Экономикалық мемлекеттік реттеу мақсаттары, қызметтері, құралдары

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Реферат
Тақырыбы: Экономикалық мемлекеттік реттеу: мақсаттары, қызметтері, құралдары.

Жоспар:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
А ) Экономикаға мемлекеттік араласуының мазмұны мен мәні.
В) Мемлекеттің экономикалық рөлінің негізгі ғылыми бағыттары
С) Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясы ұғымы.
3. Қорытынды
4. Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Экономиканы мемлекеттік реттеу дегеніміз - нарықтық қатынастың тиімділігін қамтамасыз етуге әлеуметтік- кономикалық процесте әдістер мен тетіктердің көмегімен әсер ететін, елдің экономикалық өміріне мемлекеттің қатысу формасын зерттейтін ғылыми экономикалық пәг. Экономиканы мемелекеттік реттеу- қоғамдық қдайы өндірістің барлық салаларын қамтиды. Әсіресе мемлекеттің реттеу қызметінің қажеттілігі зор. Мәелен меншікті,материалдық өндірісті, еңбек нарығын, қаржы нарығын реформалау. Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғам дамуының обьективт экономикалық заңдарына сүйенеді. Нарықтық қатынастар жағдайында бұған сұраныспен ұсыныс заңы, құн заңы және т.б. жатады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - нарықтық жүйенің қызмет етуінің құқықтық базасын қамтамасыз ету, яғни өнімді өндіруші, жабдықтаушы және тұтынушы арасында заңды және тиімді өзара қатынасты қалыптастыру саналады. Мемлекеттік реттеудің мәні мен мазмұны нарықтық экономиканың мәнімен анықталған. Қазіргі нарықтың негізгі міндеті болып өндірістік және өндірістік емес бағыттағы әртүрлі тауарларға, қызметке деген сұранысты қамтамасыз ету,тауар тапшылығын жою.

А) Экономикаға мемлекеттік араласуының мазмұны мен мәні.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің нарықтық шаруашылық жағдайындағы мазмұны, қолданылып жүрген әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерген жағдайға бейімдеу және тұрақтандыру мақсатында құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда жүзеге асырылатын заңдық, атқарушы және бақылау сипатындағы типтік шаралар жүйесі болып табылады.
Нарық шаруашылығының даму барысында, жеке меншік шеңберінде шешілмейтін яғни экономиканық және әлеуметтік проблемалар туындайды және шиеленіседі. Өндіріс күшінің дамуы елеулі инвеститацияның қажеттілігін туғызады, өндірісті мамандандыру, капиталдың шоғырлануы күшейді, өндіріс пен капиталды, бірігуі, әр түрлі елдің бір- бірімен өзара тәуелділігі өсті. Сонымен бірге қоғам дамуының белгілі бір сатысында еңбек пен капиталдың арасындағы қарама- қайшылық күшейе түсті, жаппай жұмыссыздық пайда болды, экономикалық дағдарыс сала шеңберінен асып, жалпы ұлттық, кейін әлемдік дағдарыстарға айналды. Монополияның үстемдігіне әкелген, бәсекелістікті күшейткен ақша айналымының бұзылуы, нарықтық әрі қарай тиімді дамуына көмектесетін (экономикалық саясатты жүргізу), нарық пен іс-әрекеттің қарама-қайшылығының жұмсалуына әкелуге тиісті сыртқы күштің әсерін, атап айтқанда мемлекет күшін талап етеді.
Сөйтіп, экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті мүмкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен капиталдың үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс қатынастарының дамуында пайда болды. Экономиканы мемлекеттік реттеу қазіргі замандағы жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді ынталандырі, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермееу, экспортты қолдау сияқты әртүрлі тапсырмаларды шешеді. Экономиканы мемлекеттік реттеудің көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр сатыдағы сипатпен, экономикалық және әлеуметтік мәселелердің өткірлігімен анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің обьектілері- бұл автоматты түрде шешілмейтін немесе алыс келешекте шешілетін қиындықтар, проблеммалар пайда болуы мүмкін немесе пайда болған еліміздің өміріндегі әлеуметтік жағдай мен оқиғалардың алып тасталуы - әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты дамуы үшін қажеті.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі обьектілеріне ашруашылықтың экономикалық кезеңін, секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал жинақтау жағдайын; жұмыспен қамтамасыз етілуін, ақша айналымын; төлем балансын; бағасын; бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын; әлеуметтік қамтамасыз етілуін; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын;қоршаған ортаны; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын; қоршаған ортаны; сыртқы экономикалық байланыстарды жатқызады.
Мемлекеттік кезеңдікке қарсы немесе шауашылық жағдаятын реттеу саясатының мәні тоқырау мен дағдарыс кезінде тауарлармен қызметке сұранысты қолдау мен капитал салу және жұмыспен қамтамасыз етуден тұрады. Ол үшінт жеке капиталға қосымша қаржылық жеңілдіктер беріледі, мемлекеттік шығындар мен инвестициялар өсіріледі.
Экономиканың ұзақ мерземді көтерілу кезінде,тауар қорының азаюы, импорттың өсуі және баланс төлемнің нашарлауы, жұмыс күшіне сұраныстың күшеюі тәрізді қауіпті жағдайлар пайда болуы мүмкін және осыдан келіп, баға мен еңбекақының негізсіз өсуіне әкелді. Мұндай жағдайда, экономиканы мемлекеттің реттеудің міндеті - экономиканың қызып кетуіне жол бермеу үшін, яғни тауарды артық өндіру ме.н артық қорланудың мүмкін болуына кедергі жасау үшін, сұраныстың күрделі қаржы жұмсалымының және өндірістің өсуіне жол бермеу қажет.
Экономиканы мемлекеттік реттеу сонымен бірге, аумақтық құрылым мен сапалық шеңберде маңызды рөл атқарады. Мұнда қаржылық ынталандыру мен мемлекеттік күрделі қаржы жұмсалымы көмегімен бөлек салалар мен аймақтарға артықшылықты жағдай қамтамасыз етіледі: бір жағдайда созылмалы дағдарыста ұалған шаруашылық бірліктері мен салаларына қолдау көрсетіледі; басқа жағдайда - салалардың ішінде, салалар арасында және барлық халық шауашылығында оның тиімділігін көтеруде және бәсекелестікқабілетін арттыруда құрылымдық ілгерілеушілікке әкелетін, өндірістің түрлері мен жаңа шаруашылық саласының дамуы көтермеленеді. Сонымен бірге, өндірісті шектен тыс шоғырладыруға кедергі жасауға шаралар қабылдануы да мүмкін.
Мемлекттің экономиканы реттеуінің обективті қажеттілігі мен мәні.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ең басты мақсаты экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық, шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту. Осы басты мақсаттан иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген нақты жағдайлар пайда болды. Бұл нақты мақсаттар тікелей экономиканы мемлекеттік реттеудің обьектілермен байланысты болады. Мақсат, яғни экономикалық кезеңді теңестіру обьектісіне бағытталған. Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол жеткізу мүмкін емес.
Экономикалық мемлекеттік реттеудің міндеттеріне мыналар жатады:
1) Экономиканы мемлекеттік реттеу міндеттеріне:
a) Өтпелі кезеңде бірінші экономиканы ребализациялау жөнінде шаралар жүргізу;
b) Екінші кезеңде экономиканы тұрақтандыру бойынша шаралады іске асыру;
c) Үшінші кезеңде дамудың тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар;
2) Экономиканы мемлекеттік реттеу өзара байланысты көзқарастарды тепе- теңдікке алып келуі қажет, яғни бір жағынана нарық механизмін қолдана отырып, экономикалық реформаларды тиімді жүргізу қамтамасыз ету болса, ал екінші жағынан ресурстар мен табысы әділетті бөлуге қол жеткізу.
3) Реттеудің және бір негізгі мідеттердің бірі экономиканың дамуын инвестициялау үшін, сондай-ак бюджеттің кіріс бөлігінің түсуін арттыру үшін мемлекет қолдағы бар ресурстарды( табиғи, адами және қаржылай,т.б ) рационалды пайдалану қажет.
4) Басқарудағы мемлекеттің рөлі онымен көрсетілетін әлеуметтік экономикалық даму бағдарламалары, салықтық, аймақтық, аймақаралық мақсаттық бағдарламалар,инвестициялық жобалар, әлеуметтік экономикаық даму тұжырымдамалары өнделуі қажет.
5) Мемлекеттік реттеу ҚР-ның барлық аймақтарының өзбетінше әлеуметтік экономикалық дамудың экономикалық негізін нығайтуға (табиғи ресурстар әлеуетін, экономиканың базалық саласарын дамытуға) бағытталуы қажет. Сондай-ақ үкіметтің аймақтық муниципалдық ортаның өзара әрекет етуінің құқықтық негіздерін жетілдіру бойынша шараларды қолдану қажет.
6) Республикалық бюджеттің прициптерінің негізінде аймақтардың қаржылық дербестігін нығайту.
7) Аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуының деңгейін теңестіру. Аймақаралық айырмашылықтарды теңестіру.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің обьектілері : Жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу - бұл нарықтық экономика көзқарасы тұрғысынан жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатынастарды қалыпты қолдау. Бұл қатынастар еңбекақысы еңбекке жеткілікті тартуға қызмет ететін экономиканың білікті және тәртіпті қызметкерлерге деген талабын қанағаттандыруы тиіс. Бірақ сұраныс пен ұсыныстың арасындағы қатынастар ұлттық бәсекелестік қабілетке кері әсер ететін еңбекақының шектен тыс өсуіне апармауы тиіс. Жұмыспен қамтамасыз етудің қажетсіздігі және тез төмендеуі жұмыссыздар армиясын көбейтуге, тұтынушы сұранысының, салық түсімінің төмендеуіне, жәрдемақыға, салықтың өсуіне және қауіпті әлеуметтік нәтижелерге әкеледі.
Ақша айналымын реттеуде ерекше назар аударылатын негізгі бағыттар: инфляциямен күрсе, баланс төлемінің жағдайына әсер ету, ұлттық валюта бағамынығ көтерілуі мен төмендеуі, (валюталық дәлізді анықтау), халықаралық экономикалық интеграцияға қатысу.
Реттеудің тағы бір маңызды обьектісі баға болып табылады. Бағаның серпіні мен құрылымы экономиканың жағдайын көрсетеді. Сонымен бірге сол баға шарушалық құрылымына, күрделі қаржы жұмсалымының жағдайына, ұлттық валютаның тұрақтылығына күшті ықпал етеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеу обьектілерінің шешілетін міндеттерге фирманың деңгейінен, салалардың ұлттық және интернацоналдық деңгейіне дейін байланысты айырмашылықтары және иерархиялық сипаты болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің құралдары. Экономикалық қызметтерді жүзеге асыру үдерісінде мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешу үшін мемлекет өкімінде бірнеше құралдар болады. Олардың ішіндегі маңыздысы - қазыналық және қаржылық саясат, әлеуметтік саясат пен табыстарды реттеу саясаты; сыртқы экономикалық саясат және т.б. жатады.
Мемелекеттік реттеудің құралдары әкімшілік және экономикалық деп бөлінеді. Әкімшілік құралдар қосымша материалдық ынталандыруды құрумен немесе қаржылық залалдың қауіптілігімен байланысты емес. Ол мемлекет билігінің күшіне, яғни тыйым салу, рұқсат беру, күштеуге негізделген (мысалы, үкімет Мәскеу шектерінде кәсіпорын салуға тыйым салды. Ол салық пен айыппұлды көбейткен жоқ, тек лицензия беруді тоқтатты). Мемлекет өндірістік кәсіпорынды сол жерде кәсіптік оқытуға, өндірісте жұмыс істейтін жұмысшылар үшін тұрмыстық жағдай жасауға күштеу шарасы арқылы мәжбүрлейді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде реттеудің әкімшілік құралы елеусіз көлемде пайдаланылады. Олардың қызметінің аясы негізінен қоршаған ортаны қорғаумен, әлеуметтік әлсіз қорғалған тұрғындар үшін жағдай жасаумен шектеледі.
Мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары:
қазыналық саясат, яғни шығын мен салықтың құқықтық аумағындағы саясат;
ақша саясаты;
әлеуметтік саясат;
баға белгіленімін мемлекеттік реттеу;
сыртқы экономикалық реттеу.
Мемлекеттік реттеудің экономикалық құралы ақша-несие, қаржы мен бюджеттік саясатқа бөлінеді.
Негізгі экономикалық құралдар:
есепке алу мөлшерін реттеу (Орталық банкпен жүргізілетін, дисконттық саясат);
елдің қаржылық институттары орталық банкте сақталуға міндетті, ең аз резервтер мөлшерін белгілеу мен өзгерістері;
мемлекеттік мекеменің бағалы қағаз нарығындағы мемлекеттік міндеттемелер эмиссиясы, олармен сауда жасау және өтеу сияқты операциялары.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің экономикалық қызметі. Мемлекет орындайты қызметтерге ең алдымен мыналар жатады:
экономиканың қызмет етуі үшін құқықтық негізді құру мен реттеу;
монополияға қарсы реттеу,
макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізу;
ресурстарды орналастыруға ықпал ету;
табысты бөлу аясындағы қызмет;
мүліктік қатынастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі.
Заңдық бағаны құру - бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар және мемлекеттің өзі іс-әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларын белгілеу. Бұл ереженің ішінде жеке меншіктің құқығын қорғайтын, кәсіпкерлік қызметтің нысанын, кәсіпорынның қызмет ету жағдайын, олардың өзімен және мемлекет арасындағы өзара қатынасты анықтайтын заңдар мен нормативтік актілерді атап өтуге болады.
Макроэкономикалық тұрақтану экономикалық өсумен, жұмыспен толық қамтамасыз етумен және бағаның тұрақты деңгейімен байланысты.
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісіне қатысты болуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік ықпал етудің белгілі бір түрі қолданылады. Салықтар, демеу қаржылар, тікелей реттеу және т.б.-құралдар ретінде қолданылуы мүмкін.
Бәсекелестік тетікті қамтамасыз етудегі бөлі - әлеуметтік топқа жіктелуге және кедейлікке әкеледі. Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында қабылданған, табысты салықты қайта бөлу арқылы ауқатсыз азаматтарға қамқорлық жасауды өз мойнына алады.
Мемлекеттік меншік - сату-сатып алу объектісі болмайтын және пайда әкелмейтін ұлттық игілікті көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің қалыптасу көзі мемлекет меншігіне айналдыру және мемлекеттік кәсіпкерлік болып табылады.
В) Мемлекеттің экономикалық рөлінің негізгі ғылыми бағыттары.
ХХ ғасырдың соңында әлемдік экономикалық практика мемлекеттің белсенді реттеуші рөлінсіз тиімді нарықтық экономика жоқ және болуы мүмкін емес деген даусыз қорытындыға келді. Ұлттың экономикалық өміріндегі мемлекеттің орны мен рөлін дәл осылай түсіну белгілі экономист Луис Маркернді: „Менің ойымша, кез келген ел үшін Мемлекеттің экономикадағы рөлін қате айқындаудан жаман ешнәрсе болуы мүмкін емес„, - деп айтуға мәжбүр етті. Алайда нарықтық экономикаға мемлекеттің араласуы оның қалыптасу мен даму жолының түрлі кезеңінде әртүрлі болды. Қоғамның нақты жай-күйіне, оның өндірістік кұшінің даму деңгейіне байланысты мемлекет пен экономиканың өзара қарым-қатынасының алты үлгісін шартты негізде бөліп атауға болады.
1) Меркантилизм. Мемлекеттік реттеу тарихы орта ғасырдың соңынан басталады. Сол уақытта меркантилистер мектебі негізгі экономикалық мектеп болды. Ол мемлекеттің экономикаға белсенді араласуын жариялады. Меркантилистер ел байлығының басты көрсеткіші -- алтын мөлшері деп белгіледі. Осыған байланысты олар экспортты көтермелеп, импортты тежеледі.
ХV ғасырдың соңғы ширегі -- ХVІ ғасырдың ортасы ерте монетаризм -- елдегі ақшаның мөлшерін кез келген жолмен көбейтуге бағытталған саясат кезеңі деп саналады. Кенже қалған меркантилизм сауда жасау мүмкін болмаған ұлы географиялық жаңалықтардан кейін пайда болды.
Осы уақытта мына қағидаттар белгіленді:
* сауданың дамуы (сыртқы сауданың мақсаты -- елге алтын мен күмістің түсуі);
* шекарадан ақша әкетуге тыйым салудан бас тарту;
* импортқа тыйым салудан бас тарту;
* нарықтарды, оның ішінде отарларды да басып алу;
* белсенді сауда балансы (алғаннан аз жұмсау);
* еңбекақының салыстырмалы төмен деңгейі (жоғары пайда);
* ұлттық өнеркәсіпті қолдау (арзан шикізат импорты және қалған импортқа жоғары баждар).
Меркантилизм өкілдерінің арасында Томас Мен және Джон Лок болды. Негізгі идеялары:
* сыртқы сауда- байлықты көтерудің басты құралы;
* еңбек -- байлықтың негізі көзі;
* ақшаның атаулы мөлшері ғана емес, олардың айналу жылдамдығының маңызы да бар;
* рудниктері жоқ ел тек шапқыншылықпен және саудамен байи алады.
Джон Лау -- Францияда қағаз ақша шығаруды ұйымдастырушы -- қағаз ақшалардың ешқантай табиғи бағасы жоқ, алайда айналымның және сауданың қажетіне сәйкес олардың шығарылуын қатаң реттеу қажет деп бекітті.

2) Физиократтар. Классикалық саяси экономиканың алғашқы өкілдері физиократтар (сөзбе-сөз -- табиғат әміршісі) болып табылады.
Мектептің негізін салушы -- Франсуа Кенэ. Теорияның аса маңызды жорамалдары:
* байлық көзі -- сыртқы сауда емес, жер жіне еңбек;
* ақша -- ауыстыру құралы және байлық болып табылмайды;
* бүкіл байлық егін шаруашылығында құралады;
* пайданы (таза өнім) -- егер байлықты өндіру шығындарын шегерсе, онда бүкіл байлықтың сомасынан қалғанды тек жер ғана береді;
* өнеркәсіптік еңбек тек нысанын ғана өзгертеді;
* капиталды негізгі (бастапқы аванстар) және айналмалыға (жыл сайынғы аванстар) бөлу.

3) Экономиканың және мемлекеттің өзара қарым-қатынастарының классикалық үлгісі. Калссикалық экономикалық теорияның басты өкілдері -- Адам Сит, Давид Рикардо, Ж.Б.Сэй, Д.С.Миль болды.
Бұл теорияның мәні экономикалық жүйе, нарық, тиісінше тұтынушы ұсынатын ережелерге сәйкес жұмыс істейді деген түсінікке негізделген.
Классикалық көзқарасқа сәйкес мемлекет адам өмірінің қауіпсіздігі мен оның меншігін қамтамасыз етіге, дауларды шешуге, өзгеше айтқанда, жеке адам өз бетімен жүмыс істей алмайтынды не осыны тиімсіз жасайтынды жасауы тиіс.
А.Смит „Халық байлығының табиғаты мен мен себептері туралы зерттеу„ атты еңбегінде кәсіпкердің өзінің жеке мүдделеріне жетуге деген ұмтылысы ең соңында оның да, толықтай қоғамның да әл ауқатын жақсарта отырып, экономикалық дамудың негізгі қозғаушы күші болып табылатынын дәлелдеді.
Шаруашылық қызметтің барлық субъектілеріне негізгі экономикалық еркіндіктер, ал атап айтқанда: қызмет саласын таңдау және сауда жасау еркіндігі сияқты негізгі негізгі экономикалық еркіндікке кепілдік беруге тиіс екеніне басты назар аударылды.
4) Кейнсиандық теория. ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында АҚШ экономикасының тереі құлдырауынан кейін Дж.Кейнс классиктердің мемлекеттік экономикадағы рөліне көзқарастарын жоққа шығарды. Тоқырау жағдайындағы экономиканы қарастыруына байланысты Кейнстің теориясын „дағдарыстық„ деп атауға болады. Бұл теория бойынша, еркін нарықтық экономиканың дағдарыстан шығуын іс жүзінде қамтамасыз ететін тетіктердің болмау себебінен мемлекет экономикаға белсенді араласуы тиіс. Ол капиталистік дағдарыстың себебі, тауарларды артық өндіру, сұранысты арттыру мақсатында мемлекет нарыққа ықпал етуі тиіс деп санады. Кейнс оралымды несие -- ақша саясатын, жаңа бюджеттік-қаржылық саясатты жіне т.б. бірнеше құралдарды ұсынды.
Оралымды несие-ақша саясаты ең маңызды кедергілерінің бірі еңбекақының тиімсіздігінен аттап өтуге мүмкіндік береді. Кейнс бұған айналымдағы ақшаның мөлшерін өзгерту арқылы қол жеткізуге болады деп санады. Ақша массасын көбейткенде нақты еңбекақы азаяды, бұл инвестициялық сұранысты және жұмыспен қамтуды ынталандырады. Бұл жұмыссыздық азайтып қана қоймай, әлеуметтік жағдайды да жақсартады деп пайымдады. Кейнсиандық реттеу үлгісінің басты ерекшеліктері мыналар болып табылады:
* мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін ұлттық кірістің жоғары үлесі;
* мемлкеттік және аралас кәсіпорындар құру негізінде мемлкеттік кәсіпкерліктің ауқымды аймағын құру;
* экономикалық жағдаятты тұрақтандыру, кезеңдік ауытқуларды теңестіру, өркендеудің жоғарғы қарқынын және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.