Ақыл-ой кемтарлығына ұшыраған балалардың психикалық дамуының ерекшеліктері

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

кезеңдерінде орын алады (2-3 жастан кейін) және ақыл-ой кемтарлығының кейінгі формасы ретінде орын алады.

Сондықтан да дементті бала белгілі уақыт бойында нормаға сәйкес дамиды, ол оның дефектісіне орын толтыру болып табылады.

Одан бөлек, егер олигофренияда кемтарлық тоталды, яғни психикалық іс-әрекеттердің бүкілі бұзылған болса, деменция кезінде мозайка тәріздес, яғни бас сүйек-мидың белгілі бөліктері ғана зардап шегеді. Егер олигофренияда эволютивті оң даму динамикасы байқалса, яғни уақыт өте келе жағдай жақсарады, ал деменцияның кей түрлерінде кемтарлық одан сайын ұлғая түседі.

Клиникалық бет-бейне баланың жасына, зардаптың дәрежесі мен орналасу орнына және дефектінің сипатына байланысты. Деменция кезіндегі интеллектуалды бұзылу өзіндік спицификасына ие. Балалар өзінің нормалды интеллектуалды іс-әрекетке ие кезінде көптеген білім иегері болуы мүмкін, алайда олар оны қолдана алмайды, жоғарғы психикалық үдерістердің бұзылуынан қабылдау, назар, жад (көп зардап шегетіні қысқа мерзімді есте сақтау жүйесі) және ойлау үдерістері дұрыс іске аспайды. Жад бұзылыстары мен қабылдау жүйесінде орын алғанда қоршаған жерде және уақытта дезориентация байқалады.

4. 4. Ақыл-ой кемтарлығына ұшыраған балалардың психикалық дамуының ерекшеліктері

Интеллект пен ақыл-ой кемтарлығының арақатынасы

DSM (халықаралық)

БҰҰ қабылданған жүйе

IQ: 70-79

DSM (халықаралық): Нормамен шекаралық интеллектуалды даму

IQ: 50-70

DSM (халықаралық): Болмашы ақыл-ой кемістігі, оқудағы қиындықтар

БҰҰ қабылданған жүйе: Дебилділік

IQ: 35-49

DSM (халықаралық): Бірқалыпты ақыл-ой кемістігі, оқудағы қиындықтар

БҰҰ қабылданған жүйе: Имбецилділік

IQ: 25-39

DSM (халықаралық): Ауыр ақыл-ой кемістігі, оқудағы айтарлықтай қиындықтар

БҰҰ қабылданған жүйе: Идиотия

IQ: 24-тен төмен

DSM (халықаралық): Терең ақыл-ой кемістігі

Дебилділік ( лат. debilis - әлсіз) Бұл терминді ХІХ ғасырдың ортасында француз психиатры Лесаж ұсынған. Олигофренияның жеңіл әрі көп кездесетін түрі (имбецилділік пен идиотияға қарағанда) . Бұл ұғым 1905 ж. Француз психологы А. Бине және дәрігер Т. Симонның айтуымен енгізілген, басты мақсаты: адамның ақыл-ой кемістігінің дәрежесін дәлірек анықтау. Мұндай балалар коррекцияландыру білім беру мектептерінде оқыған, олардың VIII түрі бар. Дебилдер дұрыс оқыту мен білім беру, тәрбие алған кезеңде әлеуметтік ортаға сіңісу мүмкіндігі жоғары. Олар қиын емес мамандықтар иесі бола алады, осындай кәсіптер арқылы олар қоғамға бейімделе алады және өзіндік өмір сүре алады.

Дебилдер өндірістерде, қызмет көрсету орындарында Дебилдер өндірістерде, қызмет көрсету орындарында жұмыс атқара алады, алайда түрлі жаңалықтар енгізуге құзырсыз. Кей кездері олардың өлең айту мен сурет салуға қабілеті байқалады. Мұндай балалар жоғары иланушылықпен көзге түседі. Негативті ықпалға түскен жағдайда олар заңды оңай бұзуға барады. Сондықтан олар заң алдында жауапты болады, өйткені олар өз іс-әрекетіне жауап бере алатын адамдар қатарына қосылады.

Имбецилділік ( лат. imbecillus - мардымсыз) . Терминді француз психиатры Д. Бурневил ХІХ ғасырдың соңында ұсынған. Олигофренияның күрделірек фомасы, өзінің бойында нақты психофизикалық дамудағы бұзылыстар, бас сүйек қалыптасуындағы аномалиялар байқалады. Қабылдаудың күрделі теріс көріністері, жад, ойлау, сөйлеудің коммуникативті функциясында, эмойионалды-еріктік іс-әрекеттердің бұзылу кесірінен, арнайы мектептер мен мектеп-интернаттара оқуға мардымсыздығымен ерекшеленеді.

Ойлау іс-әрекетінің басты типтері көрнектілік-практикалық болады. Сөздік қоры дебилдермен салыстырғанда төмен. Олар өзін қоршаған ортадағы заттардың атын жаттап алуға, көп қолданысқа ие сөздерді, сөз тіркестерді қолдануға мардымды. Барлығында сөйлеу дефектілері (шолжаңдық, тіл мүкістігі, кекештік) көрініс табады. Кей имбицил балалар белгілі оқулармен, біліммен көзге түседі, оны оларға бағытталған бағдарлама бойынша оқытады.

Бұл бағдарлама оқу, жазу және есептеудің элементарлы түрін үйретеді. Балалар буындап немесе әріптеп оқуды, өзінің аты-жөні, тегін, туған жылын, мекен-жайын, 5-6 жай сөйлемдерді жазуды, арифметикалық қосу мен алуды 20 санына дейін жуықтап есептей алады; бөлу мен көбейту оларға берілмейді. Имбицил балалар терең ауытқуы бар балаларға арналған үй-интернаттарда оқытылады. Ол еңбек және әлеуметтік даму миистрлігінің қарамағында. Кей балалар мектептің интеграцияланған оқу формасы бар арнайы сыныптарда оқытылуы мүмкін.

Идиотия (лат. idioteia - білімсіздік) . Терминді француз психиатры Эскиролем Ж. -Э. -Д. ХІХ ғасырда ұсынған. Олигофренияның анағұрлым терең деңгейі өзінің көрінісін психикалық және физикалық дамуының бұзылыстарымен, эндокриндік, бас-сүйек қаңқасының, тұла бой қаңқасының деформайияларымен ерекшеленеді. Көптеген идиот балаларда жүру тұру қиындықтары, кей кездері ритмикалық қозғалыстар байқалады. Моториканың бұзылуы (майда моторика), праксис пен қозғалысты коордиациялау, қоршаған ортада бағдарлану қиын болады. Осындай бұзылыстар балалар өміріне қиындықтар әкелгені үшін олар төсектен тұрмай өмір сүреді. Ауру вегетативті өмір сүруге мәжбүр етеді, сөйлеу тек қана айқай және мыңғырлаумен шектеледі. Қоршаған заттарды ойластыру оларға қолжетімсіз, өзіне-өзі қызмеи ете алмайды, қалыптаспайды. Идиотияның жеңіл түрлерінде балалар сөздер мен сөз тіркестерін айта алады. Сөйлеу функциялары өте жай дамиды, кей сөздер түсініксіз айтылады. Идиотиямен ауыратын балалардың перцептивті реакциялары мүлдем болмайды немесе тым жоғары. Соңғы жағдайда бала сыртқы өмірдің барлық тітіркендіргіштеріне жауап береді, алайда назарын ұстап тұра алмайды.

Психиканың барлық жақтары байланысты және олардың дамуы өзара келісілген. Сенсорлық дамуға сезімнің дамуы, қабылдау, т. б. көріністер жатады. Сондықтан да ақыл-ой кемістігі бар балаларда мұндпй сезімдер нашар дамиды.

Ақыл-ойы кем мектеп балалардың бағдарларлы іс-әрекет, белсенділігі төмен, оторикасы бұзылған, мотивтері мен қалауы төмен деңгейде болады. Назардың жеткіліксіздігі, ойдың біркелкілігінің төмендігі, көріністердің тұрақсыздығы мен байланыссыздығы, жадтың төмендеуі байқалады.

Сөйлеудің фоентика-фонематикалық, лексика-грамматикалық бар компоненттері дұрыс жетілмеген. Одан бөлек ақыл-есі төмен балаларда сөйлеу бұзылыстарының интеллектуалдық дефектілерге бастау болатын кездері бар. Механикалық дислалия, ринолалия, дизартрия, алалия, афазия, кекешену болуы мүмкін. Ақыл-ойы кем балаларда бас-ми қаңқасының дұрыс жетілмеуі есебінен сөздік жай дамиды., жалпылау түсініктері күрделі дамиды, олардың сөйлеуі жаттанды сөздермен шектеледі. Бала ұзақ уақыт бойы тек сұрақ-жауап тұрғысында құрылады, контекстілі сөйлеу қиын құрылады. Өзіндік әңгімелер тек қана суретте орналасқан заттарды атап шығып, қимылдарын айтумен шектеледі. Өзіндік сөйлеуіне деген назар төмен, назар аударылмайды.

Басқа балалардан сурет салу, конструкциялап құрау, жабыстырудан әлдеқайла қалып кетеді. Мұндай балалар ойындары тек қана ұқсастыққа, қайталауға сүйенеді, стереотипті қимылдардан құралады. Ақыл есі кемтар балалар жаңа мағлұматтарды жай қабылдайды. Эмоционалды реакциялар инфантилді болып келеді. Көптеген жағдайда өз қатарластарынан физикалық тұрғыда да қалып отырады.

Интеллект пен сөйлеудің кемістігі көп түрлі. Ол үлкен диапазонда көрінуі мүмкін, терең кемтарлық, өзінің сөзін де түсіне алмайтын жағдайда (импресивті және экспресивті сөз) және мардымсыз кемтарлық, төменгі норма, шекаралық жағдай деп айтуға болады.

Сөйлеу кемтарлығы кезінде баладағы сөйлеудегі кемтарлық дәрежесін Р. Е. Левина көрсеткен дианостикалау (дебилділік дәрежесіндегі олигофрения) қиын. Бала басқа құрбыларынан кішкене ғана айырмашылық көрсетеді және оның дұрыс қалыптаспауын дұрыс емес берілген тәрбие деп байқаса болады.

Кей кезде дұрыс сөйлей алмаудың жалғыз көрсеткіші болып табылады, алайда өсе келе оның басқа симптомдары да көріне бастайды. Балада қоршаған ортадағы тітіркендіргіштерге дұрыс жауа қайтара алмау, басқа заттар мен іс-әрекеттердің басты айырмашылықтарын айыра алмау, оларды дифференциалдай алмауы, мұның барлығы ақыл-ой кемтарлығы бар екендігінің белгілері болып табылады. Оларда түс, форма, үлкендік пен сан категориялары қалыптаспайды. Қозғалыстағы специфика байқалады. Интеллектуалдық, сенсорлық, эмоционалдық, сөйлеудегі кемтарлықтар бас сүйектің дұрыс дамымау есебінен болады.

Ақыл-ой кемтарлығы бар балаларда байқалатын сөйлеудегі бұзылыстар екі топқа бөлінеді:

Сөйлеудің дұрыс қалыптаспауы олигофрения синдромының белгісі ретінде.

Балада назардың, қабылдаудың жеткіліксіздігі, төмен жад, өзінді іс-қимылдарына, сөздеріне деген бақылаудың аздығы фонетикалық-фонематикалық және лексикалық-грамматикалық тұрақсыздық пен дұрыс дамымағандық кемтарлықтың көрсетіштері болып табылады.

Сөйлеуде кеткен түрлі қателіктер оның ақыл-ой кемтарлығымен қоса интеллектуалдық кемтарлық та қатар келеді. Бүкіл сөйлеуде келетін кемтарлықтар ақыл-есі кем балаларда көбірек кездеседі. Алалия мен олигофрения ара-жігін ажырата білу маңызды. Алғашқы сөйлеу дамымағандық (мидың дұрыс дамымауымен болған сөйлеу кемістігі) пен ақыл-ес кемтарлығын ажырата білу өте маңызды. Басты диагнотикалық белгілер бойынша, алалиясы бар бала олигофрен балаға қарағанда көбірек біледі. Тұрмыста, түрлі жағдайлардағы өзгертулерге назар аударады. Алалиясы бар бала олигофрен балаға қарағанда көбірек түсінеді, басқа балалар сияқты сөйлеуге ұмтылады. Ондай балаға қарағанда ақыл-ес кемтарлығы байқалатын балалар өз кемістігін түсінбейді, оған назар аудармайды, өзінің жағдайын түсінбейді. Ақыл-ойы кемтар бала өзінің сөйлеуін жөндегісі келмейді.

Э. Сегеннің айтуы бойынша, ақыл-ой кемтарлығы бар бала ешнәрсе білмейді, жасай алмайды, қаламайды, оның эмойионалдық-еріктік дамуы мен іс-әрекетке мотивациясының төмендігі. Н. И. Жинкиннің ойлауы бойынша, олигофрения мен алалия арасында көптеген ғаырлық ойлау мен сөйлеу арасындағы байланыстың проблемасы бар.

Әрине, сөйлеудегі күрделі бұзылыстар интелектінің дамуына зиян келтіреді, алайда ол оның басты дефектісі болып табылмайды.

4. 5. Ақыл-ойы дамымай қалған балаларды оқыту

Белгілі интеллектуалды жетіспеушілігі бар балаларды оқытудың шет елдік тәжірибесі.

Әр елде терең ақыл-ойы артта қалғандарды оқыту мен тәрбиелеу экономикалық жағдайларға, тарихи дәстүрлерге, мәдени дамуға, әлеуметтік саясатқа негізделіп, әртүрлі жүргізіледі.

Ауыр ақыл-ой кемістігіне ұшыраған тұлғалардың потенциалды мүмкіндіктерін анықтау, әлемнің дамыған елдерінде оларға халықаралық құқықтық құжаттардың кейбір түрлерімен қорғалатын, оқуға құқығының бар екендігіне әкелді.

Батыс Еуропа елдері мен АҚШ-та анық байқалған интеллектуалдық бұзылыстары бар балаларды оқытып, бейімдендіретін индивидуалды білім бағдарламасы бар жалпы білім беретін мектептердегі арнайы ұйымдастырылған оқыту үрдісінде аз ғана болса да алға жылжушылыққа бейім балаларды оқуға бейімділігі бар және жаттығушы - деп екіге бөледі.

ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап, бтыс еуропалық елдердің көбінде және АҚШ-та оқушыларды оқытылатын және оқытылмайтын деп бөлу біздің еліміздге қарағанда жойылды.

Шетелдік мамандардың пікірінше, анық интеллектуалды бұзылысы бар балаға мектепке барған бірінші күндерінен бастап дефектіне, оның тереңдігі мен құрылымына қарамастан, басқа балалар арасында өзін адекватты ұстап, қарапайым оқу біліктерін үйреніп (үлкеннің айтқан сөзін тыңдай білу, қарапайым нұсқауларды орындай білу, өзіне-өзі қызмет көрсетудің қажет біліктерін білу) интеграцияланған сыныпта болуы керек. Терең ақыл-ой кемістігі бар балаларды арнайы ұйымдастрылған оқыту орталықтары арқылы балабақшалардағы мектепке дейінгі топтардағы мектепте оқыту үшін ата-аналармен дайындық жұмыстары жүргізіледі.

Батыстағы терең ақыл-ой кемістігіне ұшыраған балаларды оқыту жүйесі.

Балалардың ата-анасына немесе қамқоршыларына баланы оқытудың мемлекеттік білім беру жүйесімен қатар мемлекеттік емес білім беру жүйесімен қатар мемлекеттік емес білім беру мекемелерінің кең түрлерін ұсынады. Алайда білім берудің бұл аймағында жүйе мен стандартизация жоқ.

Дамуға ерте араласудың бағдарламасын құрастыру ауыр интеллектуалды бұзылыстары бар балаларды оқытудың аумағындағы соңғы жетістіктердің ішіндегі ең маңыздысы болып табылады. Интеллектуалды қызметі күр төмендеген балаларға мұндай бағдарламалардың үлкен маңызы болатыны туралы ақпараттар бар. IQ үлкейіп, дамудың потенциалды мүмкіндіктері жақсаратыны белгіленген. Ере араласу бағдарламасы аясында, терең ақыл-ой артта қалушылығына ұшыраған балаларды оқуға үйретудің жағымды нәтижелері бар. 32-ден төмен IQ-лі, терең ақыл-ой кемістігіне ұшырағандар оқуды үйреніп, оқылғанды түсіне алатндығы бекітілген. Оқуға үйрету бұл балаларға жалпы сөйлеудің дамуының құраушы бөлігі болып қалды. Бүтін сөзді оқып үйрету (жаһандық оқу) когнитивті біліктердің дамуын әкеліп, сөйлеу қызметіне «кірудің» маңызды әдісі болып табылады. Алайда моториканың шектелген мүмкіндіктерінен бұл балалар жазуға бейімделе алмайды. Сонымен бірге үйренгендерін ұмытып кететіндігі де байқалған. Оқуды, жазуды, сурет салуды үйретудің ерте араласу бағдарламалары, өзінің негізінде тренингтік болып табылады.

Балалардың интеллект бұзылысының сатысына қарамастан қоршаған ортаға деген эмойионалды жағымды қатынасты дамытуға талпынатын вальдорфтық балабақшалардың тәжірибесі қызықты.

Еуропа елдерінің көбінде физикалық және интеллектуалды бұзылыстары бар балалар міндетті түрде емдік-педагогикалық мекемелерде оқытылады.

Мектепке дейінгі мекемелерде оқытуда балаларды түрлі топтарға бөлуді жас сипаттамасына емес, жалпы және интеллектуалды дамудың сатысына сәйкес топтастырады. Бұл топтарда минималды қажет етілетін, қолжетімді білімдер мен біліктерде анықтайтын оқыту бағдарламасының өзіндік нұсқасы бар. Ерекше назар әлеуметтік-тұрмыстық біліктерді қалыптастыруға аударылады.

Анық интеллектуалды бұзылыстары бар адамдардың әрі қарай бастапқы және профессионалды оқуға құқықтары бар, бастауыш білімнің мазмұны қарапацым білімді және оқу, жазу, санау біліктерін үйренуден тұрады.

Анық интеллектуалды бұзылыстары бар тұлғалар игере алатын мамандықтар ортасы әртүрлі:

автослесарь ісі;
көлік және металлотехника;
тоқу, тігу;
мекемелерді тазалау;
бақша ісі, қойма шаруашылығы;
ауру адамдарға көмек көрсету, т. б.
бұл адамдар кәсіби мекемелердегі арнайы топтарда оқытылады.

Шетелде (әдеттегі мысал - Финляндия ) ақыл-ойы артта қалғандар, түрлі мекемелерде жұмыс істей отырып немесе айлықты ақы немесе азын-аулақ қалта ақшаларын алатын «қорғалмалы» еңбек жүйесі бар. Әр округте ақыл-ойы артта қалғандарға арналған өзіндік шеберханалар мен еңбек орталықтары бар. АҚШ, Бельгия және басқа қалаларда мүгедектер, оның ішінде ақыл-ойы артта қалған тұлғалар еңбек ететін өнімдік операциялап мен өнімді бақылаудың жоғырғы деңгейлік автоматизациясы бар зауыттар және фабрикалар бар.

Әлеуметтік қамсыздандыру мен қорғау орталықтарының мамандары өзіндік өмір сүре алудың жағдайлары мен мүмкіндіктерін қамтамасыз ету мақсатында анық интеллектуалды бұзылыстары бар тұлғалардың патронажын жасайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.