бағаға тапсырып, Семей қаласының тарихы деген тақырыпта диплом жұмысын да үздік қорғап шықты.
Университет мұрағатында сақталған құжаттардағы тарихи деректерге қарағанда, Ж.Қасымбаев өзінің болашақ ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағыт-бағдарын студент кезінен-ақ айқындап, таңдап алғаны байқалады.[2, 161 бет]
1964 жылдың өзінде ол Семей қаласының тарихы (Негізінің қалануы және Дамуы) атты баяндамамен Самарқанд қаласындағы Бүкілодақтық университетаралық студенттік конференцияға қатысқан болатын.[4, 6 бет]
Қазақтың С.М.Киров атындағы мемлекеттік университеті тарих факультетінің деканы, доцент С.М.Кенжебековтың 1965 жылғы 21 қаңтарда Қазақ Мемлекеттік архивіне жолдаған сұраныс хаты, сондай-ақ, архив басшылығының тиісті құжаттармен жұмыс істеуге рұқсат беруі негізінде аталған университеттің 5-курс студенті Ж.Қасымбаев Семей қаласының төңкеріске дейінгі тарихы атты тақырыптағы диплом жұмысын жазып шықты.
Ж.Қасымбаев бүгінгі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің тарих факультетінің студенті болып білім алып жүрген кезінде-ақ Е.Бекмаханов, М.Ахынжанов, С.Кенжебаев, Г.И.Семенюк, М.Даришев, Ә.С.Такенов, С.К.Жақыпбеков, Т.Ә.Найзағарин және басқа тамаша педагогтардың лекцияларын тыңдап, олардан тарихи білім нәрімен сусындады.
Бекмаханов ісі деп аталатын қолдан жасалған процесс салдары мен КОКП-ның идеологиялық тұрғыдан қатаң қысым жасауына қарамастан, жоғарыда есімдері аталған және басқа да ғалымдар өз шәкірттерімен ол кезде мүлде тиым салынған ғылыми тақырыптар мен мәселелер жөнінде пікірталас жүргізуден тайсалмады. Көрнекті ғалым-тарихшылардың зерттеулері төңірегінде қалыптасқан ауыр ахуал белең алып тұрса да, сол кезеңдегі студент Ж.Қасымбаев және оның замандас жолдастары, болашақ жас тарихшалыр, ұлт тарихындағы ақтаңдақ кезеңдер - хандық билік құрылымын қалпына келтіру жолында жүргізілген ұлт-азаттық қозғалыс, отарлау дәуіріндегі аса күрделі әлеуметтік - саяси өзгерістер, хандық мемлекет тұсындағы халықаралық қарам-қатынастардың тарихындағы қарама-қайшылыққа толы ерекшеліктер туралы аға буын өкілдерінің сұхбаттарын барынша құмарта тыңдады.
Ұлт тарихындағы жабық мәселелердің сыры мен сипатын ашу міндетін зор сүйіспеншілікпен атқару бақыты шәкірттерінің үлесіне бұйыратыны жайындағы ұстаздарының артқан сенімдері Ж.Қасымбаев сияқта жастарды қанаттандырып, шабыттандырды.
Студент Ж.Қасыбаевты, әсіресе, Жәнібек, Керей, Қасым, Тәуекел, Тәуке, Жәңгір, Әбілқайыр, Абылай және басқа да хандарымыздың өмірі мен қызметтері ерекше қызықтыра түсті. Сол жылдары зиялы қауым өкілдері тарапынан Абылай хан есімі белгілі бір дәрежеде алаңдаушылықпен ауызға алынған болса, ал оның немересі Кенесарының аты-жөні барынша аса сақтықпен, тіпті қорқынышпен аталатын еді.
Ж.Қасымбаев университеттің тарих факультетінің екінші курсында оқып жүрген кезінде Е.Бекмахановтың XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың алғашқы кезеңіндегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік категориялар атты мәселе бойынша арнайы курс дәрістерін тыңдады. Алайда, көрнекті ғалым салдарынан 1837-1847 жылдардағы көтеріліс және ондағы Кенесары ханның атқарған қызметі туралы қандай да бір пікірлері мен тұжырымдарын ортаға салудан сақтана отырып, тартыншақтайтынын байқау қиын емес еді.
Арада едәуір уақыт өткенде студент Ж.Қасымбаевтың өз ұстазы, тарих ғылымдарының кандидаты Г.И.Семенюкпен болған ашық-жарқын әңгімесі кезінде жоғарыда айтылған мәселенің түйткілді тұстарының құпиясына көз жеткізгендей болды. XX ғасырдың 60-жылдарының өзінде қазақ даласындағы құлдық проблемалары жайында көптеген тамаша зерттеулер жүргізіп, жариялаған Г.И.Семенюк ерекше дарын мен қабілет иесі, терең ойшыл ғалым ретінде Ж.Қасымбаевтың тарихшы-зерттеуші болып қалыптасуына үлкен ықпал етті.
Тағдырдың жазуымен Георгий Иванович менің ғылыми жетекшім болды және кейінгі көптеген жылдар бойы маған ақыл-кеңестерін беріп отырды. Тағдыр мені осынау тамаша педагогпен, университеттің үздік лекторымен, тілге бай, шешендік өнері мол адаммен байланыстырды, студент-тарихшылардың көптеген, тіпті көп ұрпағы оған әдеттегі сыйластық пен аға ұрпақ өкілі ретіндегі құрмет шегінен асып түсетін ерекше бір ілтипатпен қараушы еді, - деп жазды Ж.Қасымбаев өзіне студент кезінде дәріс оқыған тарихшы-ғалым Г.И.Семенюк жайында.
1971 жылы Г.И.Семенюк Калинин (Тверь) қаласына қоныс аударады. Ж. Қасымбаевтың өз ұстазымен бұрынғыдай жиі кездесіп тұруға мүмкіндігі азаяды. Дегенмен Мәскеу қаласына барған жеке ғылыми іссапарының бірінде Г.И.Семенюкпен жүздесу кезінде ол Ж.Қасымбаевтың докторлық диссертация қорғап болған соң оның ғылыми қызығушылығын тудырып жүрген тақырыптарына елеулі түрде өзгерістер енгізуі керектігін: жалпы тарихи үрдістермен байланыстыра отырып, қазақ хандарының өмірі мен қызметін анағұрлым тереңірек зерттеуі қажеттігін ескертеді. Сіздердің Абылайды да, Кенесарыны да және Әбілқайырды да мұлде басқаша қабылдайтын уақыт әлі келеді, - дейді ұстаз Г.И.Семенюк кешегі студент Ж.Қасымбаевқа.
Ж.Қасымбаев еңбек жолын 1965 жылы Талғар қаласындағы Пушкин атындағы мектепте пән мұғалімі болып бастап, екі жыл мектеп оқушыларына тарих пәнінен сабақ берді.[2, 161-162 бб.]
1967 жылдан бастап Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогика институты жалпы тарих кафедрасы жанындағы тарих факультетінің қазақ бөлімі бойынша тарих үйірмесіне жетекшілік етіп, шәкірттеріне ғылыми бағыт-бағдар берді. 1968 жылдан бастап тарих факультеті бюросының, институт жергілікті комитетінің мүшесі болып сайланды. Тарих ғылымы бойынша аспиранттар мен ізденушілердің ғылыми мақалалары жинағының редакциялық алқа мүшесі болды. Тіпті, факультеттің Тарихшы қабырға газетіне де редакторлық жасап, көркемөнерпаздар үйірмесінің жұмысына да белсене қатысты.[5, 68 бет]
1968 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің сырттай түрде аспирантураға түсті. [4, 6 бет]
Жоғарыда айтылғандай, Ж.Қасымбаевтың тек ғылыми ғана емес, сонымен қатар өмірлік жолына да ұстаздық жол сілтеген абзал жанды педагогтардың бірі Г.И.Семенюк болатын.
Тәжірибелі падагог және білікті ғалым Г.И.Семенюктің ғылыми жетекшілігімен 1970 жылы Ж.Қасымбаевтың Семей қаласының тарихы (1718-1917 жж.) атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғауы, біріншіден, көрнекті тарихшы Г.И.Семенюктің ұстаздық орны ерекше болғанын, оның жас тарихшы шәкіртін адамгершілік қасиеттерге баулып, кәсіби тарихшы болып қалыптасуына ерекше еңбек сіңіргенін дәлелдесе, екіншіден, сол кездегі жас ғалым Ж.Қасымбаевтың қабілеті мен қарымы, дарыны мен мүмкіндігі мол екенін дәлелдеді.
Мұны 1970 жылғы 13 сәуірде Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогика институтының КСРО тарихы кафедрасының Ж.Қасымбаевтың Төңкеріске дейінгі Семей қаласының пайда болу және даму тарихы (1718-1917 жж.) атты кандидаттық диссертациясының қолжазбасын талқылауға арналған арнайы мәжілісінің №8 хаттамасынан да байқауға болады. Бұл мәжіліске кафедра меңгерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент А.И.Кузнецов, тарих ғылымдарының кандидаттары, доценттер Х.М.Әділгереев, Т.Ж.Шойынбаев, Т.А.Көшкінбаев, О.С.Сексенбаев, А.П.Чижов және т.б. ғалымдар мен оқытушылар қатысып, өз пікірлерін оратға салды. Олар Ж.Қасымбаевтың кандидаттық диссертациясының дерекнамалық базасы өте бай екенін, автор өзінің Қазақстанның 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі тарихы бойынша библиографиялық материалдарды өте жақсы білетінін көрсете алғанын атап көрсете отырып, жұмысты қорғауға ұсынды.[2, 163 бет]
1973 жылдан бастап Қазақ КСР Халық ағарту министрлігінің жоғары оқу орындары аралық тақырыптық ғылыми еңбектер жинағының бас редакторы ретінде профессор-оқытушылар мақалаларының 16 тақырыптық жинағы мен монографияларын шығаруға атсалысты.
1981 жылы жарияланған Қазақстанның Ресейге қосылуының 250 жылдығына байланысты ғылыми-танымдық мақалалар топтамасы үшін Қазақстан ЛКЖКО Орталық Комитетінің органы Білім және еңбек журналы тағайындаған Біздің халқымыздың күші мен қуаты - Ресеймен бірлікте атты республикалық конкурстың жеңімпазы және аталған журналдың лауреаты атанып, арнайы дипломмен марапатталды.[5, 68 бет]
Кандидаттық диссертациясын табысты қорғаған кезден бастап Ж.Қасымбаевтың ғылыми шығармашылық ізденістерінің басты бағыттары қалыптасты. Тарихшының Мәскеу, Санкт-Петербург, Омбы, Томск, Барнаул, Новосібір, Орынбор, Астрахань, Элиста, Ташкент және т.б. қалалардың бай архивтік қорларынан жинастырылған сұрыпталған құнды құжаттар негізінде 1983 жылы Шығыс Қазақстан қалаларының қазақ ауылымен, орыс шаруа мекендерімен және іргелес мемлекеттермен қарым-қатынастардың орталықтары ретінде дамуы (XVIII ғасырдың 20-шы жылдары - 1917 жыл) деген тақырыпта қорғалған докторлық диссертациясы, шын мәнінде, тарих ғылымындағы үлкен жаңалық ретінде бағаланды.Осы және кейінірек жарияланған басқа да зерттеулерінде тарихшы Ж.Қасымбаев тұңғыш рет кейінгі феодалдық қоғамның ыдырай бастауы және капиталистік қоғамдық үрдістердің, сондай-ақ патшалық Ресей мемлекеті тарапынан отарланған кең байтақ қазақ даласында орын тебе бастаған жаңа құбылыстардың өзіндік ерекшеліктері жайындағы жаңа іргелі теориялық тұжырымдамалары мен қағидаларын тұңғыш рет негіздеп, дәлелдеп берді.
Оның докторлық диссертациясының азаматтық тарих ғылымы саласындағы қомақты үлес екендігін КСРО Ғылым Академиясының Тарих институтының КСРО халықтарының тарихы бөлімінің арнайы отырысында Н.Бекмаханова, К.Юсупов, Ш.Мухамедяров, Түркімен Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті С.Г.Агаджанов т.б. басып айтқан.
Осы жұмыстың ресми сарапшылары КСРО Мемлекеттік және Лениндік сыйлықтарының иегері В.Я.Янин, белгілі ғалымдар Х.Арғынбаев, Н.В.Алексеенко, зерттеуге пікір жазған академик Ю.С.Кукушкин, Қырғыз Академиясының мүше-корреспондент Б.Сүлейменов, т.б. диссертацияда шешілген проблемалардың тың сарынын еркеше атаған. Осы проблеманың төңірегінде Ж.Қасымбаев көп кешікпей бірнеше қомақты зерттеулер жариялады.[6, 251-252 бб.]
Аталған ғылыми мәселелерге байланысты Ж.Қасымбаев көп кешіктірмей, көптеген қомақты зерттеу еңбектерін жариялады. Мысалы, ғалымның Под надежную защиту России (Алматы, 1986), Города Восточного Казахстана в 1861-1917 годах (Социально-экономический аспект) (Алматы, 1990) атты монографияларына КСРО аумағында және шетелдерде жарық көретін ғылыми және мерзімді басылымдарда жоғары баға берілді. Атап айтқанда, Вопросы истории, Военно-исторический журнал, Наука в Сибири, Исвестия АН Казахской ССР (Серия общественных наук), Южный Урал(Орынбор) және т.б. журналдарда жарияланған мақалаларда тарихшының жарық көрген зерттеулеріндегі тұжырымдардың іргелі жаңашылдығына ерекше мән берілді.[2, 164 бет]
КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Жоғары аттестациялық комиссиясының 1983 жылғы 30-желтоқсандағы шешімімен (№51 хаттама) Ж.Қасымбаевқа тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесі берілді.
КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Жоғары аттестациялық комиссиясының 1984 жылғы 10-тамыздағы шешімімен (№ 31пк5 хаттама) Ж.Қасымбаевқа Қазақ КСР тарихы және тарихты оқыту әдістемесі кафедрасы бойынша профессор ғылыми атағы берілді.
1985 жылғы 12 желтоқсанда Ж.Қасымбаев Қазақ КСР Оқу министрлігінің Қазақ КСР Халық ағарту ісінің озық қызметкері төсбелгісімен марапатталды.[7, 194 бет]
XX ғасырдың 80-ші жылдарының екінші жартысы - ғалымның зерттеушілік кезеңіндегі басты кезең. КОКП-ның идеологиялық күйреуі, қауымның шынайы дербестікке ұмтылуы отан тарихының жаңа кезеңінде алғышарт қалыптастырды.
Академиялық жүйеде қызметте болмаған, Ж.Қасымбаев ізденуші талабы мен зерттеушілік талғамын шыңдауы барысында ғылыми жұмысын оқу-педагогикалық жүйемен ұштастыра білді.
Көптеген ұлтжанды ел азаматтары қатарында Ж.Қасымбаев та 1986 жыл қасіретін басынан өткізді. Қазақ жерінің Ресейге қосылу хақында ұлтшылдық сарынның ықпалында қалған деген жалған айып тағылған ғалым-педагог құдыретті мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің тырнағынан азар дегенде арылды. Партия жиналысында жеке мәселесі қаралған ғалымды жергілікті баспасөз де біраз төмпештеп бақты. Соңғы жылдарда сол мезетте қуғынға түскен ғалымдар хақында, соның ішінде Ж.Қасымбаев туралы да жазылғанына көпшілік куә. Сол желтоқсан қасіретінде табандылығын айқындаған автордың бұдан кейінгі зерттеулерінің оның жылтыраған әсем сөзден аулақ, елдің бұрынғысы мен болашағын ұштастыратын проблемаларға арнауы кездейсоқ емес. Уфада, Екатеринбургте, Бішкекте, Ташкентте, Новосибирскіде, Омбыда, Томскіде, Орынборда, бірнеше мәрте Москвада жарияланған еңбектері өткен заманда, яғни, Кеңес өкіметі кезінде көмескі ғана көтерілген даулы оқиғаларды жаңғыртуы автордың табандылығының көрінісі. Қазақ жерінің Ресей империясы құрамына қосылуының саяси астарларын айқындаған ғалымның пікірлері осы күндері қоғам негіз ретінде қабылдаған баға.[8, 136 бет]
1986-1991 жылдары КСРО Ғылым академиясының проблемалық кеңесінің тарих саласы бойынша мүшесі болған ол көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарын сараптаудан өткізді.[5, 71 бет]
1990 жылғы желтоқсанның 13-індегі Қазақ КСР Президентінің Жарлығы бойынша Ж.Қасымбаевқа Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген халыққа білім беру қызметкері құрметті атағы берілді.
Ж.Қасымбаев еліміз тәуелсіздік алған соң төл тарихымыздың ақтаңдақ тұстарындағы күрделі тақырыптарға батыл барып, айтулы хандар мен сұлтандардың, әйгілі батырлар мен билердің өмірін заман талабына сай жаңаша жазуға білек сыбана кірісті.[2, 164 бет]
Кемеліне келген ғалым-педагогтің табыстарына ТМД елдерінің және алшақ жатқан шет елдердің тарихшылары да қанық. Оның басшылығымен, тіпті тікелей қатысуымен жоғары және орта мектепке арналған тұңғыш типтік бағдарламалар, тақырыптық карталар, оқу құралдары жастардың отан тарихынан білімін жетілдіруде қаншалықты мәні бар екендігін қалай атап өтпеске. Белгілі ғалым, қоғам және мемлекет қайраткері Өзбекәлі Жәнібековтың тікелей тапсырмасымен ұйымдастырылған 1988 жылғы оқулықтар дайындау конкурсында тұңғыш жүлденің иегері Ж.Қасымбаевтың 9 сыныпқа арналған алғашқы оқулығы 1990 жылы жарық көрсе, 2002 жылдың өзінде ол басылым 6 рет қазақ, 5 рет орыс, 3 рет ұйғыр тілдерінде жарық көріп, оқулықтардың жалпы данасы 1 миллион 200 мың данадан асып түсті.
Сол 80-ші жылдардың соңы 90-шы жылдардың басында өткен ғылыми таластар объективті түрде зерттеушілерден тың деректер негізінде тыңғылықты дәлелденген, түбірлі зерттеушілерді талап еткені белгілі. Тағы да архив қорларында ізденіс жалғастырылды. 1993 жылы жаңа құжаттарға негізделген Кенесары хан хақындағы 30000 данамен баспадан шыққан зерттеуінен кейінгі екінші кітап. Қай жағынан қарастырса да Ж.Қасымбаевтың 90-жылдары жарық көрген монографиялары оқырмандардың ойынан шықты, ұлттық санаға жаңаша дем беруге бір үлес еді.[4, 18-19 бб.]
Жанұзақ Қасымбайұлы 1993 жылы Қазақ тарихы журналы ашылғанда осы басылымның жанашыр ақылшысы, белсенді авторына айналды. Отан тарихының журнал көтерген сан қилы өзекті мәселелеріне белсене араласып, күрмеуі қиын тақырыптарға қалам тартты. Ол редакцияның арнайы тапсырмасымен қазақ мемлекетінің қалыптасу тарихына, жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытуға арналған және Қазақ тарихын бұрмалаған сыңар езулерге тойтарыс берген мақалалар жазып, журнал мазмұнының байи түсуіне атсалысты.
Қырғыстан Тарихшылар Одағының 1995 жылғы 4-қарашада өткізілген жалпы жиналысының шешімімен Ж.Қасымбаев Қырғыстан Тарихшылар Одағының құрметті мүшелігіне сайланды.[7, 194 бет]
1995 жарияланған Құнанбай қажыға, атақты аға сұлтанға арналған тұңғыш, тарихи монографиясы Абайтануға қосылған елеулі үлес екендігін сарапшылар бірауыздан баспа бетінде атап өткендігін де естен шығармаған жөн. Ал 1995 жылы Атамұра корпорациясы 30000 данамен Ақмоланың тарихына арналған ғалымның зерттеуін жариялады. Ол кезде жаңа астананы Алматыдан басқа қалаға көшіруге тіпті шешім де қабылданбаған болатын.
Көп жылдар бойы қоғамдық ой-пікірді өзіне тартқан тақырып - Ұлы Жібек жолы. Қазақ даласының осы тұста дәнекерлік орны айқындалса да, кейінгі тағдыры күңгірт еді. Талантты ғалым бұл халықаралық мәні өте зор мәселеге де өзінің ауыз толтыра айтатын үлесін қосты. 1996 жылы Өлке баспасы жарияланған Казахстан-Китай. Караванная торговля в ХІХ - начале ХХ вв. атты ірі монографиясы соған дәлел. Көптеген архив құжаттарына негізделген аталмыш зерттеу оқырмандардың көңілінен шықты. Жень Минь Жибао өзінің Орталық Азия бойынша шеф корреспонденті Инь Шигуанның ғалыммен сұхбатын оқырмандарына ұсынды(09.ХІІ.1996). Монографияның терең мазмұны, бай деректік негізі Мюнхенде шығатын Orient журналының сарапшысының пікірінде де баса айтылды.[4, 18 бет]
1995-1997 жылдары Гарвард университетінің жанындағы Орталық Ж.Қасымбаевтың еңбектерін Орталық Азия аймағын зерттеуші көрнекті, ірі ғалымдардың библиографиялық жинағына енгізді.
Ж.Қасымбаев тарих ғылымдарының өзекті мәселелері бойынша Минск, Мәскеу, Тверь, Самарқан, Махачкала, Нальчик, Душанбе, Орынбор, Тбилиси, Рига, Ташкент, Бішкек, Уфа, Омбы, Екатеринбург, Архангельск, Дамаск, Стамбул, Анкара, Пекин, Каир, Бонн және әлемнің өзге де қалаларында өткізілген көптеген халықаралық ғылыми конференцияларға қатысып, терең ғылыми тұжырымдамаларымен танылды. Сондай-ақ ғалым 1991-1992 жылдары Қазақстан Республикасы Жоғары Аттестациялық Комиссиясы сараптау комиссиясының мүшесі, 1989-1992 жылдары қазіргі Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университеті жанындағы арнайы мамандандырылған Диссертациялық Кеңес төрағасының орынбасары, 1992 жылдан өмірінің соңына дейін осы Кеңестің төрағасы, 1992-1996 жылдары Қырғыстан Республикасы Жоғары Аттестациялық Кеңесі сараптау комиссиясының мүшесі, 1994 жылдан бастап ҚР Мәдениет, баспасөз және қоғамдық келісім министрлігінің жанындағы оқу-педагогикалық басылымдар шығару жөніндегі сараптау комиссиясының төрағасы, бірқатар ғылыми және мерзімді басылымдардың редакциялық алқа мүшесі, 1996-2000 жылдары ҚР Білім және ғылым министрлігі жанындағы Оқу-әдістемелік кеңестің қоғамдық ғылымдар саласы бойынша төрағасы болып көптеген қоғамдық жұмыстар атқарды.[9, 15 бет]
1996 жылы 5-наурызда Ж.Қасымбаев Қазақстан Республикасы Гуманитарлық ғылымдар академиясының толық мүшесі (академигі) болып сайланды.[5, 71 бет]
Ж.Қасымбаев Егемен Қазақстан газетінің 1998 жылғы 30 қаңтардағы №20 нөмірінде жарық көрген Жақыптануға қосылған сүбелі еңбек атты рецензиясында белгілі ғалым М.Құл-Мұхаммедтің 1996 жылы жарық көрген Алаш ардагері Жақып Ақбаев (Алматы:Жеті Жарғы,1996) атты зерттеу еңбегіне талдау жасайды.
Зерттеу авторының Ж.Ақбаевтың заңгерлік қызметінің қазақ өміріндегі сол кездегі құқықтық проблемаларымен біртұтас және сонымен бірге кейіпкерінің даралық сипаттарын ұштастыра талдай білуін Ж.Қасымбаев еңбектің басты құндылықтарының бірі деп біледі.
Автор еңбегінің соңындаЖ.Ақбаевтың қысқаша өмірбаяны мен оның басты-басты ғылыми еңбектерін, хаттарын дұрыс кіргізгенін, бұл алаш ардагерінің бейнесін аша түсетінін айта келіп, Ж.Қасымбаев еңбектің жақыптануға қосылған сүбелі үлес екендігі сөзсіз деген түйін жасайды.[5, 69-70 бб.]
Ж.Қасымбаевтың соңғы кездегі ғылыми ізденістері есімдері империялық қыспақ заманында көлеңкеге ығыстырылған, қызметтері алаланып, көмескі сипатталған хандар мен белді шыңғыс тұқымдарының, батырлар мен белді көшпенді қауым өкілдеріне арналды. 1999 жылы 1-ші том: Ералы (1792-1794), Есім (1794-1797), Барақ сұлтан, Абылайдың үш жүзге ортақ хандығы, Әбілқайырдың өмірінің ақырғы жылдарына арналды; 2-ші том: Айшуақ хан (1719-1810). А,2001. Жалпы көлемі 80баспа табақтан асатын төрт томдық, Отан тарихындағы бұл жүйелі зерттеу тарих ғылымындағы айқын құбылыс.
Ж.Қасымбаев тарих ғылымында тұңғыш рет Ресей империясында генерал шеніне жеткен алғашқы қазақтар туралы да бірінші монография жариялады. Тағы да билеуші-сұлтан Баймұхамед Айшуақовқа арналған бұл зерттеу тың, сирек кездесетін архив құжаттарына негізделген. Талантты ғалым Қазақстан тарихының 5-томдығының ХVIII-XX ғғ. басындағы оқиғаларға арналған үшінші томына белсене қатысып, оның төртінші бөлігінен астамын өзі жазды.[4, 18-19 бб.]
Көптеген ғылыми-ұйымдастырушылық және қоғамдық жұмыстарды атқара жүріп, ғалым өзінің басты мақсаты - ғалым ретіндегі зерттеушілік қызметін бір сәт те ұмытқан жоқ. Мәселен, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті гуманитарлық факультеттері Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарып жүрген профессор Ж.Қасымбаев өзінің 1999 жылғы 25 наурыз және 3 сәуір аралығында Мәскеу қаласына барған іссапары жайындағы есебінде былай дейді:
Бұл іссапардың мақсаты - XVIII ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандарының өмірі мен қызметі, олардың айналасы деген жалпы тақырып бойынша құжаттарды іздеп табу, зерттеу, мүмкіндігіне қарай, олардың ксерокөшірмелерін алу болатын.
Негізінде, аталған мәселе кейінгі феодалдық дәуірдегі Қазақстан мемлекеттік қайраткерлерінің көптомдық тарихының бір бөлігі болып табылады. Негізгі жұмыс Мәскеу қаласының екі архивінде және Ресейдің ежелгі құжаттар архивінде жүргізілді.
Мынадай құжаттық мәліметтер зерттелді, көп жағдайда қолмен көшіріп алынды: Ресей Сыртқы істер минстрлігі жанындағы Ресей империясының сыртқы саясаты архивіндегі - 122-Қырғыз-қайсақ істері, 119-Қалмақ істері, 113-Жоңғар істері; Ресейдің ежелгі құжаттар архивіндегі - 1100- Орынбор губернаторы И.Рейнсдорф кеңсесінің, 1274-Мятлевтер, Паниндер қорлары.
Жоғарыда аталған қорлардан алынған мәліметтер қазақ хандықтары қайраткерлері тарихы үш томдығының екінші томында пайдаланылатын болады.
Бұлардан басқа жұмыс В.И.Ленин атындағы кітапханада жалғасты, онда сирек басылымдар материалдарының ксерокөшірмелері жасалды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1999 жылғы желтоқсанның 14-індегі Жарлығы бойынша Ж.Қасымбаев Парасат орденімен марапатталды.[5, 72 бет]
2000 жылы жалпы білім беретін 12 сыныптық жүйенің 8 сыныпқа арналған байқау оқулығы да жарық көріп, сынақ тәжірибесінен өткен болатын. Мұның барлығы өмір жолын мектеп табалдырығынан бастаған педагогтың 40 жылға жуық еңбегінің нәтижесі десек, қателеспейміз.[10, 19 бет]
2003 жылғы 8-қазанда білім беру саласындағы ерекше еңбегі үшін Ж.Қасымбаев Қазақстан Республикасының білім беру ісінің құрметті қызметкері белгісімен марапатталды. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Құрмет грамоталарын алды.
Ең бастысы, атақты орыс тарихшысы В.О.Ключевскийдің Өмірдің басты фактісі - кітаптар, түйіні бар оқиға-ойлар деп айтқандай, Ж.Қасымбаев өзінің замандас, әріптестерінің:
Еңбектері мен терең тұжырымды ой қозғау - Ж.Қасымбаев өмірінің бір түйіні. Ол Отан тарихының бір күрделі кезеңіне еңбек етуші, ізденіс үстіндегі зерттеуші. Кең арналы талмайтын ғалым, тамаша публицист, ұлағатты ұстаз, кең арналы ұлтының перзенті. Ол - өз еңбегінің қызығын көрген, болашағы айқын тарихшы,- деген ыстық лебізіне ие болды.[5, 72 бет]
Ол - Геродоттың тарих жөніндегі пікірін берік ұстанған, тарихи шындықтың бәрібір жеңетініне күмән келтірмеген, соған үздіксіз ұмтылған, шын мәнінде үлкен зерттеуші, талантты тарихшы. Олай дейтініміз, ол өзінің бүкіл рухани ізденістерін, саналы ғұмырын тарихқа қызмет етуге арнап, оның боьшевиктік партияның өзінен бұрын өмірге келген, идеологияландыруға көне бермейтін тұстарының қыр-сырын мүмкіндігінше шынайы ашумен белсенді айналысып, амалсыз сарай ғылымына айналған тарих ғылымының кеңес дәуірінде де нақты деректермен сөйлейтін ғылым болуына өзіндік үлес қосқан болатын.[11, 4 бет]
Ж.Қасымбаев өзінің профессор ретінде студент-жастарға дәріс оқығанын үлкен мақтаныш тұтты, әрі бұл міндетін үнемі үлкен жауапкершілікпен атқарды. Оның: Шығармашылық жұмысқа уақытты қинала табуға тура келеді, жыл сайын мың сағат жүктемемен дәріс беру - өте үлкен салмақ түсіреді, оның үстіне ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүруге үйренбегенмін, шәкірттерге сабақ беру ісін, педагогиканы өзімнің ең бірінші міндетім деп санаймын, - деген пікірінен ғалымның педагогикалық-оқытушылық қызметке барынша адал болғанын айғақтайтын мәліметтер аламыз.
Көрнекті тарихшы 34 тарих ғылымдарының кандидатын және 3 тарих ғылымдарының докторын тәрбиелеп, даярлап шығарды.
Ғалымның 600-ден астам баспа еңбектері Қазақстанның, Ресейдің, Башқұртстанның, Өзбекстанның, Қырғызстанның, Қытай Халық Республикасының, Түркияның және басқа да елдердің баспаларында жарық көріп, басылып шықты.
Жанұзақ Қасымбаевтың ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі бағыттары мыналар болатын: Қазақстан қалаларының тарихы, өлкенің патшалық Ресейге қосылу тарихы, XVIII ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі халықтың ұлт-азаттық қозғалыстары, XVIII ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның Орталық Азия мемлекеттерімен арадағы халықаралық саяси және сауда қарым-қатынастары, XVIII ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы көшпелі және отырықшы халықтардың өзара байланыстары мен қазақ хандарының қызметтері.
Кеңес дәуірі тұсындағы, яғни өткен ғасырдың 80-90 жылдарындағы отандық тарихнамада 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі орыс тарихнамасындағы Қазақстанның зерттелуі мәселесін зерттеу жұмыстары оның алдындағы 50-70 жылдармен салыстырып қарағанда, анағұрлым белсенді жүргізілді. Осы мәселенің кейбір қырлары 50-70 жылдары жан-жақты қарастырылып, ғылыми сарапқа салынуына алғаш рет жол салушы ғалымдардың көш басында Ж.Қасымбаев та тұрды. Онымен бірге Д.Дулатова, В.Галиев, Ж.Махашев, И.Ерофеева, В.Толочко және т.б. зерттеушілер өздерінің осы саладағы ғылыми ізденістерін одан әрі жалғастыра түсті. Осылайша орыс тарихнамасының XVIII-XIX ғасырлардағы Қазақстан тарихына қатысты әлі де сөз болмаған жайларын зерттеу ісі жандана жүргізілді.
Ж.Қасымбаев мұнымен ғана шектелмей, XVIII ғасырдағы және ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы орыс тарихнамасында Қазақстанның орыс тарихнамасында Қазақстанның Ресеймен сауда-саттық орталығы ретінде Орынбордың дамуы туралы 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеулерге ерекше назар аударды. Ресей университеттері мен ғылыми қоғамдарының және елдің өз ішіндегі түрлі аймақтардағы, мысалы, Шығыс Қазақстан қалаларындағы ғылыми және ағарту мекемелерінің XIX ғасырда Қазақстанның мәдени дамуындағы маңызын ғылыми сарапқа салды.
1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі орыс тарихнамасындағы Ішкі Орданың сипатталуы да Ж.Қасымбаевтың зерттеу тақырыптарының бірі болды.
Кейінгі жылдары қоғамда отандық тарихқа деген қызығушылық бірден арта түсуіне, оның жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру ісіндегі пайдалы жақтары мен кейбір көлеңкелі тұстары да бар екені тарихшы Ж.Қасымбаевты немқұрайлы қалдыра алмады. Бұл түсінікті де, өткеге оралу, оны шынайы түрде ой сарабына салу өткен күндер мен бүгінгі күннің өзара байланысы мен қарым-қатынасын түсінуге, болашқтың бейнесін айқындауға мүмкіндік береді. Осындай ой сараптауға тарих ғылымы көмектесе ме немесе тоталитаризмнің біржақты идеологиясына негізделеген ғылымды алмастырғанымызбен өз еліміздің өткен дәуірінің нақты және жалпы көрінісін бұрмалаусыз және субьективизм әсерінсіз қалпына келтіру сол күйінше мүмкіндігіміз болмай қала ма? Сондай-ақ туған тарихымыздың тәрбиелік күш-қуатын толық деңгейде пайдалануға, оны отансүйгіштік сезімнің бүршіктері бой көтеретін құнарлы топыраққа айналдыруға мүмкіндігіміз бар ма? Осындай сауалдарға Ж.Қасымбаев үнемі жауап іздеумен болды.[7, 194-195 бб.]
Көрнекті ғалым өмірінің соңғы күндеріне дейін ғылыми-ұйымдастырушылық және қоғамдық жұмытардан қол үзбеді деуге толық негіз бар. 2004 жылы 29 қаңтарда Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің ғылыми жұмы жөніндегі проректоры, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор В.Н.Косов Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатының директоры Б.Т.Жанаевтың атына № 01-1311-102 хат жолдайды. Бұл хатта XVIII ғасыр және ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-саяси дамуының өзекті мәселелері деген тақырыпта зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін аталған жоғары оқу орнының Гуманитарлық факультеттердегі Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарынң докторы, профессор Ж.Қасыбавқа мұрағат қорларымен танысуға рұқсат ету сұралған. 2004 жылғы 2 ақпанда осы хаттың негізінде ғалым Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты басшылығының келісімі бойынша осы мұрағаттағы № 374 қордың № 3104, № 2250, № 115 қордың № 74-ші істерімен танысып шығады.
Ал арада жиырма күннен сәл-ақ уақыт өткенде, 2004 жылдың 26-шы ақпанында профессор Жанұзақ Қасымбаев жүрек талмасының салдарынан қайтыс болды. Ғалым ғылыми-зерттеу жұмысымен өмірінің соңғы күніне дейін айналысып, көзі тірісінде Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатынан алған материалдары ол дүниеден өткеннен кейін, 2004 жылдың 3-ші наурызында ғана қайтарылған.
Ж.Қасымбаевтың көрнекті тарихшы-ғалым болып қалыптасуына оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz