ЖЕТІСУДА ЕГШШІЛІКТЩ ДАМУЫ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

5. ұйғырлар мен дүнгендердщ қоныс аударуы. ЖЕТІСУДА ЕГШШІЛІКТЩ ДАМУЫ

Үйғырлар мен дүнгендердің қоныстануы. Жетісуда егіншіліктің дамуына XIX ғасырдың 70-90-жылдарында Шығыс Түркістаннан коныс аударған ұйғырлар мен дүнгендер бірден бір ықпал етті. Қоныстандыру екі кезенде болды. Бірінші кезенде 1877 жылы Тоқмақауданына (Солтүстік Қырғызстан) шэньси дүнгеңдерінің бір тобы келді, 1881 -83 жылдары, Санкт-Петербург шар-тына сәйкес, Іле өлкесінен ұйғырлар мен дүнгендердің негізгі көпшілігі қоныс аударды.

1884 жылдың басына қарай Жетісуда 9572 ұйғыр отбасы (45373 адам) және 1147 дүнген отбасы (4682 адам) болды. Олар былайша қоныс тепті: 4477 ұйғыр отбасы (19209 адам) Жаркент учаскесі шеңберінде, Осек және Шарын өзендерінің бойына, калған көпшілік бөлегі - 5275 отбасы (26164 адам) Вер-ный уезіне Шелек және Талғар езендерінің аралығына орналасты, сондай-ақ Верный қаласына орын тепті. ³⁴ Дүнгендер мен ұйғырлардың қоныстануына байланысты Жетісудың отырықшы халкы екі есе көбейді.

Қоныстанушылардан жаңадан 5 болыс: Жаркентжәне Кетпен (қазіргі Пан-филов ауданыныңаумағында), Ақсу-Шарын (Үйғыр ауданында), Малыбай (Шелек ауданында), Карасу (Еңбекшіқазақауданында) болыстары құрылды.

Дүнгендер мен үйғырлар тұтас деревня болып көшіп, жаңа орындарында кауымдар құрды, ол қа^уымдар нетек кана ауылдастардан құрылды, немесе «егер олар аз болса, көршілес бірнеше құрылды, бірак соңғы жағдайда бұрынғы байланыс сақталып калды: жаңа орында бір қауымға кірген әр түрлі қыстақ тұрғындары әдетте жеке елуліктер мен он-дықтар құрып отырды». ³⁵

1897 жылғы санақбойынша коныстанғандар санында дүнгендер - 14130, ұйғырлар - 55 999 адам болды. ³⁽⁵

Жетісуда ең жақсы жерлер казактардың пайдасына тартып алынып қойғ-андыктан, ұйғырлар мен дүнгендер қолдан суландырылмайынша егіншілікке онша жарамды болмаған учаскелер алды. Қоныстанудың алғашқы жылында арықтар мен негізгі каналдар қазу өте қиын болды, оның үстіне қоныстану-шыларға үлесті жерлер барлықдүнгендер мен ұйғырлар кешіп келгенге дейін, уақытша берілетін еді.

Облыстың село халқын жерге орналастыру жөнінде 1882 жылы Жетісу облыстық басқармасы белгілеген ережелер негізіндедүнгендер мен ұйғырлар әрбір еркек адамға 10 десятинадан жер алуға тиісті еді. Алайда 1885 жылы коныстанушыларға үлесті жер бөліп беру қолға алынған кезде, әрбір еркек адамға 4-5 десятинадан ғана жер бөлініп беріліп, 1892 жылдың 1 қаңтарынан бастап оброктық алым-салық салынатын болды. Қоныстанушыларға берілген жердің егін егуге екінің бірінде онша жарамды болмағанын немесе мүлдем жарамсыз болғанын айтпағанда, олар жер учаскелерін іс жүзінде одан да кемітілген нормаларменалды. Жетісудың 10 мыңдүнгенхалқына небәрі 27 мың десятина, яғни жан басына шаққанда 3 десятинаға жетпейтін жер берілді. ¹³⁷ Дүнгенжәне ұйғыр шаруаларының еңбекші белігі жермен на-шар камтамасыз етілген болып шықты.

Селодағы және каладағы ұйғыр мен дүнген халықтары ездерінің әкімшілігі, мешіті және оны басқаратын дінбасы адамы бар қауымдарға белінді. Жер жеке шаруашылықтар бойынша бөлінген болса да, фор-

!Ы і, і" \ і. ім/и. іі жер дегі ссептелді. Қауым ішінде жердің іс

ш; і гуршіы моі елоде патша өкіметі орындарының жұмысы

Цү іі жоііо

І, і ці і ілмк жшіііу

і. і і і үрмл Гюлды.

. . . >>, . >у; м'і п -

■ ір ІІІ і Г) еру до коң колданылды. Бай қожайындардың

і и рді гіііш смес, тумаған балаларды еркек адам деп жа-

Іі і іЛімігмн жок, ( Оіітіп, жербелісі кезінде-ақоны пайдала-

і . іім. іім; кіі. і; үйиелері

і . і• *>• • м11 іпбасыгіалды. ^І38 -

іліірдііін і ипіліірыидағы жаксы жер учаскелерін өздері алып,

іі і і. імі. і і• күпмрсыз, өзендерден, жылғаларменканалдар-

і>іі(-1мі. і кмлдырды. Кедейлер озбырлыкка қарсылық

і. . іі • и окімшілігіне шағым беруге тырысқанымен,

1, 1 I II (ІОЛММДЫ. ¹³⁹

і рді. ш і і/ кездерде өздеріне

і рдім гын учаскелерін ғана игере алды. Соның

і щіріі нпі -

I и мүміі-іц-рі оздерінің үлесті жерлерін немесеолар-

II іуііімпың олді мүшелеріне беріп отырды, ал өздері

ірщ күцд жүмысшылар (мердігерлер) ретінде өнімнің

ым «іілдмііды. Бұл үлесті жерлер формальды жағы-

рііИИ іі іи іи ріпім мтында болып қалғанымен, іс жүзінде олар II і іріи іи м . иі. п. молігінекөшетін.

I ірдып і оі; і>ыбмйтоптары, дінбасыларжәнедүнген, ұйғыр іі. м . н. імшілігінің өкілдері қауымның көптеген

кі і'ііі', іріжериелеріне

и. і і ч і кмлм халкы бөліс бойынша734 үлесті жералған

I . . м. ііі і. '' ' і іісмосе80%--

і ііі\. ііі. ір. ) і, , орасан

і - іині. іц . . іц. ш. і імоіі. ірландырыпалды. Су бөлуді иелену оған жер

і, і'і и. ім. к і. і іогп,

м ін іры болмады. Буржуазияға айналған бұл феодал өз

■ ц. і і мі. ііі. і/імй -

инмм сііһ, , барлық арықтарға су

ік. і. і . іі. іі. . ¥йғыр-

Ііір і\, ріііи исіі болігі бұл қызметі үшін оған сепкен тұкымы

I і і і. і. \'; і) , ал

і< 'і і іі, ріі м і . и/і. ііі. /і, ; . Осындайшар-

Піірл 'I \і і і>, мүның

оиш. ні (и і, і. і\'/і, ні. іі. ні. і і і. і. . Уо і. /іс КіГмбіМІІірі піі. . іи, К > і нргыі і. іи ' "" ірі ' ін ірі ін күйды. «көкбасы» цоп мі. іп. ііі. ііі МІМШЙЛІіры КМЛТ жібормейқорғады. ¹⁴⁰

І ^; і іп ж; м і іі ііп. і і. іпдмры

дойіп лсті. ік. күі'и. ііп, іп отырды, -ды. Осы аудандағы астыккв 01 ЫЛіійша үнемі. екініңбіріндо бірдеи 20-25%-ға кымбаттатып отыруына мүмкіндік

берді. Юлдашевпен байланысты болған қауым-дарда су бөлумен кауым мүшелерінен сайланып қойылатын мұраптар ай-налыспай, Юлдашевтің кәк басылары айналысатын болды. Су бөлуді өз қолына қаратып алған Юлдашев наразы болғандардың қарсылықтарын тұншықтырып тастаудың іс жүзінде тағы бір күшті құралына ие болды. ¹⁴¹

Арық қаздырып, кауымдық жерлер үшін алым-салык төлеп, қауым мүшелеріне қарасты учаскелер есебінен аренда келісімдерін жасап, езін жа-рылқаушы етіп керсетті. Ад іс жүзінде осы өзіндік ерекшелігі бар арендалық қатынастар тіпті алым-салықтарды төлеуге жөне суландыруға кіріс келтіріп отырды.

Шарын қыстағында Байсеміз деп аталып кеткен Хасанзе деген тағы бір дүнген байы болды. Оның өзі егін еккен жоқ, тек күріштік жерлерді ендеп, онан соң оларды жері жок жергілікті шаруаларға берді. Олар оған алынған өнімнің бестен бір бөлігін, ал тұқымды бай берсе, жартысын беруге тиісті болды. Юлдашев сияқты, ол да үлесті жерлерді суландырып беру шартымен белгілі бір мерзімге арендаға алды. Бір топ ұйғыр 29 үлесті жерін оған 1898 жылдан бастап 10 жылға, жылына жалпы алғанда 200 сомнан ақы төлейтін етіпберді. ¹⁴²

Ауқатты дүнгендер мен ұйғырлар казактардан, қоныстанған шаруалар-дан, сондай-ақ қазақ жәйе қырғыз қоғамдарынан ақыны ақшалай немесе заттай төлейтін болып арендаға жер алып отырды. Казақтар мен қырғыз-дардан егістік жерлерді кебінесе бүкіл дүнген немесе ұйғыр қауымы ұжым-ды түрде арендаға алатың еді. Жаркент уезіндегі ұйғыр қыстақтарында қауым болып пайдаланылған егістік жер олардың үлесті жерлерінің мөлшерінен . Асы-Қорам болысын-да егістік жердің 23%-ы кырғыздардан арендаға алынды, Малыбай болы-сындағы арендаға алынған жер 36, 4% болды. Аренданың неғұрлым кеңта-раған формасы жарма-жарылык болды, ақшаға аренда алу аз еді. ¹⁴³

Қауымдық жерлердің село байларының қолына шоғырлануына дүнген-дер мен ұйғырлардың шет кәсіпке кетуі де себепші болды. Алған үлесті жерлері құнарсыз болып, жұмыс келігі мен ауыл шаруашылық құралда-ры болмаған кедейлер алым-салықтар (оброк, жер салығы және басқа-лар) телеу женіндегі жеңілдік берілген мерзім біткеннен кейін мүлдем күйзелді, өздерінің үлесті жерлерін жаппай тастап, қалаларға жалдама жұмысшы және ауыл шаруашылық батырақтары болып табыс іздеп кетті. Бір Пішпек уезінің ©зінде ғана ауыл істейтін жалдама жұмысшылардың жалпы санының 27, 3%-ы дүнген қауымдары-нан шыккан болды. ⁴⁴ Жаркент уезінің қоныстанған ұйғырларының 3527 шаруашылығының 1910 жылға карай 28, 4%-ы табыс іздеп кетті. ¹⁴⁵

Аукатты дүнгендер мен ұйғырлар ез шаруашылықтарын рынок талап-тарына бейімдеп, негізінен алғанда техникалық дақылдар екті. Жалдама еңбек қолданылды, шаруаларды қанаудың патриархаттық-феодалдық және капиталистік формалары ұштасыпжатты. Ауыл шаруашылық дақылда-рының алуан түрі егілуі себепті тіпті бір шаруашылықтың өз ішінде де ауыл шаруашылык жұмыстарының түріне карай шаруаларды канаудың әртүрлі формалары қолданылды. ¹⁴⁶

Қанаудың жұмыспен өтеу түріндегі феодалдық әдістері сақталып қал-ды, мұндайда мысалы, жерсіз шаруалар өздері еңдеген мырзалар учаскесінен түскен өнімнің үштен бірін алатын болды.

мальды түрде ол қауымдық жер деп есептелді. Кауым ішінде жердің іс жүзінде бөлінуі туралы мәселеде патша өкіметі орындарының жұмысы бола қойған жоқ. Дүнген және ұйғыр қауымдары жаппай кепілдік принципі бойынша халықтан салык жинау үшін отаршылдық екімет орындарының қолындағы колайлы кұрал болды.

Үйге (түтінге) үлесті жер бөліп берумен қатар жерді әрбір еркек адам-ның санына қарай бөліп беру де кең қолданылды. Бай қожайындардың нақтылы бар еркектерді ғана емес, тумаған балаларды еркек адам деп жа-зып жіберуі де аз болған жоқ. Сөйтіп, жер бөлісі кезінде-ак оны пайдала-нудағы теңсіздік қалыптасты; дүнгендер мен ұйғырлардың бай үй иелері үлесті жердің едәуір бөлігін басып алды. ^І38 0лар өзендер мен жаңадан қазы-лған каналдардың жағаларындағы жақсы жер учаскелерін ©здері алып, кедейлерге сапасы нашар құнарсыз, өзендерден, жылғалар мен каналдар-дан шалғай жатқан жерлерді қалдырды. Кедейлер озбырлыққа қарсылық білдіріп, жергілікті патша өкімшілігіне шағым беруге тырысқанымен, оның бөрініңде пайдасы болмады. ¹³⁹

Қоныстанушылардың кедейленген бөлігі алғашқы кездерде өздеріне берілген үлесті жердің шағын учаскелерін ғана игере алды. Соның нәтижесінде қауымдар ішінде өзінше бір арендалық қатынастар қалыпта-сып, қауымның кедей мүшелері өздерінің үлесті жерлерін немесе олар-дың едөуір бөлігін қауымның әлді мүшелеріне беріп отырды, ал өздері «арендаторларға» күндікші жұмысшылар (мердігерлер) ретінде әнімнің бір бөлігін алатын болып жалданды. Бұл үлесті жерлер формальды жағы-нан өлі де бұрынғы иелерінің атында болып қалғанымен, іс жүзінде олар жаңа қожайындардың толық иелігіне көшетін.

Сөйтіп, кауымдардың жоғары бай топтары, дінбасылар жөне дүнген, үйғыр қауымдарының селолык әкімшілігінің өкілдері қауымның көптеген мүшелерінің үлесті жерлерін өз қолдарына шоғырландырып, ірі жер иелеріне айналды. Мысалы, Жаркентгің қала халқы бөліс бойынша 734 үлесті жер алған еді, кеп ұзамай олардың 622-сі немесе 80%-ы ірі есімқор бай Юлдашевтің қолы-на кешті. Ол қоныстанушылардын едәуір бөлігін өзіне бағындырып, орасан зор жер иелігін өз қолына шоғырландырып алды. Су бөлуді иелену оған жер иелену «құқығын» қамтамасыз етті, ©йткені село қауымдарының көпшілігінде арық қазатын каржылары болмады. Буржуазияға айналған бұл феодал ез әрекеттерінің көпшілігін мынадай принциппен жасады: үлесті жерлерге салы-натын алым-салыктың бөрін төлеуді өз мойнына алды, барлық арықтарға су жеткізіп беруге, ал кейбір жағдайларда арықтарды қазуға да міндеттенді. Үйғыр-лар мен дүнгендердің ең кедей бөлігі бұл кызметі үшін оған сепкен тұкымы өздерінікі болған жағдайда суармалы жерден жиналған ©німнің үштен бірін, ал Юлдашев тұқым берген жағдайда жартысын беруге тиісті болды. Осындай шар-ттармен ол Ақкете және Жаркент болыстарында ондаған арық қаздырды, мұның ©зі оған осы аудандағы қыстақтардың көпшілігінің бағынуын қамтамасыз етті. Уезде қамбалар салынып, Юлдашевке тәуелді қауым мүшелері өз енімдерінің жартысын соларға апарып кұйды. Кржайынның мүдделерін оның «кек басы» деп аталатын малайлары қалт жібермей қорғады. ¹⁴⁰

Егін жақсы шыққан жылдары Юлдашевтің қамбаларына 200 мың пұтка дейін астық құйылып отырды, мұның дені тауарлы астық болатын-ды. Осы аудандағы астыкка осылайша монополия орнатуы оның астық бағасын үнемі, екінің бірінде бірден 20-25%-ға қымбаттатып отыруына мүмкіндік

лс\£

берді. Юлдашевпен байланысты болған кауым-дарда су бөлумен қауым мүшелерінен сайланып қойылатын мұраптар ай-налыспай, Юлдашевтің көк басылары айналысатын болды. Су бөлуді өз қолына қаратып алған Юлдашев наразы болғандардың қарсылықтарын тұншықтырып тастаудың іс жүзінде тағы бір күшті құралына ие болды. ¹⁴¹

Арық қаздырып, қауымдык жерлер үшін алым-салық төлеп, кауым мүшелеріне қарасты учаскелер есебінен аренда келісімдерін жасап, өзін жа-рылқаушы етіп көрсетті. Ал^с жүзінде осы өзіндік ерекшелігі бар арендалық қатынастар тіпті алым-салықтарды төлеуге және суландыруға кіріс келтіріп отырды.

Шарын кыстағында Байсеміз деп аталып кеткен Хасанзе деген тағы бір дүнген байы болды. Оныңөзі егін еккен жоқ, тек күріштік жерлерді өндеп, онан соң оларды жері жоқ жергілікті шаруаларға берді. Олар оған алынған өнімнің бестен бір белігін, ал тұкымды бай берсе, жартысын беруге тиісті болды. Юлдашев сияқты, олда үлесті жерлерді суландырып беру шартымен белгілі бір мерзімге арендаға алды. Бір топ ұйғыр 29 үлесті жерін оған 1898 жылдан бастап 10 жылға, жылына жалпы алғанда 200 сомнан акы телейтін етіпберді. ¹⁴²

Ауқатты дүнгендер мен ұйғырлар казактардан, қоныстанған шаруалар-дан, сондай-ақ қазақ жөнё-қырғыз коғамдарынан ақыны ақшалай немесе заттай телейтін болып арендаға жер алып отырды. Казақтар мен қырғыз-дардан егістік жерлерді кебінесе бүкіл дүнген немесе ұйғыр кауымы ұжым-ды түрде арендаға алатын еді. Жаркент уезіндегі үйғыр кыстақтарында қауым болып пайдаланылған егістік жер олардың үлесті жерлерінің мелшерінен . Асы-Корам болысын-да егістік жердің 23%-ы қырғыздардан арендаға алынды, Малыбай болы-сындағы арендаға алынған жер 36, 4% болды. Аренданың неғүрлым кеңта-раған формасы жарма-жарылык болды, ақшаға аренда алу аз еді. ¹⁴³

Кауымдык жерлердің село байларының қолына шоғырлануына дүнген-дер мен ұйғырлардың шет кәсіпке кетуі де себепші болды. Алған үлесті жерлері қүнарсыз болып, жұмыс келігі мен ауыл шаруашылық құралда-ры болмаған кедейлер алым-салықтар (оброк, жер салығы жөне басқа-лар) телеу жөніндегі жеңілдік берілген мерзім біткеннен кейін мүлдем күйзелді, ездерінің үлесті жерлерін жаппай тастап, қалаларға жалдама жұмысшы және ауыл шаруашылық батырақтары болып табыс іздеп кетті. Бір Пішпек уезініц езінде ғана ауыл істейтін жалдама жұмысшылардың жалпы санының 27, 3%-ы дүнген қауымдары-нан шыккан болды. ^І44 Жаркент уезінің қоныстанған ұйғырларының 3527 шаруашылығының 1910 жылға қарай 28, 4%-ытабыс іздеп кетті. ¹⁴⁵

Ауқатты дүнгендер мен ұйғырлар өз шаруашылықтарын рынок талап-тарына бейімдеп, негізінен алғанда техникалықдақылдар екті. Жалдама еңбек қолданылды, шаруаларды қанаудың патриархаттық-феодалдықжәне капиталистік формалары ұштасып жатты. Ауыл шаруашылық дақылда-рының алуан түрі егілуі себепті тіпті бір шаруашылықтың өз ішінде де ауыл шаруашылық жұмыстарының түріне карай шаруаларды қанаудың әртүрлі формалары қолданылды. ¹⁴⁶

Канаудың жұмыспен өтеу түріндегі феодалдық әдістері сақталып қал-ды, мұндайда мысалы, жерсіз шаруалар өздері еңдеген мырзалар учаскесінен түскен өнімнің үштен бірін алатын болды.

33-36

Үйғырлар мен дүнгендер шаруашылығына тауар-ақша қатынастары-ның енуі қауымның мешеу, томаға-түйық сипатын күйрете бастады. Ша-руашылық жүргізудің мәні жағынан өр алуан формаларының араласып жатуы салдарынан үлесті жері бар батырақтар мен жарма-жарылық негізінде жер алған жерсіз жөне жері аз шаруалардың арасындағы айыр-маны аныктау екінің бірінде қиын болды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.