ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ ПАЙЛАЛАНУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
І ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ
БЕРУДЕ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ
ПАЙЛАЛАНУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-15
1.2 Қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің тарихын үйірме жұмыстары
арқылы төменгі сынып оқушыларының бойына қалыптастырудың теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..16-30
1.3. Қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... .31-41
ІІ ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРЛЕР АРҚЫЛЫ ТӨМЕНГІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 42
2.1 Адамгершілік, эстетикалық, еңбек тәрбиесі арқылы төменгі сынып
оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... 42-44
2.2 Мектептегі оқу-тәрбие жұмысында табиғат қорғау дәстүрлерін пайдалану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 45-56
2.3 Үйірме жұмыстары арқылы төменгі сынып оқушыларына экологиялық
тәрбие берудегі зерттеу нәтижесінің
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57-61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 62-63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 4-
66
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының көкейкестілігі. Ғылыми-техникалық прогрестің жедел
даму барысында, қоғам мен табиғаттың қарым-қатынас мәселесіндегі күрделі
шиеленістерді дұрыс шеше білу, бүкіл жер шарының болашағын, әрбір азаматтың
өмірін сақтауға мүмкіндік туады. Өйткені, өндірістің дамуы барысында табиғи
қорлардың дағдарысқа ұшырауына, қоршаған табиғи ортаның ластануына себепші
болып, жаңа дағдарыстардың туындауына ұйытқы болды.
Табиғат әлемі адамдардың тіршілік ету ортасы. Ал, адамдар табиғатсыз
өмір сүре алмайды. Соңғы жылдардағы мемлекеттік жоспарларды орындау,
өндірісті өркендету негізгі міндет болып, табиғатты (ауаны, суды,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесін) қорғап, ядролық жарылыстар, табиғат
байлықтарын орынсыз пайдалану, табиғатты ауруға ұшыратты. Жұтатын ауамыз,
ішетін суымыз, жейтін тамағымыздың құрамында улы заттар көбейді.
Заводтардан шығатын қалдықтар сүзгіден дұрыс өткізбестен ауаға таралып,
осының нәтижесінде өкпе, рак, жүрек, психикалық аурулар саны көбейіп
барады. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметіне сүйенсек,
аурулардың 80-90% ішетін ас суынан және жұтатын ауадан туындап отырғаны
көрінеді.
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатының артуын
қамтамасыз ету мақсатымен, Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан 2030
атты өз халқына жолдауында адамдардың денсаулығын жақсарту, ауруларды
болдырмау және салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін экологиялық
проблемаларды шешу қажеттігі атап айтылған Президенттің жолдауында:
Экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің 20%-ке себеп болып отыр, ол
кейбір аймақтарда жағдайы мұнан да қиын, отандастарымыздың үштен бірі
сапасыз тамақтанбау да теріс демографиялық салдарға әкеп соғады; - деді
[1].
Озон қабатының жұқаруы, ұлы тұзды жаңбырлардың жаууы, химиялық
заттармен ластануы – адамның іс-әрекетінен жасалған қасірет болып табылады.
Табиғаттың осындай күйге ұшырап, еліміздің көптеген жерлерінің апат
аймағына айналуының бір себебі – экологиялық білім мен тәрбиенің төмендігі.
Ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуі, адамдардың шаруашылық іс-
әрекетінің дамуы артып, өндірістің өсуіне қарай табиғаттан алынатын шикізат
пен өндіріс қалдықтарының көлемі арытып, айналадағы ортаны бүлдіруде.
Қазіргі кезде табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынасты дұрыс жолға
қойып, табиғат байлықтарын, көздің қарашығындай сақтап, оны үнемдеп
пайдалануда.
Соңғы ХХ ғасырдың екінші жартысында адам баласынан алдынан шыққан,
табиғатты қорғау мәселесі, жастарды соған сай оқыту мен тәрбиелеудің
қажеттілігі туып, экологиялық мәселелер қазір әлемде өзінің қоғамдық мәні
жоғалған алдыңғы қатардағы мәселенің біріне айналды. Сондықтан жас ұрпаққа
экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күн тәртібіндегі бірден-бір
қажетті кезек күттірмес екендігі 1991 жылғы Қазақстан Республикасының
жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында және 1992 жылғы Қазақстан
Республикасының білім беру туралы заңында, 1996 жылғы Қазақстан
Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-шы бабы жер және оның қойнауы,
су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
мемлекеттің меншігі екендігі, олардың мемлекет қорғауында болатындығын
мәлімдейді, осы конституцияның 38-ші бабы Қазақстан Республикасының
азаматтарына табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға
міндеттейді.
Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының 89
бабының әрқайсысы еліміздің болашағын экологиялық жағынан қамтамасыз ету
шараларына арналады. Заңда басқа салалармен қатар педагогикалық жағынан
шешілуі тиісті міндеттер белгіленіп, экологиялық тәрбие мен білім берудің
жалпыға бірдей және үздіксіз жүргізілу қажеттілігі көрсетіледі [2,3,4].
Өйткені табиғатты аялау, соның негізінде имандылыққа, ізгілікке баулу
бала тәрбиесіндегі ұлттық тамырдан нәр алады, яғни, экологиялық ой-
тұжырымдар баланың қоршаған табиғат ортасымен және өмір сүріп отырған
қоғамындағы қалыптасқан ғылыми ұғым түсініктерімен байланыстырса, соғұрлым
өз туған жерін, елін қорғауға тәрбиелейтіндігін ашып көрсеткен. Табиғат
арқылы балалардың имандылық сезімдерінің алғашқы нышандарын педагогикалық
құндылығын қалыптастыру жайлы Коменский ескерткен.
Табиғаттың сұлу көріністері арқылы жас ұрпақтың бойына адамгершілік
қасиеттерін табиғатты қорғау, сүю сезімдерін тәрбиелеу туралы қазақ
халқының ағартушылары мен зиялы қоғам қайраткерлері Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев,
Ш.Құдайбердиев еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Ұлы Абай өз өлеңінде
табиғат пен адам өмірін, тіршілігін, ажырамайтын, бөліп қарастыруға
келмейтін біртұтас дүние ретінде қарастырған [5]. Белгілі педагог-психолог
Жүсіпбек Аймауытов балаға ең қымбат, ең жақын туған жері, туған жерінің
табиғаты, оның құбылыстарын білу өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге,
табиғатқа теңеу мазмұнының берік, баланың санасын жандандырып, төңіректегі
әлемге терең көзбен қарауға үйретеді.
Ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуі адамдардың табиғатқа жасаған
бір жақты қарым-қатынасымен табиғат заңдылықтарымен сипаттайды, салдарынан,
табиғаттың экологиялық тепе-теңдікнің бұзылуы, экологиялық дағдарыстың болу
себептерін Е.Мамбетқазиев, Е.Қонақбаев, Ю.Жданов т.б. өз еңбектерінде атап
өткен.
Экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі жөнінде Ә.Е. Бейсенова, Ә.
Бірмағамбетов, Х. Жүнісова, Ж.Б. Шілдебаев т.б. еңбектерінде жазылған[6].
Табиғат қорғауға байланысты конференциялар ұйымдастырылып шығарылды.
Алғашқы рет мектептер мен орта арнаулы жоғарғы оқу орындары үшін эколог
мамандар дайындау туралы тұжырымдама жасалынды. Осының нәтижесінде Алматы,
Өскемен, Шымкент, Семей, Атырау, Ақтау университетінде экологиядан мамандар
дайындайтын бөлімдер ашылды. Елімізде тұңғыш рет (1987 жылы) эколог
мамандар дайындау мәселесін көтеріп, экологиялық білім мен тәрбие берудің
тұжырымдамасын жасаған географ-ғалым Ә.С. Бейсеновваның еңбегі айрықша
болды.
Мен осы дипломдық жұмысымды орындау барысында оқушыларға экологиялық
білім мен тәрбие беру саласында ізденіс зерттеулер жүргізген ғалым-
педагогтар И.Д. Зверев, М.Н.Сарыбеков, Н.Е.Ильинская тағы басқалардың ой-
пікірлерін басшылыққа алдым[7].
Табиғи байлық қорларын қорғау дегеніміз – оларды мүлдем пайдаланбау
емес, керісінше оларды ұқыпты, тиімді пайдалану, оларды пайдалануда
ысырапшылыққа жол бермеу, оның болашағын мұқият ескере отырып пайдалану
деген сөз. Табиғат байлығын қорғау мәселесі Қазақстан жағдайында аса
күрделі, кезек күтпейтін мәселелердің бірі болып саналады. Өйткені
Қазақстан – табиғи байлықтары мол мемлекеттердің бірі.
Ұрпақты туған жерін, өскен елін сүйетін, өлкенің келешегі үшін аянбай
еңбек ететін азамат етіп тәрбиелеуе халық арасына кең тараған табиғат
қорғау дәстүрлерінің маңызы зор. Қазақ халқының тұрмысына, шарушылығына,
табиғатпен қарым-қатынасына байланысты жер, су, өсімдік пен жануарлар, т.б.
табиғат ресурстарын қорғау дәстүрлері ертеден-ақ қалыптасқан. Табиғат қорын
үнемдеп пайдалану және қорғауға байланысты ұлағатты сөз, өсиетнама мақал-
мәтелдер қалдырған.
Қазіргі кезде табиғи ортаға тигізетін адамның іс-әрекетінің шексіз
өсуі, оның келеңсіз көріністерінің айқын байқалуы табиғи ортаға деген
саналы көзқарастың жетіспеушілігінен туындап отыр.
Әсіресе жас өспірімдердің табиғи ортаға деген қарым-қатынасының
төменділігі, оны жүзеге асыруда бұрынғы Кеңес заманындағы дәстүрлі тәлім-
тәрбие құралдары мен жолдарынан қол үзіп қалуымыз, басқа мүмкіндіктердің
толық ашылмауы осы бағыттағы зерттеулерді көбейту қажеттілігін алға қояды.
Міне осы мәселелердің бәрі зерттеу тақырыбының көкейкестілігін дәлелдей
түседі.
Оқушыларға экологиялық білім беруге бағытталған сыныптан тыс
жұмыстардың ішінде үйірме жұмысының алар орны өзгеше. Себебі, экологиялық
білім беру жүйесінде үйірме жұмыстары ерекше міндеттер атқарады.
Сонымен қатар экологиялық үйірме арқылы оқушылардың экологиялық
жұмыстарға белсенділігін өз бетімен сапалы ұғынуға, табиғи орта
дүниетанымын қалыптастыратын экология курсына деген құштарлығын айтуға
болады.
Диплом жұмысының мақсаты: қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің
ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтап, оның озық үлгілерін бүгінгі оқу-
тәрбие жүйесінде соның ішінде үйірмеде қолданылудың мүмкіндіктерін және
жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Қазақтың табиғат қорғау дәстүрлеріне анықтама беру.
2. Қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің түрлерін саралау.
3. Табиғат қорғау дәстүрлерінің қалыптасуының факторларын ашып көрсету.
4. Табиғат қорғау дәстүрлерінің маңызын, тәрбиелік дәлелдеу.
5. Табиғат қорғау дәстүрлерін өмір практикасында қолдану жолдарын
айқындау.
6. Мектептегі оқу-тәрбие және үйірме жұмысында табиғат қорғау дәстүрлерін
пайдалану мүмкіндіктерін көрсету.
Зерттеудің нысаны: Бастауыш сынып оқушылары – қазақтың табиғат
қорғауға байланысты дәстүрлері олардың тарихы мен тәрбиелік мәні, осы
дәстүрлерді мектептің оқу-тәрбие ісіне және үйірме жұмысына енгізу жолдары
Зерттеудің пәні: Бастауыш сыныптардағы сыныптан тыс үірме жұмыстары.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын үірме жұмыстары арқылы
белсенділікке тәрбиелеу.
Зерттеудің әдісі: Бақылау, байқау, ойындар, әңгіме.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2-бөлім, қорытынды, және
пайдаланған әдебиеттер тізімін құрайды.
І ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ
БЕРУДЕ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ ПАЙЛАЛАНУ
1.1 Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің педагогикалық негіздері
Қоғамның дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ғылыми-техникалық
прогрестің даму барысында қоршаған орта мен қоғам арасындағы қарым-
қатынастың қарама-қайшылығы арта түсуде. Осы қарама-қайшылық негізінде
табиғаттың тепе-теңдігі бұзылып, табиғи жүйенің өзін-өзі реттеп отыру
ырқынан шығып кетті. Демек, адам баласы өмір сүріп отырған қоршаған ортаны
бүкіл ғалам бойынша өзгеріске ұшырату қаупі төнді.
Сонымен бірге, қазіргі кезде адам мен табиғат арасындағы қарама-
қайшылықтарды шешіп, жол табу және жастарға экологиялық тәрбие беру
педагогика мен мектептің басты борышына айналуда.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беру жалпы білім берудің бір тармағы
ретінде оқушыны жан-жақты дамытуға, оның адамгершілік қасиеттерін
тәрбиелеуге бағыттайды. Кезінде орта ғасыр ғұламалары Әл-Фараби, Ж.
Баласағұн, Қ.А. Яссауи, М. Қашқари, А. Иүгінеки, С. Бақырғани және т.б. өз
шығармаларында табиғатты аялап, қорғауға байланысты көзқарастарын білдіріп,
жаратылыстану жайында бағалы пайымдаулар мен ғылыми тұжырымдар жасаған.
Мәселен, Әл-Фараби Ғылымдардың шығуы туралы трактатында табиғаттану
ғылымдарының шығу төркінін, себептерін ашып көрсетуге тырысады.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беру мәселесін шешуде прогресшіл
педагогтарымыздың орны ерекше.Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Г.Песталоций,
А.Гумбольдт классикалық педагогикада баланың табиғатпен қатынасы арқылы
білім беру, тәрбиелеу, дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын негіздеді.
Чех халқының атақты педагогы Я.А.Коменский Тәрбиенің негізі – табиғат, ал
адам табиғаттың бір бөлігі және оның заңдылықтарына бағынушы,- деді.
Француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо өзінің педагогикалық еңбектерінде Баланы
табиғатпен байланыста тәрбиелеу керек, табиғат баланың ересектігінен бұрын
бала болғанын қалайды, - деп жазды. Ол тәрбиенің үш қайнар көзі: табиғат,
адамдар, заттар деп есептеді [8].
ХІХ ғасырдағы орыс ағартушылары В.Г. Белинский, Н.Н.
Герцен,Л.А.Добролюбов, Д.И.Писарев т.б. мектепте табиғатты немқұрайлық
оқытуға және оған мейірімсіздік қатынасқа қарсы шықты[9,10,11].
Н.Н.Герцен жас баланың жан дүниесін қалыптастырудағы табиғаттың
маңызын көрсете отырып: Біз адам дүниесін табиғат дүниесінен тас қабырға
арқылы бөліп тастауға әдеттендік, бұл әділетсіздік,- деді[10]. Д.И.Писарев
патриотизмді қалыптастырудағы табиғаттың мәнін ерекше бағалап, өз денесін
сүю және қорғауға адамға тән қасиет болғаны сияқты, дәл солайша өзінің
балалық шағының 1-ші күнінен үйренгендерін, жақсы көрген сол адамдарды,
сол жерді, сол өмір құрылымы мен ұғымды қорғауда оған тән қасиет, - деген
болатын[11]. Орыс ағартушылары жас ұрпаққа табиғат туралы сапалы білім беру
және адамның табиғи мінез-құлқын айқындайтындықтан, моральдық сапалардың
қалыптасуына әсер ететіндіктен айрықша мән берді.
Белгілі философтар В.Г. Афанасьев, В.В. Журавлев, А.Г. Спиркин, Г.С.
Смирнова, А. Қасабеков, Ж. Алтаев т.б. жасөспірімдерге экологиялық білім
мен тәрбие беруде қоғам-адам-табиғат арасындағы дүние-танымдық сана
формаларын саралау тұрғысынан қарастырады. Себебі, адамның тұрмыс-
тіршілігінің әлеуметтік мәнге ие болуының нәтижесінде санасы дамып,
жетіледі. Сана – адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқын реттеп, бағыт-бағдар
беріп отырады. Ол әрекетінен көрініс табады. Жеке адамның басқа адамдармен
– табиғи ортамен көрініс табады. Жеке адамның басқа адамдармен – табиғи
ортамен қарым-қатынаста болып, сана-сезімінің дамуы, өзіне басқа адамдарға
қоршаған заттық дүниеге көзқарас-пікірінің қалыптасуы жеке адамның
жетілдірудің негізгі факторы болып саналады. Сонымен, адамның ақыл-ойы мен
сана-сезім бірлігін дәлелдейтін тұжырым жеке тұлғаны экологиялық
проблемаларға жаңама көзқараспен қарауға бағыттады[12].
Психологтар А.А.Люблинская, М.Мұқанов, Қ. Жарықбаев, т.б. өз
еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы, қоршаған
ортамен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана
нәтижелі болады деген пікірлер айтқан[13,14]. С.Л. Рубенштейн әрбір жеке
адамның қоршаған ортамен байланысының басты компоненттерінің бірі қарым-
қатынас деп санайды. Ол табиғатқа адамгершілік қатынасын қалыптастыру,
мінез-құлық нормаларын қалыптастыру екенін көрсете отырып, басқа
адамдармен жарамды қатынасқа ену, басқа адамдардың адамша тіршілік етуіне
жағдай жасай білу тек толы бағалы адамның ғана қолынан келуі мүмкін, ал ол
дегеніміз дүниеге, өмірге, табиғатқа мың дос қатынастағы адам, - дейді.
Оқушылардың адамгершілік қасиетін дамытып, оларды парасаттылыққа
тәрбиелеуге экологиялық тұрғыдан келудің де маңызы зор. Балалардың
мейірімділік, қайырымдылық, аяушылық, мүсіркеушілік және басқа гуманистік
ерекшеліктерін дамыту бағытында табиғатпен сырласу жеткіліксіз болса, олар
парасаттылық тәрбие алуда белгілі бір мөлшерде қысым көру мен шектеушілікке
душар болады.
Табиғат арқылы экологиялық тәрбие берудің маңызын бағалай келіп, А.Е.
Тихонова табиғатты эмоциялық сезіммен қабылдау, оған деген эстетикалық
қатынастың бастапқы негізі болып саналады. Мұғалімнің маңызды міндеті
эстетикалық сезімді байыту ғана емес, сонымен бірге табиғатқа адал
қатынастағы адамгершілік-эстетикалық жағын дамытуды, оның сұлулығын
молайтуға ұмтылдыруда болып табылады, - деді [15].
Сондықтан да адамның табиғат сұлулығына қатынасы эстетикалық қатынас
деп қана емес экологиялық аспектідегі адамгершілік-эстетикалық қатынас деп
қарастырған жөн. Табиғат пен көркем шығармалар арқылы бейненің ішкі
үйлесімдігі экологиялық пен эстетикалық үйлесімділігін қамтамасыз етеді.
Демек, табиғатқа эстетикалық қатынасты оған деген адамгершілік қатынасты,
эстетикалық тәрбиені экологиялықтан бөліп қарастыруға болмайды.
Табиғат – сұлулықтың мәңгі бақи таусылмас қайнар көзі, ол эстетикалық
тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі саналады. Ал, бұл экологиялық
тәрбиемен іштей жалғасып, табиғаттың күйзеліп, күйреуіне қарсы тұратындай
адамның қалыптасуына ықпал етеді. Қандай жұмыстың болса да, экологиялық
жағы еске алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат алмасуды заңды түрде
үйлестіріп отыратын, еңбекке үйрету мен тәрбиелеу саласында орны толмас
олқылықтар пайда болады.
Ч.Дарвин Түрлердің шығуы деген еңбегінде органикалық дүниенің
дамуына байланысты көптеген экологиялық байқауларын келтірген [16].
Дегенмен, ғылымда Экология деген ұғымды алғаш айтқан адам Эрнест Геккель.
Ол Экология деген сөзге анықтама беруге тырысты. 1866 жылы немістің
табиғат зерттеушісі Эрнест Геккельдің өмірге енгізген экология сөзін
дәлме-дәл аударғанда үй туралы ілім, тұрақ (мекен) туралы ғылым, деген
грек сөзінен шыққан [17]. Келесі бір экологиялық сөздікте экология
(гректің ойкос – үй, мекен, тұрақ және логос – білім, ғылым, зерттеу деген
екі сөзінен құралған) – қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми негізі, тірі
организмдердің өмір сүру жағдайларын, олардың өзара қатынастарын, табиғи
ортамен байланыстарын зерттейтін ғылым.
Экологияның танымал сөзге айналғаны соншалық, оны не болса соған –
тазарту ғимараттарын салуға, жерді пайдалануды аймақтық деңгейде
жоспарлауға, қағазды қайта өңдеуге, көкөністерді органикалық тыңайтқыштарды
пайдалана отырып өсіруге айдар етіп таға салатын болды. Осы іс-әрекеттің
әрі аса қажет екендігіне ойынды әдеттегі талай сыннан өткен ережелер
бойынша жүргізбей, табиғат заңдарын сорақылықпен бұзғанымыз үшін табиғаттың
өзі үкімімен бізге берер соққысын жеңілдету мен лайықты аз жазаны аз да
болса кешеуілдетуге тырысуымыз жатыр, - деп атап көрсеткен болатын Америка
экологы Р.Риклефс.
Жоғарыда айтылғандардан шығаратын қорытынды айқын: адамдарды құтқару
жолындағы әрекетті табиғаттың тіршілік ету және даму заңдылықтарын оқып
үйренуден бастау қажет.
Экологиялық тәрбие жұмысы балалардың жас ерекшеліктеріне сай және
табиғатқа жақын қарым-қатынаста жүргізілсе ұтымды болатындығына К.Д.
Ушинский назарын аударған. Оның Детский мир, Родное слово атты
кітаптарында табиғат және онда тіршілік ететін хайуанаттар мен құстардың
тіршілігі, адам және оның еңбегі жөнінде көптеген деректер келтіріледі. Ол
адам мен табиғат арасындағы қатынасты педагогикалық аспектіде қарастырып,
Табиғат даусын ата-аналар да, қоғам да, тәрбиешілер, заң шығарушылар да
аяғына дейін тыңдауы тиіс. Табиғатпен егесу жақсы емес, адамға тек оның
заңдылықтарын білу және олардың күшін пайдалану ғана қалады, - дейді. Ол
табиғаттың тәрбиелік күшіне берік сене отырып, оны ой ұрығы, ұлы
тәрбиеші деп бағалады. Өзінің жастық шақ өмірінің негізінде қорытынды
жасай отырып: Мейлі мен педагогикада тағы деп атаңдар, бірақ өзімнің
өмірлік әсерімнен жер бетінің әсем көріністерінің баланың жан дүниесін
дамытуда ересек мол тәрбиелік мәні, ықпалы бар, тіпті ойымен тәрбиесінің
ықпалынан да бәсекелесуі қиын деген терең шешімге, - келдім деген болатын
[18].
Р.Г.Лемберг, А.С.Макаренко, Ш.Т.Шацкий т.б. өздерінің еңбектерінде
адамның табиғи ортаға деген қарым-қатынасының қалыптасуы күнделікті қызмет
барысында жүзеге асатынын атап көрсеткен.
Табиғаттағы эстетикалық түйсінуге балаларды жүйелілікпен,
мақсаттылықпен тәрбиелеу идеясын Н.Н. Рыбников, В.А.Сухомлинский т.б.
еңбектері арқылы негізделді. В.А.Сухомлинский табиғат адам оны танып
білгенде себеп-салдарын байланыстыра ой-жеткізуде ғана тәрбиенің қуаты
қайнар көзі бола алады, - деп табиғаттың заңдарын жете меңгеруге ғана,
табиғаттың жай-күйін түсінетіндігіне ерекше мән береді. Ол баланың бойына
табиғатқа сүйіспеншілік сезімін дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтын
эстетикалық, адамгершілік эстетикалық тәрбиені экологиядан бөліп
қарастыруға болмайды [19].
Бар өмір тіршілігі табиғатпен араласып өтетін, оның аясында өскен
халқымыздың туған жерге қатынасы туралы халықтық педагогикада, ақын-
жырауларымыздың, ағартушыларымыздың даналық сөздеріне қанып өскен Ш.
Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың еңбектерінде табиғатқа
көзқарастарының ғылыми әрі тәрбиелік мәні мол. Ш.Уәлиханов туған халқының
табиғатпен қатынасындағы әдет-ғұрыпын, дәстүрін, этикасын зерттей отырып,
қазақтар арасындағы сенім олардың табиғатты шексіз қадірлеуінен туған, -
табиғаттың сұлулығын тану адамдарға рухани күш беретіндігін айтқан болатын.
А.Құнанбаевтың қара сөздеріндегі философиялық ой-пікірлері, оның
табиғат заңдылықтарын терең пайымдау алумен бірге оған байланысты ғылыми
көзқарастарын танытады. Ол табиғаттың бір байлығын адам баласының ауызына
тосып, таусылмас азық болып отырғандығын көрсете келіп, Кім өзіңе махаббат
қылса, сен де оған махаббат қылмағың парыз, - деп өсіп келе жатқан ұрпақты
табиғат ананы аялап сүйе білуге үндейді [5].
Қазіргі экологиялық мәселелер бүкіл адамзат баласын ойландырып
отырған кезде халқымыздың бұл салада қалдырған тағылымдық та, тәрбиелік те
мәні зор асыл мұраларына көңіл бөлу керек. Халықымыздың табиғатқа деген
сүйіспеншілігі және оны көздің қарашығындай сақтап келуі жайында қазіргі
ұрпаққа өнеге-үлгі боларлық жыл мұралар, даналық ұғымдар, мақал-мәтел,
нақыл сөз, аңыз әңгіме арқылы жетіп отырған. Осындай әрбір асыл мұраның
өзінде қаншама терең ой, әрі тәлім-тәрбие өнегесі жатыр. Сондықтан да әрбір
ұстаз, әр тәрбиеші өзінің күнделікті жұмысында халықтық педагогиканың асыл
маржанына үнемі көңіл бөліп, әрі оны пайдаланып отырса, оқушылардың
экологиялық түсінігінің қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Аңыздардағы Қорқыт бабаның жерді бүлдіріп қаза беруден сақтандырып,
...уы шығып кетер, - деп безектеді, Асанқайғы атамыздың халқына жайлы
қоныс іздеп, желмаясымен жеті жыл кезуі, тіпті М. Әуезовтың Америкаға
барған бір сапарында сол жақта тағдыр талабымен тұрып жатқан Әбілсәмәд
деген қазақтың қонақ үйге іздеп келіп: Сыр ағып жатыр ма? – деп сұрауының
өзі туған жерге, туған жер табиғатына деген сүйіспеншіліктің белгісі.
Халқымыз табиғаттың кейбір туындыларын киелі, қасиетті деп ұғып,
оларды жоюға болмайтынын уағыздаған. Сонымен бірге табиғат пен адамды
біртұтас, бірінен-бірін бөлуге болмайды деп қараған. Сондықтан адам
табиғаттың өз керегін ғана алып, қалғанына еш уақытта зиянын тигізбеген
Ш.Уәлиханов: табиғат пен адам: өзіңіз айтыңызшы, тіршілікте одан ғажап,
олардан құпия не бар? – дей келе қазақтар киеге үлкен мән береді.
Табиғаттағы кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажетті
заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырымын жасап
тұру, адам баласына байлық пен бақыт, құт әкеледі, - деп атап көрсеткен.
Халық табиғаттағы өздері қастерлеген жерлерді Әулие бұлақ, Әулие
ағаш деп атап, оларды көздің қарашығындай қорғап, Бұлақ көрсең көзін аш,
Аққуды атпа, Құстың ұясын бұзба, Көк шөпті жұлма деп өсиет етіп
отырды. Ал қарлығаш, аққу, ұлар т.б. құстар жақсылықтың жаршысы, бақыттың
бастауы, игіліктің иесі, сұлулықтың символы деп ұясын бұзуға, балапанын
алуға, өлтіруге мүлде рұқсат етпеген.
Ертедегі табиғат жайындағы нақыл сөздер, өнегелі өсиеттер, жырау мен
ақындар жырларындағы ойлы пікірлер – экологиялық тәрбие беруде және
экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өте құнды құрал. Ертеден қалған:
Көзіңді қалдыр бұлақ көзін аша жүр,
Ізіңді қалдыр жақсы істен мұра шаша жүр,
Өзіңді қалдыр бақша өсіріп, жаса нұр – деген өсиетінде зор мағына
жатыр.
Табиғат – ананың сырларын бойға сіңіріп алмайынша онымен тең отырып
сөйлесу қиын. Ең бірінші, табиғатты – туған анаңдай түсіну, екінші,
табиғатқа – туған бабаңдай табыну, үшінші, табиғатты туған ұлыңдай қорғауың
қажет. Түсінбей тұрып табыну, табынбай тұрып қорғаудың қисыны жоқ. Табиғат
пен адамзат баласы дүниенің бірінсіз-бірі тұл болатын – ажырамас
бөлшектері. Адам үшін жері мен суы, орманы мен тасы, жануары мен
өсімдіктері тіршілік ететін басты көздері болса, табиғат үшін адам оның
бағбаны іспеттес.
Бүкіл түркі дүниесінің бабасы Қорқыт Ата Қаратауларың бұзылмасын,
саялы ағаш сынбасын, қанаттарың қырқылмасын, - деген қасиетті сөздері –
туған жер табиғатын аялауға шақырған аталы ұғымдар. Мысалы: Атаңнан мал
қалғанша, тал қалсын, Сулы жер – нулы жер, Жері байдың елі бай - деген
сөздер бала санасына сіңіп, адамгершілік өлшем қалыптасады.
Белгілі ғалым-эколог И.Д.Зверев педагогикалық практиканың негізгі
жағдайында барлық оқу пәндерін экологияндыруға байланысты мұқият ойланып
істелген жұмыстар қажет - деп пәндерді экологияландыруға басты назар
аударды [20].
Қазіргі кезде мектептегі экологиялық тәрбие беру саласында себептен
гөрі сандарға көбірек көңіл бөлініп отыр. Нәтижесінде табиғат пен қоғамда
орын алатын күрделі байланыстарды талдаудың орнына, адамзат бар күшін
табиғатты ұтымды пайдаланбаудың жағымсыз салдарын жоюға жұмсауда.
Экологиялық тәрбие беру жұмысы жанұяда, балалар бақшасында, мектепте,
орта арнаулы және жоғары оқу орындарында, жұмыс істеуге көшкен кезде де
үздіксіз жүргізілген жағдайда адам санасында табиғатты қорғап, оның
байлықтарын сақтау жөніндегі тиянақты көзқарасты қалыптастырып, жүйелі
білім беруге болады. Ендігі тарауда қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің
тарихын үйірме жұмыстары арқылы төменгі сынып оқушыларының бойына
қалыптастырудың теориялық негізіне тоқталамыз. Экологиялық зерттеу XX
ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал соңғы 10-15 жылдардың ішінде
кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатка көзқарасының тікелей
өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғатты, оның байлығын көп уақыттан
бері аяусыз керегінше пайдаланып келді. Міне, осыған байланысты табиғат
қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап ластануда. Жер бетінде
өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, адамның жабайы, рахымсыз іс-әрекетінің
нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын, сапасын жойып апатқа
ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтарда өнеркәсіптері (химия, мұнай,
көмір) және цемент заводтары өндіретін пайдалы заттардан бөлінетін түрлі
газдар, булар, жергілікті өндіріс орындары шығатын заттардың, өнімнің, яғни
азық-түлік, ет-сүт тағамдарынын қалдық-қоқыстары іріп-шіріп бұзылуынан
түрлі бактериялардын пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына зиян
келтіреді, аурудың жаңа түрлері шыға бастайды.
Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған ортаға әсер ететін екі
факторды атауға болады: жер бетіндегі халықтын өсуі және адамның іс-
әрекеті.
Жер бетінде халықтың тез өсіп жетілуі көптеген қиыншылықтарды
туғызады. Мәселен, планетадағы бүкіл халықты тамақтандыру, азық-түлікпен
қамтамасыз ету, оларды жақсы жерлерге орналастыру, әл-ауқатын үздіксіз
жақсарту - бұл әрине, оңай жұмыс емес. Міне, бұл жағдай халықтың күні бұрын
қамын ойлауды, көптеген іс-әрекеттерін алдын-ала тиімді ұйымдастыруды және
жүзеге асыруды талап етеді.
Қазіргі кезеңде орман-тоғайлардағы жасыл жапырақты қарағай, қайың,
үйеңкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерді қорғаудың
және оларды дұрыс пайдаланудың адамзат үшін маңызы өте зор. Өйткені,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі адам өмірінің негізі.
Соңғы жылдары Қазақстан және Өзбекстан аймақтарында 3 млн. гектар
жерде өсірілетін мақта және күріш дақылдарын Арал теңізін пайдаланып,
суландыру апаттық жағдайға соқтырды. Осының нәтижесінде суат бетіндегі су
азайып тартылды, айналадағы жер құрғады. Сырдария өзенінің топырағы
сортаңданды, мал жайылым өрісі тарылып кетті. Экологиялық жағдайдың азуы
тұрғындардың денсаулығына, күнделікті тұрмысына үлкен әсер етті. Сондықтан
халық қоныс аударуға мәжбүр болды.
Бұл жағдай тұрғын халықтардың өсіп көбеюіне байланысты емес, ол
Қазақстан және Өзбекстан Республикаларындағы басшы адамдардың, мамандардың
сол аймақтағы егін, су және мал шаруашылығының ерекшелігін еске алмай,
жоспарлаудың салдарынан болған қателік.
Қазіргі кезеңде ең көкейтесті мәселелердің бірі - бұл адамның
өндірістік іс-әрекетінің негізінде қоршаған ортаның ластануы, бұзылуы. Жер
бетінде зиянды, әсіресе улағыш заттардың қалдықтары өте көп. Олар ауада да,
су орталығында да таралған. Осының бәрі қоршаған ортаға әсер ететін
өндірістік қалдықтар.
Атомдық өнеркәсіптің қалдығы және атомдық қопарылыстың радиоактивтік
тұнбасы бірте-бірте адам организмінде жиналып, қатерлі ісік ауруына (рак)
ұшыратады. Әсіресе, атомдық өнеркәсіптің дамуы және оның адам денсаулығына
тигізетін зардабы өте қауіпті. Қазіргі кезеңде жер бетінде стронция - 90
элементін аз мөлшерде болса да кез-келген баланың денесіндегі сүйектерден
табуға болады. Бұл элемент табиғатта болмайды, тек қана осы уақыттағы
атомдық өнеркәсіптің және ядролық сынаудың арқасында пайда болады.
Сондықтан стронция жер бетіне тарап, ондағы барлық тірі жәндіктердің
денесіне енген.
Бәрімізге белгілі 26 сәуір 1986 ж. Украинадағы Чернобыль АЭС-ның
ядролық реакторы жарылуынан бүкіл тұрғын халықтар үлкен экологиялық апатқа
ұшырады. Украина және Белоруссия тұрғындары туған мекенін тастап, сол
мемлекеттердің басқа аудандарына орналасты. Чернобыль 30 жыл бойында жабық
зона болып қалды.
Әрине, бұлардың бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті. Сірә, атомдық
энергетикадан бас тартуға болар ма екен. Оны қатты бақылауға алып,
энергияның басқа табиғи түрлерімен (мұнай, газ, көмір, күн көзінің
энергиясы, жер энергиясы (гейзерлар) үйлестіріп пайдалану қажет.
Тағы да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер және мұхиттар түбінде көп
жылдардан бері жатқан ядролық реакторлар, снарядтар, миналар, оқтар бір
кезеңдерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, су ішіндегі,
жер бетіндегі бүкіл тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.
Біз бәріміз де табиғатты қорғауда, сақтауда және оны дұрыс пайдалануда
ұрпақтың алдында, тарих алдында жауаптымыз. Міне, осы тұрғыдан барлық
жастарға экологиялық білім және тербие беру мақсаты, мазмұны анық және
нақты көрсетілуі керек.
Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары:
1. Экологиялық нормалардың, ережелердің қажеттілігін жастардың мінез-
құлқында тәрбиелеу.
2. Қоршаған ортаға жауапсыздықпен караушыларға жол бермеу.
3. Жастардың бойында экологиялық мәдениетін қалыптастыру:
а) тұлғаның мінез-құлқында;
ә) қоғамдық пайдалы еңбек және еңбек тәрбиесі арқылы айналадағы
табиғатты қорғауда, күтуде және жақсартуда;
б) экологиялық білімді насихаттауда;
в) ең алғашқы кәсіби еңбекте.
Экологиялық тәрбие еңбек тәрбиесімен байланысты. Өйткені өндірістік іс-
әрекеттің барысында адам қоршаған ортаға тікелей әсер етеді.
Мектептерде экологиялық білім мен тәрбие мазмұны әр түрлі сыныптар және
пәндер бойынша, қоғамға пайдалы жұмыс және өндірістік еңбек арқылы іске
асырылады.
Бастауыш сынып оқушылары табиғат байлығын ауыл шаруашылығында
пайдалану жайлы алғашқы ұғымды еңбек сабақтарыңда алады. Олар үй
мүліктерін, киім-кешек, тағам, т.б. жасайтын табиғат заттарын қалай
пайдаланумен танысады.
Негізгі сыныптардың оқу бағдарламасы оқушыларды төмендегі іскерлікті,
дағдыны қалыптастыруға бағытталған: өсімдіктердің даму кезеңіне
фенологиялық бақылау жүргізу; мектеп және қоғамдық мүлікті ұқыптылықпен
күту; тұрмыста электроэнергияны, газды, суды үнемді пайдалану.
Орта және жоғары сыныптар оқушыларын кең көлемде экологиялық біліммен
қаруландыру қажет.
Қазіргі жағдайда өндіріс табиғатқа күшті әсер етуші фактор болып отыр.
Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми білімге негізделетінін
оқушылардың түсінуі керек. Өйткені өндірістік іс- әрекеттің нәтижесінде
ортада әр түрлі өзгерістердің болуы мүмкін. Сондықтан қоғамның өндіргіш
күштерін ұнамды орналастыруға аймақ табиғатының ерекшелігін, оның
өндірістік жүктемеге орнықтылығын есепке алу талап етіледі.
Оқушылар табиғи ортаны күтуде, қорғауда орман-тоғай шаруашылығын,
мемлекеттік қорықтарды басқаратын қызметкерлерге көмектеседі, жабайы
аңдарды, өсімдіктерді қорғау жұмысына қатысады.
Оқушылар ауыл шаруашылық өндірісінің әр алуан жұмыстарына қатысады.
Сондықтан олар жұмыстың түрлеріне байланысты негізгі мәселелермен таныс
болуы қажет: жерді пайдалану негіздерін, топырақты эрозиядан қорғауды
игеру, дақылдарды суару мөлшерін, минералдық тыңайтқыштарды, улы химиялық
заттарды беру мөлшерінің мерзімін технологиялық талаптарға сәйкес есепке
алып отыру.
Сонымен, оқушылардың экологиялық білімінің белгілі жүйесін игеру,
табиғатты қорғау, оның байлығын тиімді пайдалану, экологиялық мәдениет
негізінде дұрыс дүние тану көзқарасын қалыптастыру.
2. Қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің тарихын үйірме жұмыстары арқылы
төменгі сынып оқушыларының бойына қалыптастырудың теориялық негізі
Білім негізі бастауышта екені қандай айқын болса, мектеп есігін жа-
ңа ашқан балғын шәкірттер ұстаз арына жүктелер жауапкершілікте сондай ауыр.
Өйткені баланың білім алуға деген ынта ықыласы, ой өрісі мен мінез құлқы
осы бастауыш сыныпта қалыптасады. Сондықтан бүгінгідей қайта құру кезеңінде
бастауыш сынып мұғалімдері үшін еліміздің болашағы жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу ісінен жоғары тұрған үлкен міндет жоқ. Қазір ескі сүрлеуден
шығып, өскелең заман талабына сай жаңа мазмұнда творчествалыкпен оқыту
қажеттігі айдан анық.
Жеке тұлғаның қалыптасып дамуы үздіксіз сипатта болатыны
бізге мәлім. Оның жүзеге асыуы тек сабақ жүйесінде ғана
емес, сабақтан тыс жүргізілетін әр түрлі тәрбиелік әрекеттермен
ұштасады. Ол әдетте сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыс
болып бөлінеді. Сыныптан тыс тәрбие жұмысы тұлғаның әлеуметтік
қалыптасуын қамтамасыз етуде оған жағдай туғызатын мұғалімдердің
басшылығымен ұйымдастырылған және сабақтың мақсатымен өзара
байланысты болып келетін тәрбие жұмысының дербес түрі. Ол
әртүрлі тәрбие әрекеттерінің жиынтығы ретінде балаға кең көлемде
тәрбиелік ықпал ете алады.
Біріншіден, оқудан тыс әр тарапты әрекет баланың
сабақта мүмкін болмайтын жан - жақты дара қабілетін ашуға
ықпал етеді.
Екіншіден, сыныптан тыс әр түрлі тәрбие жұмысының түрімен
айналысу баланың жеке әлеуметтік тәжірибесін жандандырып,
жетілдіреді. Оның адамзат құндылықтарына негізделген білімдерін
байытып, қажетті практикалық іскерлігі мен дағдысын
қалыптастырады.
Үшіншіден, сыныптан тыс түрлі тәрбие жұмыс оқушыларда
әрекеттің әр түріне қатысты қызығушылығының дамуына, оған белсенді
қатысуға деген құлшынысын тәрбиелеуге нәтижелі ықпал етеді.
Егерде балада еңбекке деген тұрақты қызғушылық және белгілі бір
практикалық дағды қалыптасқан болса, онда ол өз бетінше
тапсырманы нәтижелі орындауды қамтамасыз ете алады. Бүгінде бала
өзінің бос уақытын қандай іске арнауды білмей жатса, соның
негізінде жастар арасында қылмыстың көбеюіне әкеледі. Сондықтан
бұл өте өзекті мәселеге айналуда.
Төртіншіден, сыныптан тыс әртүрлі тәрбие жұмысының формасы
тек қана баланың өзіндік дара қабілетін ашуға ықпал етпейді,
сонымен бірге оқушылар ұжымында өмір сүруге үйретеді, яғни
оқу, еңбек әрекеттерінде және қоғамдық пайдалы істерді атқаруда
өзара ынтымақтастыққа, бір - біріне қамқор болуға, өзін басқа
жолдастарының орнына қоя білуге тәрбиелейді. Тіпті оқудан тыс
әрекеттің қандай да бір түрі болмасын, танымдық, спорттық, еңбек,
қоғамдық - пайдалы, оқушылардың өзара ынтымақтастық тәжірибесін
белгілі бір салада байытады, қорытындысында үлкен тәрбиелік
нәтижеге қол жеткізуге ықпал етеді. Мысалы, балалар бірігіп
спектакль қойды делік, онда өзара қарым - қатынас тәжірибесін
меңгереді. Сыныптың тазалығын ұжым болып атқарса, онда өзара
міндеттерін бөлісу тәжірибесін меңгереді. Спорттық әрекетте балалар
бірі бәрі үшін, бәрі бірі үшін деген қағиданың маңызын жете
түсінеді.
Бесіншіден, сыныптан тыс тәрбие жұмысыны ұйымдастыру мен
өткізуде уақытқа қатысты қатаң жіктеу болмайды. Сынып жетекшісі
оның формалары мен әдістерін, құралдары мен мазмұнын және
бағытын таңдауда ерікті болады.
Алтыншыдан, сыныптан тыс тәрбие жұмысының нәтижесіне күнделікті
бақылау мүмкіндігінің болмауы, Себебі, онда тек жалпы
жетістік пен оқушылардың жеке дара даму деңгейін бақылауға ғана
мүмкіндік береді. Мұндай ерекшелік сынып жетекшісінің табиғи
жағдайда жұмыс жасауды, балалармен қарам - қатынаста
немқұрайлылыққа жол бермеуді және оның нәтижесін бағалауда оларда
шиеленіскен жағдайдың болмауын қажет етеді.
Жетіншіден, сыныптан тыс тәрбие жұмысы оқушылардың
мүмкіндіктеріне сай қолдары бос уақытта (үзілісте, сабақтан
кейін, мейрам немесе сенбі, жексенбі күндері демалыстарында)
ұйымдастырылады. Сонымен қатар оған ата - аналар мен
жұртшылықтың өкілдері ең көлемде қатыстырылады.
Сыныптан тыс тәрбие жұмысының мақсаты тәрбиенің жалпы
мақсатын орындауға бағытталған - балаға қоғамда өмір
сүруге қажетті әлеуметтік тәжірибені меңгерту және қоғамдық
тұрғыдан қабылданған құндылықтар жүйесін қалыптастыру, сабақ үстінде
жүзеге асыратын тәрбие міндеттерін толықтыру және тереңдету,
олардың қабілеттерін неғұрлым толық ашу, белгілі бір нәрсеге
қызығушылығы мен ынтасын ояту, қоғамдық белсенділіктерін шыңдау,
дүниетанымын қалыптастыру, бос уақытын дұрыс ұйымдастыруды
көздейді.
Міндеттері:
1. Балада өзіне қатысты жағымды қатынасты қалыптастыру және
ондағы өзін - өзі бағалаудың әділдігін қамтамасыз ету.
2. Балада ынтымақтастық, ұжымдық өзара әрекет ету дағдысын
қалыптастыру . Егер де балада өзіне қатысты жағымды көзқарасы
бар жағдайда жолдастарымен тіл табысу, олардың пікірін тыңдау,
көмектесу біліктілігі қалыптасқан жағдайда онда толығымен
ұжымдық өзара жағымды әрекеттесу дағедысы қалыптасады.
3. Балада әр түрлі көркем өнер әрекеттерінің түрімен тікелей
танысу арқылы ондағы қажеттілікті қалыптастыру. Оған
қызығушылықты баланың дара ерекшеліктерін және қажетті біліктілік
пен дағды дәрежесін ескеру негізінде қалыптастыру. Басқа сөзбен
айтқанда, сабақтан тыс жұмыста бала өзіне пайдалы әрекетпен
шұғылдануы тиіс және оны өздік тұрғыдан ұйымдастыра алуы қ ажет.
4. Баланың дүниетанымының компоненттері: адамгершілік,
эмоционалдық, ерік - жігерін қалыптастыру. Сабақтан тыс ж
ұмыстарында бала адамгершілік түсінік арқылы қоғамдық мораль және
мінез - құлық нормаларын меңгереді. Эмоциялық сала шығармашылық
әрекетте эстетикалық көзқарас арқылы қалыптасады.
5. Баланың таным қызығушылығын дамыту. Баланың таным
қызығушлылығын дамыту бір жағдайда, ол оқу процесінде жұмыс
істесе, екінші жағдайда балаға тәрбиелік ықпалын күшейтеді.
Жоғарыда аталған міндеттер сабақтан тыс жұмыстардың негізгі
бағыттарын анықтайды.
Тәрбие жұмысының формасында оның мазмұны жүзеге асады.
Сондықтан сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының мазмұны оқушылардың
теориялық білімін кеңейте, толықтыра түсуге лайықталып,,
оқушылардың жеке қабілетін дамыта түсерліктей болғаны жөн. Ондағы
материалдық мазмұндылығы, идеялық және әдістемелік сапасы мұғалімнің
шеберлігіне, ұйымдастыру тәсіліне байланысты. Сыныптан тыс тәрбие
жұмыстарының дәстүрлі қалыптасқан түрлері өте көп. Оны таңдау
негізінен тәрбиенің жалпы немесе жекелеген мақсат - мінджеттеріне
қызметінің тәрбиелік маңызына және оқушылардың нақтылы өмір
жағдайларына , сыныптағы немесе жекелеген оқушылардың тәрбие
міндеттеріне сай жетістіктері мен кемшіліктеріне байланысты
атқарылады. Сондықтан оны жіктеу де белгілі бір дәрежеде қиындық
тудырады. Яғни нысанаға әсер етуге сай (жеке дара, топтық,
көпшілік формалары) және тәрбиенің бағыты мен міндеттеріне
байланысты (ақыл - ой, адамгершілік, эстетикалық, дене, еңбек,
экологиялық, экономикалық, құқықтық) топтау ұсынылады. Олар мынадай
болады:
1. Тақырыптық сынып сағаттарын өткізу және оған дайындық
жұмыстарын ұйымдастыру: қабырға газетін шағару, альбом жасау,
плакаттар, ұрандар әзірлеу, нақыл сөздер жазу, оқушыларға ән,
би, күй , тақпақ оқуды үйрету.
2. Қызықты кездесулер, кештер, ертеңгіліктер ө ткізу (ақын -
жазушылармен, әртістермен, халық қалаулыларымен, соғыс
ардагерлерімен).
3. Сыныптағы саяси хабарламаның жүргізілуін ұйымдастыру:
тақырыптық шолулық жедел хабар.
4. Әр түрлі тақырыпта ән айту, би билеу, өлең оқу, сурет
салуға аранлған байқауларды ұйымдастыру.
5. Оқушылардың қолымен жасалынған шығармашылық жұмыстарына сай
көрмелер өткізу.
6. Көңілділер мен тапқырлар клубы байқауының жұмысын жүргізу.
7. Оқушылармен ток - шоу, дөңгелек үстел, пікірталас, әңгіме
түрінде тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
8. Спорттық жарыстар өткізу: шахмат, дойбы, т оғызқұмалақ,
волейбол, баскетбол, футбол, шаңғы тебу.
9. Оқушылардың оқудан тыс қызықты кітап, газеттер мен журналдар
оқуын, оны өзара талқөылауын, пікір алысуын ұйымдастыру.
10. Мектептегі үйірме ж ұмыстарына оқушылардың талап -
тілектері мен қабілеттеріне сай қатынасуын ұйымдастыру: пәндік,
көркемөнер, спорттық, өлкетану.
11. Үйірме жұмыстарының нәтижесіне сай байқаулар, олимпиада,
жарыстар өткізу.
12. Атамекен бағдарламасына сай жұмыстарды жүргізу.
13. Мейрам күндерін, респрубликаның атаулы мейрамдарын атап
өту.
14. Сынып жиналыстарын өткізу.
15. Оқушылардың сыныптағы, мектептегі кезекшілігін, жалпы
тазалыққа қатысуын, сенбілікке қатысу секілді қоғамдық пайдалы
жұмыстарын ұйымдастыру.
16. Мұражайларға, көрмелерге, демалыс мәдени орындарға,
кинотеатр, ондіріс орындарына саяхат жасау.
17. Соғыс, еңбек ардагерлеріне, жалғызіліктті қарттарға көмек
көрсету жұмыстарын ұйымдастыру.
18. Оқушылардың қысқы, жазға демалыстары кезінде мәдени
жорықтарын ұйымдастыру.
19. Мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жұмыстарына қатысу.[20]
Тәрбие жұмысының әртүрлі формасын дайындау және өткізу барысында
оның белгілі бір үлгісі жасалуы шарт. Ол тәрбие процесін сауатты және
тиімді ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Оның элементтері мынандай болып
келеді.
1. Мақсаты мен міндеттерін анықтау. Мақсат - педагогтардың
ұйымдастыруымен арнайы бедгіленген істің нәтижесінің болжамы. Мысалы, "Жаңа
жыл бал-маскарады", "Қайырымдылық акциясы", "Ғылыми апталық" т.с.с.
Мақсат - тәрбие жұмысының формасында нақтыланады, өйткені бір актімен
тәрбиелік ықпалды қалыптастыруға болмайды. Яғни, тәрбиеші мақсатқа жетуде
бірнеше міндеттерді белгілейді. Мысалы, "Адамға музыка не үшін керек?"
тақырыбының мақсаты - оқушылардың музыкалық мәдениетін дамытуды көздесе,
оның міндеттеріне:
1) оқушылардың музыкалық талғамы және қызығушылығын айқындау
(сауалнама, әңгіме жүргізу, шығарма жаздыру, үнтаспа тыңдату арқылы
т.с.с.);
2) музыка жайында көзқарастарын және түсініктерін қалыптастыру (кеш
өткізу, кездесу ұйымдастыру, театрға саяхат жасау, байқау
ұйымдастыру);
3) әртүрлі музыка жанрларына белгілі бір қатынастарын
орнықтыру (мұғалімнің сөзі, оқушылардың пікірі, әңтіме жүргізу, мәдени
жорық, кездесу өткізу).
2. Тәрбие жұмысының формасын таңдау, шараның тақырыбын
анықтау. Мысалы, пресс-конференция, оқырмандар конференциясы,
тақырыптық сағат, демалыс кеші, көңілділер мен тапқырлар клубы,
пікірталас, кездесу, дөңгелек стол т.с.с.
3. Алдын ала дайындық жұмыстарын жүргізу:
шараның мазмұнын, кұралдарын анықтау, қонақтарды шақыру, тапсырмаларды
бөлу, безендіру жұмыстары, хабарландыру, жоспарын құру, оқушыларды
психологиялык тұрғыдан даярлау.
4. Тәрбие шарасын өткізу. Оның кезеңдері:
- шараның басталуы, психологиялық көңіл күйді орнықтыру:
әдеби-музыкалық, поэзиялық, драмалық безендіру, күй табақ немесе
үнтаспа ойнату;
- ұйымдастыру кезеңі: ұйымдастырушының сөзі, шараны ашу,
мақатын, барысын баяндау;
- негізгі бөлім: шараның міндеттері, жоспарына сай мазмұнының
баяндалуы, оқушылардың шығармашылық әрекеттері;
- қорытынды бөлім: шараны қорытындылау, оқушылардың алған әсерін
талқылау, шешім қабылдау, марапаттау, тапсырма беру т.с.с.
5. Педагогикалык, талдау жұмысы: шараның өту нәтижесін және
оқушылардың белсенділігін бағалау, алдағы уақытқа бағдар құру, қолданылған
тәрбие құралдары, амал-тәсілдерінің нәтижелілігіне талдау жүргізу т.с.с.
Біз жоғарыда сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әртүрлі
формаларын келтірдік. Кейбір оқудан тыс тәрбие формалары бірнеше әрекетті
өзіне қосуы мүмкін: фестиваль, жарыс, мектеп мейрамдары, кездесу кеші,
ғылым апталығы т.б. Мұндай оқудан тыс әрекеттің әртүрлері ұжымдық ойлауды,
ақылмен ойланып істелген жоспардың үлгісін құруды талап етеді.
Әрине, біз бүгінде мектеп тәжірибесінде орын алған тәрбие жұмысының
формаларын толық қамтыған жоқпыз. Оны істеу мүмкін емес. Себебі, өмірдің
талабына сай мектеп практикасы жап-жаңа формаларды тудыруда. Ол мұғалімдер
мен оқушылардың өзара бірлескен шығармашылык, ізденістері барысында туындап
отырады. Шығармашылықпен жұмыс істейтін мектеп мұғалімі тәрбиенің мақсат-
міндеттеріне сай ондағы жаңа идеяларды өзі құрастырады. Дегенмен, тәрбие
процесінде мектеп мұғалімінің шығар-машылық өрісін кедейтуге мүмкіндік
беретін алгоритм бар. Оның негізіне екі идеяны жатқызуға болады:
1. Әртүрлі ұйымдастырылған формадағы тәрбие мазмұны ғылым және өнер
арқылы байытылады. Олардың негізіне әртүрлі әрекетер кіреді: танымдық
салада - этика, эстетика, мәдениетгану, саясаттану ғылымдары сала-сындағы
тарихи, құндылық-бағдарлық білімдер жатады; өнер саласында -эстетика,
музыка, кескіндеме, поэзия, дизайн, мәдениет саласындағы көркемдік
білімдер; дене шынықтыру саласында - салауатты өмір салты жайында теориялық
және практикалық білімдер; еңбек саласы - халық дәстүрлері, қолөнеріне
қатысты білім, іскерлікті жатқызуга болады; еркін қарым-қатынас бойынша -
оқушылардың әр тараптағы демалысын ұйымдастыру т.б.
Мұндай жұмыстар тәрбие жұмысының барлық формасын жаңа деңгейге
көтеруде тек мұғалімдерге ғана емес, сонымен бірге оқушылар, олардың ата-
аналары, мектептен тыс мекемелердің қызметкерлеріне, қоғам қайраткерлеріне
мұмкіндік береді.
2. Мұғалімге тәрбиедегі көзқарасты бірінші шығармашылықпен
ұйымдастыруға педагогикалық тәсілдер көмектеседі. Солар арқылы әртүрлі
әдістер және формаларды құруға болады.
Сыныптан тыс тәрбие жұмысы ұйымдастыру талаптары
Сыныптан тыс тәрбие жұмысының ерекшелігіне сай анықтайтын талаптарды
атап өтуге болады:
1. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын дайындау және өткізу барысында,
бірінші кезекте оның мақсатын анықтау міндетті. Мақсатты белгілемеу немесе
оның нақтылы жағдайға байланысты анықталмауы немқұрайлылықты, жалғандықты
тудырады, мұғалімдер мен балалардың қарым – қатынасында селқостыққа яғни
тәрбиенің кері нәтижесінің тууына әкеліп соғады.
2. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырудың бастапқы кезеңінде
ондағы қол жеткізетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
І ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ
БЕРУДЕ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ
ПАЙЛАЛАНУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-15
1.2 Қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің тарихын үйірме жұмыстары
арқылы төменгі сынып оқушыларының бойына қалыптастырудың теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..16-30
1.3. Қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... .31-41
ІІ ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРЛЕР АРҚЫЛЫ ТӨМЕНГІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 42
2.1 Адамгершілік, эстетикалық, еңбек тәрбиесі арқылы төменгі сынып
оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... 42-44
2.2 Мектептегі оқу-тәрбие жұмысында табиғат қорғау дәстүрлерін пайдалану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 45-56
2.3 Үйірме жұмыстары арқылы төменгі сынып оқушыларына экологиялық
тәрбие берудегі зерттеу нәтижесінің
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57-61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 62-63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 4-
66
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының көкейкестілігі. Ғылыми-техникалық прогрестің жедел
даму барысында, қоғам мен табиғаттың қарым-қатынас мәселесіндегі күрделі
шиеленістерді дұрыс шеше білу, бүкіл жер шарының болашағын, әрбір азаматтың
өмірін сақтауға мүмкіндік туады. Өйткені, өндірістің дамуы барысында табиғи
қорлардың дағдарысқа ұшырауына, қоршаған табиғи ортаның ластануына себепші
болып, жаңа дағдарыстардың туындауына ұйытқы болды.
Табиғат әлемі адамдардың тіршілік ету ортасы. Ал, адамдар табиғатсыз
өмір сүре алмайды. Соңғы жылдардағы мемлекеттік жоспарларды орындау,
өндірісті өркендету негізгі міндет болып, табиғатты (ауаны, суды,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесін) қорғап, ядролық жарылыстар, табиғат
байлықтарын орынсыз пайдалану, табиғатты ауруға ұшыратты. Жұтатын ауамыз,
ішетін суымыз, жейтін тамағымыздың құрамында улы заттар көбейді.
Заводтардан шығатын қалдықтар сүзгіден дұрыс өткізбестен ауаға таралып,
осының нәтижесінде өкпе, рак, жүрек, психикалық аурулар саны көбейіп
барады. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметіне сүйенсек,
аурулардың 80-90% ішетін ас суынан және жұтатын ауадан туындап отырғаны
көрінеді.
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатының артуын
қамтамасыз ету мақсатымен, Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан 2030
атты өз халқына жолдауында адамдардың денсаулығын жақсарту, ауруларды
болдырмау және салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін экологиялық
проблемаларды шешу қажеттігі атап айтылған Президенттің жолдауында:
Экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің 20%-ке себеп болып отыр, ол
кейбір аймақтарда жағдайы мұнан да қиын, отандастарымыздың үштен бірі
сапасыз тамақтанбау да теріс демографиялық салдарға әкеп соғады; - деді
[1].
Озон қабатының жұқаруы, ұлы тұзды жаңбырлардың жаууы, химиялық
заттармен ластануы – адамның іс-әрекетінен жасалған қасірет болып табылады.
Табиғаттың осындай күйге ұшырап, еліміздің көптеген жерлерінің апат
аймағына айналуының бір себебі – экологиялық білім мен тәрбиенің төмендігі.
Ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуі, адамдардың шаруашылық іс-
әрекетінің дамуы артып, өндірістің өсуіне қарай табиғаттан алынатын шикізат
пен өндіріс қалдықтарының көлемі арытып, айналадағы ортаны бүлдіруде.
Қазіргі кезде табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынасты дұрыс жолға
қойып, табиғат байлықтарын, көздің қарашығындай сақтап, оны үнемдеп
пайдалануда.
Соңғы ХХ ғасырдың екінші жартысында адам баласынан алдынан шыққан,
табиғатты қорғау мәселесі, жастарды соған сай оқыту мен тәрбиелеудің
қажеттілігі туып, экологиялық мәселелер қазір әлемде өзінің қоғамдық мәні
жоғалған алдыңғы қатардағы мәселенің біріне айналды. Сондықтан жас ұрпаққа
экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күн тәртібіндегі бірден-бір
қажетті кезек күттірмес екендігі 1991 жылғы Қазақстан Республикасының
жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында және 1992 жылғы Қазақстан
Республикасының білім беру туралы заңында, 1996 жылғы Қазақстан
Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-шы бабы жер және оның қойнауы,
су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
мемлекеттің меншігі екендігі, олардың мемлекет қорғауында болатындығын
мәлімдейді, осы конституцияның 38-ші бабы Қазақстан Республикасының
азаматтарына табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға
міндеттейді.
Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының 89
бабының әрқайсысы еліміздің болашағын экологиялық жағынан қамтамасыз ету
шараларына арналады. Заңда басқа салалармен қатар педагогикалық жағынан
шешілуі тиісті міндеттер белгіленіп, экологиялық тәрбие мен білім берудің
жалпыға бірдей және үздіксіз жүргізілу қажеттілігі көрсетіледі [2,3,4].
Өйткені табиғатты аялау, соның негізінде имандылыққа, ізгілікке баулу
бала тәрбиесіндегі ұлттық тамырдан нәр алады, яғни, экологиялық ой-
тұжырымдар баланың қоршаған табиғат ортасымен және өмір сүріп отырған
қоғамындағы қалыптасқан ғылыми ұғым түсініктерімен байланыстырса, соғұрлым
өз туған жерін, елін қорғауға тәрбиелейтіндігін ашып көрсеткен. Табиғат
арқылы балалардың имандылық сезімдерінің алғашқы нышандарын педагогикалық
құндылығын қалыптастыру жайлы Коменский ескерткен.
Табиғаттың сұлу көріністері арқылы жас ұрпақтың бойына адамгершілік
қасиеттерін табиғатты қорғау, сүю сезімдерін тәрбиелеу туралы қазақ
халқының ағартушылары мен зиялы қоғам қайраткерлері Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев,
Ш.Құдайбердиев еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Ұлы Абай өз өлеңінде
табиғат пен адам өмірін, тіршілігін, ажырамайтын, бөліп қарастыруға
келмейтін біртұтас дүние ретінде қарастырған [5]. Белгілі педагог-психолог
Жүсіпбек Аймауытов балаға ең қымбат, ең жақын туған жері, туған жерінің
табиғаты, оның құбылыстарын білу өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге,
табиғатқа теңеу мазмұнының берік, баланың санасын жандандырып, төңіректегі
әлемге терең көзбен қарауға үйретеді.
Ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуі адамдардың табиғатқа жасаған
бір жақты қарым-қатынасымен табиғат заңдылықтарымен сипаттайды, салдарынан,
табиғаттың экологиялық тепе-теңдікнің бұзылуы, экологиялық дағдарыстың болу
себептерін Е.Мамбетқазиев, Е.Қонақбаев, Ю.Жданов т.б. өз еңбектерінде атап
өткен.
Экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі жөнінде Ә.Е. Бейсенова, Ә.
Бірмағамбетов, Х. Жүнісова, Ж.Б. Шілдебаев т.б. еңбектерінде жазылған[6].
Табиғат қорғауға байланысты конференциялар ұйымдастырылып шығарылды.
Алғашқы рет мектептер мен орта арнаулы жоғарғы оқу орындары үшін эколог
мамандар дайындау туралы тұжырымдама жасалынды. Осының нәтижесінде Алматы,
Өскемен, Шымкент, Семей, Атырау, Ақтау университетінде экологиядан мамандар
дайындайтын бөлімдер ашылды. Елімізде тұңғыш рет (1987 жылы) эколог
мамандар дайындау мәселесін көтеріп, экологиялық білім мен тәрбие берудің
тұжырымдамасын жасаған географ-ғалым Ә.С. Бейсеновваның еңбегі айрықша
болды.
Мен осы дипломдық жұмысымды орындау барысында оқушыларға экологиялық
білім мен тәрбие беру саласында ізденіс зерттеулер жүргізген ғалым-
педагогтар И.Д. Зверев, М.Н.Сарыбеков, Н.Е.Ильинская тағы басқалардың ой-
пікірлерін басшылыққа алдым[7].
Табиғи байлық қорларын қорғау дегеніміз – оларды мүлдем пайдаланбау
емес, керісінше оларды ұқыпты, тиімді пайдалану, оларды пайдалануда
ысырапшылыққа жол бермеу, оның болашағын мұқият ескере отырып пайдалану
деген сөз. Табиғат байлығын қорғау мәселесі Қазақстан жағдайында аса
күрделі, кезек күтпейтін мәселелердің бірі болып саналады. Өйткені
Қазақстан – табиғи байлықтары мол мемлекеттердің бірі.
Ұрпақты туған жерін, өскен елін сүйетін, өлкенің келешегі үшін аянбай
еңбек ететін азамат етіп тәрбиелеуе халық арасына кең тараған табиғат
қорғау дәстүрлерінің маңызы зор. Қазақ халқының тұрмысына, шарушылығына,
табиғатпен қарым-қатынасына байланысты жер, су, өсімдік пен жануарлар, т.б.
табиғат ресурстарын қорғау дәстүрлері ертеден-ақ қалыптасқан. Табиғат қорын
үнемдеп пайдалану және қорғауға байланысты ұлағатты сөз, өсиетнама мақал-
мәтелдер қалдырған.
Қазіргі кезде табиғи ортаға тигізетін адамның іс-әрекетінің шексіз
өсуі, оның келеңсіз көріністерінің айқын байқалуы табиғи ортаға деген
саналы көзқарастың жетіспеушілігінен туындап отыр.
Әсіресе жас өспірімдердің табиғи ортаға деген қарым-қатынасының
төменділігі, оны жүзеге асыруда бұрынғы Кеңес заманындағы дәстүрлі тәлім-
тәрбие құралдары мен жолдарынан қол үзіп қалуымыз, басқа мүмкіндіктердің
толық ашылмауы осы бағыттағы зерттеулерді көбейту қажеттілігін алға қояды.
Міне осы мәселелердің бәрі зерттеу тақырыбының көкейкестілігін дәлелдей
түседі.
Оқушыларға экологиялық білім беруге бағытталған сыныптан тыс
жұмыстардың ішінде үйірме жұмысының алар орны өзгеше. Себебі, экологиялық
білім беру жүйесінде үйірме жұмыстары ерекше міндеттер атқарады.
Сонымен қатар экологиялық үйірме арқылы оқушылардың экологиялық
жұмыстарға белсенділігін өз бетімен сапалы ұғынуға, табиғи орта
дүниетанымын қалыптастыратын экология курсына деген құштарлығын айтуға
болады.
Диплом жұмысының мақсаты: қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің
ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтап, оның озық үлгілерін бүгінгі оқу-
тәрбие жүйесінде соның ішінде үйірмеде қолданылудың мүмкіндіктерін және
жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Қазақтың табиғат қорғау дәстүрлеріне анықтама беру.
2. Қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің түрлерін саралау.
3. Табиғат қорғау дәстүрлерінің қалыптасуының факторларын ашып көрсету.
4. Табиғат қорғау дәстүрлерінің маңызын, тәрбиелік дәлелдеу.
5. Табиғат қорғау дәстүрлерін өмір практикасында қолдану жолдарын
айқындау.
6. Мектептегі оқу-тәрбие және үйірме жұмысында табиғат қорғау дәстүрлерін
пайдалану мүмкіндіктерін көрсету.
Зерттеудің нысаны: Бастауыш сынып оқушылары – қазақтың табиғат
қорғауға байланысты дәстүрлері олардың тарихы мен тәрбиелік мәні, осы
дәстүрлерді мектептің оқу-тәрбие ісіне және үйірме жұмысына енгізу жолдары
Зерттеудің пәні: Бастауыш сыныптардағы сыныптан тыс үірме жұмыстары.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын үірме жұмыстары арқылы
белсенділікке тәрбиелеу.
Зерттеудің әдісі: Бақылау, байқау, ойындар, әңгіме.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2-бөлім, қорытынды, және
пайдаланған әдебиеттер тізімін құрайды.
І ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ
БЕРУДЕ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ ПАЙЛАЛАНУ
1.1 Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің педагогикалық негіздері
Қоғамның дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ғылыми-техникалық
прогрестің даму барысында қоршаған орта мен қоғам арасындағы қарым-
қатынастың қарама-қайшылығы арта түсуде. Осы қарама-қайшылық негізінде
табиғаттың тепе-теңдігі бұзылып, табиғи жүйенің өзін-өзі реттеп отыру
ырқынан шығып кетті. Демек, адам баласы өмір сүріп отырған қоршаған ортаны
бүкіл ғалам бойынша өзгеріске ұшырату қаупі төнді.
Сонымен бірге, қазіргі кезде адам мен табиғат арасындағы қарама-
қайшылықтарды шешіп, жол табу және жастарға экологиялық тәрбие беру
педагогика мен мектептің басты борышына айналуда.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беру жалпы білім берудің бір тармағы
ретінде оқушыны жан-жақты дамытуға, оның адамгершілік қасиеттерін
тәрбиелеуге бағыттайды. Кезінде орта ғасыр ғұламалары Әл-Фараби, Ж.
Баласағұн, Қ.А. Яссауи, М. Қашқари, А. Иүгінеки, С. Бақырғани және т.б. өз
шығармаларында табиғатты аялап, қорғауға байланысты көзқарастарын білдіріп,
жаратылыстану жайында бағалы пайымдаулар мен ғылыми тұжырымдар жасаған.
Мәселен, Әл-Фараби Ғылымдардың шығуы туралы трактатында табиғаттану
ғылымдарының шығу төркінін, себептерін ашып көрсетуге тырысады.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беру мәселесін шешуде прогресшіл
педагогтарымыздың орны ерекше.Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Г.Песталоций,
А.Гумбольдт классикалық педагогикада баланың табиғатпен қатынасы арқылы
білім беру, тәрбиелеу, дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын негіздеді.
Чех халқының атақты педагогы Я.А.Коменский Тәрбиенің негізі – табиғат, ал
адам табиғаттың бір бөлігі және оның заңдылықтарына бағынушы,- деді.
Француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо өзінің педагогикалық еңбектерінде Баланы
табиғатпен байланыста тәрбиелеу керек, табиғат баланың ересектігінен бұрын
бала болғанын қалайды, - деп жазды. Ол тәрбиенің үш қайнар көзі: табиғат,
адамдар, заттар деп есептеді [8].
ХІХ ғасырдағы орыс ағартушылары В.Г. Белинский, Н.Н.
Герцен,Л.А.Добролюбов, Д.И.Писарев т.б. мектепте табиғатты немқұрайлық
оқытуға және оған мейірімсіздік қатынасқа қарсы шықты[9,10,11].
Н.Н.Герцен жас баланың жан дүниесін қалыптастырудағы табиғаттың
маңызын көрсете отырып: Біз адам дүниесін табиғат дүниесінен тас қабырға
арқылы бөліп тастауға әдеттендік, бұл әділетсіздік,- деді[10]. Д.И.Писарев
патриотизмді қалыптастырудағы табиғаттың мәнін ерекше бағалап, өз денесін
сүю және қорғауға адамға тән қасиет болғаны сияқты, дәл солайша өзінің
балалық шағының 1-ші күнінен үйренгендерін, жақсы көрген сол адамдарды,
сол жерді, сол өмір құрылымы мен ұғымды қорғауда оған тән қасиет, - деген
болатын[11]. Орыс ағартушылары жас ұрпаққа табиғат туралы сапалы білім беру
және адамның табиғи мінез-құлқын айқындайтындықтан, моральдық сапалардың
қалыптасуына әсер ететіндіктен айрықша мән берді.
Белгілі философтар В.Г. Афанасьев, В.В. Журавлев, А.Г. Спиркин, Г.С.
Смирнова, А. Қасабеков, Ж. Алтаев т.б. жасөспірімдерге экологиялық білім
мен тәрбие беруде қоғам-адам-табиғат арасындағы дүние-танымдық сана
формаларын саралау тұрғысынан қарастырады. Себебі, адамның тұрмыс-
тіршілігінің әлеуметтік мәнге ие болуының нәтижесінде санасы дамып,
жетіледі. Сана – адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқын реттеп, бағыт-бағдар
беріп отырады. Ол әрекетінен көрініс табады. Жеке адамның басқа адамдармен
– табиғи ортамен көрініс табады. Жеке адамның басқа адамдармен – табиғи
ортамен қарым-қатынаста болып, сана-сезімінің дамуы, өзіне басқа адамдарға
қоршаған заттық дүниеге көзқарас-пікірінің қалыптасуы жеке адамның
жетілдірудің негізгі факторы болып саналады. Сонымен, адамның ақыл-ойы мен
сана-сезім бірлігін дәлелдейтін тұжырым жеке тұлғаны экологиялық
проблемаларға жаңама көзқараспен қарауға бағыттады[12].
Психологтар А.А.Люблинская, М.Мұқанов, Қ. Жарықбаев, т.б. өз
еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы, қоршаған
ортамен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана
нәтижелі болады деген пікірлер айтқан[13,14]. С.Л. Рубенштейн әрбір жеке
адамның қоршаған ортамен байланысының басты компоненттерінің бірі қарым-
қатынас деп санайды. Ол табиғатқа адамгершілік қатынасын қалыптастыру,
мінез-құлық нормаларын қалыптастыру екенін көрсете отырып, басқа
адамдармен жарамды қатынасқа ену, басқа адамдардың адамша тіршілік етуіне
жағдай жасай білу тек толы бағалы адамның ғана қолынан келуі мүмкін, ал ол
дегеніміз дүниеге, өмірге, табиғатқа мың дос қатынастағы адам, - дейді.
Оқушылардың адамгершілік қасиетін дамытып, оларды парасаттылыққа
тәрбиелеуге экологиялық тұрғыдан келудің де маңызы зор. Балалардың
мейірімділік, қайырымдылық, аяушылық, мүсіркеушілік және басқа гуманистік
ерекшеліктерін дамыту бағытында табиғатпен сырласу жеткіліксіз болса, олар
парасаттылық тәрбие алуда белгілі бір мөлшерде қысым көру мен шектеушілікке
душар болады.
Табиғат арқылы экологиялық тәрбие берудің маңызын бағалай келіп, А.Е.
Тихонова табиғатты эмоциялық сезіммен қабылдау, оған деген эстетикалық
қатынастың бастапқы негізі болып саналады. Мұғалімнің маңызды міндеті
эстетикалық сезімді байыту ғана емес, сонымен бірге табиғатқа адал
қатынастағы адамгершілік-эстетикалық жағын дамытуды, оның сұлулығын
молайтуға ұмтылдыруда болып табылады, - деді [15].
Сондықтан да адамның табиғат сұлулығына қатынасы эстетикалық қатынас
деп қана емес экологиялық аспектідегі адамгершілік-эстетикалық қатынас деп
қарастырған жөн. Табиғат пен көркем шығармалар арқылы бейненің ішкі
үйлесімдігі экологиялық пен эстетикалық үйлесімділігін қамтамасыз етеді.
Демек, табиғатқа эстетикалық қатынасты оған деген адамгершілік қатынасты,
эстетикалық тәрбиені экологиялықтан бөліп қарастыруға болмайды.
Табиғат – сұлулықтың мәңгі бақи таусылмас қайнар көзі, ол эстетикалық
тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі саналады. Ал, бұл экологиялық
тәрбиемен іштей жалғасып, табиғаттың күйзеліп, күйреуіне қарсы тұратындай
адамның қалыптасуына ықпал етеді. Қандай жұмыстың болса да, экологиялық
жағы еске алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат алмасуды заңды түрде
үйлестіріп отыратын, еңбекке үйрету мен тәрбиелеу саласында орны толмас
олқылықтар пайда болады.
Ч.Дарвин Түрлердің шығуы деген еңбегінде органикалық дүниенің
дамуына байланысты көптеген экологиялық байқауларын келтірген [16].
Дегенмен, ғылымда Экология деген ұғымды алғаш айтқан адам Эрнест Геккель.
Ол Экология деген сөзге анықтама беруге тырысты. 1866 жылы немістің
табиғат зерттеушісі Эрнест Геккельдің өмірге енгізген экология сөзін
дәлме-дәл аударғанда үй туралы ілім, тұрақ (мекен) туралы ғылым, деген
грек сөзінен шыққан [17]. Келесі бір экологиялық сөздікте экология
(гректің ойкос – үй, мекен, тұрақ және логос – білім, ғылым, зерттеу деген
екі сөзінен құралған) – қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми негізі, тірі
организмдердің өмір сүру жағдайларын, олардың өзара қатынастарын, табиғи
ортамен байланыстарын зерттейтін ғылым.
Экологияның танымал сөзге айналғаны соншалық, оны не болса соған –
тазарту ғимараттарын салуға, жерді пайдалануды аймақтық деңгейде
жоспарлауға, қағазды қайта өңдеуге, көкөністерді органикалық тыңайтқыштарды
пайдалана отырып өсіруге айдар етіп таға салатын болды. Осы іс-әрекеттің
әрі аса қажет екендігіне ойынды әдеттегі талай сыннан өткен ережелер
бойынша жүргізбей, табиғат заңдарын сорақылықпен бұзғанымыз үшін табиғаттың
өзі үкімімен бізге берер соққысын жеңілдету мен лайықты аз жазаны аз да
болса кешеуілдетуге тырысуымыз жатыр, - деп атап көрсеткен болатын Америка
экологы Р.Риклефс.
Жоғарыда айтылғандардан шығаратын қорытынды айқын: адамдарды құтқару
жолындағы әрекетті табиғаттың тіршілік ету және даму заңдылықтарын оқып
үйренуден бастау қажет.
Экологиялық тәрбие жұмысы балалардың жас ерекшеліктеріне сай және
табиғатқа жақын қарым-қатынаста жүргізілсе ұтымды болатындығына К.Д.
Ушинский назарын аударған. Оның Детский мир, Родное слово атты
кітаптарында табиғат және онда тіршілік ететін хайуанаттар мен құстардың
тіршілігі, адам және оның еңбегі жөнінде көптеген деректер келтіріледі. Ол
адам мен табиғат арасындағы қатынасты педагогикалық аспектіде қарастырып,
Табиғат даусын ата-аналар да, қоғам да, тәрбиешілер, заң шығарушылар да
аяғына дейін тыңдауы тиіс. Табиғатпен егесу жақсы емес, адамға тек оның
заңдылықтарын білу және олардың күшін пайдалану ғана қалады, - дейді. Ол
табиғаттың тәрбиелік күшіне берік сене отырып, оны ой ұрығы, ұлы
тәрбиеші деп бағалады. Өзінің жастық шақ өмірінің негізінде қорытынды
жасай отырып: Мейлі мен педагогикада тағы деп атаңдар, бірақ өзімнің
өмірлік әсерімнен жер бетінің әсем көріністерінің баланың жан дүниесін
дамытуда ересек мол тәрбиелік мәні, ықпалы бар, тіпті ойымен тәрбиесінің
ықпалынан да бәсекелесуі қиын деген терең шешімге, - келдім деген болатын
[18].
Р.Г.Лемберг, А.С.Макаренко, Ш.Т.Шацкий т.б. өздерінің еңбектерінде
адамның табиғи ортаға деген қарым-қатынасының қалыптасуы күнделікті қызмет
барысында жүзеге асатынын атап көрсеткен.
Табиғаттағы эстетикалық түйсінуге балаларды жүйелілікпен,
мақсаттылықпен тәрбиелеу идеясын Н.Н. Рыбников, В.А.Сухомлинский т.б.
еңбектері арқылы негізделді. В.А.Сухомлинский табиғат адам оны танып
білгенде себеп-салдарын байланыстыра ой-жеткізуде ғана тәрбиенің қуаты
қайнар көзі бола алады, - деп табиғаттың заңдарын жете меңгеруге ғана,
табиғаттың жай-күйін түсінетіндігіне ерекше мән береді. Ол баланың бойына
табиғатқа сүйіспеншілік сезімін дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтын
эстетикалық, адамгершілік эстетикалық тәрбиені экологиядан бөліп
қарастыруға болмайды [19].
Бар өмір тіршілігі табиғатпен араласып өтетін, оның аясында өскен
халқымыздың туған жерге қатынасы туралы халықтық педагогикада, ақын-
жырауларымыздың, ағартушыларымыздың даналық сөздеріне қанып өскен Ш.
Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың еңбектерінде табиғатқа
көзқарастарының ғылыми әрі тәрбиелік мәні мол. Ш.Уәлиханов туған халқының
табиғатпен қатынасындағы әдет-ғұрыпын, дәстүрін, этикасын зерттей отырып,
қазақтар арасындағы сенім олардың табиғатты шексіз қадірлеуінен туған, -
табиғаттың сұлулығын тану адамдарға рухани күш беретіндігін айтқан болатын.
А.Құнанбаевтың қара сөздеріндегі философиялық ой-пікірлері, оның
табиғат заңдылықтарын терең пайымдау алумен бірге оған байланысты ғылыми
көзқарастарын танытады. Ол табиғаттың бір байлығын адам баласының ауызына
тосып, таусылмас азық болып отырғандығын көрсете келіп, Кім өзіңе махаббат
қылса, сен де оған махаббат қылмағың парыз, - деп өсіп келе жатқан ұрпақты
табиғат ананы аялап сүйе білуге үндейді [5].
Қазіргі экологиялық мәселелер бүкіл адамзат баласын ойландырып
отырған кезде халқымыздың бұл салада қалдырған тағылымдық та, тәрбиелік те
мәні зор асыл мұраларына көңіл бөлу керек. Халықымыздың табиғатқа деген
сүйіспеншілігі және оны көздің қарашығындай сақтап келуі жайында қазіргі
ұрпаққа өнеге-үлгі боларлық жыл мұралар, даналық ұғымдар, мақал-мәтел,
нақыл сөз, аңыз әңгіме арқылы жетіп отырған. Осындай әрбір асыл мұраның
өзінде қаншама терең ой, әрі тәлім-тәрбие өнегесі жатыр. Сондықтан да әрбір
ұстаз, әр тәрбиеші өзінің күнделікті жұмысында халықтық педагогиканың асыл
маржанына үнемі көңіл бөліп, әрі оны пайдаланып отырса, оқушылардың
экологиялық түсінігінің қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Аңыздардағы Қорқыт бабаның жерді бүлдіріп қаза беруден сақтандырып,
...уы шығып кетер, - деп безектеді, Асанқайғы атамыздың халқына жайлы
қоныс іздеп, желмаясымен жеті жыл кезуі, тіпті М. Әуезовтың Америкаға
барған бір сапарында сол жақта тағдыр талабымен тұрып жатқан Әбілсәмәд
деген қазақтың қонақ үйге іздеп келіп: Сыр ағып жатыр ма? – деп сұрауының
өзі туған жерге, туған жер табиғатына деген сүйіспеншіліктің белгісі.
Халқымыз табиғаттың кейбір туындыларын киелі, қасиетті деп ұғып,
оларды жоюға болмайтынын уағыздаған. Сонымен бірге табиғат пен адамды
біртұтас, бірінен-бірін бөлуге болмайды деп қараған. Сондықтан адам
табиғаттың өз керегін ғана алып, қалғанына еш уақытта зиянын тигізбеген
Ш.Уәлиханов: табиғат пен адам: өзіңіз айтыңызшы, тіршілікте одан ғажап,
олардан құпия не бар? – дей келе қазақтар киеге үлкен мән береді.
Табиғаттағы кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажетті
заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырымын жасап
тұру, адам баласына байлық пен бақыт, құт әкеледі, - деп атап көрсеткен.
Халық табиғаттағы өздері қастерлеген жерлерді Әулие бұлақ, Әулие
ағаш деп атап, оларды көздің қарашығындай қорғап, Бұлақ көрсең көзін аш,
Аққуды атпа, Құстың ұясын бұзба, Көк шөпті жұлма деп өсиет етіп
отырды. Ал қарлығаш, аққу, ұлар т.б. құстар жақсылықтың жаршысы, бақыттың
бастауы, игіліктің иесі, сұлулықтың символы деп ұясын бұзуға, балапанын
алуға, өлтіруге мүлде рұқсат етпеген.
Ертедегі табиғат жайындағы нақыл сөздер, өнегелі өсиеттер, жырау мен
ақындар жырларындағы ойлы пікірлер – экологиялық тәрбие беруде және
экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өте құнды құрал. Ертеден қалған:
Көзіңді қалдыр бұлақ көзін аша жүр,
Ізіңді қалдыр жақсы істен мұра шаша жүр,
Өзіңді қалдыр бақша өсіріп, жаса нұр – деген өсиетінде зор мағына
жатыр.
Табиғат – ананың сырларын бойға сіңіріп алмайынша онымен тең отырып
сөйлесу қиын. Ең бірінші, табиғатты – туған анаңдай түсіну, екінші,
табиғатқа – туған бабаңдай табыну, үшінші, табиғатты туған ұлыңдай қорғауың
қажет. Түсінбей тұрып табыну, табынбай тұрып қорғаудың қисыны жоқ. Табиғат
пен адамзат баласы дүниенің бірінсіз-бірі тұл болатын – ажырамас
бөлшектері. Адам үшін жері мен суы, орманы мен тасы, жануары мен
өсімдіктері тіршілік ететін басты көздері болса, табиғат үшін адам оның
бағбаны іспеттес.
Бүкіл түркі дүниесінің бабасы Қорқыт Ата Қаратауларың бұзылмасын,
саялы ағаш сынбасын, қанаттарың қырқылмасын, - деген қасиетті сөздері –
туған жер табиғатын аялауға шақырған аталы ұғымдар. Мысалы: Атаңнан мал
қалғанша, тал қалсын, Сулы жер – нулы жер, Жері байдың елі бай - деген
сөздер бала санасына сіңіп, адамгершілік өлшем қалыптасады.
Белгілі ғалым-эколог И.Д.Зверев педагогикалық практиканың негізгі
жағдайында барлық оқу пәндерін экологияндыруға байланысты мұқият ойланып
істелген жұмыстар қажет - деп пәндерді экологияландыруға басты назар
аударды [20].
Қазіргі кезде мектептегі экологиялық тәрбие беру саласында себептен
гөрі сандарға көбірек көңіл бөлініп отыр. Нәтижесінде табиғат пен қоғамда
орын алатын күрделі байланыстарды талдаудың орнына, адамзат бар күшін
табиғатты ұтымды пайдаланбаудың жағымсыз салдарын жоюға жұмсауда.
Экологиялық тәрбие беру жұмысы жанұяда, балалар бақшасында, мектепте,
орта арнаулы және жоғары оқу орындарында, жұмыс істеуге көшкен кезде де
үздіксіз жүргізілген жағдайда адам санасында табиғатты қорғап, оның
байлықтарын сақтау жөніндегі тиянақты көзқарасты қалыптастырып, жүйелі
білім беруге болады. Ендігі тарауда қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің
тарихын үйірме жұмыстары арқылы төменгі сынып оқушыларының бойына
қалыптастырудың теориялық негізіне тоқталамыз. Экологиялық зерттеу XX
ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал соңғы 10-15 жылдардың ішінде
кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатка көзқарасының тікелей
өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғатты, оның байлығын көп уақыттан
бері аяусыз керегінше пайдаланып келді. Міне, осыған байланысты табиғат
қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап ластануда. Жер бетінде
өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, адамның жабайы, рахымсыз іс-әрекетінің
нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын, сапасын жойып апатқа
ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтарда өнеркәсіптері (химия, мұнай,
көмір) және цемент заводтары өндіретін пайдалы заттардан бөлінетін түрлі
газдар, булар, жергілікті өндіріс орындары шығатын заттардың, өнімнің, яғни
азық-түлік, ет-сүт тағамдарынын қалдық-қоқыстары іріп-шіріп бұзылуынан
түрлі бактериялардын пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына зиян
келтіреді, аурудың жаңа түрлері шыға бастайды.
Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған ортаға әсер ететін екі
факторды атауға болады: жер бетіндегі халықтын өсуі және адамның іс-
әрекеті.
Жер бетінде халықтың тез өсіп жетілуі көптеген қиыншылықтарды
туғызады. Мәселен, планетадағы бүкіл халықты тамақтандыру, азық-түлікпен
қамтамасыз ету, оларды жақсы жерлерге орналастыру, әл-ауқатын үздіксіз
жақсарту - бұл әрине, оңай жұмыс емес. Міне, бұл жағдай халықтың күні бұрын
қамын ойлауды, көптеген іс-әрекеттерін алдын-ала тиімді ұйымдастыруды және
жүзеге асыруды талап етеді.
Қазіргі кезеңде орман-тоғайлардағы жасыл жапырақты қарағай, қайың,
үйеңкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерді қорғаудың
және оларды дұрыс пайдаланудың адамзат үшін маңызы өте зор. Өйткені,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі адам өмірінің негізі.
Соңғы жылдары Қазақстан және Өзбекстан аймақтарында 3 млн. гектар
жерде өсірілетін мақта және күріш дақылдарын Арал теңізін пайдаланып,
суландыру апаттық жағдайға соқтырды. Осының нәтижесінде суат бетіндегі су
азайып тартылды, айналадағы жер құрғады. Сырдария өзенінің топырағы
сортаңданды, мал жайылым өрісі тарылып кетті. Экологиялық жағдайдың азуы
тұрғындардың денсаулығына, күнделікті тұрмысына үлкен әсер етті. Сондықтан
халық қоныс аударуға мәжбүр болды.
Бұл жағдай тұрғын халықтардың өсіп көбеюіне байланысты емес, ол
Қазақстан және Өзбекстан Республикаларындағы басшы адамдардың, мамандардың
сол аймақтағы егін, су және мал шаруашылығының ерекшелігін еске алмай,
жоспарлаудың салдарынан болған қателік.
Қазіргі кезеңде ең көкейтесті мәселелердің бірі - бұл адамның
өндірістік іс-әрекетінің негізінде қоршаған ортаның ластануы, бұзылуы. Жер
бетінде зиянды, әсіресе улағыш заттардың қалдықтары өте көп. Олар ауада да,
су орталығында да таралған. Осының бәрі қоршаған ортаға әсер ететін
өндірістік қалдықтар.
Атомдық өнеркәсіптің қалдығы және атомдық қопарылыстың радиоактивтік
тұнбасы бірте-бірте адам организмінде жиналып, қатерлі ісік ауруына (рак)
ұшыратады. Әсіресе, атомдық өнеркәсіптің дамуы және оның адам денсаулығына
тигізетін зардабы өте қауіпті. Қазіргі кезеңде жер бетінде стронция - 90
элементін аз мөлшерде болса да кез-келген баланың денесіндегі сүйектерден
табуға болады. Бұл элемент табиғатта болмайды, тек қана осы уақыттағы
атомдық өнеркәсіптің және ядролық сынаудың арқасында пайда болады.
Сондықтан стронция жер бетіне тарап, ондағы барлық тірі жәндіктердің
денесіне енген.
Бәрімізге белгілі 26 сәуір 1986 ж. Украинадағы Чернобыль АЭС-ның
ядролық реакторы жарылуынан бүкіл тұрғын халықтар үлкен экологиялық апатқа
ұшырады. Украина және Белоруссия тұрғындары туған мекенін тастап, сол
мемлекеттердің басқа аудандарына орналасты. Чернобыль 30 жыл бойында жабық
зона болып қалды.
Әрине, бұлардың бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті. Сірә, атомдық
энергетикадан бас тартуға болар ма екен. Оны қатты бақылауға алып,
энергияның басқа табиғи түрлерімен (мұнай, газ, көмір, күн көзінің
энергиясы, жер энергиясы (гейзерлар) үйлестіріп пайдалану қажет.
Тағы да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер және мұхиттар түбінде көп
жылдардан бері жатқан ядролық реакторлар, снарядтар, миналар, оқтар бір
кезеңдерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, су ішіндегі,
жер бетіндегі бүкіл тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.
Біз бәріміз де табиғатты қорғауда, сақтауда және оны дұрыс пайдалануда
ұрпақтың алдында, тарих алдында жауаптымыз. Міне, осы тұрғыдан барлық
жастарға экологиялық білім және тербие беру мақсаты, мазмұны анық және
нақты көрсетілуі керек.
Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары:
1. Экологиялық нормалардың, ережелердің қажеттілігін жастардың мінез-
құлқында тәрбиелеу.
2. Қоршаған ортаға жауапсыздықпен караушыларға жол бермеу.
3. Жастардың бойында экологиялық мәдениетін қалыптастыру:
а) тұлғаның мінез-құлқында;
ә) қоғамдық пайдалы еңбек және еңбек тәрбиесі арқылы айналадағы
табиғатты қорғауда, күтуде және жақсартуда;
б) экологиялық білімді насихаттауда;
в) ең алғашқы кәсіби еңбекте.
Экологиялық тәрбие еңбек тәрбиесімен байланысты. Өйткені өндірістік іс-
әрекеттің барысында адам қоршаған ортаға тікелей әсер етеді.
Мектептерде экологиялық білім мен тәрбие мазмұны әр түрлі сыныптар және
пәндер бойынша, қоғамға пайдалы жұмыс және өндірістік еңбек арқылы іске
асырылады.
Бастауыш сынып оқушылары табиғат байлығын ауыл шаруашылығында
пайдалану жайлы алғашқы ұғымды еңбек сабақтарыңда алады. Олар үй
мүліктерін, киім-кешек, тағам, т.б. жасайтын табиғат заттарын қалай
пайдаланумен танысады.
Негізгі сыныптардың оқу бағдарламасы оқушыларды төмендегі іскерлікті,
дағдыны қалыптастыруға бағытталған: өсімдіктердің даму кезеңіне
фенологиялық бақылау жүргізу; мектеп және қоғамдық мүлікті ұқыптылықпен
күту; тұрмыста электроэнергияны, газды, суды үнемді пайдалану.
Орта және жоғары сыныптар оқушыларын кең көлемде экологиялық біліммен
қаруландыру қажет.
Қазіргі жағдайда өндіріс табиғатқа күшті әсер етуші фактор болып отыр.
Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми білімге негізделетінін
оқушылардың түсінуі керек. Өйткені өндірістік іс- әрекеттің нәтижесінде
ортада әр түрлі өзгерістердің болуы мүмкін. Сондықтан қоғамның өндіргіш
күштерін ұнамды орналастыруға аймақ табиғатының ерекшелігін, оның
өндірістік жүктемеге орнықтылығын есепке алу талап етіледі.
Оқушылар табиғи ортаны күтуде, қорғауда орман-тоғай шаруашылығын,
мемлекеттік қорықтарды басқаратын қызметкерлерге көмектеседі, жабайы
аңдарды, өсімдіктерді қорғау жұмысына қатысады.
Оқушылар ауыл шаруашылық өндірісінің әр алуан жұмыстарына қатысады.
Сондықтан олар жұмыстың түрлеріне байланысты негізгі мәселелермен таныс
болуы қажет: жерді пайдалану негіздерін, топырақты эрозиядан қорғауды
игеру, дақылдарды суару мөлшерін, минералдық тыңайтқыштарды, улы химиялық
заттарды беру мөлшерінің мерзімін технологиялық талаптарға сәйкес есепке
алып отыру.
Сонымен, оқушылардың экологиялық білімінің белгілі жүйесін игеру,
табиғатты қорғау, оның байлығын тиімді пайдалану, экологиялық мәдениет
негізінде дұрыс дүние тану көзқарасын қалыптастыру.
2. Қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің тарихын үйірме жұмыстары арқылы
төменгі сынып оқушыларының бойына қалыптастырудың теориялық негізі
Білім негізі бастауышта екені қандай айқын болса, мектеп есігін жа-
ңа ашқан балғын шәкірттер ұстаз арына жүктелер жауапкершілікте сондай ауыр.
Өйткені баланың білім алуға деген ынта ықыласы, ой өрісі мен мінез құлқы
осы бастауыш сыныпта қалыптасады. Сондықтан бүгінгідей қайта құру кезеңінде
бастауыш сынып мұғалімдері үшін еліміздің болашағы жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу ісінен жоғары тұрған үлкен міндет жоқ. Қазір ескі сүрлеуден
шығып, өскелең заман талабына сай жаңа мазмұнда творчествалыкпен оқыту
қажеттігі айдан анық.
Жеке тұлғаның қалыптасып дамуы үздіксіз сипатта болатыны
бізге мәлім. Оның жүзеге асыуы тек сабақ жүйесінде ғана
емес, сабақтан тыс жүргізілетін әр түрлі тәрбиелік әрекеттермен
ұштасады. Ол әдетте сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыс
болып бөлінеді. Сыныптан тыс тәрбие жұмысы тұлғаның әлеуметтік
қалыптасуын қамтамасыз етуде оған жағдай туғызатын мұғалімдердің
басшылығымен ұйымдастырылған және сабақтың мақсатымен өзара
байланысты болып келетін тәрбие жұмысының дербес түрі. Ол
әртүрлі тәрбие әрекеттерінің жиынтығы ретінде балаға кең көлемде
тәрбиелік ықпал ете алады.
Біріншіден, оқудан тыс әр тарапты әрекет баланың
сабақта мүмкін болмайтын жан - жақты дара қабілетін ашуға
ықпал етеді.
Екіншіден, сыныптан тыс әр түрлі тәрбие жұмысының түрімен
айналысу баланың жеке әлеуметтік тәжірибесін жандандырып,
жетілдіреді. Оның адамзат құндылықтарына негізделген білімдерін
байытып, қажетті практикалық іскерлігі мен дағдысын
қалыптастырады.
Үшіншіден, сыныптан тыс түрлі тәрбие жұмыс оқушыларда
әрекеттің әр түріне қатысты қызығушылығының дамуына, оған белсенді
қатысуға деген құлшынысын тәрбиелеуге нәтижелі ықпал етеді.
Егерде балада еңбекке деген тұрақты қызғушылық және белгілі бір
практикалық дағды қалыптасқан болса, онда ол өз бетінше
тапсырманы нәтижелі орындауды қамтамасыз ете алады. Бүгінде бала
өзінің бос уақытын қандай іске арнауды білмей жатса, соның
негізінде жастар арасында қылмыстың көбеюіне әкеледі. Сондықтан
бұл өте өзекті мәселеге айналуда.
Төртіншіден, сыныптан тыс әртүрлі тәрбие жұмысының формасы
тек қана баланың өзіндік дара қабілетін ашуға ықпал етпейді,
сонымен бірге оқушылар ұжымында өмір сүруге үйретеді, яғни
оқу, еңбек әрекеттерінде және қоғамдық пайдалы істерді атқаруда
өзара ынтымақтастыққа, бір - біріне қамқор болуға, өзін басқа
жолдастарының орнына қоя білуге тәрбиелейді. Тіпті оқудан тыс
әрекеттің қандай да бір түрі болмасын, танымдық, спорттық, еңбек,
қоғамдық - пайдалы, оқушылардың өзара ынтымақтастық тәжірибесін
белгілі бір салада байытады, қорытындысында үлкен тәрбиелік
нәтижеге қол жеткізуге ықпал етеді. Мысалы, балалар бірігіп
спектакль қойды делік, онда өзара қарым - қатынас тәжірибесін
меңгереді. Сыныптың тазалығын ұжым болып атқарса, онда өзара
міндеттерін бөлісу тәжірибесін меңгереді. Спорттық әрекетте балалар
бірі бәрі үшін, бәрі бірі үшін деген қағиданың маңызын жете
түсінеді.
Бесіншіден, сыныптан тыс тәрбие жұмысыны ұйымдастыру мен
өткізуде уақытқа қатысты қатаң жіктеу болмайды. Сынып жетекшісі
оның формалары мен әдістерін, құралдары мен мазмұнын және
бағытын таңдауда ерікті болады.
Алтыншыдан, сыныптан тыс тәрбие жұмысының нәтижесіне күнделікті
бақылау мүмкіндігінің болмауы, Себебі, онда тек жалпы
жетістік пен оқушылардың жеке дара даму деңгейін бақылауға ғана
мүмкіндік береді. Мұндай ерекшелік сынып жетекшісінің табиғи
жағдайда жұмыс жасауды, балалармен қарам - қатынаста
немқұрайлылыққа жол бермеуді және оның нәтижесін бағалауда оларда
шиеленіскен жағдайдың болмауын қажет етеді.
Жетіншіден, сыныптан тыс тәрбие жұмысы оқушылардың
мүмкіндіктеріне сай қолдары бос уақытта (үзілісте, сабақтан
кейін, мейрам немесе сенбі, жексенбі күндері демалыстарында)
ұйымдастырылады. Сонымен қатар оған ата - аналар мен
жұртшылықтың өкілдері ең көлемде қатыстырылады.
Сыныптан тыс тәрбие жұмысының мақсаты тәрбиенің жалпы
мақсатын орындауға бағытталған - балаға қоғамда өмір
сүруге қажетті әлеуметтік тәжірибені меңгерту және қоғамдық
тұрғыдан қабылданған құндылықтар жүйесін қалыптастыру, сабақ үстінде
жүзеге асыратын тәрбие міндеттерін толықтыру және тереңдету,
олардың қабілеттерін неғұрлым толық ашу, белгілі бір нәрсеге
қызығушылығы мен ынтасын ояту, қоғамдық белсенділіктерін шыңдау,
дүниетанымын қалыптастыру, бос уақытын дұрыс ұйымдастыруды
көздейді.
Міндеттері:
1. Балада өзіне қатысты жағымды қатынасты қалыптастыру және
ондағы өзін - өзі бағалаудың әділдігін қамтамасыз ету.
2. Балада ынтымақтастық, ұжымдық өзара әрекет ету дағдысын
қалыптастыру . Егер де балада өзіне қатысты жағымды көзқарасы
бар жағдайда жолдастарымен тіл табысу, олардың пікірін тыңдау,
көмектесу біліктілігі қалыптасқан жағдайда онда толығымен
ұжымдық өзара жағымды әрекеттесу дағедысы қалыптасады.
3. Балада әр түрлі көркем өнер әрекеттерінің түрімен тікелей
танысу арқылы ондағы қажеттілікті қалыптастыру. Оған
қызығушылықты баланың дара ерекшеліктерін және қажетті біліктілік
пен дағды дәрежесін ескеру негізінде қалыптастыру. Басқа сөзбен
айтқанда, сабақтан тыс жұмыста бала өзіне пайдалы әрекетпен
шұғылдануы тиіс және оны өздік тұрғыдан ұйымдастыра алуы қ ажет.
4. Баланың дүниетанымының компоненттері: адамгершілік,
эмоционалдық, ерік - жігерін қалыптастыру. Сабақтан тыс ж
ұмыстарында бала адамгершілік түсінік арқылы қоғамдық мораль және
мінез - құлық нормаларын меңгереді. Эмоциялық сала шығармашылық
әрекетте эстетикалық көзқарас арқылы қалыптасады.
5. Баланың таным қызығушылығын дамыту. Баланың таным
қызығушлылығын дамыту бір жағдайда, ол оқу процесінде жұмыс
істесе, екінші жағдайда балаға тәрбиелік ықпалын күшейтеді.
Жоғарыда аталған міндеттер сабақтан тыс жұмыстардың негізгі
бағыттарын анықтайды.
Тәрбие жұмысының формасында оның мазмұны жүзеге асады.
Сондықтан сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының мазмұны оқушылардың
теориялық білімін кеңейте, толықтыра түсуге лайықталып,,
оқушылардың жеке қабілетін дамыта түсерліктей болғаны жөн. Ондағы
материалдық мазмұндылығы, идеялық және әдістемелік сапасы мұғалімнің
шеберлігіне, ұйымдастыру тәсіліне байланысты. Сыныптан тыс тәрбие
жұмыстарының дәстүрлі қалыптасқан түрлері өте көп. Оны таңдау
негізінен тәрбиенің жалпы немесе жекелеген мақсат - мінджеттеріне
қызметінің тәрбиелік маңызына және оқушылардың нақтылы өмір
жағдайларына , сыныптағы немесе жекелеген оқушылардың тәрбие
міндеттеріне сай жетістіктері мен кемшіліктеріне байланысты
атқарылады. Сондықтан оны жіктеу де белгілі бір дәрежеде қиындық
тудырады. Яғни нысанаға әсер етуге сай (жеке дара, топтық,
көпшілік формалары) және тәрбиенің бағыты мен міндеттеріне
байланысты (ақыл - ой, адамгершілік, эстетикалық, дене, еңбек,
экологиялық, экономикалық, құқықтық) топтау ұсынылады. Олар мынадай
болады:
1. Тақырыптық сынып сағаттарын өткізу және оған дайындық
жұмыстарын ұйымдастыру: қабырға газетін шағару, альбом жасау,
плакаттар, ұрандар әзірлеу, нақыл сөздер жазу, оқушыларға ән,
би, күй , тақпақ оқуды үйрету.
2. Қызықты кездесулер, кештер, ертеңгіліктер ө ткізу (ақын -
жазушылармен, әртістермен, халық қалаулыларымен, соғыс
ардагерлерімен).
3. Сыныптағы саяси хабарламаның жүргізілуін ұйымдастыру:
тақырыптық шолулық жедел хабар.
4. Әр түрлі тақырыпта ән айту, би билеу, өлең оқу, сурет
салуға аранлған байқауларды ұйымдастыру.
5. Оқушылардың қолымен жасалынған шығармашылық жұмыстарына сай
көрмелер өткізу.
6. Көңілділер мен тапқырлар клубы байқауының жұмысын жүргізу.
7. Оқушылармен ток - шоу, дөңгелек үстел, пікірталас, әңгіме
түрінде тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
8. Спорттық жарыстар өткізу: шахмат, дойбы, т оғызқұмалақ,
волейбол, баскетбол, футбол, шаңғы тебу.
9. Оқушылардың оқудан тыс қызықты кітап, газеттер мен журналдар
оқуын, оны өзара талқөылауын, пікір алысуын ұйымдастыру.
10. Мектептегі үйірме ж ұмыстарына оқушылардың талап -
тілектері мен қабілеттеріне сай қатынасуын ұйымдастыру: пәндік,
көркемөнер, спорттық, өлкетану.
11. Үйірме жұмыстарының нәтижесіне сай байқаулар, олимпиада,
жарыстар өткізу.
12. Атамекен бағдарламасына сай жұмыстарды жүргізу.
13. Мейрам күндерін, респрубликаның атаулы мейрамдарын атап
өту.
14. Сынып жиналыстарын өткізу.
15. Оқушылардың сыныптағы, мектептегі кезекшілігін, жалпы
тазалыққа қатысуын, сенбілікке қатысу секілді қоғамдық пайдалы
жұмыстарын ұйымдастыру.
16. Мұражайларға, көрмелерге, демалыс мәдени орындарға,
кинотеатр, ондіріс орындарына саяхат жасау.
17. Соғыс, еңбек ардагерлеріне, жалғызіліктті қарттарға көмек
көрсету жұмыстарын ұйымдастыру.
18. Оқушылардың қысқы, жазға демалыстары кезінде мәдени
жорықтарын ұйымдастыру.
19. Мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жұмыстарына қатысу.[20]
Тәрбие жұмысының әртүрлі формасын дайындау және өткізу барысында
оның белгілі бір үлгісі жасалуы шарт. Ол тәрбие процесін сауатты және
тиімді ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Оның элементтері мынандай болып
келеді.
1. Мақсаты мен міндеттерін анықтау. Мақсат - педагогтардың
ұйымдастыруымен арнайы бедгіленген істің нәтижесінің болжамы. Мысалы, "Жаңа
жыл бал-маскарады", "Қайырымдылық акциясы", "Ғылыми апталық" т.с.с.
Мақсат - тәрбие жұмысының формасында нақтыланады, өйткені бір актімен
тәрбиелік ықпалды қалыптастыруға болмайды. Яғни, тәрбиеші мақсатқа жетуде
бірнеше міндеттерді белгілейді. Мысалы, "Адамға музыка не үшін керек?"
тақырыбының мақсаты - оқушылардың музыкалық мәдениетін дамытуды көздесе,
оның міндеттеріне:
1) оқушылардың музыкалық талғамы және қызығушылығын айқындау
(сауалнама, әңгіме жүргізу, шығарма жаздыру, үнтаспа тыңдату арқылы
т.с.с.);
2) музыка жайында көзқарастарын және түсініктерін қалыптастыру (кеш
өткізу, кездесу ұйымдастыру, театрға саяхат жасау, байқау
ұйымдастыру);
3) әртүрлі музыка жанрларына белгілі бір қатынастарын
орнықтыру (мұғалімнің сөзі, оқушылардың пікірі, әңтіме жүргізу, мәдени
жорық, кездесу өткізу).
2. Тәрбие жұмысының формасын таңдау, шараның тақырыбын
анықтау. Мысалы, пресс-конференция, оқырмандар конференциясы,
тақырыптық сағат, демалыс кеші, көңілділер мен тапқырлар клубы,
пікірталас, кездесу, дөңгелек стол т.с.с.
3. Алдын ала дайындық жұмыстарын жүргізу:
шараның мазмұнын, кұралдарын анықтау, қонақтарды шақыру, тапсырмаларды
бөлу, безендіру жұмыстары, хабарландыру, жоспарын құру, оқушыларды
психологиялык тұрғыдан даярлау.
4. Тәрбие шарасын өткізу. Оның кезеңдері:
- шараның басталуы, психологиялық көңіл күйді орнықтыру:
әдеби-музыкалық, поэзиялық, драмалық безендіру, күй табақ немесе
үнтаспа ойнату;
- ұйымдастыру кезеңі: ұйымдастырушының сөзі, шараны ашу,
мақатын, барысын баяндау;
- негізгі бөлім: шараның міндеттері, жоспарына сай мазмұнының
баяндалуы, оқушылардың шығармашылық әрекеттері;
- қорытынды бөлім: шараны қорытындылау, оқушылардың алған әсерін
талқылау, шешім қабылдау, марапаттау, тапсырма беру т.с.с.
5. Педагогикалык, талдау жұмысы: шараның өту нәтижесін және
оқушылардың белсенділігін бағалау, алдағы уақытқа бағдар құру, қолданылған
тәрбие құралдары, амал-тәсілдерінің нәтижелілігіне талдау жүргізу т.с.с.
Біз жоғарыда сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әртүрлі
формаларын келтірдік. Кейбір оқудан тыс тәрбие формалары бірнеше әрекетті
өзіне қосуы мүмкін: фестиваль, жарыс, мектеп мейрамдары, кездесу кеші,
ғылым апталығы т.б. Мұндай оқудан тыс әрекеттің әртүрлері ұжымдық ойлауды,
ақылмен ойланып істелген жоспардың үлгісін құруды талап етеді.
Әрине, біз бүгінде мектеп тәжірибесінде орын алған тәрбие жұмысының
формаларын толық қамтыған жоқпыз. Оны істеу мүмкін емес. Себебі, өмірдің
талабына сай мектеп практикасы жап-жаңа формаларды тудыруда. Ол мұғалімдер
мен оқушылардың өзара бірлескен шығармашылык, ізденістері барысында туындап
отырады. Шығармашылықпен жұмыс істейтін мектеп мұғалімі тәрбиенің мақсат-
міндеттеріне сай ондағы жаңа идеяларды өзі құрастырады. Дегенмен, тәрбие
процесінде мектеп мұғалімінің шығар-машылық өрісін кедейтуге мүмкіндік
беретін алгоритм бар. Оның негізіне екі идеяны жатқызуға болады:
1. Әртүрлі ұйымдастырылған формадағы тәрбие мазмұны ғылым және өнер
арқылы байытылады. Олардың негізіне әртүрлі әрекетер кіреді: танымдық
салада - этика, эстетика, мәдениетгану, саясаттану ғылымдары сала-сындағы
тарихи, құндылық-бағдарлық білімдер жатады; өнер саласында -эстетика,
музыка, кескіндеме, поэзия, дизайн, мәдениет саласындағы көркемдік
білімдер; дене шынықтыру саласында - салауатты өмір салты жайында теориялық
және практикалық білімдер; еңбек саласы - халық дәстүрлері, қолөнеріне
қатысты білім, іскерлікті жатқызуга болады; еркін қарым-қатынас бойынша -
оқушылардың әр тараптағы демалысын ұйымдастыру т.б.
Мұндай жұмыстар тәрбие жұмысының барлық формасын жаңа деңгейге
көтеруде тек мұғалімдерге ғана емес, сонымен бірге оқушылар, олардың ата-
аналары, мектептен тыс мекемелердің қызметкерлеріне, қоғам қайраткерлеріне
мұмкіндік береді.
2. Мұғалімге тәрбиедегі көзқарасты бірінші шығармашылықпен
ұйымдастыруға педагогикалық тәсілдер көмектеседі. Солар арқылы әртүрлі
әдістер және формаларды құруға болады.
Сыныптан тыс тәрбие жұмысы ұйымдастыру талаптары
Сыныптан тыс тәрбие жұмысының ерекшелігіне сай анықтайтын талаптарды
атап өтуге болады:
1. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын дайындау және өткізу барысында,
бірінші кезекте оның мақсатын анықтау міндетті. Мақсатты белгілемеу немесе
оның нақтылы жағдайға байланысты анықталмауы немқұрайлылықты, жалғандықты
тудырады, мұғалімдер мен балалардың қарым – қатынасында селқостыққа яғни
тәрбиенің кері нәтижесінің тууына әкеліп соғады.
2. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырудың бастапқы кезеңінде
ондағы қол жеткізетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz