ЖЕТІСУДА ЕГШШІЛІКТЩ ДАМУЫ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

5. ұйғырлар мен дүнгендердщ қоныс аударуы. ЖЕТІСУДА ЕГШШІЛІКТЩ ДАМУЫ

Үйғырлар мен дүнгендердің қоныстануы. Жетісуда егіншіліктің дамуына XIX
ғасырдың 70—90-жылдарында Шығыс Түркістаннан коныс аударған ұйғырлар мен
дүнгендер бірден бір ықпал етті. Қоныстандыру екі кезенде болды. Бірінші
кезенде 1877 жылы Тоқмақауданына (Солтүстік Қырғызстан) шэньси
дүнгеңдерінің бір тобы келді, 1881 —83 жылдары, Санкт-Петербург шар-тына
сәйкес, Іле өлкесінен ұйғырлар мен дүнгендердің негізгі көпшілігі қоныс
аударды.
1884 жылдың басына қарай Жетісуда 9572 ұйғыр отбасы (45373 адам) және
1147 дүнген отбасы (4682 адам) болды. Олар былайша қоныс тепті: 4477 ұйғыр
отбасы (19209 адам) Жаркент учаскесі шеңберінде, Осек және Шарын
өзендерінің бойына, калған көпшілік бөлегі — 5275 отбасы (26164 адам) Вер-
ный уезіне Шелек және Талғар езендерінің аралығына орналасты, сондай-ақ
Верный қаласына орын тепті.34 Дүнгендер мен ұйғырлардың қоныстануына
байланысты Жетісудың отырықшы халкы екі есе көбейді.
Қоныстанушылардан жаңадан 5 болыс: Жаркентжәне Кетпен (қазіргі Пан-филов
ауданыныңаумағында), Ақсу-Шарын (Үйғыр ауданында), Малыбай (Шелек
ауданында), Карасу (Еңбекшіқазақауданында) болыстары құрылды.
Дүнгендер мен үйғырлар тұтас деревня болып көшіп, жаңа орындарында
кауымдар құрды, ол қа^уымдар нетек кана ауылдастардан құрылды, немесе егер
олар аз болса, көршілес бірнеше қыстақтыңтұрғындарынан құрылды, бірак соңғы
жағдайда бұрынғы байланыс сақталып калды: жаңа орында бір қауымға кірген әр
түрлі қыстақ тұрғындары әдетте жеке елуліктер мен он-дықтар құрып
отырды.35
1897 жылғы санақбойынша коныстанғандар санында дүнгендер — 14130,
ұйғырлар - 55 999 адам болды.3(5
Жетісуда ең жақсы жерлер казактардың пайдасына тартып алынып қойғ-
андыктан, ұйғырлар мен дүнгендер қолдан суландырылмайынша егіншілікке онша
жарамды болмаған учаскелер алды. Қоныстанудың алғашқы жылында арықтар мен
негізгі каналдар қазу өте қиын болды, оның үстіне қоныстану-шыларға үлесті
жерлер барлықдүнгендер мен ұйғырлар кешіп келгенге дейін, уақытша берілетін
еді.
Облыстың село халқын жерге орналастыру жөнінде 1882 жылы Жетісу облыстық
басқармасы белгілеген ережелер негізіндедүнгендер мен ұйғырлар әрбір еркек
адамға 10 десятинадан жер алуға тиісті еді. Алайда 1885 жылы
коныстанушыларға үлесті жер бөліп беру қолға алынған кезде, әрбір еркек
адамға 4-5 десятинадан ғана жер бөлініп беріліп, 1892 жылдың 1 қаңтарынан
бастап оброктық алым-салық салынатын болды. Қоныстанушыларға берілген
жердің егін егуге екінің бірінде онша жарамды болмағанын немесе мүлдем
жарамсыз болғанын айтпағанда, олар жер учаскелерін іс жүзінде одан да
кемітілген нормаларменалды. Жетісудың 10 мыңдүнгенхалқына небәрі 27 мың
десятина, яғни жан басына шаққанда 3 десятинаға жетпейтін жер берілді.137
Дүнгенжәне ұйғыр шаруаларының еңбекші белігі жермен на-шар камтамасыз
етілген болып шықты.
Селодағы және каладағы ұйғыр мен дүнген халықтары ездерінің әкімшілігі,
мешіті және оны басқаратын дінбасы адамы бар қауымдарға белінді. Жер жеке
шаруашылықтар бойынша бөлінген болса да, фор-
!Ы і,і" \ і.іми.іі жер дегі ссептелді. Қауым ішінде жердің іс
шіііі; і гуршіы моі елоде патша өкіметі орындарының жұмысы
Цү іі жоііо үіігырқауымдарыжаппайкепілдікпринци пі
І,і ці і ілмк жшіііу үшінотаршылдықөкіметорындарының
і.і і і үрмл Гюлды.
. ... ,. у;м'і п ісрЬоліііберуменқатаржердіәрбірерке кадам-
■ ір ІІІ і Г)еру до коң колданылды. Бай қожайындардың
і и рді гіііш смес, тумаған балаларды еркек адам деп жа-
Іі і іЛімігмн жок, ( Оіітіп, жербелісі кезінде-ақоны пайдала-
і .іім.іім;кіі.і;дүіігендерменұйғырла рдыңбай үйиелері
і .і• *• • м11 іпбасыгіалды.І380ларөзендерменжаңад анқазы-
іліірдііін і ипіліірыидағы жаксы жер учаскелерін өздері алып,
іі іі.імі.іі• күпмрсыз, өзендерден,жылғаларменканалдар-
ііі(-1мі.і кмлдырды. Кедейлер озбырлыкка қарсылық
і..іі • и окімшілігіне шағым беруге тырысқанымен,
1,1 I II (ІОЛММДЫ.139
і рді.ш і ініілоіігенбөлігіалғашқы кездерде өздеріне
і рдім ііііігын учаскелерін ғана игере алды. Соның
і щіріі нпі нпшебірарендалыққатынастаркалыпта-
I и мүміі-іц-рі оздерінің үлесті жерлерін немесеолар-
II іуііімпың олді мүшелеріне беріп отырды, ал өздері
ірщ күцд жүмысшылар (мердігерлер) ретінде өнімнің
іііі ііііым іілдмііды. Бұл үлесті жерлер формальды жағы-
рііИИ іі іи іи ріпім мтында болып қалғанымен, іс жүзінде олар II і
іріи іи м .иі.п. молігінекөшетін.
I ірдып і оі;іыбмйтоптары,дінбасыларжәнедүн ген,ұйғыр іі.м
.н.імшілігінің өкілдері қауымның көптеген
кі і'ііі'ііііоіқолдарынашоғырландырып ,іріжериелеріне
и.і і ч і кмлм халкы бөліс бойынша734 үлесті жералған
I .. м.ііі і.'' ' і іісмосе80%-ыіріесімқорбайЮлдашевтің колы-
і ііі\іііі.ііі.ір.)і,ынедөуірбөлігінө зінебағындырып, орасан
і - іині.іц ..іц.ш.і імоіі.ірландырыпалды. Су бөлуді иелену оған жер
і , і'і и.ім.к і.і іогп,өйткеніселоқауымдарыныңкөпшілі гінде
м ін іры болмады. Буржуазияға айналған бұл феодал өз
■ ц. і і 11111 мі.ііі.іімй принциппенжасадьпүлестіжерлергесалы -
инмм сііһ, ыіріптолоудіозмойнынаалды, барлық арықтарға су
ік.і. і .іі.іі.міілмрдаарықтардықазуғадамін деттенді.¥йғыр-
Ііір і\ , ріііи исіі болігі бұл қызметі үшін оған сепкен тұкымы
I і і і.і. \';і)малыжерденжиналғанөнімніңүште нбірін,ал
і 'і і іі, ріі м і .иі.ііі.і,;іжартысынберугетиістіб олды.Осындайшар-
Піірл 'I \і і ікгитболыстарындаондағанарыққазды рды,мүның
оиш.ні (и і,і.і\'і,ні.іі.ні.і і і.і.
кікімрдыңкөпшілігініңбағынуынкамтам асызетті. Уо і.іс КіГмбіМІІірі
піі.іііі.іи, К лдмніевкетәуелдіқауыммүшелеріөзөні мдерінің і нргыі і.іи '
"" ірі ' ін ірі ін күйды. Қожайынныңмүдделеріноныңкөкбасы цоп
мі.іп.ііі.ііі МІМШЙЛІіры КМЛТ жібормейқорғады.140
І;і іп ж;м і іі ііп.і і.іпдмры Юлдашевтіңкамбаларына200мыңпұтқа
дойіп лсті.ік. күі'и.ііп,іп отырды, мүныңденітауарлыастықболатын-ды. Осы
аудандағы астыккв 01 ЫЛіійша монополияорнатуыоныңастықбағасын
үнемі.екініңбіріндо бірдеи 20-25%-ға кымбаттатып отыруына мүмкіндік
берді. Юлдашевпен арендалыққатынастармен байланысты болған қауым-дарда су
бөлумен кауым мүшелерінен сайланып қойылатын мұраптар ай-налыспай,
Юлдашевтің кәк басылары айналысатын болды. Су бөлуді өз қолына қаратып
алған Юлдашев наразы болғандардың қарсылықтарын тұншықтырып тастаудың іс
жүзінде тағы бір күшті құралына ие болды.141
Арық қаздырып, кауымдық жерлер үшін алым-салык төлеп, қауым мүшелеріне
қарасты учаскелер есебінен аренда келісімдерін жасап, езін жа-рылқаушы етіп
керсетті. Ад іс жүзінде осы өзіндік ерекшелігі бар арендалық қатынастар
тіпті алым-салықтарды төлеуге жөне суландыруға кіріс келтіріп отырды.
Шарын қыстағында Байсеміз деп аталып кеткен Хасанзе деген тағы бір дүнген
байы болды. Оның өзі егін еккен жоқ, тек күріштік жерлерді ендеп, онан соң
оларды жері жок жергілікті шаруаларға берді. Олар оған алынған өнімнің
бестен бір бөлігін, ал тұқымды бай берсе, жартысын беруге тиісті болды.
Юлдашев сияқты, ол да үлесті жерлерді суландырып беру шартымен белгілі бір
мерзімге арендаға алды. Бір топ ұйғыр 29 үлесті жерін оған 1898 жылдан
бастап 10 жылға, жылына жалпы алғанда 200 сомнан ақы төлейтін етіпберді.142
Ауқатты дүнгендер мен ұйғырлар казактардан, қоныстанған шаруалар-дан,
сондай-ақ қазақ жәйе қырғыз қоғамдарынан ақыны ақшалай немесе заттай
төлейтін болып арендаға жер алып отырды. Казақтар мен қырғыз-дардан егістік
жерлерді кебінесе бүкіл дүнген немесе ұйғыр қауымы ұжым-ды түрде арендаға
алатың еді. Жаркент уезіндегі ұйғыр қыстақтарында қауым болып пайдаланылған
егістік жер олардың үлесті жерлерінің мөлшерінен
ІЗООдесятинаасыптүстідеугеболады. Асы-Қорам болысын-да егістік жердің 23%-ы
кырғыздардан арендаға алынды, Малыбай болы-сындағы арендаға алынған жер
36,4% болды. Аренданың неғұрлым кеңта-раған формасы жарма-жарылык болды,
ақшаға аренда алу аз еді.143
Қауымдық жерлердің село байларының қолына шоғырлануына дүнген-дер мен
ұйғырлардың шет кәсіпке кетуі де себепші болды. Алған үлесті жерлері
құнарсыз болып, жұмыс келігі мен ауыл шаруашылық құралда-ры болмаған
кедейлер алым-салықтар (оброк, жер салығы және басқа-лар) телеу женіндегі
жеңілдік берілген мерзім біткеннен кейін мүлдем күйзелді, өздерінің үлесті
жерлерін жаппай тастап, қалаларға жалдама жұмысшы және ауыл шаруашылық
батырақтары болып табыс іздеп кетті. Бір Пішпек уезінің ©зінде ғана ауыл
шаруашылықжұмыстарында істейтін жалдама жұмысшылардың жалпы санының 27,3%-ы
дүнген қауымдары-нан шыккан болды.44 Жаркент уезінің қоныстанған
ұйғырларының 3527 шаруашылығының 1910 жылға карай 28,4%-ы табыс іздеп
кетті.145
Аукатты дүнгендер мен ұйғырлар ез шаруашылықтарын рынок талап-тарына
бейімдеп, негізінен алғанда техникалық дақылдар екті. Жалдама еңбек
қолданылды, шаруаларды қанаудың патриархаттық-феодалдық және капиталистік
формалары ұштасыпжатты. Ауыл шаруашылық дақылда-рының алуан түрі егілуі
себепті тіпті бір шаруашылықтың өз ішінде де ауыл шаруашылык жұмыстарының
түріне карай шаруаларды канаудың әртүрлі формалары қолданылды.146
Қанаудың жұмыспен өтеу түріндегі феодалдық әдістері сақталып қал-ды,
мұндайда мысалы, жерсіз шаруалар өздері еңдеген мырзалар учаскесінен түскен
өнімнің үштен бірін алатын болды.
мальды түрде ол қауымдық жер деп есептелді. Кауым ішінде жердің іс жүзінде
бөлінуі туралы мәселеде патша өкіметі орындарының жұмысы бола қойған жоқ.
Дүнген және ұйғыр қауымдары жаппай кепілдік принципі бойынша халықтан салык
жинау үшін отаршылдық екімет орындарының қолындағы колайлы кұрал болды.
Үйге (түтінге) үлесті жер бөліп берумен қатар жерді әрбір еркек адам-ның
санына қарай бөліп беру де кең қолданылды. Бай қожайындардың нақтылы бар
еркектерді ғана емес, тумаған балаларды еркек адам деп жа-зып жіберуі де аз
болған жоқ. Сөйтіп, жер бөлісі кезінде-ак оны пайдала-нудағы теңсіздік
қалыптасты; дүнгендер мен ұйғырлардың бай үй иелері үлесті жердің едәуір
бөлігін басып алды.І380лар өзендер мен жаңадан қазы-лған каналдардың
жағаларындағы жақсы жер учаскелерін ©здері алып, кедейлерге сапасы нашар
құнарсыз, өзендерден, жылғалар мен каналдар-дан шалғай жатқан жерлерді
қалдырды. Кедейлер озбырлыққа қарсылық білдіріп, жергілікті патша
өкімшілігіне шағым беруге тырысқанымен, оның бөрініңде пайдасы болмады.139
Қоныстанушылардың кедейленген бөлігі алғашқы кездерде өздеріне берілген
үлесті жердің шағын учаскелерін ғана игере алды. Соның нәтижесінде қауымдар
ішінде өзінше бір арендалық қатынастар қалыпта-сып, қауымның кедей мүшелері
өздерінің үлесті жерлерін немесе олар-дың едөуір бөлігін қауымның әлді
мүшелеріне беріп отырды, ал өздері арендаторларға күндікші жұмысшылар
(мердігерлер) ретінде әнімнің бір бөлігін алатын болып жалданды. Бұл үлесті
жерлер формальды жағы-нан өлі де бұрынғы иелерінің атында болып қалғанымен,
іс жүзінде олар жаңа қожайындардың толық иелігіне көшетін.
Сөйтіп, кауымдардың жоғары бай топтары, дінбасылар жөне дүнген, үйғыр
қауымдарының селолык ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.