ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Прокуратура органдарының қызметінің мәні, маңызы және міндетттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Прокуратура органдарының қызметінің негізгі бағыттары ... ... ... ...
19
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПРОКУРАТУРАНЫҢ СОТТА МЕМЛЕКЕТ МҮДДЕСІН БІЛДІРУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.1
Сотта прокуратураның іс жүргізу қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
26
2.2
Прокуратура органдарының шет мемлекеттердің құзіретті мекемелерімен өзара іс-қимыл жасауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2.3
Прокуратураның құқықтық актілері заңды бұзушылыққа қарсы тұру құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
59
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ҚР Конституциясының 83 бабына сәйкес "прокуратура мемлекет атынан Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Зандылықтың кез келген заң бүзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республиканың Конституциясы мен зандарына қайшы келетін зандарға, өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды. Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңцармен белгіленген тәртіп пен шекте қьшмыстық қудалауды жүзеге асырады".
Үлкен энциклопедиялық сөздікке сәйкес прокурор француз тіліндегі ргосіеиг деген, латын тілінің забучусь деген сөздерінен шыққан - ол прокуратура органының лауазымды адамы. Сотта ол мемлекет мүддесін білдіреді.
ҚР Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны мемлекеттік органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық қадағалауды прокуратура органы ретінде анықтады.
ҚР Конституциясының 4-белімінің 3-бабына сәйкес республикадағы мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен зандар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау кағидаттарына сәйкес жүзеге асырылады.
Прокуратураға қатысты ережелер ҚР Конституциясының "Соттар және сот төрелігі" бөліміне енгізілген Бірақ, бұл жерде прокуратура соттармен қатар сот билігіне ие болады дегенді білдірмейді. Прокуратура органдарының міндеттері мен функцияларының сипаттамасы прокуратураны биліктің сот тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы мен заң шығарушы тармақтарына жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен функциональды байланысты болса да, ешқайсысына толығымен жатпайды. Мемлекеттік қүрылымдағы прокуратураның мүндай өзіндік жағдайы билік тармақтарының қызметін теңестіруге және олардың оңтайлы іс-қимылын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде прокурорлық қадағалаудың езгешелігі туады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бүл прокуратурадан басқа мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе езге үйымдар, мекемелер немесе лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес, ерекше түрі.
Екіншіден, прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасының мемлекеті атынан жүзеге асырылады. Осы ережелердің маңыздылығы прокурордың қадағалауды іске асыра отырып, қүқық бүзушылықтарды анықтау, оларды жоюға және жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот биліктерінің жеке органдары атынан емес, олардың барлық жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды жазалауда шараларды қолдануы.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің езіндік түрі. Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл сақталуын тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де қүқықтық актілердің заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген қүралдардың көмегімен анықталған қүқық бүзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын қызметтердің ерекше мазмүнымен анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің басқа нысандарынан, ең алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда өзінің тағайындалуымен ерекшеленеді.
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына жүктелген кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір бөлігін ғана қүрайды: мемлекеттік басқару органдары үшін - бүл атқару және бөлу қызметі; сот органдары үшін - сот әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару билік органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің өзгешелігі бар. Прокуратурада қадағалауды іске асыру кезінде, занда аталғандарды коспағанда, басқа органдардың шешімдерін өзінің шешімдерімен ауыстырмайды, қүқық бүзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше қүзыретті органдардың, лауазымды адамдардың, үйымдардың заң бүзушылықты жоюын талап етеді. Атап айтқанда, прокурорлық шара колдану жолымен мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың әкімшілік қызметіне араласпай заң бүзушылыктарды жою бойынша шаралар крлданады. Зандардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры және оған бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бұзушылықтарды анықтау және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту, қылмыстық қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай қолданылуына жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы өкілетті адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске асырылатын мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты сотта прокуратураның іс жүргізу қағидаларын зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер алға тартылды:
oo Прокуратура органдарының қызметінің мәні, маңыздылығы және қызметінің негізгі бағыттары зерттелді;
oo Прокуратура органдарының шет мемлекеттердің құзіретті мекемелерімен өзара іс-қимыл жасау шаралары талданды.
Зерттеу тақырыбының объектісі Қазақстан Республикасының Прокуратура органдары болса, зерттеу пәні - олардың заңдылық-құқықтық негіздері болып табылады.
Ғылыми жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының Заңдары, нормативтік - құқықтық актілері, сонымен қатар ғалымдардың еңбектері құрады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
1 ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
1.1 Прокуратура органдарының қызметінің мәні, маңызы және міндетттері
Қазіргі күнгі Қазақстан Республикасы прокуратурасының негіздері 1995 жылғы Конституциясымен айқындалған, оның 83-бабында прокуратураның мемлекет атынан заңдардың, Қазақстан Республикасының Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен тергеудiң, әкiмшiлiк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асыруға қатысты негізгі ережелер бекітілген. Ол заңдылықтың кез-келген бұзылуын анықтау мен жою жөнiнде шаралар қолданады, сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайларда, тәртіпте және шеңберінде қылмыстық қудалауды жүзеге асырады. Прокуратураға алғаш рет конституция мен республиканың заңдарына қайшы келетін заңдарға наразылық білдіру құқығы берілді. Прокуратураның құқық қорғау ролін күшейтуге акцент жасалды, ал алдын-ала тергеу функциясы мен тиістілігі басқа құқық қорғау органдарына берілді. Дәл осы уақыттан бастап прокуратура заңдылықтың гаранты ретінде тек қана Қазақстан Республикасының Президентіне ғана бағынатын болды.
Алдымен қазіргі күнгі біздің мемлекеттің құқықтық жүйесіндегі прокуратура институтын, кейіннен прокуратураның азаматтық сот ісін жүргізу кезіндегі соттағы прокуратураның ролін қарастырайық
Барлық осы шаралар кез-келген басқа мемлекеттік органнан тәуелсіз заңдылықты қамтамасыз ету бойынша прокуратураның объективті қызметінің қажетті кепілдемелерін құрады. Бұл қорытындыны ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Конституция күніне арналған 1996 жылғы 29 тамыздағы салтанатты отырысында атап өтті: Бүгінгі күні прокуратура мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың мәртебесіне қарамастан өзінің күшін елдегі заңдылықтың сақталуына жұмсайды. Бұл туралы прокуратураның, үкіметтің де шешімдеріне наразылық келтіретін фактілері куәландырады. Тоталитарлық мемлекет жағдайында бұл туралы армандауға да мүмкіндік болмаған [2, 56б].
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің анықтамасы бойынша жоғарғы қадағалау ретіндегі прокурорлық қадағалаудың конституциялық сипаттамасы басқалармен қатар, прокуратура органдары өз құзыреттерінің шеңберінде басқа мемлекеттік, оның ішінде қадағалау функциялары бар органдар (мысалы мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау немесе кедендік бақылау органдары) шығарған шешімдердің, әрекеттер мен қабылданған шешімдердің заңдылығын тексере алатындығында, олар заңсыз болған жағдайда прокурорлық қадағалау шараларын қабылдай алатындығымен қамтылған [3, 187б].
Прокуратураның әлеуметтік маңыздылығы мен экономикалық және әкімшілік реформалардың процесінде заңдылықты қамтамасыз ету тұрғысынан пайдалылығы бүгінгі күні прокурорлық қызметтегі нақты нәтижелермен, олардың аталған реформалардың іске асыру процесіне әсерімен айқындалады, сондықтан оны күшейту бойынша заңнамалық сипаттағы кейінгі шаралар да түсінікті.
Мәселен прокурорлардың заңдарды сақтау бойынша актілері мен талаптарын орындаудың міндеттілігін белгілеген, сондай-ақ прокурорлық қадағалаудың заңды талаптары мен актілерін орындамауы үшін лауазымды тұлғалары мен азаматтарының қатаңырақ жауапкершілігін белгілеген Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 9 тамыздағы Заңы қабылданды [4, 9б]. Заңға прокурордың құқық қорғау функцияларын күшейтуге бағытталған тұжырымдамалық сипаттағы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
Биліктің бөліну жүйесінде және қарама-қайшылықтар механизмінде Қазақстан Республикасының прокуратурасы Конституция гарантының функцияларын, заңдылықты адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтауды тікелей және күнделікті қамтамасыз ету бойынша Елбасының құқықтық құралы ретінде шығады. Бұл мақсатта оған тән құқықтық әдістермен және құралдармен прокуратура елбасының биліктің барлық салаларындағы органдары қызметінің заңдылығына бақылауды қамтамасыз етеді. Бұл мағынада ҚР прокуратурасы мемлекеттік билік салаларының бөліну және өзара іс-қимыл жүйесіндегі ерекше орган болып табылады. Бірақ, мемлекеттік биліктің барлық органдары тәжірибеде заңдылықтың сақталуы мен қамтамасыз етілуіне мүдделі. Сондықтан олар заңның негізінде өз қызметінің нәтижелерін оңтайландыруда прокуратураның әлеуетін пайдалануға объективті түрде мүдделі.
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2002 жылғы 5 тамыздағы №5 қаулысында көрсетілгендей прокурорлар қолданылатын шаралар Конституция мен заңдар, азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерi сақталуының қосымша кепiлi болады, бұл Конституция талаптарына, оның негiзгi ережелерi мен принциптерiне сәйкес келедi, өзiнiң өкiлеттiгiн iске асыру кезiнде прокуратураның тәуелсiздiгiн, азаматтардың, мемлекет пен ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерiн қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған, Прокуратура Конституцияның, заңдардың, Республика Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi бiркелкi қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асыру, заңдылықтың кез-келген бұзылуын анықтау және жою жөнiнде шаралар қолдану жөнiндегi өзiнiң өкiлеттiгiн жүзеге асыру үшiн тиiмдi әрi пәрмендi құқықтық құралдар жиынтығына ие болуға тиiс, бұл Конституцияның 83-бабы 1-тармағы нормасының мазмұнынан келiп туындайды [5,28б].
Сонымен прокуратураның мемлекеттік орган ретіндегі ерекшелігі, ол өзінің міндеттері жұмыс істеу құзыреттілігі мен қағидаттары бойынша ерекшелігі, ол өзінің жұмыс істеу міндеттері, құзыреттілігі мен қағидаттары бойынша мемлекеттік биліктің заңнамалық, атқарушылық, соттық салаларының қосымшасы болып табылады. Ол оған ұсынылған билік өкілеттіктерін өз атынан емес тұтастай мемлекеттің атынан іске асырады [6,54б]. Прокурорлар өз қызметінің процесінде қандай да бір өзінің мақсатына ұмтылмайды, халықтың басымды көпшілігінің еркін білдіретін Конституциямен және басқа да заңнамалық актілермен белгіленген тәртіппен қабылданған, заңдарды нақты сақтау мақсаттарын басшылыққа алады. Осының бәрі мемлекеттің прокурорлық қадағалауды қоғамда және мемлекетте маңыздылығын тануы туралы куәландырады.
Сонымен, басқа елдердің көп түрлі құқықтық жүйелерінің тиімді элементтерін қамтыған Қазақстанның мемлекеттілік жүйесінде прокуратураның бірегей көп функциялы мемлекеттік құқық қорғау ұйымы ретінде қазіргі заманғы моделі қалыптасты. Прокуратураның нақты осы қасиеті Қазақстанның демократиялық, зиялы және құқықты мемлекет ретінде дамуын қалыптастыру мен қамтамасыз етудің қажетті және ажырамас конституциялық элементі ретінде көрсетеді және прокуратура институтын дәстүрлі түсінуге жаңа көзқарасты талап етеді.
Прокуратураның, мемлекеттік орган ретіндегі ерекшелігі биліктің барлық үш саласымен тығыз байланысты, бірақ ол іске асыратын тосқауылдар мен қарама-қайшылықтардың механизмі ретінде мемлекет басшысының және Конституция мен заңдылықтың гаранты ретінде Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық статусына кіретін Қазақстан Республикасының уәкілетті органы ретінде қамтылатын ерекшелік. Тек Елбасына бағынышты бола отырып, прокуратура мемлекеттің бірлігін қамтамасыз етуге қатысады, бұл ретте оны заң шығарушылық, атқарушылық және сот салаларына бөлу принципіне сәйкес тосқауылдар мен қарама-қайшылықтар жүйесінің қажетті элементі болып табылады [7,68б].
Бұл жағдайларда басқа органдардың, оның ішінде соттың ролін төмендетпей және кемсітпей нақты прокуратура Елбасына елдегі заңдылық жағдайының тиісті деңгейін жанама қолдау шараларымен қатар, оның ішінде билік органдары қызметінің заңды сипатын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін орган болып табылады.
А.К. Котов және А.А. Котов белгілегендей, прокуратура институты мемлекетке қажет, ал оның Басшысына - конституциялық құрылысты, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, заңдылықты қадағалау үшін функционалды құрал ретінде қажет. Бұл идеяны барлық құқықтық модельдерден прокуратура ең бастысы Конституцияның сақталуына қадағалауды жүзеге асыратындығын нақты көрсете отырып, академик, профессор Г.С. Сапарғалиев оның мемлекеттік органдар жүйесіндегі ролі мен орнын жеткілікті бағаламау нәтижесінде қоғамның құқықтық жағдайына әсер етеді деп белгілейді. Осыған ұқсас аспектілер мен бағалауларды көптеген басқа да теоретиктер мен практиктер ашып көрсетеді[8,25б].
Жоғарыда жазылғандардың барлығы прокуратура бөлінген биліктердің тосқауылдары мен қарама қайшылықтары механизмінің дұрыс, жүйе қалыптастырушы элементі, олардың үйлесімдігі мен өзара іс-қимылын құқықтық қамтамасыз етуші бола отырып, ешқайсысының құрамына кірмеу қажет, бұл оның өзінің басты мақсатын - азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды орындаудың басты шарты болып табылады.
"Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы". Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында тікелей айтылғандай Қазақстан Республикасының судьялары сот билігінің өкілдері болып табылса мемлекеттік билік жүйесінде прокуратураның статусын түсіндірудегі бастапқы ережелерінің бірі Қазақстан Конституциясының 83-бабына сәйкес прокуратура Конституцияның, Қазақстан Республикасы Президенті жарлықтарының және басқа да нормативтік құқықтық актілерінің сақталуына мемлекеттің бірыңғай еркін білдіретін биліктің жиынтық органы ретінде шығады.Бірыңғай мемлекеттік билікті білдіруші және интегратор ретінде прокуратура көріністерінің бірі - прокурор заңмен белгіленген құзыреттің шеңберінде мемлекетті сотта, барлық сот сатыларында және соттық іс жүргізудің барлық түрлерінде білдіретін уәкілетті лауазымды тұлға болып табылатындығы Қазақстан Конституциясының тұжырымдамалық ережесі болып табылады [9].
Прокурорлар сот билігімен соттық іс жүргізудің сол немесе өзге түрлерінің бастамашылары, олардың шешіміне соттық іс жүргізуді дамыту мен аяқтау, әділдікті орнату тәуелді болып табылатын деңгейде ынтымақтастық етеді. Бұл жерде аргумент прокуратураның Қазақстан Конституциясының 83-бабына Соттар және сот төрелігі деген 7-тарауына енгізілгенде ғана емес. Прокурор түрлі деңгейлердегі барлық соттық іс жүргізулердің өзгеріссіз қатысушысы болып табылады. Прокуратура сотта мемлекеттің мүдделерін білдіреді (ҚР Конституциясы 83-бабының 1-тармағы). Бұл осы заманғы қазақстандық құқықтық жүйенің тағы да бір ерекшелігі. Қоғамдағы құқықтық мәдениеттің, азаматтардың құқықтық түсінігін, тұтас мемлекеттің, тұлғалардың анықталмаған шеңберінің мүдделерін білдіру қажеттілігін ескере отырып, мемлекеттік құқық қорғаушы ретінде прокурор азаматтардың жеке топтары, қоғам мен сот салалары арасында тұрақты байланыс етуші болуы тиіс.
Жоғарыда белгіленгендей, Негізгі Заңның 83-бабының ережелеріне сәйкес прокурор сот өндірісінің кез-келген нысандарына және барлық сот сатыларына қатысады. Прокурордың сотта мемлекеттің мүдделерін қауымды, жарыс принципіне негізделген өкілеттік етуі - бұл елде заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған прокуратура органдарының басымды және маңызды функциялары. Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабында айқындалған сотта мемлекеттің мүдделерін білдіру бойынша прокуратураның функциясы прокурордың кез-келген сот өндірісінің нысандарына қатысуын болжайды. Оның үстіне Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі өзінің 1997 жылғы 6 наурыздағы №3 қаулысында мемлекеттің мүдделерін сотта білдіру - бұл тек қана прокурордың (прокуратураның) қызметінің конституциялық айқындалған бағыты.
Азаматтық іс жүргізу заңнамасының ережелерін дамыту үшін азаматтық сот өндірісінде прокурорлық қадағалаудың тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында, ҚР Бас прокурорының 2006 жылғы 27 маусымдағы № 37 бұйрығымен Азаматтық iстер бойынша сот актiлерiнiң заңдылығына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы Нұсқаулық бекітілген, оның талаптары ұйымдастырушылық-реттеу және ақпараттық-әдістемелік қамтамасыз етуден басқа прокурорлардың өздерінің қызметінде заңдылықты сақтау шарттарын жасауға бағытталған.
Осы Нұсқулыққа сәйкес осы саладағы сот актілерінің заңдылығына қадағалауды жүзеге асыру бойынша қызметті басқаруды ҚР Бас прокуратурасының тиісті департаменті жүзеге асырады.
Азаматтық сот өндірісінде қадағалаудың барысында прокуратура тарапының ерекше назарын талап ететін негізгі аспектілер болып мыналар айқындалған: прокурор міндетті түрде заңда көзделген, сот немесе жоғары тұрған прокурорлар қажет деп тапқан, прокурордың бастамасы бойынша қозғалған, мемлекеттің мүддесіне қатысты, денесі мен ақыл-есінің кемістігінен өзінің мүддесін сот арқылы қорғау құқығын жүзеге асыра алмайтын азаматтардың, кәмелетке толмағандардың (алимент өндіру туралы істерді қоспағанда) құқықтары мен мүдделеріне қатысты, мемлекеттік басқару органдары мен лауазымды тұлғалардың шешімдеріне және іс-әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) арыздану, азаматты тұрғын үйден басқа үй-жай берместен шығару, жұмысқа қайта орналастыру, азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу туралы сотта қаралатын істер бойынша іс жүргізуге қатысып, қорытынды береді.
Прокурордың сотқа қатысуы сот өндірісі шеңберінде тараптардың іс жүзіндегі теңсіздігінің орнын толтыра отырып әлеуметтік қорғалмаған азаматтарға өзінің құқықтары мен мүдделері үшін күресте көмек көрсетуге мүмкіндік береді.
Прокурор мемлекеттік мүдделерге негізделе отырып материалдық және іс жүргізу құқығының нормалары талаптарының сотпен қатар іске қатысатын басқа да тұлғалардың - тараптардың, үшінші тұлғалардың, сарапшылардың және т.б. сақталуын қадағалайды[10].
Қазіргі күнгі кезеңдегі азаматтық сот өндірісіндегі прокурорлардың міндеттерін айқындай отырып, Қазақстан Республикасының Бас прокуроры бағынысты прокурорларға, Конституция және басқа да заңдарының азаматтардың құқықтары мен бостандықтарымен қорғалуына, азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру және заңдылықты бұзушылықтарды жоюды жүзеге асыру кезінде құқықтық режимінің сақталуына аса назар аударуға тапсырма береді. Азаматтардың азаматтық іс жүргізу тәртібімен сотқа жүгіну құқығын қамтамасыз ету мемлекеттің демократиялық және құқықтық жұмыс істеуінің шарттарының бірі болып табылады. Осы контекстте заңдылықты, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету, азаматтардың конституциялық құқықтарын сақтау мақсатында заңнамада нақты жазылған белгілі негіздер бар болған кезде прокуратура органдарына маңызды роль бөлінеді.
Сотта мемлекеттің мүдделерін білдіру - прокуратураның негізгі лауазымдық міндеттерінің бірі.
М.В. Гордон былай деп жазған: Барлық жерде прокурор мемлекеттің өкілі ретінде әрекет етеді. Прокурор арқылы мемлекеттің өзі әрекет етеді. Мұндай пікірді мынадай ғалымдар бөліседі: М.А. Викут, А.Ф. Клейнман, С.Ю. Кац, Ю.И. Лутченко, В.М.Перфильев, Н.А. Чечина, К.С. Юдельсон және т.б ...прокурор қатысу нысанына қарамастан процесте мемлекет өкілі ретінде ерекше орын алады... Прокурордың процесуалдық жағдайы және оның азаматтық іске қатысу табиғаты туралы қорытындылар ...прокуратураның барлық жерде заңдардың нақты орындалуына қадағалауды жүзеге асырудағы мәніне негізделу қажет [11,64б].
Прокурорлардың талап арыздары мен арыздары бойынша қозғалған істер бойынша бірінші сатыдағы сотқа қатысуды қайсының бастамасы бойынша іс қозғалды сол бөлімшенің жұмысшылары қамтамасыз етеді. Көрсетілген санаттың істері бойынша апелляциялық мерзімдерде заңсыз сот шешімдеріне наразылық келтіру үшін жауапкершілік осы қызметкерлерге жүктеледі.
Істер апелляциялық тәртіппен істерді қараған кезде прокурорлар барлық істер бойынша қатысуды қамтамасыз етеді (ҚР АК-ның 350-бабының 2-тармағы). Прокурор апелляциялық сатыдағы сотқа қатыса отырып заңдардың нақты және біркелкі пайдалануымен қатар, соттың құрамына, сот отырысының қатысушыларына қадағалауды жүзеге асырады. ҚР АК-ның 356-бабына сәйкес прокурор апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттігі бойынша өзінің пікірін білдіреді. Жалпы іс бойынша, тек қана наразылық пен шағым шеңберінде қорытынды береді. Егер бұл ретте материалдық немесе іс жүргізу құқығының нормаларын бұзушылықтар анықталатын болса прокурор наразылықта немесе шағымда осы бұзушылықтар туралы нұсқаулар бар жоқтығына қарамастан шешімнің күшін жою туралы қорытынды береді.
Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 582 - бабына сай әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізу процесінде заңдардың дәл және біркелкі қолданылуын жоғары дәрежеде қадағалауды мемлекет атынан тікелей де, өзіне бағынысты прокурорлар арқылы да ҚР - ның Бас прокуроры жүзеге асырады. Осы кодекстің 599 - бабына сай 583 - бапта көзделген өз өкілеттіктерін іске асыру мақсатында прокурор әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуге қатысуға құқылы.
"Бұл орайда прокурор дәлелдемелер табыс етеді және оларды тексеруге қатысады; істі қарап жатқан сотқа, органға әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізіліп отырған адамға қатысты, оның кінәлігі туралы, сондай - ақ істің қаралу процесінде туындайтын басқа да мәселелер жөнінде өз пікірін баяндайды; істі қарап жатқан сотқа, органға заңның ережелерін қолдану және әкімшілік жаза қолдану не одан боату туралы ұсыныс айтады.
Прокурор кәмелетке толмағандар жасаған әкімшілік құқық бұзушылық туралы істің қаралатын орны мен уақыты, сондай - ақ әкімшілік қамауға алуға әкеп соғатын құқық бұзушылық туралы хабардар етіледі. Ол болмаған кезде, мұндай іс тек істің қаралатын орны мен уақыты туралы прокурорға дер кезінде хабарланғандығы туралы деректер болған және одан істі қарауды кейінге қалдыру туралы өтініш түспеген жағдайда ғана қаралуы мүмкін"[12].
Прокуратураның қадағалау функциясын жүзеге асыру кезіндегі құқық қорғау қызметі ұқсас. Ол азаматтық істер бойынша заңды күшіне енген сот қаулыларының заңдылығын тексеру және соттың қадағалау сатысында заңды күшіне енген қаулыны қайта қарау кезінде мемлекеттің мүддесін білдіру болып табылады.
Департамент прокурорлары Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының азаматтық істер бойынша алқа отырысының барлық істері бойынша қатысуды қамтамасыз етеді [13,45б].
Конституцияның 83-бабында соттағы прокурордың өкілеттігі екі функцияға ұштасады. Бұл сотта мемлекеттің мүддесін білдіретін өкіл, яғни сот процесінде прокурордың қатысуы және заңсыз сот қаулысына наразылық білдіру құқығы.
Концепция - 2009 прокуратура елдің құқық қорғау жүйесінің ядросы болып табылады деп айтылғандай оның қадағалау қызметінің тиімділігін негізгі функция және прокуратура органдары қызметінің процессуалдық негізін жетілдіру ретінде арттыру қажет. Тиісінше құқық қорғау қызметіне қатысты, оның ішінде осы функцияларды тиісті құқытық регламенттер арқылы прокуратура органдарының үйлестіру функцияларының тиімділігін одан әрі арттыру.
Одан әрі әлеуметтік салада азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтауда прокурорлық қадағалаудың тиімділігін арттыру мақсатында істердің жекелеген санаттары бойынша, атап айтқанда жұмысқа қайта қабылдау туралы, жалақыны өндіріп алу туралы, басқа тұрғын үй-жай ұсынбастан тұрғын үйінен азаматты шығару туралы, өміріне және денсаулығына келтірілген залалдың орнын толтыру туралы, жер құқықтық қатынастарынан туындаған дау бойынша прокурордың міндетті түрде қатысуын заңды түрде бекіту ұсынылады.
Прокурорлар заңның анықталған бұзушылықтарын жоюға және кінәлі адамдарды жауапкершілікке тартуға бағытталған заңнамамен көзделген шараларды қабылдай отырып заңнаманың сақталуына тиісті және уақытылы қадағалауды қамтамасыз етуге міндетті. Сонымен, прокурор осы санаттағы істерді қараған кезде сотпен қатар азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін жою үшін себеп болған мән-жайларды анықтауы тиіс. Сондай-ақ процеске қатысушылар арасында құқықтық қатынастарының пайда болу сәтін дұрыс анықтау қажет. Осыны ескере отырып, нақты істі қарау кезінде қолданылуы тиіс нормативтік құқықтық актілер белгіленеді[14,95б].
Қазақстан Республикасының прокуратурасы мемлекет атынан Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентi Жарлықтарының және өзге нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл және бiркелкі қолданылуына, сотқа дейінгі іс жүргізудің, жедел-iздестiру қызметiнiң, әкiмшiлiк және атқарушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады.
Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнiнде шаралар қолданады, Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен өзге де құқықтық актiлерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттiң мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңда белгiленген жағдайларда тәртiп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы прокуратурасын ұйымдастыру, оның қызметiнiң тәртiбi және прокурорлардың өкiлеттiгi Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заң актiлерiмен, Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттармен, сондай-ақ Республика Бас Прокурорының бұйрықтарымен айқындалады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгi тұрған прокурорлар жоғары тұрған прокурорларға және Республиканың Бас Прокурорына бағынатын органдардың, ведомстволардың, мекемелердiң және білім беру ұйымының бiртұтас орталықтандырылған жүйесiн құрайды.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы өз қызметiн басқа мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардан, саяси партиялар мен қоғамдық бiрлестiктерден тәуелсiз жүзеге асырады және Қазақстан Республикасының Президентіне ғана есеп береді.
Өздерiнiң заңда белгiленген өкiлеттiгiн жүзеге асырған кезде прокуратура органдарының қызметiне араласуға тыйым салынады.
Заңда белгiленген негiз бен тәртiп бойынша шығарылған прокурорлық қадағалау актiлерi барлық органдар, ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшiн мiндеттi.
Прокуратура органдары Республиканың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ мемлекеттiк құпияларды сақтау туралы заңдарына қайшы келмейтiндей деңгейде жариялы iс-қимыл жасайды.
"Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес прокурорлық қызметтің мақсаты анықталады. Оның мақсаты Конституция мен заңдардың үстем түруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың қүқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау болып табылады.
Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен міндеттері өзара тығыз байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты деп, түтас алғанда прокуратураның барлық қызметтері бағытталған жетістіктерінің нәтижесі, соның ішінде оның маңызды функциясы прокурорлық қадағалау болып түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты прокуратураның мәртебесімен, мемлекеттегі оның алатын орны және рөлімен анықталады. Нәтижесінде, олар ҚР Конституциясымен, прокуратура туралы заңмен, ҚР прокуратура органдарының қызметтерін реттейтін басқа заң актілерімен анықталады.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттері өте көп және бір-бірінен деңгейі, мазмүны, шешімдерінің қүралдары, осы міндеттерді шешетін және алға қоятын прокуратура органдарының қүзыреті бойынша бөлінеді.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттер үш түрге бөлінуі мүмкін: жалпы, арнаулы және жеке (накты).
Аталған міндеттер бір-бірімен өзара байланысты және әр деңгейде. Жеке міндеттерді шешу (ең төменгі деңгей) прокурорлық қадағалаудың арнаулы міндеттерін шешуге себепші болады. Өз кезегінде арнаулы міндеттерді ойдағыдай шешу прокурорлық қадағалау міндеттерінің ең жоғары деңгейі жалпы шешімдерге бағынышты[15].
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР Конституциясымен, Прокуратура туралы ҚР Заңымен, бірқатар басқа нормативті-қүқықтық актілерімен, мысалға, ҚК, АК-мен анықталады.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері жоғары қадағалауды іске асырудан түрады; оларға мына республиканың Конституциясы мен заңдарына кайшы келетін заңдар өзге де қүқықтық актілерге наразылық жасау;
сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын қадағалауды іске асыру;
заңда белгіленген жагдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асыру;
- мемлекеттік-қүқықтық статистика қүру және қүқықтық статистика
саласында қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор жалпы міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды жүзеге асыратын зандардың мазмүнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан түрады. Осыған сәйкес, прокурордың алдында толығымен түрған жалпы міндеттер осы бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер толығымен тек прокурорлық қадағалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін. Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртүтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді шешу кезінде өз үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмүны прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында түрған арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың қүзыретімен анықталады.
Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған бұйрықтарымен және езге де қүқықтық актілермен реттеледі.
Көбінесе, бүл міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында ҚР Бас прокурорының 1995 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп аталатын саласында "алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық қадағалауды үйымдастыру туралы" бүйрығында анықталған.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттерін шешу кезінде прокурор прокурорлық қадағалаудың белгілі жеке міндеттерін қою отырып, және оларды шешу барысында прокурорлық қадағалаудың құқықтық құралдарын қабылдау жолымен іске асырылады. Бүл міндеттер ғылымда прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттері болып бөлінеді. Олар жалпы және арнаулыға қарағанда, барынша әртүрлі және көпжақты. Жеке міндеттер прокурорлық қадағалаудың бағыттарына (салаларға), қолданатын прокурорлық құралдарға, прокурордың қадағалау қызметін іске асыратын нақты жағдайларына қарай ерекшеленеді.
Әдетте, жеке және нақты міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және аудандық деңгейіндегі прокуратуралардың жүмыс жоспарларында белгіленеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының үстемдігін қамтамасыз ету, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында прокуратура мемлекет атынан:
1) Конституцияның, заңдардың және Қазақстан Республикасы Президентiнің жарлықтары мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асырады;
2) Конституцияны, заңдарды, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарын және өзге де нормативтік құқықтық актілерді бұзушылықтарды анықтайды және оларды жою шараларын қолданады;
3) Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдарға және басқа да құқықтық актiлерге наразылық жасайды;
4) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалар мен мемлекеттің заңды мүдделерінің сақталуын қадағалауды жүзеге асырады;
5) жедел-iздестiру қызметiнiң заңдылығын қадағалауды жүзеге асырады;
6) сотқа дейінгі іс жүргізудің заңдылығын қадағалауды жүзеге асырады;
7) әкiмшiлiк iс жүргiзудiң заңдылығын қадағалауды жүзеге асырады;
8) атқарушылық iс жүргiзудiң заңдылығын қадағалауды жүзеге асырады;
9) өз құзыреті шегінде мемлекеттік органдардың норма шығармашылық қызметіне қатысады;
10) сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi;
11) заңда белгiленген тәртiппен және шектерде қылмыстық қудалауды жүзеге асырады;
12) статистикалық көрсеткiштердiң тұтастығын, объективтiлiгiн және жеткiлiктiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттiк құқықтық статистиканы қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргiзедi, құқықтық статистика және арнайы есепке алу саласында заңнаманың қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады;
13) заңдылықты, құқықтық тәртіпті және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету жөніндегі қызметті үйлестіреді;
14) халықаралық құқықтық ынтымақтастық саласындағы заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады;
Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, оның ішінде құқық қорғау органдары басшылығының президенттік резервінде тұрғандардың кәсіби деңгейін арттыруды жүзеге асырады. Құқық қорғау қызметі саласында ведомствоаралық ғылыми зерттеулерді үйлестіреді және жүргізеді.
15) Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында және Қазақстан Республикасы Президентінің актілерінде айқындалған өзге де функцияларды жүзеге асырады.
Заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентi Жарлықтарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл әрi бiрыңғай қолданылуына жоғары қадағалау тексерулер және заңдылықтың жай-күйін талдау жүргiзу арқылы жүзеге асырылады.
Заңдардың қолданылуына тексерiстi прокурор өз өкiлеттiгi шегiнде тексерiс жүргiзу туралы қаулы шығарылғаннан кейiн:
1) Қазақстан Республикасы Президентiнiң тапсыруына;
2) заңды бұзушылық туралы өтiнiштерге, шағымдарға, хабарларға және басқа да мәлiметтерге;
3) заң бұзушылық белгiлерiнiң тiкелей анықталуына;
реттеуші мемлекеттік органдарға және жергілікті атқарушы органдарға тексерулер жүргізудің жартыжылдық жиынтық кестесіне;
4) жоғары тұрған прокурордың тапсыруына және сұрау салуына байланысты жүргiзедi.
Тексерiстi прокурор сондай-ақ өзге де тиiстi құзыреттi органға тапсыруы мүмкiн, ол тексерiстiң нәтижелерi туралы прокурорға заңда немесе прокурор белгiлеген мерзiмде хабарлауға мiндеттi.
Заңдардың қолданылуын тексеру бiр ай мерзiмнiң iшiнде жүргiзiледi. Тексерiстi тағайындаған прокурор жоғары тұрған прокурордың келiсiмiмен оны жүргiзу мерзiмiн ұзарта алады.
Прокурорлардың барлық iс-әрекеттерi мен прокурорлық қадағалау актiлерi, егер олар осы Заңда және басқа нормативтiк құқықтық актiлерде белгiленген тәртiп пен нысандарда жасалған болса, заңда белгiленген салдарларға әкелiп саяды.
Прокурордың өз өкiлеттiгiн жүзеге асыруына кедергi келтiру немесе оған заңсыз шешiм қабылдату мақсатында қандай да болсын нысанда ықпал жасау, сондай-ақ прокурорлардың қаулыларын, ұйғарымдарын, нұсқауларын, талаптарын орындамау заңмен белгiленген жауапкершiлiкке әкелiп соғады.
Прокуратураның талап етуi бойынша тиiстi органдар мен өкiлеттi адамдар:
1) қажеттi материалдар мен мәлiметтердi өтеусiз және Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде белгiленген коммерциялық, банктiк және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария етуге қойылатын талаптарды сақтай отырып беруге;
2) тексерiске қатысу және қорытынды беру үшiн мамандар бөлуге;
3) прокурорлардың қадағалау қызметiн қамтамасыз ету және олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшiн өзге де қажеттi шаралар қолдануға мiндетті.
Прокурордың өз құзыретi шегiнде берген талаптары (сұрау салулары, тапсырмалары, нұсқаулары) мемлекеттік органдардың, лауазымды, жеке және заңды тұлғалардың орындауы үшін мiндеттi.
Талап етiлген ақпарат прокуратура органдарына заңдарда белгiленген нысандарда, сондай-ақ прокурор белгiлеген тәртiп пен мерзiмде берiледi.
Прокурорлардың өз құзыретi шегiнде тексеру мәселелерi бойынша мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан, ұйымдардың үй-жайларына кiдiрiссiз кiруге, олардың басшыларында және басқа да лауазымды адамдарында кiдiрiссiз қабылдануға, iс материалдары тiкелей сот iсiн жүргiзуде жатқан кездегi жағдайларды қоспағанда, құжаттар мен материалдарға сот iстерiмен танысуда қол жеткiзуге және оларды соттан талап етiп алдыруға құқығы бар.
Лауазымды адамдар мен азаматтар прокурордың талап етуi бойынша айғақтар беру үшiн оларға белгiленген уақытта келуге мiндеттi. Шақыру жазбаша хабарлама-шақырумен ресiмделедi және қолхат алынып тапсырылады. Хабарлама телефонограммамен, жеделхатпен немесе оның тиiсiнше берiлуiн қамтамасыз ететiн басқа байланыс құралдары пайдаланыла отырып та жiберiлуi мүмкiн[16,54б].
Прокурордың заңды талаптарын орындамау не прокурордың талабы бойынша дәлелсiз себептермен келмей қалу Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа әкеп соғады. Прокурор ұйғарымдары мен қаулылары орындалмаған жағдайда өз құзыретi шегiнде оларды мәжбүрлеп орындатуға құқылы.
Прокурор, заңда көзделген басқа жағдайлар мен тәртiптi қоспағанда, өзi жүргiзiп жатқан iстер мен материалдардың мәнi бойынша қандай да бiр түсiнiктемелер беруге, сондай-ақ оларды кiмге де болсын танысу үшiн беруге мiндеттi емес. Өзi жүргiзiп жатқан тексерулер мен iстердiң материалдарын олар аяқталғанға дейiн прокурордың рұқсатынсыз жария етуге ешкiмнiң құқығы жоқ.
Прокуратура органдары заңдарда белгiленген тәртiппен заң бұзушылық туралы арыздарды қарай келiп, адамның және азаматтың, заңды тұлғалар мен мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiнiң бұзылуын жою, бұзылған құқықты қалпына келтiру шараларын қолданады.
Егер адам бойындағы, психикасындағы немесе өзге де кемiстiктерi салдарынан өз құқықтарын қорғауды жүзеге асыра алмайтын болса, прокурор оны қамтамасыз ету жөнiнде қажеттi шаралар қолдануға мiндеттi.
Прокуратура органдары заңда белгiленген тәртiппен адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекеттiң мүдделерiн қорғау жөнiнде өздерiне жүктелген мiндеттердi орындамайтын лауазымды адамдарды жауапкершiлiкке тарту шараларын қолданады.
Прокуратура органдарына қол қойылмай жасалған арыздар тексерiлмейдi, бiрақ прокурор азаматтың мүддесi тұрғысында ақпарат көзiн жария етпеуге хақылы.
Прокурордың iс-әрекеттерi мен актiлерiне жоғары тұрған прокурорға немесе сотқа шағым беруге болады. Прокурордың талаптары мен актiлерiне шағым беру олардың орындалуын тоқтата тұрмайды.
Сот не жоғары тұрған прокурор прокурордың iс-әрекетiне немесе актiсiне арыз (шағым) бойынша шешiм шығарылғанға дейiн олардың орындалуын тоқтата тұра алады.
Жоғары тұрған прокурор азаматтардың және заңды тұлғалардың шағымдары бойынша не өз бастамасы бойынша төмен тұрған прокурор актiлерiнiң күшiн жоя алады не оларды қайтарып ала алады.
1.2 Прокуратура органдарының қызметінің негізгі бағыттары
ҚР Конституцияға сәйкес өзін демократиялық және құқықтық мемлекет деп есептейді. Қолданыстағы Конституцияға және оның негізінде қабылданған заңына сәйкес ҚР Прокуратурасы мемлекеттік билік тармақтарының біреуінде жатпайды. Конституцияда белгіленген осы ережелер конституциялық қағидаттар қатарының мазмұнын анықтап береді. Олардың біреу ұстамшылдық және қарама - қарсылықтар, завңдылық қағидаттар, Конституцияның үстем болуы, адам құқықтарының бөлінбеуі және басқа жүйелерін өзара пайдаланумен биліктерді заң, атқару және сот тармақтарына бөлу қағидаттары болып табылады[17,18б].
Негізгі заңның 83 - бабына сәйкес:
Прокуратура мемлекет атынан республикасының аумағында заңдардың, ҚР Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме - дәл әрі біркелкі қоданылуын, жедел - іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез келгенін бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай - ақ республика Конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін білдіреді, сондай - ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
Республика прокуратурасы төменгі прокуратураларды жоғары тұрған прокурорларға және Республика Бас прокурорына бағындыра отырып, біріңғай орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз жүзеге асырады және республика Президентіне ғана есеп береді.
Республиканың бас прокурорын өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуңге, оған сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді қоспағанда, Сенаттың келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Бас покурор өкілеттігінің мерзімі бес жыл.
Республика покуратурасының құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртібі заңмен белгіленеді. Парламент сенатының келісімімен республиканың Бас прокуроры қызметке тағайындалады және қызметтен босатылады.
Прокуратура органдары құқық қорғау және өзге де мемлекеттік органдардың заңдылықты, құқықтық тәртіпті және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету жөніндегі қызметін үйлестіруді осы органдардың өзара іс-қимылына қол жеткізу, өзара ақпарат алмасу және ортақ міндеттер мен мақсаттарды іске асыру үшін олардың іс-әрекеттерін үйлестіру арқылы жүзеге асырады. Прокуратура органдары көрсетілген қызметті Бас прокуратураның, областардың прокуратуралары мен оларға теңестірілген прокуратуралардың жанынан құрылатын тұрақты жұмыс істейтін үйлестіру кеңестерінің шеңберінде жүзеге асырады.
Үйлестіру кеңестері өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарына, Қазақстан Республикасының Заңдылықты, құқықтық тәртіпті және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету жөніндегі үйлестіру кеңесі туралы ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Заңдылықты, құқықтық тәртіпті және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету жөніндегі үйлестіру кеңесі туралы ережені Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.
Құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдардың ақпарат алмасу жүйесін пайдалана отырып жүргізілетін ақпараттық-талдамалық қызметті прокуратура органдары Республиканың Бас Прокуроры бекітетін талдамалық жұмыс жоспарларына сәйкес жүзеге асырады.
Құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдардың ақпарат алмасу жүйесін пайдалана отырып жүргізілетін жоспардан тыс ақпараттық-талдамалық қызмет үшін:
1) Республиканың Бас Прокуроры мен оның орынбасарларының тапсырмалары;
2) Республиканың Бас Прокуроры мен оның орынбасарларының келісімімен мемлекеттік органдардың негізделген сұрау салулары негіз болып табылады.
Құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдардың ақпарат алмасу жүйесін пайдалана отырып жүргізілетін ақпараттық-талдамалық қызмет мынадай факторларға сүйене отырып жүзеге асырылады:
1) құқық бұзушылықтардың профилактикасына бағытталған шараларды, оның ішінде заңнамалық шараларды тұжырымдау мақсатында теріс құбылыстарды анықтау;
2) құқықтық қатынастардың әртүрлі салаларында заңдылықты бұзу фактілері туралы сандық және сапалық мәліметтерді анықтау;
3) теріс құқықтық құбылыстардың профилактикасы және жолын кесу бойынша ұсыныстар тұжырымдау;
4) заңдылық пен құқықтық тәртіптің жай-күйін, оның ішінде өңірлер бөлінісінде сипаттайтын мәліметтерді зерделеу және қайта өңдеу.
Әрбір негіз бойынша ақпараттық-талдамалық қызметті жүзеге асыру қажеттілігін және олардың тізбесін Республиканың Бас Прокуроры қадағалау қызметі шеңберінде айқындайды.
Көзделген ақпараттық-талдамалық қызмет, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Прокуратура органдарының қызметінің мәні, маңызы және міндетттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Прокуратура органдарының қызметінің негізгі бағыттары ... ... ... ...
19
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПРОКУРАТУРАНЫҢ СОТТА МЕМЛЕКЕТ МҮДДЕСІН БІЛДІРУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.1
Сотта прокуратураның іс жүргізу қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
26
2.2
Прокуратура органдарының шет мемлекеттердің құзіретті мекемелерімен өзара іс-қимыл жасауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2.3
Прокуратураның құқықтық актілері заңды бұзушылыққа қарсы тұру құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
59
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ҚР Конституциясының 83 бабына сәйкес "прокуратура мемлекет атынан Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Зандылықтың кез келген заң бүзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республиканың Конституциясы мен зандарына қайшы келетін зандарға, өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды. Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңцармен белгіленген тәртіп пен шекте қьшмыстық қудалауды жүзеге асырады".
Үлкен энциклопедиялық сөздікке сәйкес прокурор француз тіліндегі ргосіеиг деген, латын тілінің забучусь деген сөздерінен шыққан - ол прокуратура органының лауазымды адамы. Сотта ол мемлекет мүддесін білдіреді.
ҚР Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны мемлекеттік органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық қадағалауды прокуратура органы ретінде анықтады.
ҚР Конституциясының 4-белімінің 3-бабына сәйкес республикадағы мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен зандар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау кағидаттарына сәйкес жүзеге асырылады.
Прокуратураға қатысты ережелер ҚР Конституциясының "Соттар және сот төрелігі" бөліміне енгізілген Бірақ, бұл жерде прокуратура соттармен қатар сот билігіне ие болады дегенді білдірмейді. Прокуратура органдарының міндеттері мен функцияларының сипаттамасы прокуратураны биліктің сот тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы мен заң шығарушы тармақтарына жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен функциональды байланысты болса да, ешқайсысына толығымен жатпайды. Мемлекеттік қүрылымдағы прокуратураның мүндай өзіндік жағдайы билік тармақтарының қызметін теңестіруге және олардың оңтайлы іс-қимылын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде прокурорлық қадағалаудың езгешелігі туады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бүл прокуратурадан басқа мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе езге үйымдар, мекемелер немесе лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес, ерекше түрі.
Екіншіден, прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасының мемлекеті атынан жүзеге асырылады. Осы ережелердің маңыздылығы прокурордың қадағалауды іске асыра отырып, қүқық бүзушылықтарды анықтау, оларды жоюға және жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот биліктерінің жеке органдары атынан емес, олардың барлық жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды жазалауда шараларды қолдануы.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің езіндік түрі. Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл сақталуын тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де қүқықтық актілердің заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген қүралдардың көмегімен анықталған қүқық бүзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын қызметтердің ерекше мазмүнымен анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің басқа нысандарынан, ең алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда өзінің тағайындалуымен ерекшеленеді.
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына жүктелген кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір бөлігін ғана қүрайды: мемлекеттік басқару органдары үшін - бүл атқару және бөлу қызметі; сот органдары үшін - сот әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару билік органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің өзгешелігі бар. Прокуратурада қадағалауды іске асыру кезінде, занда аталғандарды коспағанда, басқа органдардың шешімдерін өзінің шешімдерімен ауыстырмайды, қүқық бүзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше қүзыретті органдардың, лауазымды адамдардың, үйымдардың заң бүзушылықты жоюын талап етеді. Атап айтқанда, прокурорлық шара колдану жолымен мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың әкімшілік қызметіне араласпай заң бүзушылыктарды жою бойынша шаралар крлданады. Зандардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры және оған бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бұзушылықтарды анықтау және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту, қылмыстық қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай қолданылуына жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы өкілетті адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске асырылатын мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты сотта прокуратураның іс жүргізу қағидаларын зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер алға тартылды:
oo Прокуратура органдарының қызметінің мәні, маңыздылығы және қызметінің негізгі бағыттары зерттелді;
oo Прокуратура органдарының шет мемлекеттердің құзіретті мекемелерімен өзара іс-қимыл жасау шаралары талданды.
Зерттеу тақырыбының объектісі Қазақстан Республикасының Прокуратура органдары болса, зерттеу пәні - олардың заңдылық-құқықтық негіздері болып табылады.
Ғылыми жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының Заңдары, нормативтік - құқықтық актілері, сонымен қатар ғалымдардың еңбектері құрады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
1 ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
1.1 Прокуратура органдарының қызметінің мәні, маңызы және міндетттері
Қазіргі күнгі Қазақстан Республикасы прокуратурасының негіздері 1995 жылғы Конституциясымен айқындалған, оның 83-бабында прокуратураның мемлекет атынан заңдардың, Қазақстан Республикасының Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен тергеудiң, әкiмшiлiк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асыруға қатысты негізгі ережелер бекітілген. Ол заңдылықтың кез-келген бұзылуын анықтау мен жою жөнiнде шаралар қолданады, сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайларда, тәртіпте және шеңберінде қылмыстық қудалауды жүзеге асырады. Прокуратураға алғаш рет конституция мен республиканың заңдарына қайшы келетін заңдарға наразылық білдіру құқығы берілді. Прокуратураның құқық қорғау ролін күшейтуге акцент жасалды, ал алдын-ала тергеу функциясы мен тиістілігі басқа құқық қорғау органдарына берілді. Дәл осы уақыттан бастап прокуратура заңдылықтың гаранты ретінде тек қана Қазақстан Республикасының Президентіне ғана бағынатын болды.
Алдымен қазіргі күнгі біздің мемлекеттің құқықтық жүйесіндегі прокуратура институтын, кейіннен прокуратураның азаматтық сот ісін жүргізу кезіндегі соттағы прокуратураның ролін қарастырайық
Барлық осы шаралар кез-келген басқа мемлекеттік органнан тәуелсіз заңдылықты қамтамасыз ету бойынша прокуратураның объективті қызметінің қажетті кепілдемелерін құрады. Бұл қорытындыны ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Конституция күніне арналған 1996 жылғы 29 тамыздағы салтанатты отырысында атап өтті: Бүгінгі күні прокуратура мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың мәртебесіне қарамастан өзінің күшін елдегі заңдылықтың сақталуына жұмсайды. Бұл туралы прокуратураның, үкіметтің де шешімдеріне наразылық келтіретін фактілері куәландырады. Тоталитарлық мемлекет жағдайында бұл туралы армандауға да мүмкіндік болмаған [2, 56б].
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің анықтамасы бойынша жоғарғы қадағалау ретіндегі прокурорлық қадағалаудың конституциялық сипаттамасы басқалармен қатар, прокуратура органдары өз құзыреттерінің шеңберінде басқа мемлекеттік, оның ішінде қадағалау функциялары бар органдар (мысалы мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау немесе кедендік бақылау органдары) шығарған шешімдердің, әрекеттер мен қабылданған шешімдердің заңдылығын тексере алатындығында, олар заңсыз болған жағдайда прокурорлық қадағалау шараларын қабылдай алатындығымен қамтылған [3, 187б].
Прокуратураның әлеуметтік маңыздылығы мен экономикалық және әкімшілік реформалардың процесінде заңдылықты қамтамасыз ету тұрғысынан пайдалылығы бүгінгі күні прокурорлық қызметтегі нақты нәтижелермен, олардың аталған реформалардың іске асыру процесіне әсерімен айқындалады, сондықтан оны күшейту бойынша заңнамалық сипаттағы кейінгі шаралар да түсінікті.
Мәселен прокурорлардың заңдарды сақтау бойынша актілері мен талаптарын орындаудың міндеттілігін белгілеген, сондай-ақ прокурорлық қадағалаудың заңды талаптары мен актілерін орындамауы үшін лауазымды тұлғалары мен азаматтарының қатаңырақ жауапкершілігін белгілеген Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 9 тамыздағы Заңы қабылданды [4, 9б]. Заңға прокурордың құқық қорғау функцияларын күшейтуге бағытталған тұжырымдамалық сипаттағы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
Биліктің бөліну жүйесінде және қарама-қайшылықтар механизмінде Қазақстан Республикасының прокуратурасы Конституция гарантының функцияларын, заңдылықты адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтауды тікелей және күнделікті қамтамасыз ету бойынша Елбасының құқықтық құралы ретінде шығады. Бұл мақсатта оған тән құқықтық әдістермен және құралдармен прокуратура елбасының биліктің барлық салаларындағы органдары қызметінің заңдылығына бақылауды қамтамасыз етеді. Бұл мағынада ҚР прокуратурасы мемлекеттік билік салаларының бөліну және өзара іс-қимыл жүйесіндегі ерекше орган болып табылады. Бірақ, мемлекеттік биліктің барлық органдары тәжірибеде заңдылықтың сақталуы мен қамтамасыз етілуіне мүдделі. Сондықтан олар заңның негізінде өз қызметінің нәтижелерін оңтайландыруда прокуратураның әлеуетін пайдалануға объективті түрде мүдделі.
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2002 жылғы 5 тамыздағы №5 қаулысында көрсетілгендей прокурорлар қолданылатын шаралар Конституция мен заңдар, азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерi сақталуының қосымша кепiлi болады, бұл Конституция талаптарына, оның негiзгi ережелерi мен принциптерiне сәйкес келедi, өзiнiң өкiлеттiгiн iске асыру кезiнде прокуратураның тәуелсiздiгiн, азаматтардың, мемлекет пен ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерiн қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған, Прокуратура Конституцияның, заңдардың, Республика Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi бiркелкi қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асыру, заңдылықтың кез-келген бұзылуын анықтау және жою жөнiнде шаралар қолдану жөнiндегi өзiнiң өкiлеттiгiн жүзеге асыру үшiн тиiмдi әрi пәрмендi құқықтық құралдар жиынтығына ие болуға тиiс, бұл Конституцияның 83-бабы 1-тармағы нормасының мазмұнынан келiп туындайды [5,28б].
Сонымен прокуратураның мемлекеттік орган ретіндегі ерекшелігі, ол өзінің міндеттері жұмыс істеу құзыреттілігі мен қағидаттары бойынша ерекшелігі, ол өзінің жұмыс істеу міндеттері, құзыреттілігі мен қағидаттары бойынша мемлекеттік биліктің заңнамалық, атқарушылық, соттық салаларының қосымшасы болып табылады. Ол оған ұсынылған билік өкілеттіктерін өз атынан емес тұтастай мемлекеттің атынан іске асырады [6,54б]. Прокурорлар өз қызметінің процесінде қандай да бір өзінің мақсатына ұмтылмайды, халықтың басымды көпшілігінің еркін білдіретін Конституциямен және басқа да заңнамалық актілермен белгіленген тәртіппен қабылданған, заңдарды нақты сақтау мақсаттарын басшылыққа алады. Осының бәрі мемлекеттің прокурорлық қадағалауды қоғамда және мемлекетте маңыздылығын тануы туралы куәландырады.
Сонымен, басқа елдердің көп түрлі құқықтық жүйелерінің тиімді элементтерін қамтыған Қазақстанның мемлекеттілік жүйесінде прокуратураның бірегей көп функциялы мемлекеттік құқық қорғау ұйымы ретінде қазіргі заманғы моделі қалыптасты. Прокуратураның нақты осы қасиеті Қазақстанның демократиялық, зиялы және құқықты мемлекет ретінде дамуын қалыптастыру мен қамтамасыз етудің қажетті және ажырамас конституциялық элементі ретінде көрсетеді және прокуратура институтын дәстүрлі түсінуге жаңа көзқарасты талап етеді.
Прокуратураның, мемлекеттік орган ретіндегі ерекшелігі биліктің барлық үш саласымен тығыз байланысты, бірақ ол іске асыратын тосқауылдар мен қарама-қайшылықтардың механизмі ретінде мемлекет басшысының және Конституция мен заңдылықтың гаранты ретінде Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық статусына кіретін Қазақстан Республикасының уәкілетті органы ретінде қамтылатын ерекшелік. Тек Елбасына бағынышты бола отырып, прокуратура мемлекеттің бірлігін қамтамасыз етуге қатысады, бұл ретте оны заң шығарушылық, атқарушылық және сот салаларына бөлу принципіне сәйкес тосқауылдар мен қарама-қайшылықтар жүйесінің қажетті элементі болып табылады [7,68б].
Бұл жағдайларда басқа органдардың, оның ішінде соттың ролін төмендетпей және кемсітпей нақты прокуратура Елбасына елдегі заңдылық жағдайының тиісті деңгейін жанама қолдау шараларымен қатар, оның ішінде билік органдары қызметінің заңды сипатын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін орган болып табылады.
А.К. Котов және А.А. Котов белгілегендей, прокуратура институты мемлекетке қажет, ал оның Басшысына - конституциялық құрылысты, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, заңдылықты қадағалау үшін функционалды құрал ретінде қажет. Бұл идеяны барлық құқықтық модельдерден прокуратура ең бастысы Конституцияның сақталуына қадағалауды жүзеге асыратындығын нақты көрсете отырып, академик, профессор Г.С. Сапарғалиев оның мемлекеттік органдар жүйесіндегі ролі мен орнын жеткілікті бағаламау нәтижесінде қоғамның құқықтық жағдайына әсер етеді деп белгілейді. Осыған ұқсас аспектілер мен бағалауларды көптеген басқа да теоретиктер мен практиктер ашып көрсетеді[8,25б].
Жоғарыда жазылғандардың барлығы прокуратура бөлінген биліктердің тосқауылдары мен қарама қайшылықтары механизмінің дұрыс, жүйе қалыптастырушы элементі, олардың үйлесімдігі мен өзара іс-қимылын құқықтық қамтамасыз етуші бола отырып, ешқайсысының құрамына кірмеу қажет, бұл оның өзінің басты мақсатын - азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды орындаудың басты шарты болып табылады.
"Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы". Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында тікелей айтылғандай Қазақстан Республикасының судьялары сот билігінің өкілдері болып табылса мемлекеттік билік жүйесінде прокуратураның статусын түсіндірудегі бастапқы ережелерінің бірі Қазақстан Конституциясының 83-бабына сәйкес прокуратура Конституцияның, Қазақстан Республикасы Президенті жарлықтарының және басқа да нормативтік құқықтық актілерінің сақталуына мемлекеттің бірыңғай еркін білдіретін биліктің жиынтық органы ретінде шығады.Бірыңғай мемлекеттік билікті білдіруші және интегратор ретінде прокуратура көріністерінің бірі - прокурор заңмен белгіленген құзыреттің шеңберінде мемлекетті сотта, барлық сот сатыларында және соттық іс жүргізудің барлық түрлерінде білдіретін уәкілетті лауазымды тұлға болып табылатындығы Қазақстан Конституциясының тұжырымдамалық ережесі болып табылады [9].
Прокурорлар сот билігімен соттық іс жүргізудің сол немесе өзге түрлерінің бастамашылары, олардың шешіміне соттық іс жүргізуді дамыту мен аяқтау, әділдікті орнату тәуелді болып табылатын деңгейде ынтымақтастық етеді. Бұл жерде аргумент прокуратураның Қазақстан Конституциясының 83-бабына Соттар және сот төрелігі деген 7-тарауына енгізілгенде ғана емес. Прокурор түрлі деңгейлердегі барлық соттық іс жүргізулердің өзгеріссіз қатысушысы болып табылады. Прокуратура сотта мемлекеттің мүдделерін білдіреді (ҚР Конституциясы 83-бабының 1-тармағы). Бұл осы заманғы қазақстандық құқықтық жүйенің тағы да бір ерекшелігі. Қоғамдағы құқықтық мәдениеттің, азаматтардың құқықтық түсінігін, тұтас мемлекеттің, тұлғалардың анықталмаған шеңберінің мүдделерін білдіру қажеттілігін ескере отырып, мемлекеттік құқық қорғаушы ретінде прокурор азаматтардың жеке топтары, қоғам мен сот салалары арасында тұрақты байланыс етуші болуы тиіс.
Жоғарыда белгіленгендей, Негізгі Заңның 83-бабының ережелеріне сәйкес прокурор сот өндірісінің кез-келген нысандарына және барлық сот сатыларына қатысады. Прокурордың сотта мемлекеттің мүдделерін қауымды, жарыс принципіне негізделген өкілеттік етуі - бұл елде заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған прокуратура органдарының басымды және маңызды функциялары. Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабында айқындалған сотта мемлекеттің мүдделерін білдіру бойынша прокуратураның функциясы прокурордың кез-келген сот өндірісінің нысандарына қатысуын болжайды. Оның үстіне Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі өзінің 1997 жылғы 6 наурыздағы №3 қаулысында мемлекеттің мүдделерін сотта білдіру - бұл тек қана прокурордың (прокуратураның) қызметінің конституциялық айқындалған бағыты.
Азаматтық іс жүргізу заңнамасының ережелерін дамыту үшін азаматтық сот өндірісінде прокурорлық қадағалаудың тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында, ҚР Бас прокурорының 2006 жылғы 27 маусымдағы № 37 бұйрығымен Азаматтық iстер бойынша сот актiлерiнiң заңдылығына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы Нұсқаулық бекітілген, оның талаптары ұйымдастырушылық-реттеу және ақпараттық-әдістемелік қамтамасыз етуден басқа прокурорлардың өздерінің қызметінде заңдылықты сақтау шарттарын жасауға бағытталған.
Осы Нұсқулыққа сәйкес осы саладағы сот актілерінің заңдылығына қадағалауды жүзеге асыру бойынша қызметті басқаруды ҚР Бас прокуратурасының тиісті департаменті жүзеге асырады.
Азаматтық сот өндірісінде қадағалаудың барысында прокуратура тарапының ерекше назарын талап ететін негізгі аспектілер болып мыналар айқындалған: прокурор міндетті түрде заңда көзделген, сот немесе жоғары тұрған прокурорлар қажет деп тапқан, прокурордың бастамасы бойынша қозғалған, мемлекеттің мүддесіне қатысты, денесі мен ақыл-есінің кемістігінен өзінің мүддесін сот арқылы қорғау құқығын жүзеге асыра алмайтын азаматтардың, кәмелетке толмағандардың (алимент өндіру туралы істерді қоспағанда) құқықтары мен мүдделеріне қатысты, мемлекеттік басқару органдары мен лауазымды тұлғалардың шешімдеріне және іс-әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) арыздану, азаматты тұрғын үйден басқа үй-жай берместен шығару, жұмысқа қайта орналастыру, азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу туралы сотта қаралатын істер бойынша іс жүргізуге қатысып, қорытынды береді.
Прокурордың сотқа қатысуы сот өндірісі шеңберінде тараптардың іс жүзіндегі теңсіздігінің орнын толтыра отырып әлеуметтік қорғалмаған азаматтарға өзінің құқықтары мен мүдделері үшін күресте көмек көрсетуге мүмкіндік береді.
Прокурор мемлекеттік мүдделерге негізделе отырып материалдық және іс жүргізу құқығының нормалары талаптарының сотпен қатар іске қатысатын басқа да тұлғалардың - тараптардың, үшінші тұлғалардың, сарапшылардың және т.б. сақталуын қадағалайды[10].
Қазіргі күнгі кезеңдегі азаматтық сот өндірісіндегі прокурорлардың міндеттерін айқындай отырып, Қазақстан Республикасының Бас прокуроры бағынысты прокурорларға, Конституция және басқа да заңдарының азаматтардың құқықтары мен бостандықтарымен қорғалуына, азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру және заңдылықты бұзушылықтарды жоюды жүзеге асыру кезінде құқықтық режимінің сақталуына аса назар аударуға тапсырма береді. Азаматтардың азаматтық іс жүргізу тәртібімен сотқа жүгіну құқығын қамтамасыз ету мемлекеттің демократиялық және құқықтық жұмыс істеуінің шарттарының бірі болып табылады. Осы контекстте заңдылықты, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету, азаматтардың конституциялық құқықтарын сақтау мақсатында заңнамада нақты жазылған белгілі негіздер бар болған кезде прокуратура органдарына маңызды роль бөлінеді.
Сотта мемлекеттің мүдделерін білдіру - прокуратураның негізгі лауазымдық міндеттерінің бірі.
М.В. Гордон былай деп жазған: Барлық жерде прокурор мемлекеттің өкілі ретінде әрекет етеді. Прокурор арқылы мемлекеттің өзі әрекет етеді. Мұндай пікірді мынадай ғалымдар бөліседі: М.А. Викут, А.Ф. Клейнман, С.Ю. Кац, Ю.И. Лутченко, В.М.Перфильев, Н.А. Чечина, К.С. Юдельсон және т.б ...прокурор қатысу нысанына қарамастан процесте мемлекет өкілі ретінде ерекше орын алады... Прокурордың процесуалдық жағдайы және оның азаматтық іске қатысу табиғаты туралы қорытындылар ...прокуратураның барлық жерде заңдардың нақты орындалуына қадағалауды жүзеге асырудағы мәніне негізделу қажет [11,64б].
Прокурорлардың талап арыздары мен арыздары бойынша қозғалған істер бойынша бірінші сатыдағы сотқа қатысуды қайсының бастамасы бойынша іс қозғалды сол бөлімшенің жұмысшылары қамтамасыз етеді. Көрсетілген санаттың істері бойынша апелляциялық мерзімдерде заңсыз сот шешімдеріне наразылық келтіру үшін жауапкершілік осы қызметкерлерге жүктеледі.
Істер апелляциялық тәртіппен істерді қараған кезде прокурорлар барлық істер бойынша қатысуды қамтамасыз етеді (ҚР АК-ның 350-бабының 2-тармағы). Прокурор апелляциялық сатыдағы сотқа қатыса отырып заңдардың нақты және біркелкі пайдалануымен қатар, соттың құрамына, сот отырысының қатысушыларына қадағалауды жүзеге асырады. ҚР АК-ның 356-бабына сәйкес прокурор апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттігі бойынша өзінің пікірін білдіреді. Жалпы іс бойынша, тек қана наразылық пен шағым шеңберінде қорытынды береді. Егер бұл ретте материалдық немесе іс жүргізу құқығының нормаларын бұзушылықтар анықталатын болса прокурор наразылықта немесе шағымда осы бұзушылықтар туралы нұсқаулар бар жоқтығына қарамастан шешімнің күшін жою туралы қорытынды береді.
Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 582 - бабына сай әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізу процесінде заңдардың дәл және біркелкі қолданылуын жоғары дәрежеде қадағалауды мемлекет атынан тікелей де, өзіне бағынысты прокурорлар арқылы да ҚР - ның Бас прокуроры жүзеге асырады. Осы кодекстің 599 - бабына сай 583 - бапта көзделген өз өкілеттіктерін іске асыру мақсатында прокурор әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуге қатысуға құқылы.
"Бұл орайда прокурор дәлелдемелер табыс етеді және оларды тексеруге қатысады; істі қарап жатқан сотқа, органға әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізіліп отырған адамға қатысты, оның кінәлігі туралы, сондай - ақ істің қаралу процесінде туындайтын басқа да мәселелер жөнінде өз пікірін баяндайды; істі қарап жатқан сотқа, органға заңның ережелерін қолдану және әкімшілік жаза қолдану не одан боату туралы ұсыныс айтады.
Прокурор кәмелетке толмағандар жасаған әкімшілік құқық бұзушылық туралы істің қаралатын орны мен уақыты, сондай - ақ әкімшілік қамауға алуға әкеп соғатын құқық бұзушылық туралы хабардар етіледі. Ол болмаған кезде, мұндай іс тек істің қаралатын орны мен уақыты туралы прокурорға дер кезінде хабарланғандығы туралы деректер болған және одан істі қарауды кейінге қалдыру туралы өтініш түспеген жағдайда ғана қаралуы мүмкін"[12].
Прокуратураның қадағалау функциясын жүзеге асыру кезіндегі құқық қорғау қызметі ұқсас. Ол азаматтық істер бойынша заңды күшіне енген сот қаулыларының заңдылығын тексеру және соттың қадағалау сатысында заңды күшіне енген қаулыны қайта қарау кезінде мемлекеттің мүддесін білдіру болып табылады.
Департамент прокурорлары Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының азаматтық істер бойынша алқа отырысының барлық істері бойынша қатысуды қамтамасыз етеді [13,45б].
Конституцияның 83-бабында соттағы прокурордың өкілеттігі екі функцияға ұштасады. Бұл сотта мемлекеттің мүддесін білдіретін өкіл, яғни сот процесінде прокурордың қатысуы және заңсыз сот қаулысына наразылық білдіру құқығы.
Концепция - 2009 прокуратура елдің құқық қорғау жүйесінің ядросы болып табылады деп айтылғандай оның қадағалау қызметінің тиімділігін негізгі функция және прокуратура органдары қызметінің процессуалдық негізін жетілдіру ретінде арттыру қажет. Тиісінше құқық қорғау қызметіне қатысты, оның ішінде осы функцияларды тиісті құқытық регламенттер арқылы прокуратура органдарының үйлестіру функцияларының тиімділігін одан әрі арттыру.
Одан әрі әлеуметтік салада азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтауда прокурорлық қадағалаудың тиімділігін арттыру мақсатында істердің жекелеген санаттары бойынша, атап айтқанда жұмысқа қайта қабылдау туралы, жалақыны өндіріп алу туралы, басқа тұрғын үй-жай ұсынбастан тұрғын үйінен азаматты шығару туралы, өміріне және денсаулығына келтірілген залалдың орнын толтыру туралы, жер құқықтық қатынастарынан туындаған дау бойынша прокурордың міндетті түрде қатысуын заңды түрде бекіту ұсынылады.
Прокурорлар заңның анықталған бұзушылықтарын жоюға және кінәлі адамдарды жауапкершілікке тартуға бағытталған заңнамамен көзделген шараларды қабылдай отырып заңнаманың сақталуына тиісті және уақытылы қадағалауды қамтамасыз етуге міндетті. Сонымен, прокурор осы санаттағы істерді қараған кезде сотпен қатар азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін жою үшін себеп болған мән-жайларды анықтауы тиіс. Сондай-ақ процеске қатысушылар арасында құқықтық қатынастарының пайда болу сәтін дұрыс анықтау қажет. Осыны ескере отырып, нақты істі қарау кезінде қолданылуы тиіс нормативтік құқықтық актілер белгіленеді[14,95б].
Қазақстан Республикасының прокуратурасы мемлекет атынан Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентi Жарлықтарының және өзге нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл және бiркелкі қолданылуына, сотқа дейінгі іс жүргізудің, жедел-iздестiру қызметiнiң, әкiмшiлiк және атқарушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады.
Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнiнде шаралар қолданады, Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен өзге де құқықтық актiлерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттiң мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңда белгiленген жағдайларда тәртiп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы прокуратурасын ұйымдастыру, оның қызметiнiң тәртiбi және прокурорлардың өкiлеттiгi Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заң актiлерiмен, Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттармен, сондай-ақ Республика Бас Прокурорының бұйрықтарымен айқындалады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгi тұрған прокурорлар жоғары тұрған прокурорларға және Республиканың Бас Прокурорына бағынатын органдардың, ведомстволардың, мекемелердiң және білім беру ұйымының бiртұтас орталықтандырылған жүйесiн құрайды.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы өз қызметiн басқа мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардан, саяси партиялар мен қоғамдық бiрлестiктерден тәуелсiз жүзеге асырады және Қазақстан Республикасының Президентіне ғана есеп береді.
Өздерiнiң заңда белгiленген өкiлеттiгiн жүзеге асырған кезде прокуратура органдарының қызметiне араласуға тыйым салынады.
Заңда белгiленген негiз бен тәртiп бойынша шығарылған прокурорлық қадағалау актiлерi барлық органдар, ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшiн мiндеттi.
Прокуратура органдары Республиканың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ мемлекеттiк құпияларды сақтау туралы заңдарына қайшы келмейтiндей деңгейде жариялы iс-қимыл жасайды.
"Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес прокурорлық қызметтің мақсаты анықталады. Оның мақсаты Конституция мен заңдардың үстем түруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың қүқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау болып табылады.
Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен міндеттері өзара тығыз байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты деп, түтас алғанда прокуратураның барлық қызметтері бағытталған жетістіктерінің нәтижесі, соның ішінде оның маңызды функциясы прокурорлық қадағалау болып түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты прокуратураның мәртебесімен, мемлекеттегі оның алатын орны және рөлімен анықталады. Нәтижесінде, олар ҚР Конституциясымен, прокуратура туралы заңмен, ҚР прокуратура органдарының қызметтерін реттейтін басқа заң актілерімен анықталады.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттері өте көп және бір-бірінен деңгейі, мазмүны, шешімдерінің қүралдары, осы міндеттерді шешетін және алға қоятын прокуратура органдарының қүзыреті бойынша бөлінеді.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттер үш түрге бөлінуі мүмкін: жалпы, арнаулы және жеке (накты).
Аталған міндеттер бір-бірімен өзара байланысты және әр деңгейде. Жеке міндеттерді шешу (ең төменгі деңгей) прокурорлық қадағалаудың арнаулы міндеттерін шешуге себепші болады. Өз кезегінде арнаулы міндеттерді ойдағыдай шешу прокурорлық қадағалау міндеттерінің ең жоғары деңгейі жалпы шешімдерге бағынышты[15].
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР Конституциясымен, Прокуратура туралы ҚР Заңымен, бірқатар басқа нормативті-қүқықтық актілерімен, мысалға, ҚК, АК-мен анықталады.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері жоғары қадағалауды іске асырудан түрады; оларға мына республиканың Конституциясы мен заңдарына кайшы келетін заңдар өзге де қүқықтық актілерге наразылық жасау;
сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын қадағалауды іске асыру;
заңда белгіленген жагдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асыру;
- мемлекеттік-қүқықтық статистика қүру және қүқықтық статистика
саласында қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор жалпы міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды жүзеге асыратын зандардың мазмүнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан түрады. Осыған сәйкес, прокурордың алдында толығымен түрған жалпы міндеттер осы бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер толығымен тек прокурорлық қадағалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін. Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртүтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді шешу кезінде өз үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмүны прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында түрған арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың қүзыретімен анықталады.
Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған бұйрықтарымен және езге де қүқықтық актілермен реттеледі.
Көбінесе, бүл міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында ҚР Бас прокурорының 1995 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп аталатын саласында "алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық қадағалауды үйымдастыру туралы" бүйрығында анықталған.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттерін шешу кезінде прокурор прокурорлық қадағалаудың белгілі жеке міндеттерін қою отырып, және оларды шешу барысында прокурорлық қадағалаудың құқықтық құралдарын қабылдау жолымен іске асырылады. Бүл міндеттер ғылымда прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттері болып бөлінеді. Олар жалпы және арнаулыға қарағанда, барынша әртүрлі және көпжақты. Жеке міндеттер прокурорлық қадағалаудың бағыттарына (салаларға), қолданатын прокурорлық құралдарға, прокурордың қадағалау қызметін іске асыратын нақты жағдайларына қарай ерекшеленеді.
Әдетте, жеке және нақты міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және аудандық деңгейіндегі прокуратуралардың жүмыс жоспарларында белгіленеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының үстемдігін қамтамасыз ету, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында прокуратура мемлекет атынан:
1) Конституцияның, заңдардың және Қазақстан Республикасы Президентiнің жарлықтары мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асырады;
2) Конституцияны, заңдарды, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарын және өзге де нормативтік құқықтық актілерді бұзушылықтарды анықтайды және оларды жою шараларын қолданады;
3) Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдарға және басқа да құқықтық актiлерге наразылық жасайды;
4) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалар мен мемлекеттің заңды мүдделерінің сақталуын қадағалауды жүзеге асырады;
5) жедел-iздестiру қызметiнiң заңдылығын қадағалауды жүзеге асырады;
6) сотқа дейінгі іс жүргізудің заңдылығын қадағалауды жүзеге асырады;
7) әкiмшiлiк iс жүргiзудiң заңдылығын қадағалауды жүзеге асырады;
8) атқарушылық iс жүргiзудiң заңдылығын қадағалауды жүзеге асырады;
9) өз құзыреті шегінде мемлекеттік органдардың норма шығармашылық қызметіне қатысады;
10) сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi;
11) заңда белгiленген тәртiппен және шектерде қылмыстық қудалауды жүзеге асырады;
12) статистикалық көрсеткiштердiң тұтастығын, объективтiлiгiн және жеткiлiктiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттiк құқықтық статистиканы қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргiзедi, құқықтық статистика және арнайы есепке алу саласында заңнаманың қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады;
13) заңдылықты, құқықтық тәртіпті және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету жөніндегі қызметті үйлестіреді;
14) халықаралық құқықтық ынтымақтастық саласындағы заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады;
Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, оның ішінде құқық қорғау органдары басшылығының президенттік резервінде тұрғандардың кәсіби деңгейін арттыруды жүзеге асырады. Құқық қорғау қызметі саласында ведомствоаралық ғылыми зерттеулерді үйлестіреді және жүргізеді.
15) Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында және Қазақстан Республикасы Президентінің актілерінде айқындалған өзге де функцияларды жүзеге асырады.
Заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентi Жарлықтарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл әрi бiрыңғай қолданылуына жоғары қадағалау тексерулер және заңдылықтың жай-күйін талдау жүргiзу арқылы жүзеге асырылады.
Заңдардың қолданылуына тексерiстi прокурор өз өкiлеттiгi шегiнде тексерiс жүргiзу туралы қаулы шығарылғаннан кейiн:
1) Қазақстан Республикасы Президентiнiң тапсыруына;
2) заңды бұзушылық туралы өтiнiштерге, шағымдарға, хабарларға және басқа да мәлiметтерге;
3) заң бұзушылық белгiлерiнiң тiкелей анықталуына;
реттеуші мемлекеттік органдарға және жергілікті атқарушы органдарға тексерулер жүргізудің жартыжылдық жиынтық кестесіне;
4) жоғары тұрған прокурордың тапсыруына және сұрау салуына байланысты жүргiзедi.
Тексерiстi прокурор сондай-ақ өзге де тиiстi құзыреттi органға тапсыруы мүмкiн, ол тексерiстiң нәтижелерi туралы прокурорға заңда немесе прокурор белгiлеген мерзiмде хабарлауға мiндеттi.
Заңдардың қолданылуын тексеру бiр ай мерзiмнiң iшiнде жүргiзiледi. Тексерiстi тағайындаған прокурор жоғары тұрған прокурордың келiсiмiмен оны жүргiзу мерзiмiн ұзарта алады.
Прокурорлардың барлық iс-әрекеттерi мен прокурорлық қадағалау актiлерi, егер олар осы Заңда және басқа нормативтiк құқықтық актiлерде белгiленген тәртiп пен нысандарда жасалған болса, заңда белгiленген салдарларға әкелiп саяды.
Прокурордың өз өкiлеттiгiн жүзеге асыруына кедергi келтiру немесе оған заңсыз шешiм қабылдату мақсатында қандай да болсын нысанда ықпал жасау, сондай-ақ прокурорлардың қаулыларын, ұйғарымдарын, нұсқауларын, талаптарын орындамау заңмен белгiленген жауапкершiлiкке әкелiп соғады.
Прокуратураның талап етуi бойынша тиiстi органдар мен өкiлеттi адамдар:
1) қажеттi материалдар мен мәлiметтердi өтеусiз және Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде белгiленген коммерциялық, банктiк және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария етуге қойылатын талаптарды сақтай отырып беруге;
2) тексерiске қатысу және қорытынды беру үшiн мамандар бөлуге;
3) прокурорлардың қадағалау қызметiн қамтамасыз ету және олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшiн өзге де қажеттi шаралар қолдануға мiндетті.
Прокурордың өз құзыретi шегiнде берген талаптары (сұрау салулары, тапсырмалары, нұсқаулары) мемлекеттік органдардың, лауазымды, жеке және заңды тұлғалардың орындауы үшін мiндеттi.
Талап етiлген ақпарат прокуратура органдарына заңдарда белгiленген нысандарда, сондай-ақ прокурор белгiлеген тәртiп пен мерзiмде берiледi.
Прокурорлардың өз құзыретi шегiнде тексеру мәселелерi бойынша мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан, ұйымдардың үй-жайларына кiдiрiссiз кiруге, олардың басшыларында және басқа да лауазымды адамдарында кiдiрiссiз қабылдануға, iс материалдары тiкелей сот iсiн жүргiзуде жатқан кездегi жағдайларды қоспағанда, құжаттар мен материалдарға сот iстерiмен танысуда қол жеткiзуге және оларды соттан талап етiп алдыруға құқығы бар.
Лауазымды адамдар мен азаматтар прокурордың талап етуi бойынша айғақтар беру үшiн оларға белгiленген уақытта келуге мiндеттi. Шақыру жазбаша хабарлама-шақырумен ресiмделедi және қолхат алынып тапсырылады. Хабарлама телефонограммамен, жеделхатпен немесе оның тиiсiнше берiлуiн қамтамасыз ететiн басқа байланыс құралдары пайдаланыла отырып та жiберiлуi мүмкiн[16,54б].
Прокурордың заңды талаптарын орындамау не прокурордың талабы бойынша дәлелсiз себептермен келмей қалу Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа әкеп соғады. Прокурор ұйғарымдары мен қаулылары орындалмаған жағдайда өз құзыретi шегiнде оларды мәжбүрлеп орындатуға құқылы.
Прокурор, заңда көзделген басқа жағдайлар мен тәртiптi қоспағанда, өзi жүргiзiп жатқан iстер мен материалдардың мәнi бойынша қандай да бiр түсiнiктемелер беруге, сондай-ақ оларды кiмге де болсын танысу үшiн беруге мiндеттi емес. Өзi жүргiзiп жатқан тексерулер мен iстердiң материалдарын олар аяқталғанға дейiн прокурордың рұқсатынсыз жария етуге ешкiмнiң құқығы жоқ.
Прокуратура органдары заңдарда белгiленген тәртiппен заң бұзушылық туралы арыздарды қарай келiп, адамның және азаматтың, заңды тұлғалар мен мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiнiң бұзылуын жою, бұзылған құқықты қалпына келтiру шараларын қолданады.
Егер адам бойындағы, психикасындағы немесе өзге де кемiстiктерi салдарынан өз құқықтарын қорғауды жүзеге асыра алмайтын болса, прокурор оны қамтамасыз ету жөнiнде қажеттi шаралар қолдануға мiндеттi.
Прокуратура органдары заңда белгiленген тәртiппен адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекеттiң мүдделерiн қорғау жөнiнде өздерiне жүктелген мiндеттердi орындамайтын лауазымды адамдарды жауапкершiлiкке тарту шараларын қолданады.
Прокуратура органдарына қол қойылмай жасалған арыздар тексерiлмейдi, бiрақ прокурор азаматтың мүддесi тұрғысында ақпарат көзiн жария етпеуге хақылы.
Прокурордың iс-әрекеттерi мен актiлерiне жоғары тұрған прокурорға немесе сотқа шағым беруге болады. Прокурордың талаптары мен актiлерiне шағым беру олардың орындалуын тоқтата тұрмайды.
Сот не жоғары тұрған прокурор прокурордың iс-әрекетiне немесе актiсiне арыз (шағым) бойынша шешiм шығарылғанға дейiн олардың орындалуын тоқтата тұра алады.
Жоғары тұрған прокурор азаматтардың және заңды тұлғалардың шағымдары бойынша не өз бастамасы бойынша төмен тұрған прокурор актiлерiнiң күшiн жоя алады не оларды қайтарып ала алады.
1.2 Прокуратура органдарының қызметінің негізгі бағыттары
ҚР Конституцияға сәйкес өзін демократиялық және құқықтық мемлекет деп есептейді. Қолданыстағы Конституцияға және оның негізінде қабылданған заңына сәйкес ҚР Прокуратурасы мемлекеттік билік тармақтарының біреуінде жатпайды. Конституцияда белгіленген осы ережелер конституциялық қағидаттар қатарының мазмұнын анықтап береді. Олардың біреу ұстамшылдық және қарама - қарсылықтар, завңдылық қағидаттар, Конституцияның үстем болуы, адам құқықтарының бөлінбеуі және басқа жүйелерін өзара пайдаланумен биліктерді заң, атқару және сот тармақтарына бөлу қағидаттары болып табылады[17,18б].
Негізгі заңның 83 - бабына сәйкес:
Прокуратура мемлекет атынан республикасының аумағында заңдардың, ҚР Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме - дәл әрі біркелкі қоданылуын, жедел - іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез келгенін бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай - ақ республика Конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін білдіреді, сондай - ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
Республика прокуратурасы төменгі прокуратураларды жоғары тұрған прокурорларға және Республика Бас прокурорына бағындыра отырып, біріңғай орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз жүзеге асырады және республика Президентіне ғана есеп береді.
Республиканың бас прокурорын өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуңге, оған сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді қоспағанда, Сенаттың келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Бас покурор өкілеттігінің мерзімі бес жыл.
Республика покуратурасының құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртібі заңмен белгіленеді. Парламент сенатының келісімімен республиканың Бас прокуроры қызметке тағайындалады және қызметтен босатылады.
Прокуратура органдары құқық қорғау және өзге де мемлекеттік органдардың заңдылықты, құқықтық тәртіпті және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету жөніндегі қызметін үйлестіруді осы органдардың өзара іс-қимылына қол жеткізу, өзара ақпарат алмасу және ортақ міндеттер мен мақсаттарды іске асыру үшін олардың іс-әрекеттерін үйлестіру арқылы жүзеге асырады. Прокуратура органдары көрсетілген қызметті Бас прокуратураның, областардың прокуратуралары мен оларға теңестірілген прокуратуралардың жанынан құрылатын тұрақты жұмыс істейтін үйлестіру кеңестерінің шеңберінде жүзеге асырады.
Үйлестіру кеңестері өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарына, Қазақстан Республикасының Заңдылықты, құқықтық тәртіпті және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету жөніндегі үйлестіру кеңесі туралы ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Заңдылықты, құқықтық тәртіпті және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету жөніндегі үйлестіру кеңесі туралы ережені Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.
Құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдардың ақпарат алмасу жүйесін пайдалана отырып жүргізілетін ақпараттық-талдамалық қызметті прокуратура органдары Республиканың Бас Прокуроры бекітетін талдамалық жұмыс жоспарларына сәйкес жүзеге асырады.
Құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдардың ақпарат алмасу жүйесін пайдалана отырып жүргізілетін жоспардан тыс ақпараттық-талдамалық қызмет үшін:
1) Республиканың Бас Прокуроры мен оның орынбасарларының тапсырмалары;
2) Республиканың Бас Прокуроры мен оның орынбасарларының келісімімен мемлекеттік органдардың негізделген сұрау салулары негіз болып табылады.
Құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдардың ақпарат алмасу жүйесін пайдалана отырып жүргізілетін ақпараттық-талдамалық қызмет мынадай факторларға сүйене отырып жүзеге асырылады:
1) құқық бұзушылықтардың профилактикасына бағытталған шараларды, оның ішінде заңнамалық шараларды тұжырымдау мақсатында теріс құбылыстарды анықтау;
2) құқықтық қатынастардың әртүрлі салаларында заңдылықты бұзу фактілері туралы сандық және сапалық мәліметтерді анықтау;
3) теріс құқықтық құбылыстардың профилактикасы және жолын кесу бойынша ұсыныстар тұжырымдау;
4) заңдылық пен құқықтық тәртіптің жай-күйін, оның ішінде өңірлер бөлінісінде сипаттайтын мәліметтерді зерделеу және қайта өңдеу.
Әрбір негіз бойынша ақпараттық-талдамалық қызметті жүзеге асыру қажеттілігін және олардың тізбесін Республиканың Бас Прокуроры қадағалау қызметі шеңберінде айқындайды.
Көзделген ақпараттық-талдамалық қызмет, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz