ТҰРМЫС - САЛТ ЖЫРЛАРЫ. Тұрмыс-салт жырларының басты түрлері

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 122 бет
Таңдаулыға:

ТҰРМЫС - САЛТ ЖЫРЛАРЫ
Тұрмыс-салт жырларында халықтың өзіне тән тұрмыс-тіршілігі, негізгі
шаруашылық кәсібі, түрлі әдет-ғұрпы, салт-санасы кең суреттеледі.
Тұрмыс-салт жырларының басты түрлері:
1. Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған өлең - жырлар.
2. Әдет-ғұрыпқа байланысты туған өлең-жырлар.
Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған өлең-жырларға
жататындар — төрт түлік мал және басқа жануарлар туралы, аңшылық туралы
өлеңдер мен наурыз жыры.
Әдет-ғұрыпқа, салтқа байланысты туған өлең-жырларға жататындар — той
бастар, жар-жар, сыңсу, беташар, қоштасу, көңіл айтуы, естірту, жоқтау.
Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған өлең - жырлар
Адам баласының алға басуы, ой – санасының өсуі қоғамның
экономикалық, тіршілік жағдайларына байланысты.
Халықтың рухани мәдениеті, соның ішінде ауыз әдебиеті — қоғамның
экономикалық тіршілігінің көрінісі. Фольклорлық шығармалардың
көпшілігінде негізінен адамдардың еңбегі сөз болады. Еңбек және
шаруашылық кәсібіне байланысты өлең-жырлар да халықтың сол дәуірдегі
тіршілік, кәсіп процесінде туып, дамыды және өзі де соның ілгерілеуі үшін
ықпал етті. Сонымен қатар оларда өз дәуірінің дүниетанымы мен ой -
санасының да елесі бар.
Тұрмыс-салт жырларының еңбек пен шаруашылық кәсібіне байланысты түрі
көбіне төрт түлік малға арналған.
Төрт түлік мал туралы өлең – жырлар.
Төрт түлік мал — қазақ халқының күн көрісінің, шаруашылығының негізгі
саласы. Ол — сауса сүт, сойса ет, кисе киім, мінсе көлік. Сондықтан халық
малды аса қадірлеп, оны барынша бейнелеп отырған. Төрт түлік мал туралы
өлең-жырлардан сонау ескі заманның елесін көреміз. Ол көзде адам табиғат
сырын түсінбей, сыртқы бір құдіретті күштерге табынып, жалбарынған. Өзі
сырын ұқпаған табиғат құбылыстарының барлығының иесі, тәңірі бар деп
түсінген.
Олар күнге, жерге, аруаққа сыйынып, құлшылық етіп бас ұрған, солар
арқылы еңбегін жеңілдетіп, молшылыққа жетпек болған. Хайуанаттардың
әрқайсысының иесі бар деп білуі де сондықтан. Қой атасы — Шопан ата, түйе
атасы — Ойсыл қара, жылқы атасы — Жылқышы ата (кейде Қамбар ата деп те
айтылады), сиыр атасы — Зеңгі баба деп, әрқайсысына жекелей ат қойған.
Солардан медет тілеген. Шопан атадан: Тегене құйрық қошқарды, малды
берсең, қойды бер, Жылқышы атадан: Айғыр берсең, байсалды, үйірі толған
байталды, өңкей мама бие бер, сауған сайын иіген, Зеңгі бабадан: Сиыр
берсең, сүтті бер өңкей мама, Ойсыл қарадан: Маң-маң басқан, маң басқан,
шудаларын шаң басқан, Төрт аяғын тең басқан түлік беруді тілейді.
Әр түліктің әрқайсысының иелері болуы — төрт түлік мал туралы
айтылатын бұл өлең-жырлардың алғашқы нұсқалары сонау ерте заманда шыққанын
дәлелдейді.
Халық өлең-жырларында малдың өсіп-өрбуі сол иелерінің шарапатына
байланысты деумен қатар, Мал баққанға бітеді деген даналық ой айтады.
Сиыр қалың құрақ нуға, жылқы бетегелі белге, түйе жалмаң құлақ сорға
бітеді. Жайылымы, күтімі, бағып-қағуы дұрыс болған жерде ғана мал өседі,
мол өнім береді. Халық өзінің бай тәжірибесінен осындай түйін, қорытынды
жасайды, кейінгі ұрпаққа оны үлгі-өнеге ретінде қалдырады.
Түйе, түйе, түйелер деген өлеңде:
Еніп кеттім еңіске, Жусанын мен қойға
бердім,
Қойным толды жеміске, Қой маған қошақанын
берді...
Жемісімді жерге бердім, Суын қара сиырға
бердім,
Жер жусанын берді. Қара сиыр сүтін
берді...—
деп, игілік көзі еңбекте екенін тамаша айтып берген. Жердің жусаны, қойдың
қошақаны, қара сиырдың сүті — осының бәрі адам еңбегінің жемісі. Демек,
тұрмыс-салт жырларында халық жасампаз еңбекті дәріптеген. Тек төрт түлік
иелеріне сыйынып, қол қусырып отыра бермеген, береке еңбекпен келетінін
білген.
Халық төрт түлік туралы өлең-жырларда әр түліктің қасиетін, адамға
берер молшылығын дөп басып айтқан. Тегене құйрық қойды халық еті мен жүні,
жылқыны сүті мен күші, найза ұстаған ерге қанат болғаны үшін, екі өркеші
баладай аруана-түйені жүні, сүті, ұзақ сапарға төзімділігі, желіні бар
қазандай сиырды сүті, егізді қос жегуге жараған күші үшін бағалаған.
Халық өзінің ең асылын малға балаған. Баласын жақсы көргенде ботам,
қозым, құлыным деп аймалаған. Көзі мөлдіреген аруды бота көз деп
сипаттаған. Малмен көзін ашқан адамға бұл бейнелі сөз сұлулықтың ерекше
белгісіндей танылады.
Ал осы бота көз деген бейнелі сөз мал шаруашылығымен еш байланысы
жоқ ел үшін мүлде оғаш көрінер еді. Неге десеңіз, өмір тіршілігінде,
түйенің еш мәні жоқ ел адамына ботаның өзі де, оның мөлдіреген қарақат көзі
де көркем бейнені елестете алмайды, сөзімін де селт еткізбейді.
Адамның мал бағудағы кейбір өрескел істерін шеней де көрсеткен ауыз
әдебиетінің нұсқалары бар. Мал мен адамның айтысы малды дұрыс бағып-
күтпейтіндерді сынау мақсатымен шығарылған өлеңдер екені сөзсіз. Малдың
баласын сүюі деген жырлар — мал үшін емес, адам үшін, адамның малды
бағалай білуі үшін айтылатын сөз.
Халықтың тамаша бейнелерді жақсы деген жануарлардың айна-ласынан
іздеуінің екі себебі бар. Біріншіден, ғасырлар бойы қазақ халқының өмірінде
мал шаруашылығының мәні зор болды да, ол адамның ой-санасына мықты әсерін
тигізді. Екіншіден, малдың, қай түрі болсын, көпке белгілі. Демек, белгісіз
бір нәрсені белгілі жануарларға теңеу, салыстыру, балау арқылы таныстыру
ұтымды болды.
Қазақтың ауыз әдебиетін, жазба әдебиетін алсақ та жігіттің жампозы
не жігіттің нары деген метафораны кездестіреміз. Ал, жігітті —
өгіз, баланы — бұзауым, торпағым,— деп аялау, мадақтау еш уақытта да
айтылмайды. Мұның себебі қой мен түйеге қарағанда қазақ халқы сиырды
кейінірек малданған болса керек, екіншіден, көшпелі өмірде сиырдың мәні
нақ әлгі үш түліктей болған емес. Сондықтан да ауыз әдебиетінің ескі
нұсқаларында сиырға, оның теліне байланысты атаулар өте аз, ол тек
соңғы көздегі ауыз әдебиетінің кейбір нұсқаларында ғана кездеседі.
Адам — табиғат перзенті. Табиғаттан тыс адам өмір сұре алмайды. Сол
табиғаттың жанды көрінісінің бірі — Төрт түлік мал. Оны халық әр
заманда ардақтаған, бағалаған. Бүгінгі өмір тіршілігімізде де
малдың орны ерекше.
Аңшылық туралы өлең – жырлар.
Еңбек және шаруашылық кәсібімен байланысты өлең-жырлардың және бір
түрі — аңшылық туралы жырлар.
Аңшылық әуел баста күн көріс көзі, тіршілік үшін керекті кәсіптің бір
түрі болған. Кейін ол тек күн көріс көзі ғана болмай, саят, көңіл көтеру,
ермек, мергендік өнеріне де айналған.
Бүкіл өмірін аңшылықпен өткізген адамдар қазақта аз емес.
Қару жисаң — мылтық жи, жаяу жүрсең — таяғың, қарның ашса — тамағың
деген мәтел де осыны дәлелдейді.
Аң, құс, әр түрлі жануарлар туралы аңыз ауыз әдебиетінде көп
кездеседі. Өзінің мергендігімен, батырлығымен талай аңды тайдай тулатып,
өзгеге олжа салған аңшыны ақындар асқақтата, мадақтай жырлап, оны
кейінгілерге үлгі етеді.
Ұяда сұңқар түлетіп, Азулы да бөрі
атқан.
Қиядан сұңқар тілеткен Есіктен қабан ақыртқан
Қиядан барып теке атқан, Төріне сұңқар шақыртқан,
Бас бармақтай бөдене, Арыстан деген аң
болар,
Басынан байлап көзге атқан. Асауын ұстап байлаған.
деп, аңшыларды ақындар ерекше мадақтайды.
Қамбар батыр жырында тоқсан үйлі тобыр мен алпыс үйлі арғынды құс
етімен асыраған Қамбардың аңшылығын да сүйсіне жырлайды. Аңшылармен қатар,
оның серігі әр түрлі қыран құстарды да жыр етті. Арыстандай айбатты,
жолбарыстай қайратты, құландай ащы дауысты, құлжадай айбар мүйізді,
кер маралдай керілген, тотыдайын таранған, сұңқардайын сыланған,
аққуға аспандағы ән қосамын т. б. сияқты көптеген көркем сөздерді аңшылық
өмірден алып қолданады.
Түлкінің жүгірісін қыран байқар,
Ойласаң, сөзің емес маған айтар.
Қанды көз, май жеп алғыш ақ иықпын,
Сен түгіл қасқыр көрсем, бір-ақ шайнар...—
деген жолдардан аңшылық кәсібін елдің қаншалықты сүйгендігін және ол
халықтың бейнелі көркем ойына қаншалықты әсер еткендігін айқын көруге
болады.
Қыран құсты дәріптеген үлкен-үлкен өлең-жырлар да бар. Мұнда қыран
құстарды халық барлық жағынан алып суреттейді.
Көкжендет туралы өлеңнің бір жерінде:
Көкжендет, тұғырың алтын, маржан баулы,

Тұрушы ең ағаш үйде асыраулы.

Алпыс қаз, тоқсан үйрек бір күнде алған,

Көріп пе ең Көкжендеттей қыран шәулі,—

деп, оның алғырлығын суреттесе, екінші бір жерінде:
Көкжендет, қанды балақ шіркін, кәрі,
Болар ма Көкжендеттей құстың бәрі!
Ауылды құс етімен кәні қылушы ең
Шіркіннің не қылайын, өтті зары!—
деп, ол құс тек иесінің ғана емес, ауыл-аймақтың ырысы екенін аңғартады.
Ауыз әдебиетінде қыран құстармен қатар киік, құлан, ақбөкен, қоңыр
қаз, аққу да көп жырланады. Бұлардың жырлануы, әрине, таң қаларлық нәрсе
емес. Өйткені қыран құс аң ұстар құралы болса, аң мен құс — іздеген
кәсібінің өзі.
Аңшылық туралы өлең-жырларда, әсіресе аққу мен ақбөкен ерекше бір
сөзіммен жырланады. Мұның себебі, бұлар — сұлулықтың, әдеміліктің символы.
Сұлудың көзінің қаралығын ақбөкеннің көзіне теңеу, атты бөкен қабақ,
бөкен желіс деп суреттеу қазақ әдебиетінде жиі кездеседі.
Аққу құс халық ақындарының сүйгеніне деген тереңдегі нәзік сөзімін
білдіру үшін сүйгенін теңейтін не балайтын ең асылы боп есептеледі.
Қалқатай отыр ма екен, жатыр ма екен,
Аққудай көл шайқаған аппақ болып,—
деген өлеңдер халықтың аққуды аса бағалайтындығын көрсетеді. Сонымен қатар
аққу, ақбөкендерді сұлулық символы етіп алушылық — қазақ ақындарының
әдемілік, сұлулықты таңдай білгендігін де дәлелдейді.
Аңшылықтың бір түрі — мергеншілік. Қазақ құс салып, ит жүгіртумен
қатар, мергеншілікпен, яғни садақ тартып, мылтық атып та аңшылық жасайтын
болған. Ескі көздегі садақ, кейінгі көзде мылтық — мергендік халықтың
ерекше сүйген өнерінің бірі.
Бес жасыңа келгенде,
Жас шыбықтан жай тарттың
Жалғыз шиден оқ аттың,
Кәне, шыққан мүйізің?..
Немесе:
Құралай көрсе, көзге атқан,
Құланды көрсе, белге атқан,
Оң келгенін оң атқан,
Сол келгеніне сол атқан,
Солақай тартса құлатқан,—
деп келетін жырлардан қазақ халқының балаларды жастайынан мергендікке
баулып, мергендікті мейлінше бағалағанын көреміз. Халық аңшылық-
мергендікті, бір жағынан, күн көріс көзі деп білсе, екіншіден, үлкен өнер
таныған. Аңшы-мерген жігіттерді мадақтаған, көпке үлгі-өнеге еткен. Көп
ертегілердің аттары: Құламерген, Жоямерген боп келуінің өзі де
мергендіктің ер үшін де, ел үшін де керектігін жақсы түсінгендіктен екені
даусыз. Құламерген ертегісінде жеті басты жалмауыздың кәріне ұшыраған
әкесін Жоямерген атқыштығымен ғана құтқарады.
Балаға сонда кемпір жалт қарады,
Маңдайда жалғыз көзден қалды басып...
Құламерген ертегісінің негізгі идеялық бір мақсаты осы мергендікті
үлгі етуде жатыр. Әкесінің де, Жоямергеннің өзінің де бақытқа қолы жетуі —
мергендіктің арқасы, Жоямерген жалмауыз кемпірді мергендігімен ғана
өлтіреді.
Наурыз жыры
Ескіден келе жатқан ауыз әдебиетінің бір үлгісі — наурыз кезінде
айтылатын өлеңдер. Бұлар қысқа да, көлемді де бола береді. Оны наурыз жыры
деп атайды. Наурыз жыры, негізінде әдет-ғұрып, салт жырларына жатады.
Өйткені мұның еңбекпен, кәсіппен, салтпен байланысты жағы бар. Ал, өзінің
шығу тегіне қарағанда ол еңбек, кәсіп жырына жақын. Қазақтың ескі
дәстүрінде, көне заманғы күн тізбеде наурыз, қазіргі наурыздың 22-і (ескі
стильде 9-март) күн мен түннің теңелген шағы, жаңа жылдың басы боп
есептеліп, ол күн мерекеленіп еткізілетін болған. Оны кәрі-жасы құшақтасып
көріскен, жаңа ағытқан қозыдай, жамырасып ебіскен ұлыстың ұлы күні деп те
атаған. Бұл күн қыс қысылған көшпелі шаруашылықтың ендігі жерде арқа-басы
кеңейіп, күн жылы, жер қараға жетеміндеп үміт артатын қуанышты мерекесі
ретінде де тойланады. Қыстай боранмен, суықпен алысып, көкке кез тігіп,
қалт-құлт етіп отырған елдің күн жылы шырай беріп, наурыз туып, көктем
келгендегі қуанышында шек болмаған. Көшпелі елді қыс мойыны ұзап, күрек
ашып (қарды күреп, астындағы шөбін ашып) малға шеп тауып беру азабынан,
жұттың қаупінен құтқаратын көктем, жаңа жыл басы — наурыз күні халықты
қуанышқа белейді, шаруаның үміт жұлдызы сияқты болып көрінеді. Сонымен,
наурыз күні — қазақ елінің үлкен мерекесі, ол халықтың шаруашылық жайындағы
тілегімен байланысты туған.
Бұл тәрізді жаз бен қыстың шекарасындағы айларды не жаздың бастапқы
айын мейрамдау жалғыз қазақ елінде ғана емес, ескі грек елінен бастап, әр
елде де бар. Олардың мезгілдері әр басқа болса да, мазмұны ұқсас. Бәрінікі
де жаз айын қуанышпен қарсы алу, жазғы еңбектің жемісті, нәтижелі болуын
тілеу.
Наурыз күнін қазақ елі ете жоғары санаған. Наурыз күні бірде-бір адам
жұмыс істемеген. Ол күні жұмыс істесе, басы қалтылдақ болады-мыс деген аңыз
бар. Құл құтылар құрықтан, күң құтылар сырықтан дейді. Ол күндері басында
билігі жоқ құл мен күңге дейін байдың жұмысынан босатылуы, наурызды жалпы
ел болып қадірлейтіндігін көрсетеді. Қазақ елінің өміріндегі әр түрлі
мейрамдар да, нақ наурыз айындай ардақталынбаған.
Сөйтіп, наурыз күнінің ерекше бағалануы халықтың еңбекті, шаруашылықты
қастерлеуінде жатыр. Мысалы:
Ұлыс күні қазан толса, Ұлыс оң болсын
Ол жылы ақ мол болар. Ақ мол болсың!
Ұлы кісіден бата алсаң. Қайда барсаң, жол болсын!
Сонда олжалы жол болар... Ұлыс оң болсын!
Төрт түлік ақты болсын, Пәле-жала жерге енсін!..—
Ұлыс береке берсін,
деген жолдардан-ақ Наурыз күнін халықтың қалай құрметтегені айқын
байқалады.
Ұлыс күніндегі жырлардың көпшілігі ескі діни ұғыммен, толып жатқан
иелермен байланысты боп отырады. Бұл иелер (мифтердің өзі) адам
тіршілігін жеңілдетуді армандаумен байланысты туған.
Ескі діни ұғыммен байланысты бұлт шақыру, күн жайлату, жылан,
бүйі, қара құрттарды арбау сияқты өлең-жырлар, бақсы сарыны — бәрі де әр
түрлі стихиялық күштерге сөз арқылы әсер ету тілегінен туғандығы талассыз.
Ол көздегі әр түрлі тәңір иелерінің өзі де күйінетін, сүйінетін кәдімгі
адам бейнесінде суреттеледі. Олар негізінде екі түрлі. Бірі — жақсылық
иелері, екіншісі — жауыздық, зұлымдық иелері. Ауыз әдебиетіндегі бұлт
шақыру, жылан арбау сияқты жырлар арғы төркінінде елді дінге бағындыру
үшін туған шығармалар емес, жақсылық иелерінің көңілін аулай отырып,
жамандық иелеріне әсер ету, сөйтіп, жауыздық күшке көлденең тұру мақсатымен
байланысты туған. Өлең-жырлар. Бертін келе олар бастапқы сипатын өзгертіп,
әдет-ғұрып, салт жырларына айналған.
Әдет-ғұрыпқа байланысты туған өлең-жырлар
Қазақ халқының әріден келе жатқан өзіндік ойын-сауығы,
дәстүрі, ғұрпы, салты бар. Бұлар бір күннің не бір жылдың ғана нәтижесі
емес, талай ғасыр жемісі. Қай елде болсын, адам өмірінің үш кезеңі — туу,
үйлену, өлу — ауыз әдебиетінен кең орын алады. Адам өмірінің осы айтылған
әр бунағына сәйкес халықтың әр түрлі салты, ғұрпы, әр елдің өзіне тән
дәстүрі бар. Басқа халықтарда бұлар ән, би, өлең-тақпақ тағы басқа өнер
арқылы көрінсе, қазақта әдет-ғұрып, салт кәбіне ән, өлең-жыр арқылы
бейнеленеді.
Қазақ елінің тұрмысында шілдехана ойынынан бастап, ойын-тойдың бәрі де
ән, өлеңмен етеді. Адам өлгенде де ұзақ өлең-жырмен жоқтау айтады.
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы, бос қақпай өлең-сөлең,—
деп Абай біліп айтқан.
Салт жырларының бір түрі — шілдехана өлеңдері. Бұл — бала туған күні
айтылады. Негізгі мазмұны — дүниеге келген жаңа адамды құттықтау. Оның
бақытты болуына, ер жетіп, елге керекті азамат болуына тілекТөстік білдіру.
Шілдеханада кейде айтысып қалушылық та болады. Әсіресе оның салтқа айналған
бір жағы — түн күзету. Жаңа туған нәресте мен жас босанған ананы алғашқы
түні арбар ш і л д е л і к пен м а р т у тәрізді рақымсыз жаманат
иелерінен ән, өлең құдіреті арқылы қорғап қалмақ болады.
Той бастар
Бұл өлең той көзінде жырланады. Той тондынікі, ас аттынікі деген
мәтел тойдың әлеуметтік орнын көрсетеді. Әйтсе де тойға тонсыз, атсыздардың
да қатысуына тыйым салынбайды. Той бастар ұзатылатын қызға байланысты
айтылады.
Қазақтың қыз ұзататын тойы той иесінің әл-ауқатына қарай жұрттың
жиналуы жағынан болсын бірдей болып келмейді. Ол — табиғи нәрсе. Бірақ
тойдың көпшілігіне тән, салтқа айналған бір әдет той асы, қонақ асы
біткеннен кейін әр түрлі қызықтар (ат шабу, палуанға түсу т. б.) көрсету
үшін, ең әуелі тойдың ойыны басталатындығын хабарлау керек. Тойға келушілер
қызық үшін келеді. Тойға барсаң, тойып бар, жұмысыңды қойып бар деген
мәтел де осыдан шыққан болуға тиіс. Сол қызықтың әуелгі беташары — той
бастар жыры. Атының өзі де тойды бастаудан шыққанын көрсетіп тұр.
Тойды:
Әдетім той бастайтын әуел баста,
Сұлу сөз жарасады қарындасқа.
Шабытым көкірегіме жел берген соң,
Бұл тойды кім бастайды бізден басқа,—
деп, ала құйын желі бар ақын жігіт бастайды.
Той бастардың негізгі мазмұны — тойдың салтын дәріптеу, той иесі қызды
мақтау, той жасаушылардың жақсы тілеуіне үн қосу.
Құтты болсын тойыңыз, той иесі,
Той есесін тәңірім толтырады...
Құтты болсын айтамыз тойыңызға,
Той иесі, тойыңыз тойға ұлассын!..
Той бастар жырының түрлері көп. Бірақ айтайын деген пікірі осы
үзіндіден алшақ кетпейді. Той бастар жырының көбі-ақ бата берумен, жақсы
тілекпен аяқталады. Қыздың ұзатылып барған жерінде бақытты болуына, бейнет
көрмей өмір сұруіне елдің тілекТөстігін білдіреді.
Той бастар жырында кір жуып, кіндік кескен жерін, ел-жұртын, алтын
ұясын тастап кету қызға да, әлпештеп өсірген өз баласын басқаға беріп
жіберу ата-ана мен ағайын-туысқанға да оңай еместігі былай өрнектелген:
Егіліп сен жылайсың: Елім-ай!— деп.
Құрбылас, ойнап-күлген теңім-ай! — деп.
Елжіреп жүрек, бауыры шешең жылар:
Ашыған тар құрсағым, белім-ай!— деп,
Үстінде тесегінің әкең жылар:
Алланың ақ бүйрығы осылай!— деп.
Сонымен қатар той бастар жырында ұзатылып бара жатқан қызға:
Жарқыным, кетемін деп кеп қайғырма. Бұрынғы қалған жолы ата-анадан,
Шырағым, жыласаң да қуанарсың, Ақша отау шетке тіксе қуанарсың— деп,
жұбату айтады.
Ол жырлардан біз елдің өткендегі салтын, әдет-ғұрпын танып, білеміз.
Кеңестік өміріміздің жаңа дәстүріне орай той бастар жырының мазмұны да
жаңарды. Халықтың ғасырлар бойы жасаған бұл салт жыры бүгінгі шат-шадыман
заманымызда отау құрған жас жұбайлардың үйлену тойында айтылады. Жаңарған
той бастар жырында тойға жиналған көпті думанды қызыққа шақырады. Той
бастаушы:
Шырқа әнге шалықта,
Би дегенде жалықпа,—
деп, қызық көркін қыздыра жыр төгеді. Мұнда бұрынғы той бастардай жұбату
жоқ. Жастардың тойын көңілді, думанды өткізейік деген тілек, ниет қана бар.
Жар-жар
Жар-жар — дін нанымынан емес, қазақтың үйлену салтынан туған айтыс
өлеңі. Ол — қыздың ұзатылу тойы үстінде айтылады. Жар-жар ел-жұртынан, ата-
анасынан, туған-туысынан айрылып, жат жұртқа ұзатылып бара жатқан қыздың
мұң-зары, қайғы-қасіреті түрінде, сол шерге толы қызды жұбату түрінде
келеді. Қыз үшін ертеңгі өмірі жұмбақ, ата-ана әмірімен кетіп барады,
атастырған жігіті кім, барар жері қандай, алда не күтулі, қыз байғұсқа
соның бәрі күңгірт құпия. Елінен екі елі аттап шықпаған, ата-ана
әлпештеуіндегі қызға соның бәрі үрейлі. Сондықтан ол зар төгеді, ішкі сол
запыранын өлеңмен сыртқа шығарады.
Жар-жарды қыз тобы, жігіт тобы болып екіге бөлініп айтады.
Қыздар тобы ұзатылған қыз өмірінің мұңды жақтарын айтады. Қанша жақсы
болса да қайын атамыз жар-жар, Айналайын әкемдей қайдан болсын жар-жар.
Сол сияқты Айналайын шешемдей... айналайын ағамдай... айналайын
жеңгемдей... інімдей қайдан болсын деп зарланады. Қыз елін, жерін қимайды,
әке-шешесін, туған-туысқандарын, құлын-тайдай тебісіп, бірге ойнаған құрбы-
құрдастарын қимай егіледі.
Қыз да болсам сізге мен
Перзент едім, жар-жар-ау!
Жалғыз басым сыймастай
Неттім, әке, жар-жар-ау!—
деп өксиді.
Жігіттер тобы қыздың көңілін аулайды, жат өмірдің жарқын жағын айтып
жұбатады, үміт шырағын тұтатпақ болады. Әкем-ай деп жылама, байғұс қыздар,
жар-жар. Әке орнына қайын атаң онда болар. Шеше орнына қайын енең онда
болар. ...Аға орнына қайын ағаң онда болар... деп, қыздың ертеңгі өмірінің
қызықты жақтарын бейнелейді. Екі жақ бір-біріне осылайша қарсы дау айтысып,
сөз жарастырады.
Айтыста жар-жар деген сөз әр жол аяғында қайталанады. Айтыстың жар-
жар аталуы да содан. Сол жар-жар сөзінің қайталана айтылуы да тегін емес.
Жігіттер жанға жылы жар деген сөз арқылы қыз күдігін сейілтіп, ертеңгі
өміріне қызықтыруды, барар жаңа қонысының, жаңа түндігінің жақсы, жарқын
жағын бейнелеуді мақсат еткен.
Жар-жардың көркемдік ерекшелігі — психологиялық параллелизмге
құрылған.

Бір толарсақ, бір тобық санда болар, жар-жар,
Сыбдыр-сыбдыр жапырақ талда болар, жар-жар.
Шешем-ай деп жылама байғұс қыздар, жар-жар,
Шеше орнына қайын енең онда болар, жар-жар. Жазғытұрғы ақша
қар жаумақ қайда, жар-жар,
Құлын-тайдай ойнасқан оң жақ қайда, жар-жар,—
деп, осылайша айтыста табиғат пен адам өмірін қатар алып, салыстыра
бейнелеу арқылы жастардың күйініші тереңдей түскен, жырдың психологиялық
сазы күшейтілген, әсерлігі арттырылған.
Жар-жар кейінде қыз бен жігіттің айтысына айналып кеткен, топтық
сипатынан айрылып, даралық сипатқа ие болған. Жеке адамдардың наздасу,
мұңдасу, махаббат сырларын шертісу түріне көшкен.
Сөйтіп, жар-жардың төңкеріске дейінгі кейбіреуі халықтың қыз ұзатудағы
салтын, дәстүрін суреттейді. Жар-жарсыз той болмайды деген мәтел де
осыған байланысты туғаны сөзсіз.
Жар-жардың бұрынғы түрінің мазмұны жастардың тағдырын бей-нелесе, ал
бүгінгі замандағы үйлену тойы үстінде айтылатын жар-жардан ескі салт
айтысының тек түрі ғана сақталған да, мазмұны мүлде өзгерген. Онда жаңа
өміріміздің салт, әдет-ғұрпына орай оның мазмұны жаңарған. Мұнда мұң-қайғы
жоқ. Жастар өз еркімен сүйіп табысқан. Олар ата-ана әмірімен емес, өздері
бір-бірін танып, сүйіспеншілікпен шаңырақ құруға келіскен. Өмір де шат,
еркін өмір құшағындағы жастар да шат. Жаңа өмір құрған олардың қуанышы
шексіз. Солардың қызығын көру ата-анаға да бақыт. Бар-лығы да қуаныш
үстінде. Сондықтан жаңа заман жар-жары жаңаша ырғақ, мазмұнымен
ерекшеленеді.
Жаңғыртайық жар-жарды жаңаша біз,
Жаңа тілек, жаңа өмір, жолды еске алып.
Қыздың: Қаламысың қол бұлғап, туған елім, Айналайын жан әкем,
анамменен жар-жар дегенінде де зар, мұң-шер жоқ, туған-өскен мекені мен
ата-анасына деген балалық сүйіспеншілік қана бар. Бақыты боп біреудің
жаралған өзі сүйіп қосылған қыз бен жігіттің әзіл-қалжыңы, назы ғана бар.
Қыздар:
Жерлеріңде асфальті жол бола ма, жар-жар,
Әлде жолы батпақты сор бола ма, жар-жар!
Менсінбейтін автобус, трамвайды, жар-жар,
Қайран басым арбаға қор бола ма, жар-жар.
Жігіттер:
Шыға қалсаң, егерде жолға бізбен, жар-жар,
Аралаймыз даланы Волгамызбен, жар-жар!
Зеріктірсе, көк Волга көңіліңді, жар-жар,
Қыдыртамыз ауылды жорғамызбен, жар-жар!
(Ш. Мұхамеджанов.)
Әзіл-қалжың үстінде көркейген жаңа өмір көрінісі жадырай айшықталады.
Жарастықты өмірдің келісті көркі. Жарымен, жанымен табысқан қыз Барар
жерім ел екен берекелі,— деп, сүйген жігіті аулының да өз елі, өз жері,
таныс өмірі екенін біледі, қол ұстасып сүйгенімен кеткеніне қуанышты.
Өкініш, өксік жоқ. Тек ерке наз, әзіл-қалжың ғана бар.
Демек, ақындар ескі форманы бүгінгі өміріміздің кәдесіне жарата
білген..
Сыңсу
Әріден келе жатқан салт жырларының бірі — сыңсу. Бұл жыр той
бітіп, қызды ұзатар көзде айтылады. Сондықтан ол ел-жұртымен қоштасады.
Ұзатылатын қыз өз ауылының әр адамына жылап көріседі. Өз басындағы мұңын,
жат-жұртқа баруға риза еместігін, малға сатылып, еріксіз кетіп бара
жатқанын, қам көңілдігін айтады.
Сонымен қатар туған ел, өскен орта, көз көрген құрбы-құрдас, аға, іні,
апа, сіңлі, әке-шеше — бәрінің де қадірі тап осы арада байқалғандай болады
да:

Айналайын ел-жұртым,— Көкірекке қайғы толар-
ау!,
Не болар менің заманым? Ел-жұртым, сенен айрылып,
Дәуренім менің өткен соң, Санамен жүзім солар-ау!
Бұралқы иттей кеткен соң, Есіктің алды сауырдан,
Естіле жүрер дейсіз бе, Ат жүрмейді сабырдан,
Не болып жүрген хабарым? Қыздай мұнды бар ма екен,
Заманым қиын болар-ау! Тірі айрылған бауырдан!—
деп зарланады.
Сыңсу өлеңдерінің қайсысы болсын — лирика. Соның ішінде бәрі де
жоғарыдағы үзінді тәрізді, элегиялық өлеңдер болып келеді. Сыңсудың жар-
жардан бір айырмасы, не айтса да, қыздың өз ойы еркін айтылады. Сыңсу
көзінде қызды үгіттеу не айтысып жеңу мақсатындағы өлендер айтылмайды.
Сыңсу өлеңдері әлгінде айтылған әр түрлі себептерден туса да, кейін
салтқа айналып кеткендіктен, оның мазмұнындағы ащы зар, терең мұң да онша
аңғарылмайтындай дәрежеге жеткен. Мұңсыз жан болмайды, жарсыз қыз
болмайды, ұзатқанда жыламайтын қызды қайда керіп едің деген тәрізді
сөздер де сыңсу өлеңдерінің салтқа айналғандығын аңғартады.
Аққу көнбес ешкімнің байлауына, Мөлдіреген екі көз
суалсайшы,
Қайтар ән сап ақ сұлу жайлауына. Бір жаманға қор болып
кеткенімше,
Қыздан сорлы бар ма екен? Тәңірі-ай Өліп қана қыз сорлы уансайшы,
деген Анасынан онан да тумасайшы,
Мал бергеннің кетеді айдауына... Өксігенше өмірі
жылауменен,—
Уылжымай ақша бет қуарсайшы,
деп, қыз өз басына түскен қайғы-қасіретін, мұң-шерін, мал бергеннің
жетегіне еріп, еріксіз кетіп бар жатқанын айтып жас төгеді.
Беташар
Қазан төңкерісінен бұрынғы қазақ әйелдерінің өмір тіршілігі сыңсу
жырынан айқын көрінеді.
Беташар — жаңа түскен келінге байланысты айтылатын жыр. Қазақтың ескі
заманнан келе жатқан дәстүрлерінің бірі — жаңа түскен келіншектің бетін
ешкімге көрсетпей, желекпен жауып әкелу. Келіншектің бетін өне бойы бүркеп
қоюға болмайды. Сондықтан оның бетін ашу керек. Бұған ерекше мән беріп,
келіншектің бетін шаршы топта ақындар өлеңмен ашады. Жалпы қоғам өмірінде
семьяның мәні ерекше екендігі талассыз. Қоғам семьялардың жиынтығынан
құралады. Сондықтан болашақ ана, семья жалпы жұртшылық үшін де зор қуанышты
болып есептеледі. Беташар жыры, келін түскендегі қуанышты мәжілістің бір
бұтағы осындайда жатса, оның екінші жағы әдет-ғұрыпта, жас келіншектің
келешек өміріне жол көрсетіп, жен сілтеу, тәрбие беруде жатыр.
Күйеудің аулына келген жерде қыздың басына желек салып, сәукеле кигізу
— салтқа, әдет-ғұрыпқа мойынұсын деген сөз. Бірақ беташардың қайсысында
болсын өз заманына лайықты, жаңа өмірге аяқ басып отырған жас келіншекке
тәлім-тәрбие беру тілегі де байқалады.
Айт, келін-ау, айт, келін! Қақаңдама, келіншек.
Атыңның басын тарт, келін! Үй артына мал келсе,
Сауысқаннан сақ келін! Бақаңдама, келіншек...
Жұмыртқадан ақ келін!.. Қаптың аузы бос тұр деп,
...Ел-жұртыңа жақ, келін!.. Құрт ұрлама, келіншек!
Алдыңғы түйең итіншек, Аузы-мұрның сүйреңдеп,
Итіндірме, келіншек. Өсек айтпа, келіншек.
Артқы түйең тартыншақ, Сауыр етігің шоңқайып,
Тартындырма, келіншек. Үй қыдырма, келіншек,—
Қайнағаңның алдында
деп, жаңа түскен жас келінді әдептілігімен, ибалылығымен, қызметімен ата-
анаға, ауыл-аймаққа жағып, өсек-өтіріктен аулақ бол дегенді айтады. Тағы
бір жерінде:
Жұмыс қылсаң, жылдам қыл,
Шұбалаң келін атанба!—
деп, еңбекке үндейді.
Той бастар, жар-жар сияқты салт жырын I. Жансүгіров, К. Әзірбаев, А.
Тоқмағамбетов, Қ. Ыдырысов сияқты белгілі ақындарымыз жаңаша жырлады.
Мәселен, атақты ақын Ільяс Жансүгіров өзінің беташар жырыңда:
Қағаз оқы, хат таны,
Сауатыңды аш, келін.
Оқығаның өкіл бол,
Әлеуметке бас, келін,—
деп тілек айтады.
Кеңестік заманда, сауаттылыққа жаппай жорық басталған шақта (20—30-
жылдары) жас келінге хат таны, әлеуметке бас бол деген тілек орынды еді.
Қазақ әйелінің әлеумет өміріне белсене араласуы үшін бұл бірден-бір жол.
Демек беташар жыры әйелдерді қоғамдық өмірге араластыруға дәнекер
болды.
Қоштасу
Қоштасу өлеңінің қайсысының болсын негізінде бір қайғылы хал жатады.
Қазақ халқы өзінің тарихында талай ауыр күндерді бастарынан кешірді. Жоңғар
қалмақтарына қарсы соғысып жүрген көздерінде кір жуып, кіндік кескен жерін
тастап, қоныс аударуға тура келді. Кейде тыныштық көзінде де халықтың аяулы
ақыңдары, шешендері, жыршылары елдің хан-сұлтандарымен келісе алмай, басқа
жаққа кетуге мәжбүр болды. Бертін келе сондайлардың кейбіреулері патша
үкіметімен, бай, болыстармен ұстасып, Сібірге айдалды. Күтпеген жерден
сүйікті баласынан, сүйген жарынан айрылды. Міне, осындай жағдайларға
байланысты қоштасу өлеңдері пайда болған.
Қоштасу өлеңінің тақырыбы әр басқа болса да, мазмұны, түрі төркіндес
келеді. Қайсысында да көңіл күйі, еліне, жеріне, ғашық жарына деген
махаббат, сүйіспендік айқын сезіледі.
Жарымен қоштасқан жырларда ақын өз басындағы күйінішін, айрылудың
қиындығын, қосыла алмағанын арман етсе, өлім құшағына душар болып, өмірмен
қоштасушылар тіршіліктің қызықтылығын, тәттілігін айта келіп, өз өмірінің
мағынасыздықпен өткендігін, жастықта жай әурешіліктің соңына түсіп,
бойындағы бар асылын өз елі, өз халқының пайдасы үшін молырақ жұмсай алмай
кеткендігін өкіне жырлайды. Кейбір қоштасуларда ақын өмірмен, тірі қалған
адамдармен қоштаса отырып, өз өмірінің жақсы жақтарын келешек ұрпаққа үлгі
етуді мақсат етеді.
Кәрілікке жеткізсе, Мол дәулеттің
тұсында,
Талайды көрер бастарың, Самарқанды сапырып.
Заманымда өзімнің Шапқан шөптей
жапырып,
Жасанысқан жау көрдім, Аспадым да таспадым,
Белсеніскен дау көрдім. Қанды көйлек
жолдасты
Үрікпедім де, саспадым. Сары алтындай
сақтадым.
Бірі өтірік болмасын, Менің көрген
затым — бұл,
Табаным тайып қашпадым. Төкпей-шашпай
қолданып,
Тәуекел — ердің жолдасы, Ортаңа сүйреп тастадым...

Тілектес болған Дос-жарым.
Бұл — қоштасудан гөрі үгіт, өсиет сөзге ұқсайды. Бірақ сөйлем
құрылысына, түріне, жалпы мазмұнына қарағанда қоштасуға жақын. Мұнда
коштасушы адам өмірдің қызғылықты жақтарын айта келіп, болашақ өмірдің
тірегі — жастарға өзінің тіршіліктегі ерлік істерін үлгі үшін қалдырып
кетпекші болады. Олардың да өзіндей әрі батыр, әрі айлакер, қиын-қыстауда
саспайтын, өз халқының адал ұлы болуын арман етіп, жастарға қош айтып,
дүние салады.
Қоштасу өлеңдері эпостық, лиро-эпостық жырларда да кездеседі. Қозы
Көрпеш — Баян сұлу жырында Ай мен Таңсық:
Балталы, Бағаналы ел, аман бол!
Бақалы, балдырғанды көл, аман бол!
Кірім жуып, кіндігім кескен жерім
Ойнап-күліп, ер жеткен жер, аман бол!
Жібектей шалғыныңда ойнап-күлген,
Сегіз сай, тау біткен-ді сала, аман бол!
Қарабай қайын атаң сенен қашты,
Жөргекте Қозы Көрпеш бала аман бол!—
деп қоштасады.
Жоқтау
Данышпан ақын Абайдың: Өлеңмен жер қойнына кірер денең дегендегі
меңзеп отырғаны осы жоқтау жыры. Қазақ елінде өлген адамды жоқтап
өлең айту - әріден келе жатқан салт.
Жоқтау жыры қазақ ауыз әдебиетінің көне түрі. Сүйікті ата-анасы,
жалғызы, жары, ел ардағы батыры, қадірлі адамдары қайтыс болғанда, ішкі жан
күйінішін сыртқа шығарып жоқтау айтатын болған.
Жоқтау да — лирикалық жыр. Онда адамның азалы жан толғанысы, күйік-
құсасы бейнеленген.
Ауыз әдебиетінің басқа түрлері тәрізді жоқтауды шығарушылар да әуелде
ақындар, өлең шығаруға қабілеті барлар. Кейде өз жанынан өлең шығара
алмайтындар бүрынғы жоқтауларды жаттап алып, оның басқа адамның өміріне
жанаспайтын жерлерін алып тастап, өз жанынан сөз қосып, қүрастырып та
айтатын болған. Бірақ беташар, той бастар тәрізді, жоқтау жаттап алып, айта
беруге келе бермейді. Өйткені әр адамның өмірі, өткен ісі бірдей емес.
Сондықтан қайтыс болған адамның өміріне сәйкес жоқтау да жаңа болуы керек.
Кісісі қайтыс болған кез келген үйдің адамының көбіне қолынан өлең
шығару келе бермейді. Сондықтан жоқтауды ақындарға шығартады да, салт
бойынша оны қайтыс болған адамның әйелі, не қызы, не келіні, қарындасы
айтады.
Жоқтау жырының шығу негізі — асырап-сақтаушысы өліп, жетім-жесір боп,
бақытсыздыққа ұшыраған семьяның, қаралы үйдің басына түскен ауыр қайғысын,
мұңын шағуы. Кейде жоқтау өлген адамды (мысалы, кәрілігі жеткен шақта өлсе)
ескерусіз қалдырмау, көңілін аулау тілегінен туады.
Жоқтаудағы:
Төбеге шығып қарайын,
Төбе шашым таулайын.
Қоя тұршы, қарағым.
Көкем көңілін аулайын,—
дейтін сөздер, жоқтаудың осындай да ниетпен айтылатындығын дәлелдейді.
Жоқтау — салт жырларының ішінде ең молырақ сақталғандарының бірі.
Әрине, ол көздейсоқ емес. Оның себебі жоқтауда көбінде ел мұңы, жұрт
қайғысы, ел азасы жырланады. Халық қамқоры батырды, ел қадірлісі азаматты
жоқтаудың түп төркіні ел тілегіне байланысты.
Халық үшін жаулармен талай айқасып қол бастаған, еліне қорған болған
қанжығалы Бөгембай батыр өлгенде Үмбетей ақын былай деп жоқтау айтқан:
Уа, Алатаудай Ақшадан Қорғасындай
Бөгембай...
Асып тудың, Бөгембай, Қалмақты қуып
қашырдың,
Болмашыдай анадан Қара Ертістен
өткізіп.
Болат тудың, Бөгембай!.. Алтай таудан асырдың,
Темір жұмсап, оқ атқан, Қалмаққа ойран
салдырдың...—
деп, ел ардақтысы батырына егіле жас төккен.
Жоқтаудың көпшілігі ел мұңын, жұрт қайғысын, ел азасын жыр-лайтындығын
аңғарамыз. Өз кезінде халық қамқоры болып, елін жаудан қорғаған батыр, не
басқа бір жақсы адамды жоқтаудың тамыры, түптеп келгенде, ел тілегінде
жатыр. Жоқтау батырлар жырларында да, лиро-эпикалық жырларда да жиі
ұшырайды.
Жоқтауда эпостық және лирикалық жырдың да элементтері болады. Жоқтап
отырған қаһармандарының өмірі мен іс-амалдарын баяндауы эпостық түрде болып
келсе, сол аяулы адамның өліміне жоқтаушының қатысын және ішкі жан дүниесін
көрсететін жақтары лирикалық түрде болып келеді.
Елдің әдет-ғұрпына, тұрмыс-салтына байланысты туған ұсақ жырлар тек
осы айтылғандармен ғана шектелмейді. Тұрмыс-салт жырларының мұнан басқа —
естірту, көңіл айту т. б. түрлері бар.

МАҚАЛ-МӘТЕЛ, ЖҰМБАҚТАР

Мақал – мәтелдер.
Мақал-мәтелдер — ғасырлар шежіресі. Онда халық тарихы, оның
әлеуметтік тіршілін, ақыл-өнегесі мол көрініс тапқан.
Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен
ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен
түйін жасалады, халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі қорытылады.
Халық даналығы үлкен ойды аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлік
танытқан. Көп сөз - көмір, аз сөз - алтын дегендей, мақал-мәтелдің өн
бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты
кездестіреміз. Онда басы артық бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында. Мақал-
мәтелде бәрі екшелген, сұрыпталған, жымдаса біріккен, ой-өрнек ажыраспас
туыстық тапқан. Мысалы, Қой шелді болмай, төлді болмайды.
Осындағы сөздердің бірін де өзгерту мүмкін емес. Шелді мен төлді
ойымен де, үйлесімімен де іштей үндестік тауып тұр. Оның орнына майлы,
семіз деген баламаны алсақ, мақал бүкіл шырай-көркінен, мән-мағынасынан
айрылады, мақалдық қасиеті жұтаңдайды. Сол сияқты басқа сөздерді де өзгерте
алмайсың. Олар осы бітімінде ғана үлкен ой жүгіне ие. Екінші бір мысал. Ер
дәулеті — еңбек. Мұндағы негізгі ой — еңбектің құдіретін, бүкіл игіліктің
көзі екенін білдіру. Ой қазығы еңбек болған соң, мақалда е дыбысы ерекше
естіледі. Мақалаға саздылық, үнділік беріп тұрған да сол. Дәулет сөзінің
мақал бітіміне кіруі де соған байланысты. Оның орнына ырыс, байлық,
молшылық т. б. сөздерді ала алмайсың. Онда мақал поэтикалық қасиетінен
айрылады.
Мақал-мәтелдерде халық сөзді барынша үнемдеп қолданған. Кейде, тіпті,
сөз тастап та кетіп отырады. Бірақ онан мақал-мәтелдің мазмұнына ешқандай
нұқсан келмейді. Мысалы, Ақыл жастан, асыл тастан дегенде шығады сөзі
қалып қойған, бірақ онан мақал ойсырап тұрған жоқ.
Мақал - мәтелдердің тақырыптары.
Мақал-мәтелдердің тақырыптары әр алуан. Ол халықтың әлеуметтік, шаруашылық,
рухани өмірің түгел қамтиды. Мақал-мәтелдердің басты-басты тақырыптары —
Отан, туған жер, атамекенге байланысты. Елін, Отанын өмірене сүйген халық
Отанын шексіз сүюді ұрпағына өсиет еткен. Ел-елдің бәрі жақсы, өз елің
бәрінен жақсы, Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас, Өз елің
— алтын бесік, Өз елім — өлең төсегім, Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін
өледі деген мақал-мәтелдерде халықтың туған жеріне, атамекеніне, Отанына,
еліне деген сүйіспеншілігі терең түйінделген.
Мақал-мәтелдердің үлкен бір саласы еңбекке арналған. Халық еңбекті әр
уақытта ардақтап, бүкіл игіліктің көзі деп білген. Бұл Еңбек түбі —
береке, көптің түбі — мереке, Еңбек етсең емерсің, Ер дәулеті — Еңбек,
Бейнет, бейнет түбі — зейнет, Еңбек ет те егін ек — жарымасаң маған кел,
белді бу да бейнет қыл — байымасаң маған кел деген мақалдардан айқын
аңғарылады. Халық еңбек пен бақытты егіз деп қараған. Адамды ер атандырып,
құрмет-қуанышқа жеткізетін де — еңбек деп білген. Еңбегіне қарай — құрмет,
жасына қарай — ізет, Еңбек — ерлікке жеткізер, ерлік — елдікке жеткізер,
Еңбек еткен — мұратқа жеткен, Әрекет болмай — берекет жоқ, Еңбексіз —
рақат жоқ, Бір еңбектің — бір рақаты бар. Біткен іс — піскен жеміс,—
деп, халық еңбекті мейлінше дәріптеген. Сонымен қатар жалқаулықты,
еріншектікті мінеген: Тауық — құс емес, жалқау — кісі смес, Ақымақ
күлкіге тоймас, жалқау ұйқыға тоймас, Жұмысы жоқтың — ырысы жоқ,
Еріншектің егіні піспес, Еңбек адамды бүтіндейді, жалқаулық адамды түтіп
жейді, Жақсы болар жігіттің жұмыссыз жүрген күні жоқ, жаман болар
жігіттің еш жұмысқа қыры жоқ,— деп жалқаулықты шеней отырып, еңбек адамын
биіктеткен.
Мақал-мәтелдердің енді бір саласы ерлікке, батырлыққа байланысты
туған. Халық ерлік пен елдікті бірдей көрген. Ел үмітін ер ақтар, ер
атағын ел сақтар. Батыр туса — ел ырысы, жаңбыр жауса — жер ырысы, Ер
бір рет өледі, ез мың рет өледі, Ер — елімен жақсы, Елі жоқ — жер
жетім, ері жоқ — ел жетім,— деп халық ел қорғаны батырды мадақтаған. Мақал-
мәтелдерде ер мен ез, батыр мен қорқақ қатар айтылады. Сөйтіп, елден туған
ерді үлгі-өнеге етеді, қоян жүрек қорқақты сынайды. Жастарды ерлікке
баулуды мақсат етедьі
Ынтымақ-бірлік туралы да мақал-мәтелдер көп. Бірлік болмай — тірлік
болмас,— деп, елді бірлікке үндеген. Бірлігі бар елдің белін ешкім
сындырмас,— деп, елді бірлікке, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаруға
шақырған. Байлық — байлық емес, бірлік — байлық, Ынтымақ жүрген жерде,
ырыс бірге жүреді, Ынтымақтың арты игі, Ері ынтымақты елде жоқшылық
болмайды,— деп, байлық та, ырыс-береке де, елдік те, күш те — бірлікте
деген үлкен түйін жасаған.
Мақал-мәтелдердің бір алуаны достыққа, жолдастыққа арналған. Досы
көпті жау алмайды, ақылы көпті дау алмайды, Жақсы дос ашып айтар, жаман
дос қасып айтар. Дұшпан күлдіріп айтады, дос жылатып айтады, Ағаш
тамырымен, адам досымен мықты, Доссыз — көңіл түл, махаббатсыз — өмір
тұл, Жолдасы көптің — олжасы көп, Жолдасы жақсы — жолды болар, жолдасы
жаман — қолды болар,— деп достық пен дұшпандықты, жақсы жолдас пен жаман
жолдасты салыстыра отырып, адал досты, жақсы жолдасты үлгі етеді.
Қазақ халқының негізгі күн көрісі, кәсібі, тіршілігі малға байланысты
болған. Сондықтан төрт түлік малға қатысты мақал-мәтелдер де өз алдына бір
сала.. Мал — баққандікі, жер — жыртқандікі, Ат — ер қанаты, Өлкенің
көркі — мал болар, өзеннің көркі — тал болар.
Сол сияқты егіншілік кәсібіне байланысты мақал-мәтелдер де аз емес.
Жердің сәні — егін, Ексең егін, ішерсің тегін, Берген алар, еккен
орар.
Енді бір алуан мақал-мәтелдерде өнер-білім, оқу, ғылым дәріптеледі.
Халық олардың қоғамдық өмірдегі орнын ерекше бағалаған. Адамзат баласының
дүние тіршілігіндегі қол жеткен табыстары адам еңбегінің, ғылым-білімнің
жемісі. Сондықтан халық: Білімді өлмес — қағазда аты қалар, ұста елмес —
істеген заты қалар, Өнер — ағып жатқан бұлақ, ғылым — жанып түрған
шырақ, Ғылым — теңіз, білім — қайық, Кітап оқығандікі, білім
тоқығандікі, Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ,— деп өнер-білімге
үндеген.
Адамгершілікке байланысты мақал-мәтелдер де қазақ мақал-мәтелдерінің
ең бір қомақты саласы. Әдептілік, ар-ұят — адамдықтың белгісі, Жарлы
болсаң да арлы бол, Тәні сұлу — сұлу емес, жаны сұлу — сұлу.

Қоғамдағы қатынастарға, әлеуметтік мәселелерге, ата-ана, туған-
туысқан, денсаулық т. б. қазақ мақал-мәтелдерінде кең орын алған. Қойды
құртаң бүлдіреді, елді сұлтан бүлдіреді,— деп, үстем тап екілдерін
әшкерелейді. Ата-ананың қадірін балалы болғанда білерсің, ағайынның
қадірін жалалы болғанда білерсің, Бала —ата-ананың бауыр еті, көз нұры,
Ананың сүті — бал, баланың тілі — бал, Баласыз ана — гүлсіз алма, Ана
алдында — құрмет, ата алдында — қызмет деген мақалдар баланы ата-анаға
сүйіспенділікке баулуды көздеген. Ал Денсаулық — зор байлық, Денің сау
болса, жарлымын деме, Тазалық — саулық негізі, саулық — байлық негізі
деген мақалдарда да ғибрат мол.
Қазақ өміріндегі әлеуметтік-тарихи өзгерістерге байланысты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.