Түйе етін өндіру технологиясы, химиялық құрамы және сараптау нәтижелері
Ф.7.04 – 08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Кабиев Бекжан Құдайбердіұлы
Түйе етін өндіру технологиясы, химиялық құрамы және сараптау нәтижелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В120100 - Ветеринарлық медицина мамандығы
Шымкент, 2017 ж.
Ф.7.04 - 09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.д., профессор
Турумбетов Б.С.
(ғыл.дәрежесі, атағы Т.А.Ә.)
_________________________
____________2017 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Түйе етін өндіру технологиясы, химиялық құрамы және сараптау
нәтижелері
5В120100 - Ветеринарлық медицина мамандығы
Орындаған :
Б.Қ.Кабиев
Ғылыми жетекшісі, а.ш.ғ.д., профессор
Б.С.Турумбетов
Шымкент, 2017 ж.
Ф.7.04- 10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
___________________________________ _______________жоғары мектебі
___________________________________ __________________кафедрасы
Мамандығы__________________________ _________________
(мамандықтың аталуы мен шифрі)
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
____________________
_________2016 ж.
дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА №___
Студент ___________________________________ ___________________
(Т.А.Ә.) (тобының)
Жұмыстың тақырыбы___________________________ ______
Университет бойынша 24.11.2016жылы №7-230с бұйрығымен бекітілген
Жұмыстың орындалу мерзімі____________________________ __
Жұмысты орындауға қатысты сұрақтар тізбесі________________
Аннотация
Түйе етін өндіру технологиясы, химиялық құрамы және сараптау
нәтижелері тақырыбына жазылған дипломдық жұмыс 88 беттен тұрады.
Бұл дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлім, өзіндік зерттеу нысаны мен
әдістері, зерттеу нәтижелері және оны талдау, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, экология бөлімі, экономика бөлімі, бизнес - жоспарлау,
қорытынды және ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және 28 кесте, 7
қосымша суреттер қарастырылған.
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
Қысқартулар мен
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1Түйенің биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.2 Түйе
өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3Түйе етінің
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .16
1.4 Еттің тағамдық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
1.5Адам тағамындағы еттің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.6 Еттің
дәмденуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4
1.7 Түйе етінің амин қышқылдық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .29
1.8 Еттің мал түрлеріне қарай
бөлінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1
1.9 Ет және шұжық өнімдерін өндіру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2 Өзіндік
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1Материалдар және зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
2.1.1 Етті органолептикалық
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..36
2.1.2 Жаңа сойылған түйе етін гистологиялық әдіспен
тексеру ... ... ... ... ... ... .37
2.1.3 Еттің сапасын сезімдік және физико-химиялық көрсеткіштері
бойынша
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.1.4 Етті бактериологиялық
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.41
2.1.5 Түйе етінің коңдылығын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
2.2 Өзіндік зерттеулерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..44
3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..48
4 Қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 59
5
Экономика ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
6 Бизнес
жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .82
Қосымша А Жайылымда жүрген түйелерді
суару ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..84
Қосымша Б Жайылымда жүрген бір өркешті
түйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Қосымша В Түйе
еті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 85
Қосымша С Түйе етінен жасалған
бұқтырма ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...86
Қосымша Д Түйе етінен жасалған
шұжық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...86
Қосымша Е Түйе етінен жасалған
кәуап ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...87
Қосымша З Түйе етінен жасалған
қуырдақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...87
Түйін ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі құжаттарға сілтеме жасалған:
МемСТ 2.104 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МемСТ 2.301 -68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МемСТ 2.601 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МемСТ 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МемСТ 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері.Орындауға
қойылатын жалпы талаптар.
МемСТ 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.
МемСТ 12.1.008-76 Еңбекті қорғаудың стандартты жүйесі. Биологиялық
қауіпсіздігі
МемСТ 2888-68 - Ветеринарлық термометр
МемСТ 16445-78 - Комплементті байланыстыру реакциясына қажетті қан
сарысуы
МемСТ 1770-74 - Мөлшерлі лабораториялық шыны ыдыстар. Цилиндрлер,
мензуркалар, колбалар, пробиркалар
МемСТ 5556-81- Гигроскопиялық медициналық мақта. Техникалық жағдайлар
МемСТ 5962-67 - Этил спирті. Техникалық жағдайлар.
МемСТ 6709-72 - Дистилденген су. Техникалық жағдайлар
МемСТ С 9147-80 - Лабораториялық ыдыстар және қондырғылар. Шынылы,
фарфорлы. Техникалық жағдайлар
МемСТ 20730-75 - Қоректік орта (ветеринарлық мақсаттар үшін). Техникалық
жағдайлар
МемСТ 24861-91 - Бір реттік инъекциялы шприцтер
МемСТ 26678-85 - Тоңазытқыштар және мұздатқыштар. Жалпы техникалық
жағдайлар
МемСТ 28085-89 - Биологиялық препараттар
МемСТ 26670 – 91- Өсіру әдістері
МемСТ 26668 – 95 – Сынама алу
МемСТ 7636 – 85 – Сынама алу әдістері. Сынаманы зерттеуге дайындау
МемСТ 7631–85– Сапаны бағалаудың органолептикалық көрсеткіштері
ГОСТ 7621–85 - Мясо, методы отбора образцов и органолептические методы
определения свежести
Қысқартулар мен белгілер
Дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартулар мен белгілер келтірілген:
мин. – минут
сағ. – сағат
см – сантиметр
мм – миллиметр
нм – нанометр
км – километр
мкм – микрометр
мкл – микролитр
кг – килограмм
г – грамм
мг – миллиграмм
л – литр
мл – миллилитр
ҚР – Қазақстан Республикасы
АШМ – Ауылшаруашылық Министрлігі
°C – градус Цельсия
% - пайыз
КГАТР - кері гемагглютинацияны тежеу реакциясы
ГПК - Гексахлорпараксилол
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста төмендегідей анықтамалар келтірілген:
Дезтосқауыл - ферманың өндірістік аймағына көлік қақпаның аузындағы
дезинфекциялық тосқауыл арқылы өтеді
Дезинфекция – оның баламасы зарарсыздаңдыру яғни, жұқпайтын ету
Дезинсекция – сыртқы ортадағы зиянды жәңдіктерді жою
Дератизация – кемірушілерді (тышқандарды, атжалмандарды) жою
І категория - бұлшық еті жақсы өсіп жетілген, жоны жұмыр, жауырыны мен
саны жақсы толған, арқа шоқтығынан басқа белдеме сүйектері, қабырғасы
білінбейді, жалына қол батпайды.
ІІ категория - бұлшық еті орташа жетілген, жоны жұмырланбаған, жауырыны
мен саны нашар толған, қабырғасы білініп, арқасы мен белдеме сүйектері
шодырайып шығып тұрады, жалы бос болады.
Бірінші санаттағы ет - жоғарғы және орташа семіздікті жылқы еті;
Екінші санаттағы ет - орташа семіздіктен төмен жылқы еті.
І сорттың еті-омыртқа мен артқы сан еті;
ІІ сорттың еті - жауырын мен асық жіліктің еті;
ІІІ сорттың еті - бауыздау омыртқа, алдыңғы және артқы жіліншіктің басы.
Суытылған ет - ұшаларды бөлгеннен кейін сан етінің қалыңдығына 0-ден+4°C
дейін суытылған. Ет беті ылғалды емес, кебу қабатымен жабылған, бұлшық
еттері тығыз;
Мұздатылған ет - сан етінің қалыңдығына (сүйек жағында) -10°C артық емес
температураға дейін мұздатылған.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарықты азық – түлік тағамдарымен толықтыру
республикадағы экономика дамуының ең негізгі бағыттарының бірі болып
табылады және халықты отандық өндірушілер өндіретін жоғары сапалы өніммен
қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызады. Қазақстан Республикасында ет өндіру
саласы дәстүрлі түрде ауыл шаруашылығында үлкен орын алады.
Қазіргі таңда ақуыздық тамақтандыру күрделі мәселелерінің бірі болып отыр.
Еліміздегі халықты өсіп жатқан сұранысына сәйкес азық – түлік тағамымен
қажетті мөлшерде қамтамасыз ету үшін өндіретін өнім шығымын 2,0 – 2,5 % -
ке көбейтіп отыру керек.
Алайда, соңғы жылдардағы мал басының күрт қысқаруы тек шикізат көзінің
төмендеуіне ғана емес, сондай – ақ елдегі ет өндіретін кәсіпорындарының
жалпы күйіне кері әсерін тигізбей қоймады. Нарықтық қатынас жағдайында және
бәсекелестік ортада белгілі бір жоспармен жұмыс жасап жатқан қуаттылығы
үлкен және кіші болатын кәсіпорындар өз жұмыстарын тоқтатты. Ал қуаттылығы
орта және кішігірім болатын кәсіпорындар ғана нарық жағдайына тұрақтырақ
болды.
Елдегі өндірістің біршама өсуі мен тұрақтылығына қарамастан, ішкі
саудада құс етін, шұжық консервіленген ет пен шұжық өнімдерін шет елден
әкелу, яғни, импорттаудың өсіп жатқаны байқалады. Осыған орай, еліміздегі
ет өндіретін кәсіпорындары жетілдірілген техникалық жабдықтар мен
технология жағынан артта қалу мәселесі туындап отыр.
Экономиканың мұндай күрделі мәселесін шешу, көп жағдайда, республикадағы
ауыл – шаруашылықтық және өндірістік кәсіпорындарының ет өнімдерін
өндіруіне байланысты, сондай – ақ, елдегі азық – түліктік қауіпсіздікке
байланысты туындайтын мәселелердің ерекше орын алатындығын түсінуіне де
байланысты.
Қазақстан Республикасының халқын ақуыздық өніммен қамтамасыз етуін
жақсарту үшін ет өндіру саласындағы ғалымдар мен мамандар осы салада бар
шикізат ресурстарын максималды қолдануына және өнім қасиетін өзгертетін,
органалептикасын, сіңімділігін жақсартатын, биологиялық құндылығын
жоғарылататын қосымша ақуыз шикізат көзін еңгізуіне байланысты мәселелерді
шешіп жатыр.
Қазіргі таңда мал шаруашылығының санын арттырып, сапасын жақсарту
мақсаты агроөнеркәсіп кешенін дамытудың ең басты мәселесі болып отыр.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында Республикамыздағы мал шаруашылығының
басым көпшілігінің, бұрынғы кеңес дәуіріндегі қатаң жоспарлы түрінен,
қазіргі жаңа жағдайға бейімделген еркін түрінде көшуі, алғашқы жылдарда мал
санының едәуір кемуіне соқтырғанмен, елдегі мал басының түгелдей жеке
меншік иелерінің қолына өтуі кейінгі жылдарда мал саны мен сапасының
көбеюіне және артуына себеп болып отыр.
Еліміздің алдына қойған ірі мақсаттарының бірі – Елбасымыз Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында атап көрсеткеніндей, еліміздің
ауылшаруашылық саласындағы шығаратын өнімдері халықаралық стандарттарға сай
болып әлемдегі бәсекеге ең қабілетті 50 елдің қатарына қосылу бағдарламасы
болып табылады.
Қазіргі таңда жаңару кезеңінде жаңа саясатын іске асыру Республикамызда
айтарлықтай әлеуметтік-экономикалық өзгерістер өріс алуда, олар әсіресе
еліміздің Аграрлық салаларында іске қосуда.
Егеменді елімізде ел шаруашылығының маңызды міндеттерінің бірі - ауыл,
ел тұрғындарын мал шаруашылығы өнімдерімен экологиялық таза түрінде
қамтамасыз ету болып табылады.
Түйе шаруашылығы — мал шаруашылығындағы жетекші және тарихи қалыптасқан
дәстүрлі сала. Оның дамуына табиғи ауа райының жағдайы, әсіресе шөл және
шөлейт жерлердің молдығы қолайлы жағдай туғызады.
Түйе шаруашылығының өркендеуіне республикадағы жайылымдық жерлердің
ерекшелігі де септігін тигізеді. Республиканың 179,8 млн. га жайылымдық
жерінің 80 млн гектары шөл, 36 млн гектары шөлейт жер. Ол жалпы жайылымдық
жердің 64,5%-ын құрайды. Өнімділігі нашар осындай жайылымдық жерлерді
толығырақ және тиімді пайдалану үшін қой, жылқы шаруашылығымен қатар түйе
шаруашылығын да дамыту кажет.
Республика нарықтық қатынасқа көшу кезеңінде бірталай түйе
шаруашылықтарыңда мал басын жекешелендіру жұмысы жүйесіз жүргізіліп, соның
салдарынан түйе саны едәуір кеміп кетті. Өткен ғасырдың 30-жылдарында
республиканың барлық шаруашылык категориясында 1 миллион 200 мың түйе
болса, қазіргі кезде бар болғаны 120 мындай мал қалған, не болмаса 10 есе,
ал 1991 жылмен салыстырғанда 22,8% кеміген.
Республикада өсірілетін түйе түқымының ішіңде ең бағалы түйе түқымы -
табиғи сұрыптау және халықтық селекция жолымен шығарылған қазақы түйе.
Бірде-бір малдың түйе сияқты аса бағалы шаруашылықтық пайдалы қасиеттері
жоқ. Түйе малы өзінің күш-қуатымен, шөл және шөлейт жердің катаң жағдайына
бейімділігімен, баска мал жемейтін өсімдіктердің бірталайымен
коректенетінімен, ащы, тұзды суды ішетінімен қатар құнарлы ет, тері, жүн
және диеталық сүт беретінімен белгілі. Түйе сонымен катар күш-көлік ретінде
де пайдаланылады. Қазіргі уақытта түйе санының өсуіне, онын ары қарай өсіп-
жетілуіне баса назар аударып, одан алынатын өнімдердің саны мен сапасын
жақсарту қажеттілігі туындап отыр.
Республикамыздың түйе шаруашылықтары кезінде 5-6 мың тонна түйе еті, 5
мың тонна шұбат және 700-800 тонна түйе жүнін өткізіп келді. Ендігі уақытта
да осы көрсеткіштен де мол өнім алу жөнінде жұмыстар жүргізілуі қажет.
Түйенің еті мен майының құнарлылығы өзге малдың еті мен майынан кем
түспейді. Әрбір қоңды түйе 61-65 пайызға дейін таза ет береді. Түйе сүтінен
алынатын шұбат әрі тағам, әрі сусын екендігі ежелден мәлім. Оның бұл
касиеттерімен қатар кейбір дертке шипа, әсіресе туберкулез, асқазан ауруына
қарсы емдік касиеті бар екенін білген жөн. Түйенің еті мен сүтінен басқа,
жүнінің де өте сапалы екендігі белгілі, өйткені ол технологиялық қасиеті
жағынан әрі жеңіл, әрі жылы, әрі мықты келеді.
Алға қойған мақсатты орындаудың тиімді құралы ретінде өнімнің сапасын
сараптау болып табылады. Сараптау арқылы сарапшылар келіп түскен өнімнің
сапасының стандарт талаптарына, техникалық шарттарына сәйкестігін,
жарамсыз өнімдерді, тұтынушылардың сұранысының өтелу деңгейін анықтайды.
Түйе етінің сапасын тағамдық құндылығымен және көрсеткіш кешендерімен
қоса, санитарлы-гигиеналық, технологиялық, сенсорлық көрсеткіштерімен
анықтайды.
Ет сапасы ұшаны немесе бөлек еттерді органолептикалық, химиялық және
бактериоскопиялық зерттеу арқылы анықтайды.
Өнімге сараптау жүргізгенде, басты мәселе – стандарт және басқа да
нормативтік құжаттарда көрсетілген нормаларды негізге алу.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ЖШС Орталық Қырғы базарына келіп
түсетін түйе етінің химиялық құрамын және сапасын сараптау.
1Негізгі бөлім
1.1Түйенің биологиялық ерекшеліктері
Түйенің биологиялық ерекшеліктерінің бірі — оның шөлейт жерлердің қатал
қысы мен аптап ыстықтарына шыдамдылығымен қатар, су мен жайылымды пайдалану
жағынан басқа малдан әлдеқайда басымырақ болуы. Түйе — жайылым малы, ол
түнде жусап, күндіз оттайды. Сораң, жусан, бұршақ-астык тұқымдас шөптерді,
бұта бастарын жеп корек етеді. Басқа малға қарағанда түйенің ас қорыту
жолдары, кеудесі, сирақтары ерекше жетілген, аңызақ шөлдің сусыз, құбылмалы
ауа райына өте төзімді.
Түйенің үстіңгі еріні екі айырылып біткен, соған қарамастан өте икемді,
үстіңгі жағында күрек тістері бар. Аузының кілегей қабығы қатты бүрлермен
көмкерілген. Қарыны үш бөліктен — үлкен қарыннан, тақия қарыннан және
ұлтабардан тұрады. Үлкен карында азық ашиды да, клетчатканың жақсы
қорытылуына себепші болады. Үлкен қарынның 10 түбінде екі томпағы бар, оны
"су дорбашығы" деп те атайды. Түйелердің кеуде және кұйымшақ сүйектері
жылқыға қарағанда шағындау болғандықтан олардың тұрқы қысқалау болып
келеді, бірақ сирақтары биік болады. Саны тұлғасымен жанаспай, бөлек
орналасқан. Дене құрылысының осындай өзгешеліктері оның жүк көтергіш
қабілетін өсірумен қатар, жүрісінің жайлы, әрі адымды болуына ықпалын
тигізеді.
Түйелердің басқа малдан өзгешелігі аяқтарын денесінің астына жиыстырып
шөгіп жатып демалады. Түйе жатқанда жермен түйісетін дене мүшелері әдейі
жеті сүйелді беріштермен қамтылған. Олар төс сүйегінің, тізелерінің, шынтақ
және тірсек буындарының үстінде болады. Барлық сүйелді беріштер жатқан түйе
салмағының бірқалыпты бөлінуіне, терісін ыстық құмның күйдіруінен және
жарақаттаудан сақтайды.
Сирақтары екі айрық, табанына келіп тіреледі. Аяқтарының мұндай бітімі
түйенің сусыма құм мен борпылдақ қарда еркін жүруіне мүмкіндік береді,
бірақ ол саз, балшықты жерде жақсы жүре алмайды.
Ұзын, әрі қалың кірпіктері қатты желді күндері оның көзіне құм
түсірмейді. Қатты құмды борасын кезінде дем алуы қиындаған жағдайда түйе
кеңсірігін толығымен жауып алады
Түйенің жыл бойы табиғи жайылымда жайылатынын ескерсек, жемшөп, сондай-
ақ қора-жайды көп кажет етпейтінімен қатар, олардың денсаулығы да таза
ауада шындала түседі.
Түйенің негізгі ерекшеліктерінің бірі — оның табиғи жайылым жағдайында
тез қомдалып, өркештеріне 100-150 кг мөлшерінде май жинау қасиеті. Бұл май
қыстың қатты боранында, әрі жаздың құрғақшылық сәттерінде, сонымен бірге су
болмаған кездерінде пайдаланатын энергетикалық резерв көзі болып
есептелінеді.
Қысқа қарай түйенің жүні шудаланып, кою болып өседі де, оны қыстың
қытымыр аязынан жақсы қорғайды. Көктемде жүні түлеп, сыпырылып түседі де,
аптап ыстықта терлемейтін болады.
Түйе организмінің су жоғалтуы оған қауіпті емес. Мысалға ылғал
бөлінуінің арқасында салмағы 630 кг сақа қос өркешті түйенің өз салмағының
27% (160 кг-нан артық) жоғалтып тірі қалуына мүмкіндігі бар, себебі оның
қаны едәуір сұйық фракциясын сақтап қалады. Жоғалтқан салмағын калпына
келтіру үшін түйе бір ретте 90- 135 литрге дейін су ішеді.
Түйенің жұмысқа деген қабілеттілігі оның өз бойындағы энергиясын өте
тиімді жұмсайтындығына байланысты. Салмағы жарты тоннадан тартатын сақа
бактриан түйелері тәулігіне небәрі төрт азық өлшеміндей ғана жұмсайды, бұл
жылқының осындай жұмыс атқарған кезде жұмсайтын энергиясынан үш есе кем.
Мұндай энергия шығынын қалпына келтіру үшін түйеге небәрі алты сағаттық
жайылым жетіп жатыр. Ал жылқыға бұдан екі-үш есе көп уакыт керек. Сондай-ак
бір центнер түйе етін өндіру үшін жұмсалатын азык шығыны осынша қой етін
өндіруден екі есе аз.
Түйелердің қора ішіндегі өкпек желге, аса ылғалдылыққа шыдамайтынын
ескерген жөн. Мысалға, жалғыз өркешті түркімен аруанасы Қазақстан мен Орта
Азияның шөл және шөлейт аймақтарының ыстық жерлерінде өздерін жақсы
сезінсе, ал қос өркешті қазақы түйе тұқымы мұндай ыстық жерлермен қатар
қысы аязды жазық аймақтарда да осы тұкымға тән мол өнімділік көрсете алады.
Биологиялык ерекшеліктері екі түрлі түйе тұқымдарының болуы, оларды жақсы
бейімделген аймақта өсіру үшін таңдауға толық мүмкіндік береді.
Түйелердің жыныстық жетілуінің баяу жүруі де биологиялық ерекшелік болып
табылады. Ұрғашы інгеншелер алғаш келеге үш жасында жіберілсе, еркек
буыршындар төрт-бес жастарында жіберіледі.
Олардың шөгерілуі маусымдык шектеулі, яғни қаңтар айы мен мамыр айының
аралығында жүргізіледі. Басқа үй малымен салыстырғанда олардың буаздық
кезеңі де ұзақ: жалғыз өркешті (дромедар) түйелер орташа 388 күн, ал қос
өркешті (бактриан) - 406 күн. Інгендердің сауын маусымы да ұзақ болып, 15 —
18 айға созылады. Осындай ерекшеліктеріне байланысты олар екі жылда бір
боталайды, соңдықтан әр 100 інгеннен алынатын бота санын екі жылдық
көрсеткішпен анықтайды. Түйе түрлері (жалғыз өркешті және қос өркешті)
өзара шағылысқа түсіп төл беретін гибридтік будан туады. Гибридтік будан
күш-қуаты және өнімділік көрсеткіші жағынан өз ата-енелер көрсеткішінен
әлдеқайда жоғары.
Түйелер 40 — 45 жылға дейін тіршілік ететіндігіне қарамастан, тістері
түсіп, өнімділік касиеттерінің төмендейтігіне байланысты негізінен 20 — 22
жасқа дейін ғана ұсталады.
Осы түлік түрінің биологиялық, генетикалық ерекшеліктерін барынша толық
пайдаланып, өндірілетін өнім көлемі мен сапасын үнемі арттыра беру түйе
шаруашылығымен айналысатын қожалықтар мамаңдарының және мекеме
қызметкерлерінің басты міндеті болуы шарт.
Түйенің өз дене құрылысы бойынша өзге малмен, яғни өзге үй жануарларымен
салыстырғанда бірталай ерекшеліктері бар.
Малдың дене тұрқы — сыртқы көрінісі, толығымен алғанда сыртқы пішіні мен
әр түрлі дене мүшелерінің бөліктері (стати).
Дене тұрқы малдың сыртқы пішіні мен олардың шаруашылық және тұқымдық
бағалылықтар байланыстарының болуына негізделген.
Дене бөліктері (стати) — малдың дене мүшелерінің әр бөлігі, осылардың
көрсеткіштері арқылы дене-тұрқының зоотехникалық бағасы толықтырылады.
Мысалға, дене бөліктерінің бірі, түйенің желіні, сұрыптау жүмысының
негізгі көрсеткіші болып келеді.
Түйенің дене тұрқына қарап селекциялық жұмыста мәні зор төмендегі
мәселелерді анықтауға болады:
дене бітімге баға беру;
тұқымдық ерекшеліктерді анықтау;
өзіндік жеке белгілерді айқындау;
малдың жасын, жыныс ерекшеліктерін анықтау;
-малдың әр түрлі сыртқы орта, бағу жағдайларына
бейімділіктерін бағалау;
- малдың денсаулығы мен қоңдылығын анықтау.
Түйенің дене тұрқын бағалау кезінде оның жеке мүшелері мен бөліктеріне
қойылатын талап деңгейі өнімділік бағытына байланысты жүргізіледі.
Бас. Барлық өнімділік бағытындағы түйелердің басы тым ірі немесе
үйлесімсіз кіші болмауы тиіс. Сүтті бағыттағы жалғыз өркешті түйелердің
басы ұзын да арық, етті-жүнді бағыттағы қос өркешті түйелердікі жалпак, та
қысқа болады. Бастың пішінін малдың тұқымдық және жыныстық ерекшеліктерін
жанама белгісі ретінде қарастыруға болады. Інгендермен салыстырғанда
буралардың басы салмақты да ірі болып келеді. Тым жіңішке бас малдың
нәзіктігін, әлсіздігін көрсетеді.
Мойын. Барлық өнімділік бағытындағы түйелердің мойындары бұлшық етті,
жуан және жақсы қозғалатын болуы қажет. Аруана түйелерінің мойыны ұзын және
едәуір қозғалғыш, бұлшық еттері жақсы дамыған. Бактриан түйелерінің мойыны
қысқа, ирегірек болады. Қоңдылығы өте жақсы түйелер мойнының жоғары шеті
алдыңғы өркештің жиектерімен жалғасады да, шоқтығын табуға мүмкіндік
болмайды. Барлық өнімділік бағытындағы түйелер үшін тым ұзын, жіңішке,
қысыңқы мойын үлкен кемшілік болып табылады
Көкірек қуысы. Бұл жерде ең маңызды органдар өкпе, жүрек, бас қан
тамырлары шоғырланады. Сондықтан ол кең, әрі терең болуы қажет. Етті-жүнді
түйелердің кеуделері енді, ал сүтті бағыттағыларынікі — жіңішкелеу, бірақ
терең болып келеді. Кеуденің жіңішке әрі таяз болуы барлық бағыттағы
түйелер үшін де үлкен кемшілік болып есептеліп, мал денсаулығының
нашарлығын білдіреді.
Шоқтық — тек қана аруана түйелерінен байқауға болады, онда ол ете қысқа,
доға тәріздес болып бір жағынан мойынның шетімен, ал екінші жағынан өркеш
жиектерімен жалғасады. Қос өркешті түйелердің шоқтығы алдыңғы өркештің
астында орналасқандықтан, көзге көрінбейді.
Арқа, бел және бөксе — барлық малда, әсіресе тез жетілгіш етті-жүнді-
сүтті түйелерде енді болуы керек.
Қайқы немесе бүкір бел қандай өнімділік бағытындағы түйелер болмасын,
дене бітімінің үлкен кемшілігін көрсететін белгілер болып табылады.
Бауыр - түйелердің бауырлары олардың түрлері мен тұқымдарына байланысты
көтеріңкі немесе түсіңкі болып келеді. Аруана түйелерінде ол шабына қарай
көтеріңкі болса, бактриан түйелерінде төмен орналасқан. Сүттілігі жоғары
інген, маялар қарынының артқы жағы кеңдеу және салбыраңқы болып келеді.
Түйенің бауыр жүнінің өскелеңдігі жеткілікті болуы тиіс.
Аяқтар. Аруана түйелерінің сирақтары бактриан түйелеріне қарағанда ұзын
болады. Алдыңғы аяқтарының табандары артқы аяқтарынан жалпақтау келеді.
Артқы сирағы тұлғаға бекімеген, сол себепті мықты және ұзын "тұтқа"
құрайды. Аяқтарға баға бергенде оның еттерінің, сіңірлерінің жетілуін,
табандарының беріктігін мұқият тексереді. Түйелерде тірсек буындары
майысқан, кайшы аяқтылық, алшақ орналасқан, т.б. кемшіліктер кездеседі.
Желін. Қос өркешті түйелердің желіндері аруана түйесінің желінімен
салыстырғаңда шағын, әрі терең шабының арасына орналасады. Желінінің
формасы трапеция тәріздес. Тостаған тәрізді және ешкі желініне ұқсас болып
екі түрде кездеседі. Емшектері негізінен бір-бірінен алшақ, сүйір болады.
Алдыңғы емшектері артқысына қарағанда кішілеу.
Малдың дене тұрқына, өсіп-жетілуіне баға беруде оның дене бөліктерінің
үйлесімділігіне, сырт пішінінің сипатына баса көңіл аудару кажет [1,2].
1.2 Түйе өсіру
Түйе шаруашылығы, түйе өсіру – мал шаруашылығының дәстүрлі салаларының
бірі. Республикадағы барлық жайылымдық жердің 64%-дан астамын (116 млн.
га). Түйе шаруашылығы арқылы барынша тиімді пайдалануға болатын, шөл және
шөлейт алқаптардың алып жатуы осы саланы өркендетуге кең жол ашады. Қазақ
халқы еті мен сүті әрі тағам, әрі шипалы дәру, жүні – киім, өзі сенімді
көлік болған қасиетті жануарды төрт түліктің төресі санаған.
Елімізде түйе шаруашылығы объективті және субъективті жағдайларға
байланысты түрліше қарқында дамыды. Қазақстанда 1927 ж. 1,2 млн. бас түйе
өсірілсе, күштеп жүргізілген ұжымдастыру саясатының салдарынан 1941 ж.
түлік саны 104,6 мыңға дейін кеміді. Осыдан кейінгі 70 жылға жуық уақыт
аралығында мал басы 105,0 – 154,0 мың аралығында болып, ең жоғ. көрсеткішке
1994 ж. қол жеткізілді (153,9 мың). 1980 – 95 ж. аралығында жыл сайын 5,0 –
9,0 мың т түйе еті, 4,5 – 5,0 мың т шұбат, 700 – 1000 т жүн өндіріліп
келді.
Түйе түлігі негізінен жайылымда бағылып, күтімді, құнарлы азық пен
құрылысы күрделі, жылы қора-жайды аса қажет етпейтіндіктен, басқа ауыл
шаруашылық малдарымен салыстырғанда тиімді сала болып табылады. Салаға
орынды жұмсалған қаржы 5 – 6 есеге дейін табыс әкелетіндігі ғылыми-
өндірістік тәжірибелерде дәлелденген.
Түйе сүтінен дайындалатын шұбаттың дәмдік, сусындық, шипалық қасиеттері
ертеден-ақ белгілі болған. Оның адам ағзасына сіңімділігі 98%-ды құрайды.
Құрамындағы құрғақ заттың үлесі 14,5 – 15,5%-ға, май – 5,5 – 6,5%-ға, белок
– 4,0 – 4,5%-ға, сүт қанты – 5,0 – 5,5%-ға, минералды заттар 0,6 – 0,8%-ға
сәйкес келеді. Қос өркешті інгеннен тәулігіне майл. 5,5 – 7,0% болатын 4 –
6 л, маусымда 1200 л сүт сауылса, дара өркешті таза тұқымды аруана маясынан
майл. 3,5 – 4,2% болатын 12 – 15 л, маусымда 3500 л сүт сауылады. Қос
өркешті және дара өркешті түйелердің будандарынан бір маусымда майл. 4,0 –
4,5% болатын 3000 л сүт өндіріледі. Түйе сүті сиыр сүтіне қарағанда
бактерицидтік қасиеті жоғары болғандықтан ұзақ мерзімге сақталады (30(С
ыстықта 24 сағатқа дейін ашымайды). Дәрігерлердің бақылауы шұбатты тұрақты
пайдаланатын адамдардың туберкулезбен мүлдем ауырмайтындығын көрсетті.
Сонымен бірге асқазан ауруларын да шұбатпен емдеудің жақсы нәтиже
беретіндігі белгілі.
Түйе шаруашылығының тиімділігі ет өндіру жұмыстарын ұтымды ұйымдастыруға
тікелей байланысты. Қоңды түйелер етінің құрамында 17 – 22% белок, 12% май
ұлпалары болады. Тағамдық қасиеті және құнарлылығы бойынша түйе еті сиыр
етімен деңгейлес. Өзіндік құны арзан әрі сапалы түйе етін өндірудің басты
жолы түйені жайып-семірту екендігі ғыл.-өндірістік тәжірибелердің
нәтижесінде дәлелденді. Түйелер көктемгі және күзгі жайылымдарда тез
қоңданады. Етті бағыттағы Т. ш-н ең алдымен шұбат өндіру ісімен ұштастырған
жөн. Ет өндіретін Т. ш-тарында қазақтың қос өркешті түйесімен қатар,
олардың інгендерін қалмақ және түрікмен түйе бурасымен шағылыстыру арқылы
алынған будандарды барынша көптеп өсіру тиімді болып табылады. Будан
буыршындар салмағы жергілікті түйе төлдерінен 80 – 120 кг-ға артық болады.
Жайылымда семіртілген құнанша, дөненше буыршындардың сойыс шығымдылығы 51,7
– 52,5%-ға, ірі сақа түйелерде бұл көрсеткіш 55 – 58%-ға жетеді. Түйелердің
салмағы жыл маусымына байланысты өзгеріп отыратындықтан, көктемде жайып
семіртілген сақа буралар мен інгендерді маусым – шілде, ал жас буыршындарды
қараша – желтоқсан айларында етке өткізген орынды. Асылдандыру жұмыстарында
тұқым жақсартушы ретінде пайдалану мақсатында ірілігі мен ет өнімділігі
бойынша қос өркешті түйелер арасында, ТМД елдерінде ғана емес әлемде ерекше
орын алатын қалмақ бактрианы қолданылуда. Тұқым мен типаралық жұптастырудан
алынған 1 жасар тайлақтар, таза тұқымды тұстастарымен салыстырғанда,
тірідей салмағы бойынша 15 – 20%-ға басым болады. Қазір елімізде қос
өркешті қазақ түйелері 20 асыл тұқымды мал өсіретін шаруашылықта, оның
ішінде Атырау облысының “Бірінші май” және “Жаңа таң” ААҚ-лары мен
“Жарсуат” ӨК-нде, Батыс Қазақстан обл-ның “Хан ордасы” ЖШС-да, Қызылорда
обл-ның “Құланды” ААҚ-да, Маңғыстау обл-ның “Таушық” ЖАҚ-да және Оңт.
Қазақстан обл-ның “Қара құр” ӨК-нде, т.б. өсіріледі. Түйеден алынатын
бағалы өнімнің бірі – жүн. Ол технологиялық қасиеті бойынша тоқыма
өнеркәсібі үшін құнды шикізат болып табылады. Түрікмен Республикасында және
еліміздің оңт. облыстарында түйе жүні кілем тоқуға пайдаланылады. Түйе
жүнінен дайындалған бұйымдар жеңіл, жылы, сонымен қатар берік, созылғыш
келеді. Ел арасында белі ауырған адамдарға шудадан жалпақ белбеу тағу,
сарысу жиналған дене мүшесіне ыстық суға батырылған шуда басу секілді халық
медицинасы әдістері кең тараған. Ұзын талшықты түйе жүнінен тоқылған
маталар көбіне көрпе жасауға пайдаланылады. Шудадан машина жасау
өндірісінде бұрғылау қондырғыларының белдіктері (ременьдері) дайындалады.
Ғарышкерлердің ішкі жеңіл киімдерінің бір тіні түйе жүнінен тоқылатыны да
бұл шикізаттың жоғары қасиетін көрсетеді. Т. ш-н келешекте ойдағыдай дамыту
– түйе сауу, жүндеу, тоғыту секілді қол күшін көп қажет ететін жұмыстарды
механикаландыруды талап етеді. Алматы облысының Мыңбаев атынд. тәжірибе ш-
нда түйені жықпай, арнайы қондырғыда жүндеу әдісі игеріліп, оннан аса
шарушылықтарға енгізілді. Бұл жүндеу уақытын қысқартуға, еңбек өнімділігін
арттыруға және ең бастысы жұмыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Сонымен бірге қондырғыны түйе саууға, бонитировкалауға (малды
асылдандыру мақсатында жан-жақты бағалау) пайдалануға болады. Т. ш-н
ойдағыдай дамытып, өнім өндіруді арттыру үшін малдың тұқымдық-өнімділік
қасиеттерін үзбей жетілдіру, тауарлы шаруашылықтарда асыл тұқымды мал
өсіретін шаруашылықтардан алынған тұқым-жақсартушы бураларды кеңінен
қолдану басты назарда болуы тиіс. Бұл сала бойынша еліміздің 26 тұқымдық
мал ш-нда 9,0 мың басқа жуық түйе өсіріледі. Асыл тұқымды малдардың үлес
салмағы бойынша (7%) түйе түлігі басқа а. ш. малдарынан (1,2 – 5,3%) 2
есеге жуық басым.
1.3Түйе етінің өнімділігі
Қазіргі кезде біздің елімізде түйені бағып - өсіруге қолайлы жағдайлар
туындап жатыр. Ет және сүт өндіруге арнайы өсірілетін түйе басының саны
барған сайын өсіп келеді.
Түйе еті қөп жылдан бері Қазақстан халқының, орта азиялық, араб
республикаларының тамақтануында үлкен орын алады. Түйе еті таза түйе етінен
алынған өнім жасау үшін және ет өнімдерін өндіруде қосымша қоспа ретінде
қолданылады. Түйе етінің тағамдық құндылығы туралы нақты деректер және оны
рационалды қолдануына байланысты ұсыныстар болмағандықтан, еттің толық
құнды ақуыздарын негізсіз жоғалтуына соқтырады. Осыған орай, осы ет шикізат
түрін өндіру технологиясын жетілдіру, жаңа өнім түрін өңдеу мақсатында түйе
етінің спецификалық ерекшеліктерін, химиялық құрамын, технологиялық
қасиетін терең біліп - зерттеу мәселесі туындайды. Осы саладағы
зерттеушілердің тұжырымдауынша түйе еті еттің басқа түрлерімен
салыстырғанда ірі талшықты және тәттірек дәмімен ерекшелінеді.
Қазіргі таңда біздің елімізде түйені бағып - өсіруге ыңғайлы жағдайлар
туындап жатыр. Түйе еті бұрыннан бері қазақстандық тұрғындардың
тамақтануында үлкен орын алады.
Қазақстанның шөл және шөлейт өңірінде ет өндірудің үлкен резервінің бірі
түйе шаруашылығы болып саналады. Бұған егіншілікке және малдың түйеден
басқа түлігінің жайылуына жарамайтын жайылымының көптігі, жергілікгі жемшөп
пен ауа райы жағдайына жақсы көндіккен түйелердің болуы және жергілікгі
халықтың түйені жыл бойы жайылымда бағып-өсіру жөніңдегі тарихи тәжірибесі
мен дағдысы мүмкіндік береді.
Түйе сойылғанда, одан ет пен майдан басқа қосымша тағамдық өнімдер,
техникалық, және ішкі органдарының шикізаты алынады. Ішкі орган тағамдары
олардың кұнарлылық қасиеттеріне байланысты екі категорияға бөлінеді.
Құнарлылығы жоғарылау тағамдық өнімдер 1-ші категорияға (бауыр, бүйрек,
тіл, жүрек, желін және т.б.), ал 2-ші категорияға - құндылығы нашарлау
қарын, өкпе, көк бауыр және басқалар жатқызылады. Техникалык шикізаттары
(тері, қан, жүн, сүйектері) жеңіл өнеркәсіпте кеңінен пайдаланса, ішкі
секреция бездері (қарын асты, қалқанша бездері, гипофиз жоне баскалары) —
емдік максатта пайдаланылады. Қан мен сүйектері — қан және ет-сүйек ұны,
желім және сүйектен әсемдеп әр түрлі сувенирлер жасауға пайдаланылады
[1,2,3].
Түйе етінің негізгі бөлігі бұлшық ет тканінен тұрады, бұл онын жалпы
етінің 60 - 67 пайызын құрайды Бұлшық еттер ткані — еттің ең құнды бөлігі,
өйткені ол жеткілікті амин қышкылды кұрамы бар аса бағалы белоктардың
қайнар көзі болып табылады.
Дәнекерлік ткань клеткалардан, талшықтар мен негізгі заттардан тұрады.
Осындай тканьдер көп болған жағдайда еттің тағамдық касиеті күрт
төмендейді. Дәнекерлік тканьдар кәрі түйелерде, әсіресе күш-көлік ретінде
пайдаланылатын түйелерде көбірек болады. Жас түйенің, сондай-ақ етке сою
үшін арнайы жайылымда өсірілген түйе тұқымының етінде дәнекерлік тканьдар
шамамен алғанда оның жалпы етінің 5 — 18 пайызынан аспайды.
Майлы ткань белгілі бір дәрежеде тамшылар толған жинақтаушы клеткалар
болып табылады. Тканьның бұл түрі түйелердің өркеш кабатында 100 - 150 кг
деңгейінде кұралып, жемшөп қоры азайған кезеңде қорек және жаздың сусыз,
ыстық аптабында су қоры кызметін атқарады.
Бұл ткань бұлшық еттер арасына тарай отырып, оған мәрмәр сияқты түр
береді. Жалпы еттің майлық мөлшері түліктің қондылық дәрежесіне және жасына
байланысты болып келеді, ал семіз және сақа малдың майы да мол болады. Түйе
семіз болған сайын оның етіндегі кұнды белоктар да соған қарай молая
түседі. Жас түйенің де (5 -10%), сақа түйенің де (9 — 13%) жалпы етінің
майлылығы олардың қоңдылығына тікелей байланысты. Сүйек ткані түйенің
жасына қарай оның етінің 18-24 пайыздай мөлшерін құрайды.
Жас түйелердің (тайлак, құнанша) еті (22 - 24%) кәрі түйелерге (18 —
21%) қарағанда сүйектілеу болады.
Сүйек, май, бұлшық ет пен дәнекерлік тканьдардың ара - қатынасы түйенің
жасына байланысты. Бота, тайлақтың алғашқы жылы қаңқа сүйегі жылдам өседі,
сондықтан олардың етінде сүйек тканінің үлес салмағы өте көп болады.
Жас түйе 3 жаста, келеге қосылатын кезінде ғана физиологиялық жағынан
жетіле бастайды. Түйе 5-6 жасында өсіп-жетіліп, әбден тоқтасады. Жас
түйенің етінде бұлшық ет, май мен дәнекерлік тканьдардың ара-қатынасы бір
деңгейде қалыптасады да, сойған кезде олардың етінде бірінші сортты еттің
мөлшері мол болады.
Сақа түйелердің еттілік коэффициенті 3,95 және ет-сүйек арақатынасы 3,13
болса, жас түйелерде ол тиісінше 3,43 және 2,88 болады.
Қалмақ түқымының түйелері конституциялары мықты, дене бітімі мығым және
салмақты болып келеді. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
облыстарының түйе шаруашылығында қалмақ буралары қазақ тұқымы інгендерімен
шағылыстырылған алғашқы жылдың өзінде-ақ салмағы жергілікті түйе тұқымынан
80 - 120 кг артық будан берді. Түркімен аруана түйесі мен казақы түйеден
алынған үшінші ұрпақ будандары және одан кейінгілері ұсақталып, ет беру
деңгейі тез азаяды.
Түйені жайып семірту және ет өнімділігі туралы бірталай ғылыми
еңбектердің бар екені белгілі. Бұл еңбектерде жоғарыда аталған көрсеткіштер
түйе тұқымына, жынысына және жасына қарай зерттелген. Атап айтсақ, С. М.
Терентьев (1963) қалмақ түйесін, В.В. Донченко, В.А. Кузнецов (1963)
түркімен аруанасын, Б. Лувсан (1971) моңғол түйесін, А.А. Ахмадиев (1972)
қазақы түйені және оның буданының ет өнімділігін зерттей келе орташа және
жоғары қоңдылықтағы жас түйе етінің дәмділігі жағынан сиыр етінен
айырмашылығы жоқ екендігін дәлелдейді. Бұл авторлардың деректерінде түйе
етінің сойыс шығымдылығы оның жасы мен коңына байланысты 49,8-65,3 пайыздық
алшақтықта болды. Іш майы 8,2 - 36,8 кг немесе сояр алдындағы салмактың 2,7-
10,7% құрайды.
В.А.Кулаева (1964) қалмақ-қазак түйелерінен алынған будандардың ет
өнімділігін зерттей келе союға ең тиімді кезі түйелердің 2 жас 8 айлық шағы
екеніне көз жеткізді. Бұл жаста олардың тірілей салмақтары 520 кг-ға жетіп,
сақа түйелер салмағының 92% кұрайды, сойыс шығымы 63,0%-ға жетеді, Автордың
айтуынша, түйе етінің шығымдылығы қазақ және моңғол тұқымды түйелерде ірі
қараға, қаракөл қойына қарағанда анағұрлым жоғары болып, 1 жас 8 айлығында
60,7%, ал сақа інгендерде 56,0% болған.
ТМД елдері мен дүние жүзіндегі ғылыми еңбектерге сүйенсек түйе малын
жасына, жынысына және тегіне байланысты семірту негіздеріне талдау
жасағанда онда айырмашылықтардың бар екендігі байқалады.
Жайып семіртуге Қызылорда облысы, Арал ауданының "Құланды" ауылында таза
қанды қазақы тұқымның 5 бас жарамсыз деп шығарылған сақа інгендері (I топ)
мен 7 бас 2 жастағы еркек құнаншаларына (II топ) тәжірибе жүргізілген.
Тәжірибе барысында бақылау тобындағы мал 210 күн (көктем-жаз-күз)
жайылымда болған. Бұл жайылымда эфемерлі-жусан-сораңды және астық тұқымдас
аралас шөптер өседі [4,5].
Орта есеппен тәулігіне сақа інгендер 20-25 кг, ал 2 жасар құнаншалар 15
— 18 кг жайылым шөбін пайдаланды.
Бақылау тобындағы малдың абсолюттік салмақ қосқанына тұжырымды анықтама
алу үшін 210 күндік жайып семірткен кезеңді үш кезеңге бөлген. I кезең — 60
күн, II кезең — 80 және III кезең - 70 күн .
Тәжірибеде алғашқы 60 күндік жайып семірту кезінде 2 жасар жас
құнаншалардың абсолюттік тірілей салмақтары 27 кг, ал тәуліктік салмак
есімі 450 г құраса, сақа інгендер тиісінше 23 кт және 383 г кұрап, жас
малдан әлдеқайда кем болған.
Жайып семіртудің ІІ кезеңі жаз айларының ыстық мезгіліне сәйкес келіп,
бақылау тобындағы малдың тірілей салмағының өсуі әлдеқайда баяулайды да,
ІІІ кезенде (күздік жайылым кезінде) салмақтарының өсуі қайтадан күшейеді.
Осы кестеден аңғарарлық жай — жас кұнаншалардың 210 күн жайып семірту
кезіндегі тірілей салмағының тәжірибенің басындағы салмағымен салыстырғанда
22,9% өсуі, немесе сақа інгендерге қарағанда 12,1% артықтығы.
Жас түйелердің сақа түйелерге қарағанда өсімталдығының айғақтығын Майнот
формуласы арқылы шешкенде мынандай деректерді алынған. Өте жоғары тірілей
салмақтың өсу көрсеткішін жас құнаншалар барлык жайып семірту кезеңдерінде
көрсетсе, сақа інгендер тек қана І кезеңде, яғни жайып семіртудің алғашқы
60 күндігінде ғана көрсетті.
Кесте 1.1 - Жасы әр түрлі казақы түйелердің жайып семірту кезіндегі
көрсеткіштері
Көрсеткіштер Тәжірибе топтары
I II
Тәжірибедегі мал саны, 5 7
1 бастың орташа тірілей салмағы, кг565 350
Тәжірибе кезеңіндегі бір бас 23 27
малдың тірілей салмағының
динамикалық өзгеруі, кг
60 күннен кейін 383 450
140 күннен кейін 207 250
210 күннен кейін 290 381
Тәжірибе соңындағы 10,8 22,9
салмактың тәжірибе басындағы
салмақпен салыстырғандағы өсуі, %
Қорыта келе, өндіріске жасы толған сақа түйелерді қысқа мерзімді (60
күндік көктем-жаз кезеңдерінде) жайып семіртуді, ал жас түйе төлдерін ұзақ
мерзімдік (180- 210 күндік жаз-күз кезеңдерінде) жайып семіртуді ұсынылған.
Жайып семірту тәжірибесі бітісімен, әр топтан 5 мал сойылып, оның ет
өнімділігі мен сапасы аныкталды (кесте1.1).
Сапалық жағынан жас құнанша еті өте жоғары көрсеткішке ие болып, 5
ұшасының бәрі де I категорияға жатса, сақа інгендер ұшасының үшеуі I
категорияға, ал қалған екеуі II категорияға жатты.
Кестеден байқалғаны тәжірибе топтары ұшасының, іш майы мен сойыс шығым
арасында айырмашылықтар бар екендігі.
Өсімдікке жұтаң жер жағдайында етке арналған түйелер ойдағыдай коң жинай
алмайды. Сондықтан осы мақсатқа арналған малды қолда ұстап, бордақылаған
жөн (кесте1.2). Мұндай бордакылау ісі өткен ғасырдың 80-жылдары Маңғыстау
облысының Шетпе және Бейнеу мамандандырылған шаруашылық бірлестіктерінде
жүргізіліп, тәп-тәуір нәтиже көрсетті. Бұл бірлестіктердегі сақа түйелер
100 күн бордақылағанда тәулігіне 850-900 г, тайлақтар 700-750 г салмак
қосқан. Әр центнер қосымша салмаққа 10,8 азық өлшемі жұмсалды [4].
Кесте 1.2 - Жасы әр түрлі казақы түйелердің қолда ұстап, бордақылаған
кезіндегі көрсеткіштері
Көрсеткіштер Тәжірибедегі топтар
I II
Жайып семіртуден кейінгі626 430
салмағы, кг
Сояр алдындағы салмағы, 612,5±2,41 418,6+3,22
кг
Ұшасының салмағы, кг 295,8+1,52 212,5+1,46
Ұшасының шығымы % 48,3 51,0
Өркеш майының салмағы, 12,5+1,13 9,2+1,04
кг
Өркеш майының шығымы, % 2,1 0,8
Іш майдың салмағы, кг 12,9+2,16 3,5+1,86
Іш майдың шығымы, % 2,1 0,8
Ұша мен май салмағы, кг 321,2 226,2
Сойыс шығымы, % 52,4 54,0
Осы айтылғандардан түйе шаруашылығымен айналысатын мамандардың,
фермерлердің міндеті өзге түлік пайдалана бермейтін, шалғайда жатқан, суы
тапшы шөл және шөлейт аймақтардағы жайылымдарды етті бағыттағы түйе өсіруге
тиімді пайдалану болып табылады.
Малды тасымалдау және сояр алдында ұстау олардың салмағын 12-14 кг
кемітеді.
Терінің шығымдылығы сояр алдындағы түйе салмағының 8,0 - 9,3, ал қан 3,8
- 4,5% құрады.
Түйені ет бағытында асылдандыру жұмысындағы маңызды элементтердің бірі —
оның таза еті мен сүйегінің ара — қатынасының жоғары болуы. Жас
құнаншалардың бұлшық еті тез өсіп, іш майы сақа түйелерге қарағанда аз
болатындығы анықталды.
Еттің химиялық қүрамы мен калориялығын анықтаған кезде бұл
көрсеткіштердің түйелердің жасына қарай өзгеретіндігі дәлелденді.
Сақа інгендер етінің құрамында майдың көп болуына байланысты бұл жастағы
түйе етінің энергетикалық құны жас кұнаншалардың етінің құнынан 22,7% артық
болды.
Жас түйелер сақа түйелермен салыстырғанда етінің сойыс шығымы жөнінен
жоғары, етінің құрамы мен калориялығы жағынан өте дәмді де құнарлы әрі
диеталык тағам болып табылады.
Қорыта келгенде, жазғы-күзгі жайып-семірту маусымынан кейін етке әдейі
өсірілген 2,5 жасар буыршындар мен қатардан шығарылған сақа інгендер
өткізіледі. Осы 60-70 күндік кезеңде әрбір буыршын 80 кг, сақа інгендер 61
кг салмақ қосып жоғарғы қоңдылықта етке тапсырылады.
1.4 Еттің тағамдық маңызы
Адам организімінің дұрыс жетілуіне биологиялық жоғары бағалы еттің
маңызы зор. Әр түлік мал етінің өзіне тән ерекшелігі болады. Мысалы: кәрі
жастағы және диетадағы адамдарға сиыр еті дұрыс, ал жас организмге етті,
тұқымды шошқа еті қолайлы болады. Жылқы етінің ақ затының грамм тиімділік
коэфициентінің жоғарылығы онда өзінің биологиялық белсенді заттардың бар
екенін көрсетеді.
Тағамның нәрлілігі тек оның химиялық құрамына байланысты емес, сонымен
бірге тағамдық өнімге ауыстыруға болмайтын заттардың ара қатынасына да
үлкен әсерін тигізеді. Мәселен, ақ заттағы амин қышқылдарының майдағы көп
қанықпаған май қышқылдарының ара қатынасының маңызы ерекше. Тағамдық
өнімдегі ақ заттың және оның құрамына кіретін заттардың ас қорыту жүйесі
ферменттерінің әсерінен гидролиздену жылдамдығын анықтаудың да үлкен маңызы
бар. Бұл көрсеткіш бойынша шошқа еті, бұзау, сиыр, қой етіне қарағанда
тиімсіз.
Тағамдағы ақзат мөлшері тәулігіне адам үшін 109-163 г болуы керек.
Ақ зат негізінен организмнің дұрыс жетілуіне, ұлпалардың өсуіне,
жаңаруына, түзілуіне қажетті болып табылады. Оның тағы атқаратын ролі, ақ
зат көптеген ферменттердің, гормондардың, иммунды заттардың пайда болу
көзі. Ақ зат молекуласының негізгі құрамдас бөлігі амин қышқылдары, кейбір
амин қышқылдары адам баласында түзілмейді, олар тек азық арқылы организмге
барады. Мұндай алмаспайтын амин қышқылдарына триптофин, фенилаланин, лизин,
гистидин, аргинин, валин, метеонин, изолейцин т.б. жатады. Сондықтан, адам
бұл амин қышқылдарын етті пайдалану арқылы ғана алады [16].
Негізгі өнімдерді соның ішінде ет өнімдерін бір жолмен зерттеген дұрыс
емес. Мәселен, тағамның қорытылуы нашар болғанымен сіңімділігі жоғары
болады ал, кейбір тағамда керісінше болуы мүмкін. Тәуліктік рационға
кіргізілген дәнекер ұлпалы ет, ақ заттың сіңірілуін жоғарғы сортты етке
қарағанда 7% артқан. Майдаланған дәнекер ұлпалары, жылумен өңделген оның
құрылысының өзгеруі нәтижесінде өнімнің биологиялық сапасын арттырады екен.
Сондықтан, дәнекер ұлпаларының (сүйек ұлпасы) құрылымын өзгерту арқылы,
оның биологиялық бағасын арттыруға байланысты жүргізіліп жатқан жұмыстар
аса бағалы.Бұл жұмыстар болашақта мал ұлпаларының бәрін тағамға пайдалану
мүмкіншілігін ашатын технологиялық жүйелердің негізі болуы мүмкін.
Ет жоғары категориялы өнім болып табылады. 100 г еттің категориялылығы
179,7 ккал, ал, 100 г жұмыртқада 162 ккал. Ет ақ затының сіңімділігі 74-84%
(қой майы); ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Кабиев Бекжан Құдайбердіұлы
Түйе етін өндіру технологиясы, химиялық құрамы және сараптау нәтижелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В120100 - Ветеринарлық медицина мамандығы
Шымкент, 2017 ж.
Ф.7.04 - 09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.д., профессор
Турумбетов Б.С.
(ғыл.дәрежесі, атағы Т.А.Ә.)
_________________________
____________2017 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Түйе етін өндіру технологиясы, химиялық құрамы және сараптау
нәтижелері
5В120100 - Ветеринарлық медицина мамандығы
Орындаған :
Б.Қ.Кабиев
Ғылыми жетекшісі, а.ш.ғ.д., профессор
Б.С.Турумбетов
Шымкент, 2017 ж.
Ф.7.04- 10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
___________________________________ _______________жоғары мектебі
___________________________________ __________________кафедрасы
Мамандығы__________________________ _________________
(мамандықтың аталуы мен шифрі)
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
____________________
_________2016 ж.
дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА №___
Студент ___________________________________ ___________________
(Т.А.Ә.) (тобының)
Жұмыстың тақырыбы___________________________ ______
Университет бойынша 24.11.2016жылы №7-230с бұйрығымен бекітілген
Жұмыстың орындалу мерзімі____________________________ __
Жұмысты орындауға қатысты сұрақтар тізбесі________________
Аннотация
Түйе етін өндіру технологиясы, химиялық құрамы және сараптау
нәтижелері тақырыбына жазылған дипломдық жұмыс 88 беттен тұрады.
Бұл дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлім, өзіндік зерттеу нысаны мен
әдістері, зерттеу нәтижелері және оны талдау, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, экология бөлімі, экономика бөлімі, бизнес - жоспарлау,
қорытынды және ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және 28 кесте, 7
қосымша суреттер қарастырылған.
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
Қысқартулар мен
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1Түйенің биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.2 Түйе
өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3Түйе етінің
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .16
1.4 Еттің тағамдық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
1.5Адам тағамындағы еттің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.6 Еттің
дәмденуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4
1.7 Түйе етінің амин қышқылдық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .29
1.8 Еттің мал түрлеріне қарай
бөлінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1
1.9 Ет және шұжық өнімдерін өндіру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2 Өзіндік
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1Материалдар және зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
2.1.1 Етті органолептикалық
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..36
2.1.2 Жаңа сойылған түйе етін гистологиялық әдіспен
тексеру ... ... ... ... ... ... .37
2.1.3 Еттің сапасын сезімдік және физико-химиялық көрсеткіштері
бойынша
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.1.4 Етті бактериологиялық
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.41
2.1.5 Түйе етінің коңдылығын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
2.2 Өзіндік зерттеулерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..44
3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..48
4 Қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 59
5
Экономика ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
6 Бизнес
жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .82
Қосымша А Жайылымда жүрген түйелерді
суару ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..84
Қосымша Б Жайылымда жүрген бір өркешті
түйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Қосымша В Түйе
еті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 85
Қосымша С Түйе етінен жасалған
бұқтырма ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...86
Қосымша Д Түйе етінен жасалған
шұжық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...86
Қосымша Е Түйе етінен жасалған
кәуап ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...87
Қосымша З Түйе етінен жасалған
қуырдақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...87
Түйін ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі құжаттарға сілтеме жасалған:
МемСТ 2.104 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МемСТ 2.301 -68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МемСТ 2.601 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МемСТ 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МемСТ 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері.Орындауға
қойылатын жалпы талаптар.
МемСТ 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.
МемСТ 12.1.008-76 Еңбекті қорғаудың стандартты жүйесі. Биологиялық
қауіпсіздігі
МемСТ 2888-68 - Ветеринарлық термометр
МемСТ 16445-78 - Комплементті байланыстыру реакциясына қажетті қан
сарысуы
МемСТ 1770-74 - Мөлшерлі лабораториялық шыны ыдыстар. Цилиндрлер,
мензуркалар, колбалар, пробиркалар
МемСТ 5556-81- Гигроскопиялық медициналық мақта. Техникалық жағдайлар
МемСТ 5962-67 - Этил спирті. Техникалық жағдайлар.
МемСТ 6709-72 - Дистилденген су. Техникалық жағдайлар
МемСТ С 9147-80 - Лабораториялық ыдыстар және қондырғылар. Шынылы,
фарфорлы. Техникалық жағдайлар
МемСТ 20730-75 - Қоректік орта (ветеринарлық мақсаттар үшін). Техникалық
жағдайлар
МемСТ 24861-91 - Бір реттік инъекциялы шприцтер
МемСТ 26678-85 - Тоңазытқыштар және мұздатқыштар. Жалпы техникалық
жағдайлар
МемСТ 28085-89 - Биологиялық препараттар
МемСТ 26670 – 91- Өсіру әдістері
МемСТ 26668 – 95 – Сынама алу
МемСТ 7636 – 85 – Сынама алу әдістері. Сынаманы зерттеуге дайындау
МемСТ 7631–85– Сапаны бағалаудың органолептикалық көрсеткіштері
ГОСТ 7621–85 - Мясо, методы отбора образцов и органолептические методы
определения свежести
Қысқартулар мен белгілер
Дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартулар мен белгілер келтірілген:
мин. – минут
сағ. – сағат
см – сантиметр
мм – миллиметр
нм – нанометр
км – километр
мкм – микрометр
мкл – микролитр
кг – килограмм
г – грамм
мг – миллиграмм
л – литр
мл – миллилитр
ҚР – Қазақстан Республикасы
АШМ – Ауылшаруашылық Министрлігі
°C – градус Цельсия
% - пайыз
КГАТР - кері гемагглютинацияны тежеу реакциясы
ГПК - Гексахлорпараксилол
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста төмендегідей анықтамалар келтірілген:
Дезтосқауыл - ферманың өндірістік аймағына көлік қақпаның аузындағы
дезинфекциялық тосқауыл арқылы өтеді
Дезинфекция – оның баламасы зарарсыздаңдыру яғни, жұқпайтын ету
Дезинсекция – сыртқы ортадағы зиянды жәңдіктерді жою
Дератизация – кемірушілерді (тышқандарды, атжалмандарды) жою
І категория - бұлшық еті жақсы өсіп жетілген, жоны жұмыр, жауырыны мен
саны жақсы толған, арқа шоқтығынан басқа белдеме сүйектері, қабырғасы
білінбейді, жалына қол батпайды.
ІІ категория - бұлшық еті орташа жетілген, жоны жұмырланбаған, жауырыны
мен саны нашар толған, қабырғасы білініп, арқасы мен белдеме сүйектері
шодырайып шығып тұрады, жалы бос болады.
Бірінші санаттағы ет - жоғарғы және орташа семіздікті жылқы еті;
Екінші санаттағы ет - орташа семіздіктен төмен жылқы еті.
І сорттың еті-омыртқа мен артқы сан еті;
ІІ сорттың еті - жауырын мен асық жіліктің еті;
ІІІ сорттың еті - бауыздау омыртқа, алдыңғы және артқы жіліншіктің басы.
Суытылған ет - ұшаларды бөлгеннен кейін сан етінің қалыңдығына 0-ден+4°C
дейін суытылған. Ет беті ылғалды емес, кебу қабатымен жабылған, бұлшық
еттері тығыз;
Мұздатылған ет - сан етінің қалыңдығына (сүйек жағында) -10°C артық емес
температураға дейін мұздатылған.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарықты азық – түлік тағамдарымен толықтыру
республикадағы экономика дамуының ең негізгі бағыттарының бірі болып
табылады және халықты отандық өндірушілер өндіретін жоғары сапалы өніммен
қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызады. Қазақстан Республикасында ет өндіру
саласы дәстүрлі түрде ауыл шаруашылығында үлкен орын алады.
Қазіргі таңда ақуыздық тамақтандыру күрделі мәселелерінің бірі болып отыр.
Еліміздегі халықты өсіп жатқан сұранысына сәйкес азық – түлік тағамымен
қажетті мөлшерде қамтамасыз ету үшін өндіретін өнім шығымын 2,0 – 2,5 % -
ке көбейтіп отыру керек.
Алайда, соңғы жылдардағы мал басының күрт қысқаруы тек шикізат көзінің
төмендеуіне ғана емес, сондай – ақ елдегі ет өндіретін кәсіпорындарының
жалпы күйіне кері әсерін тигізбей қоймады. Нарықтық қатынас жағдайында және
бәсекелестік ортада белгілі бір жоспармен жұмыс жасап жатқан қуаттылығы
үлкен және кіші болатын кәсіпорындар өз жұмыстарын тоқтатты. Ал қуаттылығы
орта және кішігірім болатын кәсіпорындар ғана нарық жағдайына тұрақтырақ
болды.
Елдегі өндірістің біршама өсуі мен тұрақтылығына қарамастан, ішкі
саудада құс етін, шұжық консервіленген ет пен шұжық өнімдерін шет елден
әкелу, яғни, импорттаудың өсіп жатқаны байқалады. Осыған орай, еліміздегі
ет өндіретін кәсіпорындары жетілдірілген техникалық жабдықтар мен
технология жағынан артта қалу мәселесі туындап отыр.
Экономиканың мұндай күрделі мәселесін шешу, көп жағдайда, республикадағы
ауыл – шаруашылықтық және өндірістік кәсіпорындарының ет өнімдерін
өндіруіне байланысты, сондай – ақ, елдегі азық – түліктік қауіпсіздікке
байланысты туындайтын мәселелердің ерекше орын алатындығын түсінуіне де
байланысты.
Қазақстан Республикасының халқын ақуыздық өніммен қамтамасыз етуін
жақсарту үшін ет өндіру саласындағы ғалымдар мен мамандар осы салада бар
шикізат ресурстарын максималды қолдануына және өнім қасиетін өзгертетін,
органалептикасын, сіңімділігін жақсартатын, биологиялық құндылығын
жоғарылататын қосымша ақуыз шикізат көзін еңгізуіне байланысты мәселелерді
шешіп жатыр.
Қазіргі таңда мал шаруашылығының санын арттырып, сапасын жақсарту
мақсаты агроөнеркәсіп кешенін дамытудың ең басты мәселесі болып отыр.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында Республикамыздағы мал шаруашылығының
басым көпшілігінің, бұрынғы кеңес дәуіріндегі қатаң жоспарлы түрінен,
қазіргі жаңа жағдайға бейімделген еркін түрінде көшуі, алғашқы жылдарда мал
санының едәуір кемуіне соқтырғанмен, елдегі мал басының түгелдей жеке
меншік иелерінің қолына өтуі кейінгі жылдарда мал саны мен сапасының
көбеюіне және артуына себеп болып отыр.
Еліміздің алдына қойған ірі мақсаттарының бірі – Елбасымыз Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында атап көрсеткеніндей, еліміздің
ауылшаруашылық саласындағы шығаратын өнімдері халықаралық стандарттарға сай
болып әлемдегі бәсекеге ең қабілетті 50 елдің қатарына қосылу бағдарламасы
болып табылады.
Қазіргі таңда жаңару кезеңінде жаңа саясатын іске асыру Республикамызда
айтарлықтай әлеуметтік-экономикалық өзгерістер өріс алуда, олар әсіресе
еліміздің Аграрлық салаларында іске қосуда.
Егеменді елімізде ел шаруашылығының маңызды міндеттерінің бірі - ауыл,
ел тұрғындарын мал шаруашылығы өнімдерімен экологиялық таза түрінде
қамтамасыз ету болып табылады.
Түйе шаруашылығы — мал шаруашылығындағы жетекші және тарихи қалыптасқан
дәстүрлі сала. Оның дамуына табиғи ауа райының жағдайы, әсіресе шөл және
шөлейт жерлердің молдығы қолайлы жағдай туғызады.
Түйе шаруашылығының өркендеуіне республикадағы жайылымдық жерлердің
ерекшелігі де септігін тигізеді. Республиканың 179,8 млн. га жайылымдық
жерінің 80 млн гектары шөл, 36 млн гектары шөлейт жер. Ол жалпы жайылымдық
жердің 64,5%-ын құрайды. Өнімділігі нашар осындай жайылымдық жерлерді
толығырақ және тиімді пайдалану үшін қой, жылқы шаруашылығымен қатар түйе
шаруашылығын да дамыту кажет.
Республика нарықтық қатынасқа көшу кезеңінде бірталай түйе
шаруашылықтарыңда мал басын жекешелендіру жұмысы жүйесіз жүргізіліп, соның
салдарынан түйе саны едәуір кеміп кетті. Өткен ғасырдың 30-жылдарында
республиканың барлық шаруашылык категориясында 1 миллион 200 мың түйе
болса, қазіргі кезде бар болғаны 120 мындай мал қалған, не болмаса 10 есе,
ал 1991 жылмен салыстырғанда 22,8% кеміген.
Республикада өсірілетін түйе түқымының ішіңде ең бағалы түйе түқымы -
табиғи сұрыптау және халықтық селекция жолымен шығарылған қазақы түйе.
Бірде-бір малдың түйе сияқты аса бағалы шаруашылықтық пайдалы қасиеттері
жоқ. Түйе малы өзінің күш-қуатымен, шөл және шөлейт жердің катаң жағдайына
бейімділігімен, баска мал жемейтін өсімдіктердің бірталайымен
коректенетінімен, ащы, тұзды суды ішетінімен қатар құнарлы ет, тері, жүн
және диеталық сүт беретінімен белгілі. Түйе сонымен катар күш-көлік ретінде
де пайдаланылады. Қазіргі уақытта түйе санының өсуіне, онын ары қарай өсіп-
жетілуіне баса назар аударып, одан алынатын өнімдердің саны мен сапасын
жақсарту қажеттілігі туындап отыр.
Республикамыздың түйе шаруашылықтары кезінде 5-6 мың тонна түйе еті, 5
мың тонна шұбат және 700-800 тонна түйе жүнін өткізіп келді. Ендігі уақытта
да осы көрсеткіштен де мол өнім алу жөнінде жұмыстар жүргізілуі қажет.
Түйенің еті мен майының құнарлылығы өзге малдың еті мен майынан кем
түспейді. Әрбір қоңды түйе 61-65 пайызға дейін таза ет береді. Түйе сүтінен
алынатын шұбат әрі тағам, әрі сусын екендігі ежелден мәлім. Оның бұл
касиеттерімен қатар кейбір дертке шипа, әсіресе туберкулез, асқазан ауруына
қарсы емдік касиеті бар екенін білген жөн. Түйенің еті мен сүтінен басқа,
жүнінің де өте сапалы екендігі белгілі, өйткені ол технологиялық қасиеті
жағынан әрі жеңіл, әрі жылы, әрі мықты келеді.
Алға қойған мақсатты орындаудың тиімді құралы ретінде өнімнің сапасын
сараптау болып табылады. Сараптау арқылы сарапшылар келіп түскен өнімнің
сапасының стандарт талаптарына, техникалық шарттарына сәйкестігін,
жарамсыз өнімдерді, тұтынушылардың сұранысының өтелу деңгейін анықтайды.
Түйе етінің сапасын тағамдық құндылығымен және көрсеткіш кешендерімен
қоса, санитарлы-гигиеналық, технологиялық, сенсорлық көрсеткіштерімен
анықтайды.
Ет сапасы ұшаны немесе бөлек еттерді органолептикалық, химиялық және
бактериоскопиялық зерттеу арқылы анықтайды.
Өнімге сараптау жүргізгенде, басты мәселе – стандарт және басқа да
нормативтік құжаттарда көрсетілген нормаларды негізге алу.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ЖШС Орталық Қырғы базарына келіп
түсетін түйе етінің химиялық құрамын және сапасын сараптау.
1Негізгі бөлім
1.1Түйенің биологиялық ерекшеліктері
Түйенің биологиялық ерекшеліктерінің бірі — оның шөлейт жерлердің қатал
қысы мен аптап ыстықтарына шыдамдылығымен қатар, су мен жайылымды пайдалану
жағынан басқа малдан әлдеқайда басымырақ болуы. Түйе — жайылым малы, ол
түнде жусап, күндіз оттайды. Сораң, жусан, бұршақ-астык тұқымдас шөптерді,
бұта бастарын жеп корек етеді. Басқа малға қарағанда түйенің ас қорыту
жолдары, кеудесі, сирақтары ерекше жетілген, аңызақ шөлдің сусыз, құбылмалы
ауа райына өте төзімді.
Түйенің үстіңгі еріні екі айырылып біткен, соған қарамастан өте икемді,
үстіңгі жағында күрек тістері бар. Аузының кілегей қабығы қатты бүрлермен
көмкерілген. Қарыны үш бөліктен — үлкен қарыннан, тақия қарыннан және
ұлтабардан тұрады. Үлкен карында азық ашиды да, клетчатканың жақсы
қорытылуына себепші болады. Үлкен қарынның 10 түбінде екі томпағы бар, оны
"су дорбашығы" деп те атайды. Түйелердің кеуде және кұйымшақ сүйектері
жылқыға қарағанда шағындау болғандықтан олардың тұрқы қысқалау болып
келеді, бірақ сирақтары биік болады. Саны тұлғасымен жанаспай, бөлек
орналасқан. Дене құрылысының осындай өзгешеліктері оның жүк көтергіш
қабілетін өсірумен қатар, жүрісінің жайлы, әрі адымды болуына ықпалын
тигізеді.
Түйелердің басқа малдан өзгешелігі аяқтарын денесінің астына жиыстырып
шөгіп жатып демалады. Түйе жатқанда жермен түйісетін дене мүшелері әдейі
жеті сүйелді беріштермен қамтылған. Олар төс сүйегінің, тізелерінің, шынтақ
және тірсек буындарының үстінде болады. Барлық сүйелді беріштер жатқан түйе
салмағының бірқалыпты бөлінуіне, терісін ыстық құмның күйдіруінен және
жарақаттаудан сақтайды.
Сирақтары екі айрық, табанына келіп тіреледі. Аяқтарының мұндай бітімі
түйенің сусыма құм мен борпылдақ қарда еркін жүруіне мүмкіндік береді,
бірақ ол саз, балшықты жерде жақсы жүре алмайды.
Ұзын, әрі қалың кірпіктері қатты желді күндері оның көзіне құм
түсірмейді. Қатты құмды борасын кезінде дем алуы қиындаған жағдайда түйе
кеңсірігін толығымен жауып алады
Түйенің жыл бойы табиғи жайылымда жайылатынын ескерсек, жемшөп, сондай-
ақ қора-жайды көп кажет етпейтінімен қатар, олардың денсаулығы да таза
ауада шындала түседі.
Түйенің негізгі ерекшеліктерінің бірі — оның табиғи жайылым жағдайында
тез қомдалып, өркештеріне 100-150 кг мөлшерінде май жинау қасиеті. Бұл май
қыстың қатты боранында, әрі жаздың құрғақшылық сәттерінде, сонымен бірге су
болмаған кездерінде пайдаланатын энергетикалық резерв көзі болып
есептелінеді.
Қысқа қарай түйенің жүні шудаланып, кою болып өседі де, оны қыстың
қытымыр аязынан жақсы қорғайды. Көктемде жүні түлеп, сыпырылып түседі де,
аптап ыстықта терлемейтін болады.
Түйе организмінің су жоғалтуы оған қауіпті емес. Мысалға ылғал
бөлінуінің арқасында салмағы 630 кг сақа қос өркешті түйенің өз салмағының
27% (160 кг-нан артық) жоғалтып тірі қалуына мүмкіндігі бар, себебі оның
қаны едәуір сұйық фракциясын сақтап қалады. Жоғалтқан салмағын калпына
келтіру үшін түйе бір ретте 90- 135 литрге дейін су ішеді.
Түйенің жұмысқа деген қабілеттілігі оның өз бойындағы энергиясын өте
тиімді жұмсайтындығына байланысты. Салмағы жарты тоннадан тартатын сақа
бактриан түйелері тәулігіне небәрі төрт азық өлшеміндей ғана жұмсайды, бұл
жылқының осындай жұмыс атқарған кезде жұмсайтын энергиясынан үш есе кем.
Мұндай энергия шығынын қалпына келтіру үшін түйеге небәрі алты сағаттық
жайылым жетіп жатыр. Ал жылқыға бұдан екі-үш есе көп уакыт керек. Сондай-ак
бір центнер түйе етін өндіру үшін жұмсалатын азык шығыны осынша қой етін
өндіруден екі есе аз.
Түйелердің қора ішіндегі өкпек желге, аса ылғалдылыққа шыдамайтынын
ескерген жөн. Мысалға, жалғыз өркешті түркімен аруанасы Қазақстан мен Орта
Азияның шөл және шөлейт аймақтарының ыстық жерлерінде өздерін жақсы
сезінсе, ал қос өркешті қазақы түйе тұқымы мұндай ыстық жерлермен қатар
қысы аязды жазық аймақтарда да осы тұкымға тән мол өнімділік көрсете алады.
Биологиялык ерекшеліктері екі түрлі түйе тұқымдарының болуы, оларды жақсы
бейімделген аймақта өсіру үшін таңдауға толық мүмкіндік береді.
Түйелердің жыныстық жетілуінің баяу жүруі де биологиялық ерекшелік болып
табылады. Ұрғашы інгеншелер алғаш келеге үш жасында жіберілсе, еркек
буыршындар төрт-бес жастарында жіберіледі.
Олардың шөгерілуі маусымдык шектеулі, яғни қаңтар айы мен мамыр айының
аралығында жүргізіледі. Басқа үй малымен салыстырғанда олардың буаздық
кезеңі де ұзақ: жалғыз өркешті (дромедар) түйелер орташа 388 күн, ал қос
өркешті (бактриан) - 406 күн. Інгендердің сауын маусымы да ұзақ болып, 15 —
18 айға созылады. Осындай ерекшеліктеріне байланысты олар екі жылда бір
боталайды, соңдықтан әр 100 інгеннен алынатын бота санын екі жылдық
көрсеткішпен анықтайды. Түйе түрлері (жалғыз өркешті және қос өркешті)
өзара шағылысқа түсіп төл беретін гибридтік будан туады. Гибридтік будан
күш-қуаты және өнімділік көрсеткіші жағынан өз ата-енелер көрсеткішінен
әлдеқайда жоғары.
Түйелер 40 — 45 жылға дейін тіршілік ететіндігіне қарамастан, тістері
түсіп, өнімділік касиеттерінің төмендейтігіне байланысты негізінен 20 — 22
жасқа дейін ғана ұсталады.
Осы түлік түрінің биологиялық, генетикалық ерекшеліктерін барынша толық
пайдаланып, өндірілетін өнім көлемі мен сапасын үнемі арттыра беру түйе
шаруашылығымен айналысатын қожалықтар мамаңдарының және мекеме
қызметкерлерінің басты міндеті болуы шарт.
Түйенің өз дене құрылысы бойынша өзге малмен, яғни өзге үй жануарларымен
салыстырғанда бірталай ерекшеліктері бар.
Малдың дене тұрқы — сыртқы көрінісі, толығымен алғанда сыртқы пішіні мен
әр түрлі дене мүшелерінің бөліктері (стати).
Дене тұрқы малдың сыртқы пішіні мен олардың шаруашылық және тұқымдық
бағалылықтар байланыстарының болуына негізделген.
Дене бөліктері (стати) — малдың дене мүшелерінің әр бөлігі, осылардың
көрсеткіштері арқылы дене-тұрқының зоотехникалық бағасы толықтырылады.
Мысалға, дене бөліктерінің бірі, түйенің желіні, сұрыптау жүмысының
негізгі көрсеткіші болып келеді.
Түйенің дене тұрқына қарап селекциялық жұмыста мәні зор төмендегі
мәселелерді анықтауға болады:
дене бітімге баға беру;
тұқымдық ерекшеліктерді анықтау;
өзіндік жеке белгілерді айқындау;
малдың жасын, жыныс ерекшеліктерін анықтау;
-малдың әр түрлі сыртқы орта, бағу жағдайларына
бейімділіктерін бағалау;
- малдың денсаулығы мен қоңдылығын анықтау.
Түйенің дене тұрқын бағалау кезінде оның жеке мүшелері мен бөліктеріне
қойылатын талап деңгейі өнімділік бағытына байланысты жүргізіледі.
Бас. Барлық өнімділік бағытындағы түйелердің басы тым ірі немесе
үйлесімсіз кіші болмауы тиіс. Сүтті бағыттағы жалғыз өркешті түйелердің
басы ұзын да арық, етті-жүнді бағыттағы қос өркешті түйелердікі жалпак, та
қысқа болады. Бастың пішінін малдың тұқымдық және жыныстық ерекшеліктерін
жанама белгісі ретінде қарастыруға болады. Інгендермен салыстырғанда
буралардың басы салмақты да ірі болып келеді. Тым жіңішке бас малдың
нәзіктігін, әлсіздігін көрсетеді.
Мойын. Барлық өнімділік бағытындағы түйелердің мойындары бұлшық етті,
жуан және жақсы қозғалатын болуы қажет. Аруана түйелерінің мойыны ұзын және
едәуір қозғалғыш, бұлшық еттері жақсы дамыған. Бактриан түйелерінің мойыны
қысқа, ирегірек болады. Қоңдылығы өте жақсы түйелер мойнының жоғары шеті
алдыңғы өркештің жиектерімен жалғасады да, шоқтығын табуға мүмкіндік
болмайды. Барлық өнімділік бағытындағы түйелер үшін тым ұзын, жіңішке,
қысыңқы мойын үлкен кемшілік болып табылады
Көкірек қуысы. Бұл жерде ең маңызды органдар өкпе, жүрек, бас қан
тамырлары шоғырланады. Сондықтан ол кең, әрі терең болуы қажет. Етті-жүнді
түйелердің кеуделері енді, ал сүтті бағыттағыларынікі — жіңішкелеу, бірақ
терең болып келеді. Кеуденің жіңішке әрі таяз болуы барлық бағыттағы
түйелер үшін де үлкен кемшілік болып есептеліп, мал денсаулығының
нашарлығын білдіреді.
Шоқтық — тек қана аруана түйелерінен байқауға болады, онда ол ете қысқа,
доға тәріздес болып бір жағынан мойынның шетімен, ал екінші жағынан өркеш
жиектерімен жалғасады. Қос өркешті түйелердің шоқтығы алдыңғы өркештің
астында орналасқандықтан, көзге көрінбейді.
Арқа, бел және бөксе — барлық малда, әсіресе тез жетілгіш етті-жүнді-
сүтті түйелерде енді болуы керек.
Қайқы немесе бүкір бел қандай өнімділік бағытындағы түйелер болмасын,
дене бітімінің үлкен кемшілігін көрсететін белгілер болып табылады.
Бауыр - түйелердің бауырлары олардың түрлері мен тұқымдарына байланысты
көтеріңкі немесе түсіңкі болып келеді. Аруана түйелерінде ол шабына қарай
көтеріңкі болса, бактриан түйелерінде төмен орналасқан. Сүттілігі жоғары
інген, маялар қарынының артқы жағы кеңдеу және салбыраңқы болып келеді.
Түйенің бауыр жүнінің өскелеңдігі жеткілікті болуы тиіс.
Аяқтар. Аруана түйелерінің сирақтары бактриан түйелеріне қарағанда ұзын
болады. Алдыңғы аяқтарының табандары артқы аяқтарынан жалпақтау келеді.
Артқы сирағы тұлғаға бекімеген, сол себепті мықты және ұзын "тұтқа"
құрайды. Аяқтарға баға бергенде оның еттерінің, сіңірлерінің жетілуін,
табандарының беріктігін мұқият тексереді. Түйелерде тірсек буындары
майысқан, кайшы аяқтылық, алшақ орналасқан, т.б. кемшіліктер кездеседі.
Желін. Қос өркешті түйелердің желіндері аруана түйесінің желінімен
салыстырғаңда шағын, әрі терең шабының арасына орналасады. Желінінің
формасы трапеция тәріздес. Тостаған тәрізді және ешкі желініне ұқсас болып
екі түрде кездеседі. Емшектері негізінен бір-бірінен алшақ, сүйір болады.
Алдыңғы емшектері артқысына қарағанда кішілеу.
Малдың дене тұрқына, өсіп-жетілуіне баға беруде оның дене бөліктерінің
үйлесімділігіне, сырт пішінінің сипатына баса көңіл аудару кажет [1,2].
1.2 Түйе өсіру
Түйе шаруашылығы, түйе өсіру – мал шаруашылығының дәстүрлі салаларының
бірі. Республикадағы барлық жайылымдық жердің 64%-дан астамын (116 млн.
га). Түйе шаруашылығы арқылы барынша тиімді пайдалануға болатын, шөл және
шөлейт алқаптардың алып жатуы осы саланы өркендетуге кең жол ашады. Қазақ
халқы еті мен сүті әрі тағам, әрі шипалы дәру, жүні – киім, өзі сенімді
көлік болған қасиетті жануарды төрт түліктің төресі санаған.
Елімізде түйе шаруашылығы объективті және субъективті жағдайларға
байланысты түрліше қарқында дамыды. Қазақстанда 1927 ж. 1,2 млн. бас түйе
өсірілсе, күштеп жүргізілген ұжымдастыру саясатының салдарынан 1941 ж.
түлік саны 104,6 мыңға дейін кеміді. Осыдан кейінгі 70 жылға жуық уақыт
аралығында мал басы 105,0 – 154,0 мың аралығында болып, ең жоғ. көрсеткішке
1994 ж. қол жеткізілді (153,9 мың). 1980 – 95 ж. аралығында жыл сайын 5,0 –
9,0 мың т түйе еті, 4,5 – 5,0 мың т шұбат, 700 – 1000 т жүн өндіріліп
келді.
Түйе түлігі негізінен жайылымда бағылып, күтімді, құнарлы азық пен
құрылысы күрделі, жылы қора-жайды аса қажет етпейтіндіктен, басқа ауыл
шаруашылық малдарымен салыстырғанда тиімді сала болып табылады. Салаға
орынды жұмсалған қаржы 5 – 6 есеге дейін табыс әкелетіндігі ғылыми-
өндірістік тәжірибелерде дәлелденген.
Түйе сүтінен дайындалатын шұбаттың дәмдік, сусындық, шипалық қасиеттері
ертеден-ақ белгілі болған. Оның адам ағзасына сіңімділігі 98%-ды құрайды.
Құрамындағы құрғақ заттың үлесі 14,5 – 15,5%-ға, май – 5,5 – 6,5%-ға, белок
– 4,0 – 4,5%-ға, сүт қанты – 5,0 – 5,5%-ға, минералды заттар 0,6 – 0,8%-ға
сәйкес келеді. Қос өркешті інгеннен тәулігіне майл. 5,5 – 7,0% болатын 4 –
6 л, маусымда 1200 л сүт сауылса, дара өркешті таза тұқымды аруана маясынан
майл. 3,5 – 4,2% болатын 12 – 15 л, маусымда 3500 л сүт сауылады. Қос
өркешті және дара өркешті түйелердің будандарынан бір маусымда майл. 4,0 –
4,5% болатын 3000 л сүт өндіріледі. Түйе сүті сиыр сүтіне қарағанда
бактерицидтік қасиеті жоғары болғандықтан ұзақ мерзімге сақталады (30(С
ыстықта 24 сағатқа дейін ашымайды). Дәрігерлердің бақылауы шұбатты тұрақты
пайдаланатын адамдардың туберкулезбен мүлдем ауырмайтындығын көрсетті.
Сонымен бірге асқазан ауруларын да шұбатпен емдеудің жақсы нәтиже
беретіндігі белгілі.
Түйе шаруашылығының тиімділігі ет өндіру жұмыстарын ұтымды ұйымдастыруға
тікелей байланысты. Қоңды түйелер етінің құрамында 17 – 22% белок, 12% май
ұлпалары болады. Тағамдық қасиеті және құнарлылығы бойынша түйе еті сиыр
етімен деңгейлес. Өзіндік құны арзан әрі сапалы түйе етін өндірудің басты
жолы түйені жайып-семірту екендігі ғыл.-өндірістік тәжірибелердің
нәтижесінде дәлелденді. Түйелер көктемгі және күзгі жайылымдарда тез
қоңданады. Етті бағыттағы Т. ш-н ең алдымен шұбат өндіру ісімен ұштастырған
жөн. Ет өндіретін Т. ш-тарында қазақтың қос өркешті түйесімен қатар,
олардың інгендерін қалмақ және түрікмен түйе бурасымен шағылыстыру арқылы
алынған будандарды барынша көптеп өсіру тиімді болып табылады. Будан
буыршындар салмағы жергілікті түйе төлдерінен 80 – 120 кг-ға артық болады.
Жайылымда семіртілген құнанша, дөненше буыршындардың сойыс шығымдылығы 51,7
– 52,5%-ға, ірі сақа түйелерде бұл көрсеткіш 55 – 58%-ға жетеді. Түйелердің
салмағы жыл маусымына байланысты өзгеріп отыратындықтан, көктемде жайып
семіртілген сақа буралар мен інгендерді маусым – шілде, ал жас буыршындарды
қараша – желтоқсан айларында етке өткізген орынды. Асылдандыру жұмыстарында
тұқым жақсартушы ретінде пайдалану мақсатында ірілігі мен ет өнімділігі
бойынша қос өркешті түйелер арасында, ТМД елдерінде ғана емес әлемде ерекше
орын алатын қалмақ бактрианы қолданылуда. Тұқым мен типаралық жұптастырудан
алынған 1 жасар тайлақтар, таза тұқымды тұстастарымен салыстырғанда,
тірідей салмағы бойынша 15 – 20%-ға басым болады. Қазір елімізде қос
өркешті қазақ түйелері 20 асыл тұқымды мал өсіретін шаруашылықта, оның
ішінде Атырау облысының “Бірінші май” және “Жаңа таң” ААҚ-лары мен
“Жарсуат” ӨК-нде, Батыс Қазақстан обл-ның “Хан ордасы” ЖШС-да, Қызылорда
обл-ның “Құланды” ААҚ-да, Маңғыстау обл-ның “Таушық” ЖАҚ-да және Оңт.
Қазақстан обл-ның “Қара құр” ӨК-нде, т.б. өсіріледі. Түйеден алынатын
бағалы өнімнің бірі – жүн. Ол технологиялық қасиеті бойынша тоқыма
өнеркәсібі үшін құнды шикізат болып табылады. Түрікмен Республикасында және
еліміздің оңт. облыстарында түйе жүні кілем тоқуға пайдаланылады. Түйе
жүнінен дайындалған бұйымдар жеңіл, жылы, сонымен қатар берік, созылғыш
келеді. Ел арасында белі ауырған адамдарға шудадан жалпақ белбеу тағу,
сарысу жиналған дене мүшесіне ыстық суға батырылған шуда басу секілді халық
медицинасы әдістері кең тараған. Ұзын талшықты түйе жүнінен тоқылған
маталар көбіне көрпе жасауға пайдаланылады. Шудадан машина жасау
өндірісінде бұрғылау қондырғыларының белдіктері (ременьдері) дайындалады.
Ғарышкерлердің ішкі жеңіл киімдерінің бір тіні түйе жүнінен тоқылатыны да
бұл шикізаттың жоғары қасиетін көрсетеді. Т. ш-н келешекте ойдағыдай дамыту
– түйе сауу, жүндеу, тоғыту секілді қол күшін көп қажет ететін жұмыстарды
механикаландыруды талап етеді. Алматы облысының Мыңбаев атынд. тәжірибе ш-
нда түйені жықпай, арнайы қондырғыда жүндеу әдісі игеріліп, оннан аса
шарушылықтарға енгізілді. Бұл жүндеу уақытын қысқартуға, еңбек өнімділігін
арттыруға және ең бастысы жұмыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Сонымен бірге қондырғыны түйе саууға, бонитировкалауға (малды
асылдандыру мақсатында жан-жақты бағалау) пайдалануға болады. Т. ш-н
ойдағыдай дамытып, өнім өндіруді арттыру үшін малдың тұқымдық-өнімділік
қасиеттерін үзбей жетілдіру, тауарлы шаруашылықтарда асыл тұқымды мал
өсіретін шаруашылықтардан алынған тұқым-жақсартушы бураларды кеңінен
қолдану басты назарда болуы тиіс. Бұл сала бойынша еліміздің 26 тұқымдық
мал ш-нда 9,0 мың басқа жуық түйе өсіріледі. Асыл тұқымды малдардың үлес
салмағы бойынша (7%) түйе түлігі басқа а. ш. малдарынан (1,2 – 5,3%) 2
есеге жуық басым.
1.3Түйе етінің өнімділігі
Қазіргі кезде біздің елімізде түйені бағып - өсіруге қолайлы жағдайлар
туындап жатыр. Ет және сүт өндіруге арнайы өсірілетін түйе басының саны
барған сайын өсіп келеді.
Түйе еті қөп жылдан бері Қазақстан халқының, орта азиялық, араб
республикаларының тамақтануында үлкен орын алады. Түйе еті таза түйе етінен
алынған өнім жасау үшін және ет өнімдерін өндіруде қосымша қоспа ретінде
қолданылады. Түйе етінің тағамдық құндылығы туралы нақты деректер және оны
рационалды қолдануына байланысты ұсыныстар болмағандықтан, еттің толық
құнды ақуыздарын негізсіз жоғалтуына соқтырады. Осыған орай, осы ет шикізат
түрін өндіру технологиясын жетілдіру, жаңа өнім түрін өңдеу мақсатында түйе
етінің спецификалық ерекшеліктерін, химиялық құрамын, технологиялық
қасиетін терең біліп - зерттеу мәселесі туындайды. Осы саладағы
зерттеушілердің тұжырымдауынша түйе еті еттің басқа түрлерімен
салыстырғанда ірі талшықты және тәттірек дәмімен ерекшелінеді.
Қазіргі таңда біздің елімізде түйені бағып - өсіруге ыңғайлы жағдайлар
туындап жатыр. Түйе еті бұрыннан бері қазақстандық тұрғындардың
тамақтануында үлкен орын алады.
Қазақстанның шөл және шөлейт өңірінде ет өндірудің үлкен резервінің бірі
түйе шаруашылығы болып саналады. Бұған егіншілікке және малдың түйеден
басқа түлігінің жайылуына жарамайтын жайылымының көптігі, жергілікгі жемшөп
пен ауа райы жағдайына жақсы көндіккен түйелердің болуы және жергілікгі
халықтың түйені жыл бойы жайылымда бағып-өсіру жөніңдегі тарихи тәжірибесі
мен дағдысы мүмкіндік береді.
Түйе сойылғанда, одан ет пен майдан басқа қосымша тағамдық өнімдер,
техникалық, және ішкі органдарының шикізаты алынады. Ішкі орган тағамдары
олардың кұнарлылық қасиеттеріне байланысты екі категорияға бөлінеді.
Құнарлылығы жоғарылау тағамдық өнімдер 1-ші категорияға (бауыр, бүйрек,
тіл, жүрек, желін және т.б.), ал 2-ші категорияға - құндылығы нашарлау
қарын, өкпе, көк бауыр және басқалар жатқызылады. Техникалык шикізаттары
(тері, қан, жүн, сүйектері) жеңіл өнеркәсіпте кеңінен пайдаланса, ішкі
секреция бездері (қарын асты, қалқанша бездері, гипофиз жоне баскалары) —
емдік максатта пайдаланылады. Қан мен сүйектері — қан және ет-сүйек ұны,
желім және сүйектен әсемдеп әр түрлі сувенирлер жасауға пайдаланылады
[1,2,3].
Түйе етінің негізгі бөлігі бұлшық ет тканінен тұрады, бұл онын жалпы
етінің 60 - 67 пайызын құрайды Бұлшық еттер ткані — еттің ең құнды бөлігі,
өйткені ол жеткілікті амин қышкылды кұрамы бар аса бағалы белоктардың
қайнар көзі болып табылады.
Дәнекерлік ткань клеткалардан, талшықтар мен негізгі заттардан тұрады.
Осындай тканьдер көп болған жағдайда еттің тағамдық касиеті күрт
төмендейді. Дәнекерлік тканьдар кәрі түйелерде, әсіресе күш-көлік ретінде
пайдаланылатын түйелерде көбірек болады. Жас түйенің, сондай-ақ етке сою
үшін арнайы жайылымда өсірілген түйе тұқымының етінде дәнекерлік тканьдар
шамамен алғанда оның жалпы етінің 5 — 18 пайызынан аспайды.
Майлы ткань белгілі бір дәрежеде тамшылар толған жинақтаушы клеткалар
болып табылады. Тканьның бұл түрі түйелердің өркеш кабатында 100 - 150 кг
деңгейінде кұралып, жемшөп қоры азайған кезеңде қорек және жаздың сусыз,
ыстық аптабында су қоры кызметін атқарады.
Бұл ткань бұлшық еттер арасына тарай отырып, оған мәрмәр сияқты түр
береді. Жалпы еттің майлық мөлшері түліктің қондылық дәрежесіне және жасына
байланысты болып келеді, ал семіз және сақа малдың майы да мол болады. Түйе
семіз болған сайын оның етіндегі кұнды белоктар да соған қарай молая
түседі. Жас түйенің де (5 -10%), сақа түйенің де (9 — 13%) жалпы етінің
майлылығы олардың қоңдылығына тікелей байланысты. Сүйек ткані түйенің
жасына қарай оның етінің 18-24 пайыздай мөлшерін құрайды.
Жас түйелердің (тайлак, құнанша) еті (22 - 24%) кәрі түйелерге (18 —
21%) қарағанда сүйектілеу болады.
Сүйек, май, бұлшық ет пен дәнекерлік тканьдардың ара - қатынасы түйенің
жасына байланысты. Бота, тайлақтың алғашқы жылы қаңқа сүйегі жылдам өседі,
сондықтан олардың етінде сүйек тканінің үлес салмағы өте көп болады.
Жас түйе 3 жаста, келеге қосылатын кезінде ғана физиологиялық жағынан
жетіле бастайды. Түйе 5-6 жасында өсіп-жетіліп, әбден тоқтасады. Жас
түйенің етінде бұлшық ет, май мен дәнекерлік тканьдардың ара-қатынасы бір
деңгейде қалыптасады да, сойған кезде олардың етінде бірінші сортты еттің
мөлшері мол болады.
Сақа түйелердің еттілік коэффициенті 3,95 және ет-сүйек арақатынасы 3,13
болса, жас түйелерде ол тиісінше 3,43 және 2,88 болады.
Қалмақ түқымының түйелері конституциялары мықты, дене бітімі мығым және
салмақты болып келеді. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
облыстарының түйе шаруашылығында қалмақ буралары қазақ тұқымы інгендерімен
шағылыстырылған алғашқы жылдың өзінде-ақ салмағы жергілікті түйе тұқымынан
80 - 120 кг артық будан берді. Түркімен аруана түйесі мен казақы түйеден
алынған үшінші ұрпақ будандары және одан кейінгілері ұсақталып, ет беру
деңгейі тез азаяды.
Түйені жайып семірту және ет өнімділігі туралы бірталай ғылыми
еңбектердің бар екені белгілі. Бұл еңбектерде жоғарыда аталған көрсеткіштер
түйе тұқымына, жынысына және жасына қарай зерттелген. Атап айтсақ, С. М.
Терентьев (1963) қалмақ түйесін, В.В. Донченко, В.А. Кузнецов (1963)
түркімен аруанасын, Б. Лувсан (1971) моңғол түйесін, А.А. Ахмадиев (1972)
қазақы түйені және оның буданының ет өнімділігін зерттей келе орташа және
жоғары қоңдылықтағы жас түйе етінің дәмділігі жағынан сиыр етінен
айырмашылығы жоқ екендігін дәлелдейді. Бұл авторлардың деректерінде түйе
етінің сойыс шығымдылығы оның жасы мен коңына байланысты 49,8-65,3 пайыздық
алшақтықта болды. Іш майы 8,2 - 36,8 кг немесе сояр алдындағы салмактың 2,7-
10,7% құрайды.
В.А.Кулаева (1964) қалмақ-қазак түйелерінен алынған будандардың ет
өнімділігін зерттей келе союға ең тиімді кезі түйелердің 2 жас 8 айлық шағы
екеніне көз жеткізді. Бұл жаста олардың тірілей салмақтары 520 кг-ға жетіп,
сақа түйелер салмағының 92% кұрайды, сойыс шығымы 63,0%-ға жетеді, Автордың
айтуынша, түйе етінің шығымдылығы қазақ және моңғол тұқымды түйелерде ірі
қараға, қаракөл қойына қарағанда анағұрлым жоғары болып, 1 жас 8 айлығында
60,7%, ал сақа інгендерде 56,0% болған.
ТМД елдері мен дүние жүзіндегі ғылыми еңбектерге сүйенсек түйе малын
жасына, жынысына және тегіне байланысты семірту негіздеріне талдау
жасағанда онда айырмашылықтардың бар екендігі байқалады.
Жайып семіртуге Қызылорда облысы, Арал ауданының "Құланды" ауылында таза
қанды қазақы тұқымның 5 бас жарамсыз деп шығарылған сақа інгендері (I топ)
мен 7 бас 2 жастағы еркек құнаншаларына (II топ) тәжірибе жүргізілген.
Тәжірибе барысында бақылау тобындағы мал 210 күн (көктем-жаз-күз)
жайылымда болған. Бұл жайылымда эфемерлі-жусан-сораңды және астық тұқымдас
аралас шөптер өседі [4,5].
Орта есеппен тәулігіне сақа інгендер 20-25 кг, ал 2 жасар құнаншалар 15
— 18 кг жайылым шөбін пайдаланды.
Бақылау тобындағы малдың абсолюттік салмақ қосқанына тұжырымды анықтама
алу үшін 210 күндік жайып семірткен кезеңді үш кезеңге бөлген. I кезең — 60
күн, II кезең — 80 және III кезең - 70 күн .
Тәжірибеде алғашқы 60 күндік жайып семірту кезінде 2 жасар жас
құнаншалардың абсолюттік тірілей салмақтары 27 кг, ал тәуліктік салмак
есімі 450 г құраса, сақа інгендер тиісінше 23 кт және 383 г кұрап, жас
малдан әлдеқайда кем болған.
Жайып семіртудің ІІ кезеңі жаз айларының ыстық мезгіліне сәйкес келіп,
бақылау тобындағы малдың тірілей салмағының өсуі әлдеқайда баяулайды да,
ІІІ кезенде (күздік жайылым кезінде) салмақтарының өсуі қайтадан күшейеді.
Осы кестеден аңғарарлық жай — жас кұнаншалардың 210 күн жайып семірту
кезіндегі тірілей салмағының тәжірибенің басындағы салмағымен салыстырғанда
22,9% өсуі, немесе сақа інгендерге қарағанда 12,1% артықтығы.
Жас түйелердің сақа түйелерге қарағанда өсімталдығының айғақтығын Майнот
формуласы арқылы шешкенде мынандай деректерді алынған. Өте жоғары тірілей
салмақтың өсу көрсеткішін жас құнаншалар барлык жайып семірту кезеңдерінде
көрсетсе, сақа інгендер тек қана І кезеңде, яғни жайып семіртудің алғашқы
60 күндігінде ғана көрсетті.
Кесте 1.1 - Жасы әр түрлі казақы түйелердің жайып семірту кезіндегі
көрсеткіштері
Көрсеткіштер Тәжірибе топтары
I II
Тәжірибедегі мал саны, 5 7
1 бастың орташа тірілей салмағы, кг565 350
Тәжірибе кезеңіндегі бір бас 23 27
малдың тірілей салмағының
динамикалық өзгеруі, кг
60 күннен кейін 383 450
140 күннен кейін 207 250
210 күннен кейін 290 381
Тәжірибе соңындағы 10,8 22,9
салмактың тәжірибе басындағы
салмақпен салыстырғандағы өсуі, %
Қорыта келе, өндіріске жасы толған сақа түйелерді қысқа мерзімді (60
күндік көктем-жаз кезеңдерінде) жайып семіртуді, ал жас түйе төлдерін ұзақ
мерзімдік (180- 210 күндік жаз-күз кезеңдерінде) жайып семіртуді ұсынылған.
Жайып семірту тәжірибесі бітісімен, әр топтан 5 мал сойылып, оның ет
өнімділігі мен сапасы аныкталды (кесте1.1).
Сапалық жағынан жас құнанша еті өте жоғары көрсеткішке ие болып, 5
ұшасының бәрі де I категорияға жатса, сақа інгендер ұшасының үшеуі I
категорияға, ал қалған екеуі II категорияға жатты.
Кестеден байқалғаны тәжірибе топтары ұшасының, іш майы мен сойыс шығым
арасында айырмашылықтар бар екендігі.
Өсімдікке жұтаң жер жағдайында етке арналған түйелер ойдағыдай коң жинай
алмайды. Сондықтан осы мақсатқа арналған малды қолда ұстап, бордақылаған
жөн (кесте1.2). Мұндай бордакылау ісі өткен ғасырдың 80-жылдары Маңғыстау
облысының Шетпе және Бейнеу мамандандырылған шаруашылық бірлестіктерінде
жүргізіліп, тәп-тәуір нәтиже көрсетті. Бұл бірлестіктердегі сақа түйелер
100 күн бордақылағанда тәулігіне 850-900 г, тайлақтар 700-750 г салмак
қосқан. Әр центнер қосымша салмаққа 10,8 азық өлшемі жұмсалды [4].
Кесте 1.2 - Жасы әр түрлі казақы түйелердің қолда ұстап, бордақылаған
кезіндегі көрсеткіштері
Көрсеткіштер Тәжірибедегі топтар
I II
Жайып семіртуден кейінгі626 430
салмағы, кг
Сояр алдындағы салмағы, 612,5±2,41 418,6+3,22
кг
Ұшасының салмағы, кг 295,8+1,52 212,5+1,46
Ұшасының шығымы % 48,3 51,0
Өркеш майының салмағы, 12,5+1,13 9,2+1,04
кг
Өркеш майының шығымы, % 2,1 0,8
Іш майдың салмағы, кг 12,9+2,16 3,5+1,86
Іш майдың шығымы, % 2,1 0,8
Ұша мен май салмағы, кг 321,2 226,2
Сойыс шығымы, % 52,4 54,0
Осы айтылғандардан түйе шаруашылығымен айналысатын мамандардың,
фермерлердің міндеті өзге түлік пайдалана бермейтін, шалғайда жатқан, суы
тапшы шөл және шөлейт аймақтардағы жайылымдарды етті бағыттағы түйе өсіруге
тиімді пайдалану болып табылады.
Малды тасымалдау және сояр алдында ұстау олардың салмағын 12-14 кг
кемітеді.
Терінің шығымдылығы сояр алдындағы түйе салмағының 8,0 - 9,3, ал қан 3,8
- 4,5% құрады.
Түйені ет бағытында асылдандыру жұмысындағы маңызды элементтердің бірі —
оның таза еті мен сүйегінің ара — қатынасының жоғары болуы. Жас
құнаншалардың бұлшық еті тез өсіп, іш майы сақа түйелерге қарағанда аз
болатындығы анықталды.
Еттің химиялық қүрамы мен калориялығын анықтаған кезде бұл
көрсеткіштердің түйелердің жасына қарай өзгеретіндігі дәлелденді.
Сақа інгендер етінің құрамында майдың көп болуына байланысты бұл жастағы
түйе етінің энергетикалық құны жас кұнаншалардың етінің құнынан 22,7% артық
болды.
Жас түйелер сақа түйелермен салыстырғанда етінің сойыс шығымы жөнінен
жоғары, етінің құрамы мен калориялығы жағынан өте дәмді де құнарлы әрі
диеталык тағам болып табылады.
Қорыта келгенде, жазғы-күзгі жайып-семірту маусымынан кейін етке әдейі
өсірілген 2,5 жасар буыршындар мен қатардан шығарылған сақа інгендер
өткізіледі. Осы 60-70 күндік кезеңде әрбір буыршын 80 кг, сақа інгендер 61
кг салмақ қосып жоғарғы қоңдылықта етке тапсырылады.
1.4 Еттің тағамдық маңызы
Адам организімінің дұрыс жетілуіне биологиялық жоғары бағалы еттің
маңызы зор. Әр түлік мал етінің өзіне тән ерекшелігі болады. Мысалы: кәрі
жастағы және диетадағы адамдарға сиыр еті дұрыс, ал жас организмге етті,
тұқымды шошқа еті қолайлы болады. Жылқы етінің ақ затының грамм тиімділік
коэфициентінің жоғарылығы онда өзінің биологиялық белсенді заттардың бар
екенін көрсетеді.
Тағамның нәрлілігі тек оның химиялық құрамына байланысты емес, сонымен
бірге тағамдық өнімге ауыстыруға болмайтын заттардың ара қатынасына да
үлкен әсерін тигізеді. Мәселен, ақ заттағы амин қышқылдарының майдағы көп
қанықпаған май қышқылдарының ара қатынасының маңызы ерекше. Тағамдық
өнімдегі ақ заттың және оның құрамына кіретін заттардың ас қорыту жүйесі
ферменттерінің әсерінен гидролиздену жылдамдығын анықтаудың да үлкен маңызы
бар. Бұл көрсеткіш бойынша шошқа еті, бұзау, сиыр, қой етіне қарағанда
тиімсіз.
Тағамдағы ақзат мөлшері тәулігіне адам үшін 109-163 г болуы керек.
Ақ зат негізінен организмнің дұрыс жетілуіне, ұлпалардың өсуіне,
жаңаруына, түзілуіне қажетті болып табылады. Оның тағы атқаратын ролі, ақ
зат көптеген ферменттердің, гормондардың, иммунды заттардың пайда болу
көзі. Ақ зат молекуласының негізгі құрамдас бөлігі амин қышқылдары, кейбір
амин қышқылдары адам баласында түзілмейді, олар тек азық арқылы организмге
барады. Мұндай алмаспайтын амин қышқылдарына триптофин, фенилаланин, лизин,
гистидин, аргинин, валин, метеонин, изолейцин т.б. жатады. Сондықтан, адам
бұл амин қышқылдарын етті пайдалану арқылы ғана алады [16].
Негізгі өнімдерді соның ішінде ет өнімдерін бір жолмен зерттеген дұрыс
емес. Мәселен, тағамның қорытылуы нашар болғанымен сіңімділігі жоғары
болады ал, кейбір тағамда керісінше болуы мүмкін. Тәуліктік рационға
кіргізілген дәнекер ұлпалы ет, ақ заттың сіңірілуін жоғарғы сортты етке
қарағанда 7% артқан. Майдаланған дәнекер ұлпалары, жылумен өңделген оның
құрылысының өзгеруі нәтижесінде өнімнің биологиялық сапасын арттырады екен.
Сондықтан, дәнекер ұлпаларының (сүйек ұлпасы) құрылымын өзгерту арқылы,
оның биологиялық бағасын арттыруға байланысты жүргізіліп жатқан жұмыстар
аса бағалы.Бұл жұмыстар болашақта мал ұлпаларының бәрін тағамға пайдалану
мүмкіншілігін ашатын технологиялық жүйелердің негізі болуы мүмкін.
Ет жоғары категориялы өнім болып табылады. 100 г еттің категориялылығы
179,7 ккал, ал, 100 г жұмыртқада 162 ккал. Ет ақ затының сіңімділігі 74-84%
(қой майы); ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz