Ұлттық қауіпсіздік ұғымы, түсінігі, ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
§ 1. Ұлттық қауіпсіздік ұғымы, түсінігі, 6
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ...
§ 2. Ұлттық қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлердің жіктемесі мен
оны қамтамасыз етуші субъектілер. Ұлттық қауіпсіздік аясындағы
тұлға, қоғам және мемлекет мүдделерінің 10
үйлесуі ... ... ... ... ... ... ... ...
§ 3. Саяси қауіпсіздік - Қазақстандық қоғамның тұрақтылық факторы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
§ 4. Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігінің геосаяси 31
аспектісі ... ... ... ... ...
§ 5. Қазақстан Республикасының экологиялық 39
қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ..
§ 6. Қазақстан Республикасының экономикалық 44
қауіпсіздігі ... ... ... ... ...
§ 7. Қазақстан Республикасының әскери қауіпсіздігі. Ұжымдық
қауіпсіздік, қауіпсіздік 58
режимдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
..
§ 8. Ақпараттық қауіпсіздік түсінігі, маңызы. Қазақстан
Республикасының ақпараттық 77
қауіпсіздігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
§ 9. Халықаралық қауіпсіздік және глобалды саяси процесс. халықаралық
режимдер, олардың мазмұны мен негізгі түрлері ... ... 82
§ 10.Қазақстанның демографиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..102
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
§ 11.Орталық Азидағы қауіпсіздік пен тұрақтылықтың Қазақстанның
ұлттық қауіпсіздігіне 114
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
§ 12.Терроризм мен экстремизм - ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіруші
факторлар 120
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
§ 13.Ядролық қаруды таратпау туралы келісім-шарт және әлемдік
қауіпсіздікті сақтаудағы Қазақстанның 133
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
§ 14.Әлемдік қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудегі
халықаралық ұйымдардың рөлі. Қазақстанның халықаралық ұйымдарға
мүше ретінде 145
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
§ 15.Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және Қазақстанның ұлттық
мүдделері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..155
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..160
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Әдебиеттер 163
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазіргі әлемдік саясат ғаламдану процесінің қарқынды жүруімен, геосаяси
ахуалдың күрделенуімен, тарихи-саяси қайшылықтармен, экономикалық
дағдарыстармен, терроризм мен экстремизмнің кең таралуы сияқты халықаралық
қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлердің көбеюімен ерекшеленіп отыр.
Қазақстанның ХХІ ғасырдағы тыныс-тіршілігі мен тұрақты дамуы, ұзақ мерзімді
мемлекеттік стратегияларын жүзеге асыруы осындай проблемаларды үнемі
ескеріп отыруды талап етеді. Әсіресе, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
ерекше маңызға ие. Ұлттық мүдделерді жүзеге асырылмаса, ұлттық қауіпсіздік
қамтамасыз етілмесе кез-келген мемлекет жойылып кетері сөзсіз. Мәңгілік
ел боламыз десек, ұлттық қауіпсіздігімізді қамтамасыз ету мәселесі ешқашан
күн тәртібінен түспеуі тиіс. Ұлттық қауіпсіздік - елдің дамуына аса қажет
стратегиялық шарт. Осыған байланысты, саясаттанушы мамандардың ұлттық
қауіпсіздік саласы туралы жан-жақты білімі болуы қажет:
- ұлттық қауіпсіздіктің теориялық негіздерін, оның негізгі түрлерін
білуі тиіс;
- әлемдік жалпыадамзаттық қауіпсіздік проблемалары туралы кешенді білім
(экологиялық, демографиялық, ядролық қауіпсіздік, экономикалық, ақпараттық,
соғыс және бейбітшілік мәселелері т.б.);
- ғаламдық қауіпсіздік және ондағы Қазақстанның алатын орны мен рөлін;
- Қазақстан Республикасының геосаяси және геостратегиялық жағдайының
ерекшеліктерін;
- әлемдегі әскери-саяси жағдайдың өзгеруі мен Қазақстанның әскери
қауіпсіздігінің жай-жапсарын;
- ғаламдық, аймақтық және ұжымдық қаіпсіздікті құру мен нығайтудың
жүйелерін;
- экономикалық қауіпсіздіктің ерекшеліктерін, Қазақстан Республикасының
геоэкономикалық мүдделерін, экономикалық саясаты мен қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселелерін;
- Қазақстан мүше интеграциялық бірлестіктердің проблемаларын;
- ақпараттық қауіпсіздік пен Қазақстанның ақпараттық кеңістік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағытындағы саясатын;
- көпұлтты Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардағы тұрақтылықты,
қоғамдық келісім мен саяси қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін;
- Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі мен экологиялық проблемалары
туралы;
- еліміздің демографиялық қауіпсіздігіне төнетін қауіп-қатерлер жайлы;
- халықаралық терроризммен күрес, экстемизмнің алдын алу мен оған қарсы
күрес салаларындағы Қазақстанның рөлі т.б. мәселелерді білуі тиіс.
Жоғарыда айтылғандар ескеріле отырып, Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігі пәнінің ауқымында жеке тұлға, қоғам және мемлекет
мүдделерінің қорғалуы, Қазақстанның ұлттық мүдделері мен ұлттық
қауіпсіздігінің ішкі және сыртқы қауіп-қатерлерден қамтамасыз етудің
заңдылықтары мен ұстанымдары кешенді қарастырылады. Қазақстандық саяси
ғылымның конфликтология саласы бойынша белді маман, профессор Г.Ө. Насимова
атап көрсеткендей, қауіпсіздік бөлінбейтін біртұтас ұғым. Бұл -
қауіпсіздікке қатысты барлық мәселелер кешенді түрде шешілуі керек дегенді
білдіреді. Яғни, ұлттық қауіпсіздікті - мемлекеттіктен, аймақтықты -
континенттіктен, континенттікті - жаһандықтан бөлуге болмайды. Бұл, ең
алдымен, әлем біртұтас және шоғырлану оның субъектілерінің дамуының басты
бағыты болып келеді және қауіпсіздіктің барлық мәселелері өзара тығыз
байланысқан, олардың біреуін шешу басқасының алдын ала шешілуін талап
етеді. Оқу құралында қарастырылатын ұлттық қауіпсіздік мәселелері көп қырлы
және кешенді екенінің дәлелі – бұл мәселені саясаттанумен қатар, философия,
әлеуметтану, құқықтану, экономика, әскери ғылым салалары қызу қарастырады.
Ұлттық қауіпсіздік ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен үнемі өзгеріс пен
даму үстінде болатын динамикалы құбылыс болғандықтан, әрдайым
зерттеушілердің назарында, сондықтан бұл тақырып өзінің өзектілігі мен
маңыздылығын ешқашан жоғалтпайды.
Оқу құралының мақсаты – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолдары мен
қағидаларын, Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне төнетін
ықтимал және шынтуайт қатерлерді, ішкі және сыртқы факторларды жүйелі түрде
мазмұндап, аталған мәселелер туралы кешенді білім қалыптастыру. Жоғарыда
айтқанымыздай, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мемлекеттік және
қоғамдық дамуға тікелей ықпалы бар, сондықтан, оқу құралында қауіпсіздікке
байланысты мәселелер ғылыми-теориялық және тәжірибелік маңыздылығымен
анықталады. Кез келген мемлекет пен қоғамның қарқынды қызмет етуі олардың
қауіпсіздігі қамтамасыз етілгенде ғана мүмкін болмақ. Ұлттық қауіпсіздік –
жеке тұлғаның, мемлекет пен қоғамның тіршілік етуінің, қалыпты дамуының
маңызды шарты.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: Бір
мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында
еліміздің ұлттық қауіпсіздігі және бүкіләлемдік, өңірлік мәселелерді шешуге
жаһандық тұрғыдан қатысуы егеменді даму жылдарында қалыптасқан, барша
қазақстандықтарды біріктіретін, ел болашағының іргетасын қалаған басты
құндылықтардың бірі деп тұжырымдады. Қазақстан-2050 стратегиясы
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты ел халқына арнаған
жолдауында Елбасы Н.Ә. Назарбаев Біз адамның, қоғам мен мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін күшті, заманауи, қорғанысқа қабілетті
әскерді, пәрменді құқық қорғау жүйесін құрдық деп, Қазақстан-2030
Стратегиясының негізгі қорытындыларын жасады және ХХІ ғасырдың он жаһандық
сын-қатерін санамалап тұжырымдап берді.
Қазақстан билігі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етумен ғана шектелмей,
ғаламдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған түрлі идеялар ұсынып,
тиісті саяси шешімдер қабылдап, нақты қадамдар жасауда. Мысалы, Семей
ядролық сынақ полигонын жабу туралы шешім қабылдануы, ТМД аясында Ұжымдық
қауіпсіздік келісімшарты ұйымын, Азия ауқымында Азиядағы өзара ықпалдастық
және сенім шаралары жөніндегі кеңесті (АӨСШК) шақыру туралы бастаманы іске
асыруы, Шанхай ынтымақтастық ұйымын құруға атсалысуы, Еуропадағы
Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымы (ЕҚЫҰ) мен Ислам конференциясы ұйымына
Қазақстанның төрағалық етуі, Нью-Йорк (АҚШ) және Сеул (Оңтүстік Корея)
қалаларында өткен Жаһандық антиядролық форумдарға қатысуы, әлемдік қаржы-
экономикалық дағдарысты еңсеруге қатысты тың идеялар ұсынуы сияқты саяси
процестердің барлығы Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың есімімен
тікелей байланысты. Көреген стратег-саясаткер ретінде Елбасымыз қазіргі
таңдағы ұлттық қауіпсіздіктің қатерлеріне төтеп бердуен гөрі оны алдын-алу
аса маңызды екенін терең түсінеді. Қауіпсіздік саласындағы басты өзгеріс
орын алып отырған тәуекел мен дабылдардардың қауіп-қатерлерге айналуы
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді күшейтуді байқатады. Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету - жаһандық жаңа
шынайылықтарға жедел бейімделуді және ішкі саяси тұрақтылықты күшейту
негізгі басымдық ретінде алынуы міндет.
Түйіндеп айтар болсақ, ежелгі заманнан бері мемлекеттің тəуелсіздігі
мен ұлттық қауіпсіздігі бір-бірінен ажырағызыз құндылықтар, бұл екеуі қай
кезеңде болмасын өте маңызды. Бүгінгі таңда әлемдік қауіпсіздікті де,
ұлттық қауіпсіздікті де қамтамасыз ету жүйелері түбегейлі өзгеріске
ұшырауда. Қарулы қақтығыстың жаңа түрлері мен мемлекеттер арасындағы
байланыстың өсуі жаңашыл іс-əрекеттерді ойластырып, қауіпсіздік туралы
тұжырымдаманың өзін қайта қарастыруға итермелеуде. 2001 жылдың 11
қыркүйегінде АҚШ-та болған террористік шабуылдар мен одан кейінгі
халықаралық терроризмнің күшеюі, экстремизмнің өршуі мен сепаратистік
қозғалыстар мұны айрықша көрсетіп берді. Өткен онжылдықта əлемдегі
қауіпсіздік жағдайы айтарлықтай өзгерді. Өткен ғасырдағы дәстүрлі кең
ауқымды әскери-саяси теке-тірестер артта қалып, олардың орын жаңа локальды
сипаттағы қауіп-қатерлер басты. Бұл қауіпсіздік, шиеленіс жəне
бейбітшіліктің астарында жатқан идеяларды жаңаша қарастыруды қажетсінеді.
§ 1. Ұлттық қауіпсіздік ұғымы, түсінігі, ерекшеліктері.
Ұлттық қауіпсіздік ұғымы туралы дәстүрлі көзқарас бойынша ең алдымен,
мемлекетті түрлі қауіп-қатерлерден аман сақтау, тәуелсіздігі мен
егемендігін сақтау, территориялық тұтастығын қорғау, саяси тұрақтылыққа,
конституциялық құрылысқа, ұлттық мүддеге төнетін шынайы және ықтимал қаупі
бар факторларға дер кезінде жауап бере білу сияқты іс-әрекеттер кешенін
қамтиды. Әлемдік ауқымдағы ұлттық қауіпсіздің саласындағы зерттеулерге
жасалған талдау көрсеткендей, қауіпсіздік категориясының мәні мен
мазмұнын ашуға бағытталған ізденістердің көпғасырлық тарихы бар. Ежелгі
дәуірдегі адамдар қауіпсіздік ұғымын жеке өмірлеріне ғана қатысты
қолданған, өмір сүруге кесірін тигізетін зұлымдықтар мен бәле-жаланың
болмауын қауіпсіздік деп есептеген. Бұл бағытта түрлі ырымдар, тиымдар,
бойтұмарлар, ішірткілер, дұғалар, табулар, салт-дәстүрлер туындаған. Яғни,
қауіпсіздік адамды қоршаған ортамен тығыз байланысты ұғым саналды, жеке
тұлға мен оның отбасы мен ру-тайпасына, қауымдық ортасына қауіпті
жағдайлардың болмауымен түсіндірілді.
Мысалы, антикалық грек ойшылы Платон Мемлекет атты еңбегінде
қауіпсіздік ұғымын дәл осындай мағынада түсіндіріп, оны көмек беру,
құтқару деген өзара байланысты іс-әрекеттермен қатар қолданған[1]. Платон
бойынша, мемлекет әскерилерге ерекше назар аударуы тиіс, өйткені әскер
мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, ал әскер болса, мемлекет
қауіпсіздігінен басқа ештемеге басын қатырмауы керек. Халық әскерді сақадай
сай етіп ұстауға көмектеседі, ал әскер халықты жаудан құтқарады.
Ағылшын ғалымы Роберт Гроссетесттің 1190 жылғы сөздігіне сүйенсек, орта
ғасырларда қауіпсіздік деп адам қауіптің кез-келген түрінен өзін
қорғалғанмын деп сезініп, жан-дүниесінің жайлы болуын түсінген.
Алайда, XVII ғ. дейін Еуропа халқының лексиконына қауіпсіздік арнайы
термин ретінде ене қойған жоқ, бұл ұғым ауызекі тілде де өте сирек
қолданылған. Бұл ұғым батыс еуроплық ғылыми ортада XVII-XVIII ғғ. бастап Т.
Гоббс, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо, Б. Спиноза және т.б. ойшылдардың физикалық
және моральдық қауіп-қатердің болмауынан адамдардың бойында қалыптасатын
қаперсіздік, тыныштық сезімі дейтін философиялық тұжырымдамалары арқасында
кеңінен тарала бастады. Мысалы, Т. Гоббс өз еңбектерінде адамның бір-біріне
қатыгездігін Адам – адамға қасқыр деп көрсетеді. Адам өз қауіпсіздігі
үшін ұрысуға да, соғысуға да дайын тұрады. Т. Гоббс Халық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мемлекеттің басты мақсаты деген. Бейбіт өмірге қол
жеткізу үшін адамдар қоғамдық келісім жасайды, соның арқасында мемлекет
пайда болады.
Джон Локктың ойынша, қоғамдық келісім қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін
қажет. Ал, Жан-Жак Руссо жеке тұлғаның қауіпсіздігін қоғамдық
құрылымдармен байланыстырады. Ш.Л. Монтескье бостандықтың жеке азаматтарға
қатысты өлшемі қауіпсіздікпен нақтыланатын, қауіпсіздікті қамтамасыз
етуде заңдар мен сот институты ерекше орын алатынын атап көрсеткен.
Осы кезеңнен бастап қауіпсіздік ұғымын ғылыми негіздеуге алғашқы
талпыныстар жасала бастады. Олардың қатарында неміс ғалымы Йозеф фон
Зонненфельстің Grundsätze der Polizei-Handlungs und Finanzwissenschaft
(Полиция мен қаржының қызмет ету принциптері) атты еңбегінде тұжырымдалған
қауіпсіздік – ешкімнің ештемеден қауіптенбей қаннен-қаперсіз өмір сүруі
деген түсіндірмесі де болды[2]. Яғни, оның ойынша, жеке адам өзінің өмірін
қауіпсіз сезінсе ол – жеке қауіпсіздік, ал бүкіл мемлекет ештемеден
қауіптенбей тұрмыс-тіршілік жасаса, ол – қоғамдық, ұлттық қауіпсіздік болып
табылады.
Мұндай теориялық ұстаным бойынша, ұлттық қауіпсіздік - бөтен адамдар
мен шет мемлекеттер тарапынан болатын, немесе табиғи апаттар мен төтенше
жағдайлардан туындайтын қауіп-қатерлер жағдайында мемлекеттің қолданатын
сақтық шаралары мен атқаратын іс-әрекеттері, басшылыққа алатын қауіпсіздік
нұсқаулықтары деген ұғымды білдіреді. Н. Карамзин бұл тұрғыда Адам болсын,
ел болсын, өзінің жеке қауіпсіздігін сақтауы тиіс, бұл саясаттағы ең
жоғарғы заң деп жазған[3]. Орыс тілінде де, қазақ тілінде де бұл ұғым екі
ойды білдіретін антиномиядан тұрады: орысша –без+опасность, қазақша болса
қауіп+сіздік. Яғни, қауіптің болмауы, қауіпті жоққа шығару дейтін ойды
білдіреді[4].
Алайда, қауіпсіздік ұғымының бастауы тарих тұңғығынан басталатынына
қарамастан, ғылыми ортада бұл ұғымның нақты бір анықтамасы жоқ, түрлі
ғалымдар оның мәні мен мазмұнын анықтауда өзіндік зерттеу әдістерін
қолданып, жеке көзқарастарын білдіретіндіктен, түрліше анықтамалар
беріледі. Кейбір зерттеушілер қауіпсіздікті – мақсат деп түсіндірсе, енді
біреулері – тұжырымдама дейді, келесілері бағдарлама десе, енді бірі ғылыми
пән деп көрсетеді. Сондықтан да, ұлттық қауіпсіздік ұғымының нақты бір,
жалпытанылған, дәл бекітілген анықтамасы жоқ. С. Ожегов пен В. Дальдың
сөздіктерінде қауіпсіздік – әлдекімге немесе әлденеге қауіп төнбейтін
жағдай; қауіптен сақтанудың жай-күйі; қауіптен қорғалу; қауіптің болмауы;
сенімділік; сақтық деп бірнеше мағынасы көрсетілген[5].
Үлкен кеңестік энциклопедиялық сөздікте де осыларға ұқсас мағынада
түсініктеме беріледі, яғни, қауіп-қатердің болмауы, сақтық шарасы. Саяси
энциклопедиялық сөздікте қауіпсіздік – жеке тұлғаның, қоғам мен
мемлекеттің, сонымен қатар, әлемдік қауымдастықтың өмірлік маңызы бар
мүдделері мен тіршілік етуінің түбегейлі негіздерінің ішкі және сыртқы
қатерлерден сенімді қорғалу жағдайы деген анықтама берілген[6].
Шетелдік энциклопедиялық сөздіктерде қауіпсіздік көп қырлы құбылыс
ретінде қарастырылады. Британика энциклопедиясы қауіпсіздікті адам мен
оның мүліктерін неше-түрлі қауіптерден сақтауға арналған құралдар мен әдіс-
тәсілдердің жүйесі деп көрсетеді. Қауіпсіздік – тыныштықтың, беріктіктің,
сенімділіктің жағдайы мен шарты, сонымен қатар, қауіп пен тәуекелден еркін,
азат болу. Қауіпсіздік күзету мен қорғауды кімнің немесе ненің қамтамасыз
ететінін де білдіреді[7].
Оксфордтық ағылшын тілінің сөздігінде қауіпсіздік ұғымының бірнеше
мәні айқындалған. Біріншіден, алаңсыз өмір, уайым-қайғы болмауы, ертеңгі
күнге сенімді өмір. Екіншіден күдіктенбей өмір сүру, өзара сенім, өз күшіңе
сену. Үшіншіден, қорқу, қуыстану сезімдерінсіз еркін өмір, қамқорлықты
сезіну, қорғаның мен панаң бар екенін сезініп, көңілдің жай табуы.
Төртіншіден, тұрақтылықтың болуы, дамуға деген ынта мен жағдайдың болуы.
Бесіншіден, қауіпсіздікті қамтамасыз етуші жағдайлар мен шарттар[8].
Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалықта қауіпсіздіктің
негізгі нысандары: жеке адам – оның құқықтары мен бостандықтары деп
анықтама беріледі.
Төтенше жағдайлар министрлігінің терминдер сөздігінде қауіпсіздік:
1) тұлғаға, қоғамға, мемлекетке мүліктік, физикалық немесе моральды
зиян келтіру арқылы нұқсан келтіру мүмкіндігі. Қауіпсіздіктің негізгі
түсінігі саналатын ұлттық қауіпсіздіктің қаупімен бірге, тәуекелділік пен
қатерлер ұғымымен тығыз байланысты. Жағымсыз ықпалына байланысты бөлінеді:
жаһандық, аймақтық, ұлттық, локальды, жеке;
2) берілген уақытта және нақты аймақта болуы мүмкін талқандаушы оқиға;
3) қоршаған ортаға кері әсерін беруі мүмкін, адамзатты зақымдайтын
және материалды шығын әкелетін процестер мен құбылыстар оқиғасы және
т.б.[9].
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы мынадай анықтама береді: жеке
адамның, қоғамның, мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерінің ішкі және
сыртқы қатерлерден қорғануы.
Қауіпсіздіктің негізгі нысандары:
- жеке адам – оның құқықтары мен бостандықтары;
- қоғам – оның жадығаттық және рухани құндылықтары;
- мемлекет – оның конституциялық құрылымы, егемендігі, аумақтық
тұтастығы[10].
Қазақстанның әскери энциклопедиясында Қауіпсіздік – мемлекет, қоғам,
тұлға мүдделерін жүзеге асыру жолында туындайтын жағымсыз құбылыстардан
қорғану және оны қамтамасыз ету тәсілдері. Мемлекеттің өмірлік маңызды
мүдделерін сыртқы және ішкі қауіп-қатерлерден қорғау күйі. Әскери
қауіпсіздік, достастық мемлекеттер қауіпсіздігі, мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздігі, ақпараттық қауіпсіздік, халықаралық қауіпсіздік, саяси
қауіпсіздік, экологиялық қауіпсіздік, экономикалық қауіпсіздік, ядролық
қару қауіпсіздігі дейтін анықтама берілген[11].
Ұлттық қауіпсіздік бойынша жетекші маман саналатын ресейлік профессор
А.А. Прохожев шынайы өмірде абсолютті қауіпсіздік болмайтынын атап
көрсетеді, яғни, қауіпсіздіктің мәні салыстырмалы, нақты нысандармен,
адамның қызмет ету салаларымен, қоршаған ортамен байланысты анықталады[12].
Уикипедия ашық энциклопедиясынан алынған мәліметке сүйенсек, ұлттық
қауіпсіздік – азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің өмірлік мәнді
мүдделерінің, ұлттық құндылықтарының, өмір салтының әртүрлі (саяси,
экономикалық,әскери, экологиялық, психологиялық және тағы басқалар) ішкі
және сыртқы қауіп-қатерлерден қорғалғандығы[13].
Ұлттық қауіпсіздік өзара байланысты үш деңгейден түрады: жеке адамның
қауіпсіздігі, қоғамның қауіпсіздігі және мемлекеттің қауіпсіздігі. Олардың
өзара байланысы қозғалмалы және қоғамдық қатынастардың сипатымен, саяси
және экономикалық құрылымдармен, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның
даму деңгейімен анықталады. Ұлттық қауіпсіздіктің мемлекет пен қоғам
қауіпсіздігі өзіндік мақсат емес, жеке адамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету
қызметіне айналған жағдайда толық жүзеге асырылады.
Сыртқы ұлттық қауіпсіздік - ұлттық мүдделердің, ұлттық құндылықтардың,
байлықтың және өмір салтының сырттан келетін қауіп-қатерден қорғалуы.
Ұлттық қауіпсіздік әскери жолмен де, басқа да әдістермен бұзылуы мүмкін,
мысалы, шекара арқылы заңсыз шикізат, ресурстар, валюта, көркем және өзге
құндылықтарды енгізу, алып өту, өнеркәсіптік немесе өзге де тыңшылық,
рухани баса көктеу, іріткілік ақпарат тарату және тағы басқа. Қазақстанның
сыртқы қауіпсіздігі халықаралық құқықтың негізгі қағидаттарын мойындап,
қорғауға негізделеді және белсенді сыртқы саяси және өзге де әрекеттермен
жүзеге асырылады. ішкі ұлттық қауіпсіздік жеке тұлғаның, қоғамның,
мемлекеттің тұрақты қызмет етіп, дамуына әсер ететін қауіпқатерден
қорғануы[14].
Қазақ тіліндегі Саяси түсіндірме сөздікте қауіпсіздік ұғымына алты
түрлі анықтама берілген:
1) Қауіп-қатерлерден қорғаныс;
2) нысанның, құбылыстың немесе процестің басқа нысандардың,
құбылыстардың немесе процестердің тарапынан болатын кері ықпалдарына
қарамай өзінің негізгі белгілері мен мәнін қорғау, сақтау қабілеті;
3) аса ауыр зиян немесе залал келтіру мүмкін емес нысанның қалпы;
4) қызмет етуі барысында жағымсыз өзгерістерге ұшырау мүмкіндігі аса
жоғары емес нысанның тұрақты дамуының қалпы;
5) қауіпті тудыратын факторлар әрекетін шектеу, қауіп-қатердің аса
жоғары емес деңгейі (қауіп-қатерден қорғаныс деңгейі);
6) басқа нысандарға аса қауіпті залал, зиян тигізуі мүмкін емес
нысанның қалпы[15].
Қауіпсіздік ұғымын осылайша түрлендіру, оның адам өмірінің көптеген
нысандарына, процестеріне, құбылыстарына қатысты қолданылуына байланысты.
Қазақ халқының дүниетанымындағы қауіпсіздік туралы толғаныстар мынадай
мәселелерге басымдық береді: елдік пен ерлік – ел қорғау – елдің
тыныштығы (эпостар мен жыраулар поэзиясы); рухани құлдырау қаупі –
адамгершілікті сақтау – дәстүрді берік ұстану (жыраулар, ақын-жыраулар,
салт-дәстүр мен әдет ғұрып жүйесі); білімсіздік пен надандық қаупі –
әлемдік өркениеттен оқшау және тыс қалу қаупі (ХІХ ғасырдағы ағартушы
ғалымдар мен ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының мектебі) т.б.
Жоғарыдағы жасалған талдау көрсеткендей, қауіпсіздік теориясы сан-алуан
болып келеді. Өйткені, біздің қарастырып отырған мәселеміз көп қырлы
құбылыс болып табылады, сәйкесінше, қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қорғану
мен сақтану жан-жақты іс-әрекетті қажет етеді. Ұлттық қауіпсіздіктің
құрылымы күрделі болуының да сыры осында жатыр. Яғни, қауіпсіздік
әлеуметтің, қоғамның, оның құрылымдары мен институттарының сақталуы мен
дамуына ықпал ететін жағдайлар мен үрдістерді қамтиды.
Тақырыпты пысықтау сұрақтары:
1. Ұлттық қауіпсіздік ұғымын ол туралы тұжырымдарға сүйене отырып
түсіндіріңіз
2. Ұлттық қауіпсіздік қанша дефинициясын білесіз және оның
категорияларын атаңыз
3. Қауіпсіздік мәселесін зерттеудегі әдістемелерді жіктеңіз
§ 2. Ұлттық қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлердің жіктемесі мен оны
қамтамасыз етуші субъектілер. Ұлттық қауіпсіздік аясындағы тұлға, қоғам
және мемлекет мүдделерінің үйлесуі
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі тәжірибелік қызметте
қауіпсіздікке төнетін қатерлерді белгілі бір критерийлер бойынша жіктеу
маңызды рөл ойнайды. Мұндай жіктеме қауіп-қатерлердің нақты ерекшеліктерін
ашып беретіндіктен, оларға қарсы күресті ұйымдастыруды жақсартуға
көмектеседі. Ұлттық қауіпсіздік мәселесімен арнайы айналысатын ғалымдардың
пікіріне сүйенсек, бұл тұрғыда назарға алынатын басты критерийлер мыналар:
- қауіптің қайнар көзінің орналасқан жері, шығу тегі;
- қауіптің әкелетін зардап дәрежесі;
- қауіптің сипаты;
- адами іс-әрекет пен қоғамның қандай салаларына ықпал бары;
- қауіптің субъективтік бағалау деңгейі[16].
Қауіптің қайнар көзінің орналасқан жеріне қарай ішкі және сыртқы қауіп-
қатерлер болып екіге жіктеледі (1-сызба).
1-сызба. Қауіптің қайнар көзінің орналасқан жеріне қарай жіктелуі
Мұндай жіктеменің негізі - қауіптің қандай мемлекетте туындауында
жатыр. Егер қауіп басқа мемлекет пен шетелдік азаматтар тарапынан
туындайтын болса, онда қауіптің сыртқы болғаны. Ал қауіп белгілі бір
мемлекеттің өзінен, сол мемлекеттің азаматтары тарапынан болса, онда ішкі
қауіп деп анықталады. Қауіпсіздікке төнетін қатерлердің бұлайша жіктелуінің
тәжірибелік маңызы зор. Бірақ соңғы кездері қауіптің гибридті түрі туындап
отыр, яғни, сыртқы күштер өздері тіке араласпай, астыртын жолдармен ішкі
қауіпті туындатуы. Бұл түрлі түсті төңкерістерде, азамат соғыстарында
пайдаланылатын тәсілге айналды.
Қауіптің әкелетін зардабы мен қалыптасу дәрежесіне қарай ықтимал
(әлеуетті) және шынайы болып жіктеледі. Ықтимал қауіп – қауіптің туындай
бастауы, алғышарттардың қалыптасуы, зиян келтіру мүмкіндіктері. Шынайы
қауіп – бұл қалыптасып болған құбылысты білдіреді, яғни, қауіптің басты
алғышарты бар, тек зиян келтіруге бір-екі ғана қосымша фактордың жетіспей
тұруы. Қауіпті бұлайша жіктеу қауіп-қатердің жаңадан туындай бастаған
сәтінен бастап зияны мен зардаптарын болжауға, олардың алдын алуға
мүмкіндіктер береді. Шынайы қауіп пайда болған жағдайда ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінің алдына қойылатын міндеттер –
қауіптің өткірлігін азайту, алдымен ықтимал қауіптер қатарына дейін
жеткізу, сосын барып, мүмкін болса мүлдем жою.
Қауіптің қайнар көзі мен ерекшелігі арқылы анықталатын сипатына
байланысты табиғи, антропогенді және әлеуметтік болып жіктеледі (2-сызба).
Сызба 2. Қауіпсіздікке төнетін қатерлердің сипатына қарай жіктелуі
Қауіптердің былайша жіктелуі ең өткір, бірінші кезекті қатерлерді
айқындауға мүмкіндік береді. Соның арқасында ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі басымдықтар анықталады, ресурстарды бөліп жұмсауға
жағдай жасалады.
Қауіптің адами іс-әрекет пен қоғамның қандай салаларына ықпал етуіне
қарай төмендегі сызбадағыдай жіктеледі:
3-сызба. Қауіптің адами іс-әрекет пен қоғам салаларына ықпал етуіне
қарай жіктелуі
Қауіптердің былайша жіктелуі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
жүйесін ұйымдастыру кезінде іс-әрекеттің бағыттарын айқындауға көмектеседі.
Сонымен қатар, адами іс-әрекеттің қандай саласына қауіп төнетінін білу де
қарсы іс-әрекет жасау үшін аса маңызды.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қызметін ұйымдастыру барысында
қауіптің деңгейін субъективтік бағалау аса маңызды, тіптен, шешуші рөлге
ие. Қауіпсіздік қатерлерінің табиғаты объективті болуына қарамастан,
адамдардың қауіп-қатерді бағалауы әр-түрлі, және адами бағалау көбінесе
субъективті сипатта. Объективті шынайылық субъективизмнің әсерінен
бұрмаланып қабылдануы заңдылық. Кейде мұндай бұрмалаушылық пен адасудың
салдарынан күшті қауіптер дұрыс бағаланбай, опық жегізуі әбден мүмкін.
Тіптен, қауіп шынайы болуы мүмкін, бірақ субъектілер оны байқамай қапы
қалуы да көп кездеседі.
Сондықтан да, тәжірибелік тұрғыда қауіпті субъективтік бағалау
дәрежесіне қарай жіктеудің де маңызы аса зор (4-сызба).
4-сызба. Қауіптің субъективтік бағалау деңгейіне қарай жіктелуі
Қауіпті шектен тыс бағалау немесе елемеушілік көп кездесетін
субъективтік көңіл-күй болып табылады, бұл қауіп-қатерден паникалық қорқу
мен қауіпті мүлдем сезінбей, жоққа шығаруға дейінгі аралықты қамтиды.
Қауіпті жалған сезім түрінде бағалау шынайы қауіп-қатер болмаса да,
ойдан шығарылған, қиялдағы қатерлерден сақтану, қорқып, үрейленіп жүруді
білдіреді. Көбінесе, ақпарат құралдары арқылы мифтік қауіп-қатерлер
насихатталып, халықты алдап, қорқынышта ұстаумен ерекшеленеді. Осыдан келіп
қауіпті санасыз бағалау туындайды, адам неге және неден қауіптенетінін
білмесе де, әйтеуір, бірнәрседен үрейленіп, қауіптенеді. Бұл тіптен
фобияға, манияға, психикалық ауытқушылқтарға дейін ұласуы мүмкін.
Қауіпті адекватты бағалай білу қауіп-қатердің шынайы бет-бейнесі
субъективтік бағалаумен дәл үйлесетін бағалау жағдайы болып табылады. Ал
қауіпті адекватты емес бағалау керісінше, көптеген факторлармен байланысты:
табиғат заңдылықтарынг түсінбеуден бастап, қоғамның өмірі мен даму
заңдылықтары туралы сауатсыздық, ақпаратты шұғыл түрде өңдей алмау, болжау
жасай білмеушілік т.б. Тарихи оқиғаларға талдау жасасақ, қауіпті бағалаудың
бұл түрі жиі кездескен: 1941 жылы неміс-фашистерінің опасыздықпен шабуыл
жасайтынын кеңестік халық күткен жоқ, жапондар да Перл-Харбордағы АҚШ
әскери базасына күтпеген жерден шабуыл жасады, өз кезегінде АҚШ Жапонияға
атом бомбасымен бомбалайды деп ешкімнің ойламады. Қазір де солай, АҚШ 2001
жылы 11 қыркүйекте әлемде бұрын болмаған ірі террористік актілер жасалатыны
ешкімнің миына кіріп-шықпады. Былтыр Ресей Украинадан Қырымды аннексиялап
алады дегенді кім ойлаған т.б. қауіпті бағалай алмау фактілері жетіп
артылады.
Жоғарыда аталған қауіптердің жіктемелері кез келген елдің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде басшылыққа алынады. Енді, отандық
зерттеушілердің ұлттық қауіпсіздікке төнетін қатерлерді қалай жіктейтінін
қарастыратын болсақ, Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясында көрсетілгендей,
ұлттық қауіпсіздікке төмендегідей жағдайларда қатер төнуі мүмкін:
1. Саяси процестер мен саяси институттардың іс-әрекеттерінен пайда
болатын қауіп-қатерлер. Оларға мемлекетаралық жанжалдар; сепаратизм, саяси
экстремизм мен лаңкестік, жемқорлық пен бюрократизм, биліктің қылмысқа бой
ұруы, саяси күштердің қоғамнан алшақтауы, саясаттағы корпоративтілік,
радикалды саяси партиялар мен қозғалыстардың күшеюі, билік жүйесінің үш
тармақтарының тепе-теңсіздігі, яғни бір тармағының ғана күшеюі, т.б.
жатады.
2. Әлеуметтік процестер мен әлеуметтік топтардың қызметінен туындайтын
қауіп-қатерлер. Бұлар: әлеуметтік топтардың қылмысқа бой ұруы, еңбекке
жарамды халық санының төмендеуі, жұмыссыздықтың өсуі, эмиграция,
иммиграция, мемлекеттің денсаулық сақтау жүйесі деңгейінің төмендеуі,
халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, нашақорлық, т.б.
3. Дін саласында туындайтын қауіп-қатерлер. Оларға діни экстремизм,
діни шыдамсыздық, дін саласының мемлекеттің бақылауында болмауы, мемлекет
пен діннің бір-біріне сіңіп кетпеуі, т.б. жатады.
4. Экономикалық процестерден пайда болатын қауіп- қатерлер. Бұларға
мемлекеттік қарыздың өсуі, экономиканың қылмыстануы мен көлеңкеленуі
экономика құрылымдарының деформациялануы, техникалық-материалдық базаның
артта қалуы, экономикада шикізат бағытарының басым болуы, экономиканың
бәсекеге жарамсыздығы, салалар мен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық
дамуының әр алуандығы, инвестиция ахуалдың төмендеуі, т.б. жатады.
5. Заңнамалық процестерден туындайтын қауіп-қатерлер. Олар; сот
билігінің әлсіздігі, сот билігі мен құқық қорғау орындарындағы жемқорлық,
құқықтық заңдардың орындалмауы, жетілмеуі, т.б.
6. Экологиялық процестерден пайда болатын қауіп-қатерлер. Мәселен,
экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы, қоршаған ортаның ластануы, табиғи
шикізаттардың таусылуы, таза су қорының азаюы, т.б.
7. Жасанды қауіп-қатерлерден туындайтын технологиялық және техногендік
қауіп-қатерлер. Бұлар табиғи апаттар, өнеркәсіп нысандарындағы авариялар,
танкерлер мен мұнай құбырларындағы авариялар, пайдалы қазбаларды шығару
кезінде пайда болатын техногендік жер сілкіністер, өнеркәсіптік және
тұрмыстық қалдықтардың жиналуы, оның арасында радиациялық қалдықтардың
болуы, ірі қалалар мен өнеркәсіп орталықтарындағы ауаның ластануы, т.б.
8. Ақпараттық қауіп-қатерлерге трансұлттық компьютерлік қылмыс,
киберлаңкестік, мемлекеттің техникалық және технологиялық тәуелсіздігінің
көбеюі, ақпараттық технологиялардың жоқтығы, отандық БАҚ-ның ішкі нарықтан
ығыстырылуы, мемлекеттік органдардың ақпараттық құралдарымен тиісті
дәрежеде қамтылмауы, мемлекеттік ақпараттық саланың толығымен бақыланбауы,
отандық және шетелдік БАҚ-ның теңсіздігі, т.б. жатады[17].
Жалпы, энциклопедиялық сөздіктерде қауіпсіздіктің жиырмадан астам
түрі көрсетіледі және ұлттық қауіпсіздікке түрлі анықтамалар беріледі.
Сонымен, ұлттық қауіпсіздік – ұлттың өмір сүру жағдайы, даму
тенденциясы,(оның ішінде латентті) кей жағдайларда адамдардың этникалық
қауымдастығы ретінде, басқа жағдайда саяси сауаттылық ретінде (мемлекет -
ұлт) қарастырылады. Жағымсыз факторларда өмірлік маңызы зор құндылықтарды
қорғауға кепілдік береді, өміршеңдігі, еркін тәуелсіз жұмыс істеуі және
өзінің фундаментальді құндылықтарын сақтай отыра негізгі институттар
өркендейді.
Ұлттық қауіпсіздіктің жіктелуіне әсер тететін өзіндік ерекшеліктер көп:
Біріншіден, ұлттық қауіпсіздік түсінігі нақты тарихи мазмұнға ие, яғни
нақты жағдайға нақты талдау қажет қажет екенін талап етеді. Бұл талдау қай
салалара қауіп бар және оның қауіпсіздік дәрежесі қандай екенін анықтауға
мүмкіндік береді.
Екіншіден, ұлттық қауіпсіздік белгілі бір сипатқа ие. Экономикалық
қауіпсіздік кері өлшемдермен, яғни оған қауіп төндіретін, қандай да бір
қиыншылықтармен сипатталады.
Үшіншіден, ұлттық қауіпсіздік мәні және оның қаупті проблемалары
мемлекеттің, жекелеген аймақтардың және әлемдік ынтымақтастықтың дамуы
кезінде өседі.
Төртіншіден, ұлттық қауіпсіздіктің критерийлері мен параметрлері, оның
әр елде әр түрлі екендігіне қарамастан соңында ол экономиканың жалпы
тенденциясымен және адамзаттың дамуымен тығыз байланысты.
Бесіншіден, ұлттық қауіпсіздіке мәнінің мазмұнына әдетте ұлттық
мемлекеттік мүдде мен ұлттық идея әсер етеді.
Ұлттық қауіпсіздікті келесідей үш бағытта жіктеуге де болады:
1) тұлға, қоғам мен мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерін ішкі және
сыртқы қауіп-қатерлерден қорғау жағдайы ретінде;
2) қолайсыз факторлар мен жағдайлардың (даулар, қауіп) ықпал ету
кезінде экологиялық, әлеуметтік (саяси, экономикалық, әскери, ұлттық,
қоғамдық), рухани салаларда дамуға мүмкіндік беретін объектілердің
қасиеттерінің жүйесі ретінде;
3) тұтастыққа, мағынасына қауіп-тӛндіретін қолайсыз факторлардың ықпалы
кезінде объектінің қалыпты қызметі мен даму қабілеттілігі ретінде. Көріп
отырғанымыздай, ұлтты қауіпсіздіктің қоғамдық қатынастардың жағдайы
ретіндегі жалпы түсінігі, теориялық және тәжірибелік жағынан, осы
қатынастардың барлық жүйесінде нақты қауіпсіздік түсінігін қалыптастыратын
түрлері сияқты саяси, экономикалық, әскери, ғылыми-техникалық, әлеуметтік,
экологиялық және басқа қауіпсіздік мәселелерін атап өту қажеттілігіне
келеді[18].
Ұлттық қауіпсіздіктің негізгі объектілері болып: тұлға, оның құқығы мен
бостандығы, ұлттық және әлеуметтік топтар, олардың ішкі тұтастығы, өзін-өзі
басқаруы, қоғам, оның материальды және рухани құндылығы, мемлекет, оның
конституциялық құрастырылуы, егемендігі, территориялық тұтастығы жатады.
Қазіргі әлемде орын алып отырған жағдайлар мен ішкі мемлекеттік
жағдайлар Қазақстанның қауіпсіздік мәселелеріне басқаша қарауға
міндеттейді. Ұлттық қауіпсіздік мәселелері сыртқы саясат, қорғаныс, саяси
тұрақтылық сұрақтары, әлеуметтік экономикалық дағдарысты құбылыстар,
экологиялық және техногенді апаттар, мемлекет ішіндегі және жақын шетелдегі
әлеуметтік, демографиялық, этникааралық мәселелер, қылмыс деңгейінің өсуі,
есірткі саудасының ұлғаюы сияқты жаңаша қауіп қатерлермен қиындай түсті
деуге болады.
Осының нәтижесінде 1998 жылы 26 маусымда қабылданған Қазақстан
Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңының орнына 2012 жылы 6
қаңтарда жаңа Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңы
қабылданды. Өкінішке орай, бұл заңның Қазақстанның ішкі саяси мәселелерінің
шиеленісуінен кейін ғана қолға алынғандығы, жалпы қауіпсіздік жүйесінің
толықтай қамтамасыз етілмегендігіне назар аудартады. Жаңа заңның
қабылдануына соңғы уақыттағы қауіп қатерлердің көрініс табуы әсер етті.
Жаңа Заңда адамның және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің мазмұны мен қағидаттары, Қазақстан Республикасының ұлттық
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жүйесi, мақсаттары мен бағыттары қарастырылған
болатын. Атап айтқанда ұлттық қауіпсіздік негізгі түрлері ретінде қоғамдық
қауiпсiздiк, әскери қауіпсіздік, саяси қауіпсіздік, экономикалық
қауiпсiздiк, ақпараттық қауiпсiздiк, экологиялық қауiпсiздiк, сонымен қатар
Қазақстан Республикасының негізгі ұлттық мүдделерi, ұлттық қауіпсіздікке
қол сұғатын негізгі қауіп-қатерлер қарастырылған болатын.
Аталған екі заңды өзара салыстыратын болсақ, 1998 жылы 26 маусымда
қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңында
ұлттық қауіпсіздік Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі – елдің
ұлттық мүдделерінің нақты және ықтимал қауіп-қатерлерден қорғалуының жай-
күйі делінсе[19], 2012 жылы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Ұлттық
қауіпсіздік туралы Заңында былай анықтама беріледі: Қазақстан
Республикасының ұлттық қауiпсiздiгi – адамның және азаматтың, қоғам мен
мемлекеттің серпінді дамуын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасы ұлттық
мүдделерінiң нақты және ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-
күйi[20]. Бұл жердегі ерекшелік қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
субъектілері нақтыланған. Бұл қатер төнген кездегі қауіптің бағытталу
нысанын айқындауда маңызды.
Ұлттық қауіпсіздік бойынша жетекші мамандар ретінде танылған Орлова
Л.Я. пен Орлов И.Б. қауіпсіздікті ғылымның нысаны ретінде төмендегідей
тармақтарға бөліп қарастырады:
1) Қауіпсіздік қажеттілік және мүдде ретінде. Ең алдымен, адамның
өміріне, меншігіне, әл-ауқатына деструктивті күштер қатер туғызбаса да,
қажеттіліктерге сүйенеді. Бұл қажеттілік объективті сипатқа ие, өйткені,
адам өзінің физикалық көрсеткіші, байлық пен билік, өзге де ресурстар
деңгейіне қарамастан өз әлсіздігін танытады. Қауіпсіздік қажеттілігі тек
жеке ғана емес, ұжымдық шарттарда да жүзеге асады. Өзге қажеттіліктерге
қарағанда, қауіпсіздік қажеттілігі толықтай қанағаттандырылуы мүмкін емес.
Бірнеше ежелгі грек ойшылдарының түсінігінде қауіпсіздіктің мағынасы
ахуалды басқарумен ұштасады.
2) Қауіпсіздік сезім және құндылық ретінде. Түрлі тәуекелділік пен
қауіптерге ұрынбай өмір сүру мүмкіндігі адамзат қауымдастығында жоғары
бағаланады. Бұл қауіпсіздіктің ішкі құндылығын айқындап, жеке және қоғамдық
санада жүзеге асырылады. Аталмыш құндылықтар әмбебап сипатқа және іргелі
сапалық көрсеткіштерге ие. Бейбіт өмірде қауіпсіздік құндылығы екінші
кезекте тұрады. Әлеуметтік ауытқулар, түрлі апаттар мен соғыс, террористік
әрекеттер оның мәнін күшейтеді.
3) Қауіпсіздік әлеуметтік қатынас ретінде. Өзара сенім, тараптар
арасындағы басқыншылық пиғылдың жоқтығы әлеуметтік өзара байланыстардағы
қауіпсіздікті туындатады. Қауіпсіздік қатынастарын бекіту, агрессияшыл
саяси қимылдар жүргізбеуге кепілдік алу үшін адамдар, халықтар, мемлекеттер
арасында қауіпсіздікке негізделген нормалар мен принциптерді орнататын
ұжымдық қауіпсіздік, бейбітшілік жөніндегі келісім-шарттарға отырады.
4) Қауіпсіздік нәтиже және процесс ретінде. Қауіпсіздік түсінігін іс
жүргізу әдісі шеңберінде қарастыру қауіпсіздікті жүзеге асырудың шарттары,
алгоритмдері мен кезеңдерінің ауыспалылығын көрсетеді. Қауіпсіздік – кез
келген шарттар мен жағдайларда үздіксіз жүзеге асатын міндет.
5) Қауіпсіздік әлеуметтік қызмет ретінде. Қоғам мүшелерін, олардың
меншіктерін, табиғи және әлеуметтік нысандардағы түрлі қауіптерден
мемлекеттің қорғауы ретінде сипатталады.
6) Қауіпсіздік жүйе ретінде. Қауіпсіздік жүйесін заң шығарушы,
атқарушы және сот билігі органдары құрайды[21].
Ғылыми әдебиетте қауіпсіздік ұғымының мәні мен мазмұнын ашуға
бағытталған теориялық-әдіснамалық бағыттар көптеп саналады. Әр ғылым
саласының қауіпсіздікті түсіндіруі ерекше, мұның барлығы қауіпсіздік
ұғымының ауқымы кең екендігін дәлелдей түседі. Саяси ғылымда ұлттық
қауіпсіздік теориясының негізі саналатын қауіпсіздік ұғымына байланысты
ортақ келісілген түсінік жоқ. Қауіпсіздік ұғымына байланысты ғалымдар түрлі
анықтамалар береді. Қауіпсіздік нысан мүмкіндігі ретінде
қарастырылғандықтан, мәні мен сипатын қарастыруда барлық кері әсер сыртқы
факторлардан болатындығы байқалды. Тұрақтылық жүйесіне бағынған қауіпсіздік
тұтастық пен тұрақтылық қағидаларына сүйенеді. Адамның өмір салтының шарты
саналатын қауіпсіздік материалдық және рухани құндылықтарды бағалауға өз
септігін береді. Қатер кез келген қауіптің негізгі нысаны ретінде танылады.
Сондықтан, қауіпсіздік дегеніміз - ішкі және сыртқы тұрақтылықты қамтамасыз
етудегі ұлттық мүддені қамтитын құбылыс. Жалпы, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының маңызды
басымдықтарының бірі екендігі айқын.
Саясаттанушылардың ортақ пікірі бойынша, қауіпсіздік бір жағынан, қоғам
өмірінің барлық салаларын қамтитын әлеуметтік сипаттағы кешенді құбылыс,
екінші жағынан, саяси жүйе мен мемлекеттік органдардың жеке тұлғаны, қоғам
мен мемлекетті қорғауға бағытталған қызметінің нәтижесі әрі үздіксіз
атқаратын қызмет ету процесі. Яғни, қауіпсіздікті қамтамасыз ету ешбір
демалыссыз қызметті талап етеді, сондықтан үзіліссіз жүретін саяси процесс
түріне жатады.
Қауіпсіздік категориясының түрлі анықтамаларын құқықтық-нормативтік
актілерде кездестіруімізге болады. Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 6 қаңтардағы №
527-IV Заңында Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгi – адамның
және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің серпінді дамуын қамтамасыз ететін
Қазақстан Республикасы ұлттық мүдделерінiң нақты және ықтимал қауiп-
қатерлерден қорғалуының жай-күйi деп анықталған[22].
Кейбір зерттеулерде оған жеке тұлға мен мемлекеттің мүдделерін әскери
күшті қолдану немесе қарумен қорқыту арқылы төнетенін қауіптерден қорғалу
жағдайы, қатерлерге қарсы төтеп беру қабілеті делінген. Ал әскери қауіп
– белгілі бір жағдайларда әскери қатерлерге әкелуі мүмкін факторлардың
жиынтығымен сипатталатын мемлекетаралық немесе мемлекетішілік қатынастардың
жағдайы, әскери қатер - бір-біріне қарсылас тараптардың арасында әскери
конфликтінің шынайы туындап кету мүмкіндігімен сипатталатын, қандай да бір
мемлекеттің мемлекеттер тобының), сепаратистік (террористік) ұйымдардың
әскери күш қолдануға (қарулы зорлық-зомбылыққа) жоғары дайындығы болуымен
айқындалатын мемлекетаралық немесе мемлекетішілік қатынастардың жағдайы деп
көрсетіледі[23].
Қазақстан Республикасының Әскери доктринасы мемлекеттің әскери
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, соғыстар мен қарулы қақтығыстардың алдын
алуға, әскери құрылыс ісіне, сондай-ақ ұлттық мүдделерді қорғау және
Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерін орындау мақсатында
Қарулы Күштерді, басқа да әскерлер мен әскери құралымдарды қолдануға негіз
болатын көзқарастар жүйесі болып табылады. Әскери доктринада
айқындалғандай, Қазақстанның орта мерзімді кезеңдегі әскери қауіпсіздігі
үшін негізгі қауіп-қатерлер сыртқы және ішкі болып екіге бөлінген.
Сыртқылары:
- республика шекарасына тікелей таяу жерде болып жатқан және ықтимал
әскери қақтығыс ошақтары;
- республика аумағында бандалық құралымдардың, экстремистердің,
халықаралық терроршылардың ену мүмкіндігі;
- жекелеген елдердің әскери қуатын сандық та сапалық жағынан шектен тыс
арттыруы нәтижесінде аймақтық тұрақтылықтың әлсіреу мүмкіндігі;
- жаппай қырып-жоятын қарудың, оны жеткізу құралдарының және қазіргі
заманғы әскери технологиялардың Азия аймағында таралу қаупі және олардың
терроршыл топтардың қолына түсу мүмкіндігі;
Ішкілері:
- Қарулы Күштердің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың
жауынгерлік даярлық деңгейі мен туындаған соғыс қатерлеріне шапшаң, сайма-
сай қарсылық көрсету қабілетінің төмендеуі;
- елдің әкери-өндірістік әлеуетінің жеткілікті дамымауы, Қарулы
Күштерді техникалық жарақтандыру, қару-жарақ пен әскери техниканы жөндеуді
ұйымдастыру мәселелерінде басқа мемлекеттерге тәуелділік;
- заңсыз қарулы құралымдардың, терроршыл топтар мен бандалық
құралымдардың мемлекеттік немесе әскери обьектілерге шабуылдары;
- қарудың, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттардың және басқа да құралдардың
заңсыз таралуы;
- Қазақстан Республикасының аумағында террорлық актілер мен
диверсияларды жүзеге асыру үшін қарулы құралымдар құру[24].
Жоғарыда жасалған талдаудан көріп отырғанымыздай, ғылыми әдебиеттер мен
құқықтық-нормативтік актілерде берілетін қауіпсіздік ұғымының
түсіндірмелері кең ауқымды болып келеді. Жеке тұлғаның қауіпсіздігінен
бастап, тұтас қоғамның, мемлекеттің, жалпы ұлттың қаіпсіздігін айқындауға
күш салынады. Яғни, қазіргі кезде қауіпсіздік ұғымының қамтитын шекарасы
анағұрлым кеңейген. Бүгінгі таңдағы кез келген елдің ұлттық қауіпсіздік
туралы заңнамасын саралап қарасақ, бұл ұғымның өзі бірнеше құрамдас
бөліктерге жіктеледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгi
туралы Заңда ұлттық қауiпсiздiктің мынадай түрлерi көрсетілген:
1) қоғамдық қауiпсiздiк – қоғамның тұтастығы мен оның тұрақтылығы
қамтамасыз етiлетiн азаматтар өмiрiнiң, денсаулығының және амандығының,
қазақстандық қоғамның рухани-имандылық құндылықтарының және әлеуметтiк
қамсыздандыру жүйесiнiң нақты әрi ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-
күйi;
2) әскери қауiпсiздiк – әскери күштердi қолданумен немесе оны қолдану
ниетiмен байланысты сыртқы және iшкi қауiп-қатерлерден адамның және
азаматтың, қоғам мен мемлекеттiң өмiрлiк маңызы бар мүдделерi қорғалуының
жай-күйi;
3) саяси қауiпсiздiк – азаматтардың, әлеуметтiк топтардың құқықтары мен
бостандықтарының сақталуы және олардың мүдделерiнiң теңгерiмi, мемлекеттiң
тұрақтылығы, тұтастығы және қолайлы халықаралық жағдайы қамтамасыз етiлетiн
конституциялық құрылыс негiздерiнiң, мемлекеттiк органдар жүйесi қызметiнiң
және мемлекеттiк басқару тәртiбiнiң нақты және ықтимал қауiп-қатерлерден
қорғалуының жай-күйi;
4) экономикалық қауiпсiздiк – экономиканың орнықты дамуы және оның
тәуелдi болмауы қамтамасыз етiлетiн, Қазақстан Республикасы ұлттық
экономикасының нақты және ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-күйi;
5) ақпараттық қауiпсiздiк – елдiң орнықты дамуы және ақпараттық
тәуелсiздiгi қамтамасыз етiлетiн, ақпарат саласындағы нақты және ықтимал
қауiп-қатерлерден Қазақстан Республикасы ақпараттық кеңiстiгiнiң, сондай-ақ
адамның және азаматтың құқықтары мен мүдделерiнiң, қоғам мен мемлекеттiң
қорғалуының жай-күйi;
6) экологиялық қауiпсiздiк – қоршаған ортаға антропогендiк және табиғи
әсерлер салдарынан туындайтын қауiп-қатерлерден адамның және азаматтың
өмiрлiк маңызы бар мүдделерi мен құқықтарының, қоғам мен мемлекеттiң
қорғалуының жай-күйi болып табылады[25].
Бастапқыда қауіпсіздік ұғымы негізінен жеке адамға қатысты саналса,
кейінірек оның ауқымы кеңейе келе, барша қоғамға, тұтас мемлекетке қатысы
бар ұғымның категориясына көтерілді. Осыған байланысты, ресейлік ғалым И.В.
Мухин қауіпсіздік ұғымы қамтуы жағынан адам-халық-ұлт триадасынан жеке
тұлға-қоғам-мемлекет триплетіне қарай ойысты деп көрсетеді. Бұл жердегі
жеке тұлғаны - индивидуумды қоғамның мүшесі ретінде сипаттайтын
әлеуметтік маңызы бар белгілерден тұратын тұрақты жүйе, қоғамды – ортақ
мақсаты бар, өмір сүруінің нақты шарттары ұқсас адамдардың әлеуметтік
байланыстары мен қарым-қатынастарының жиынтығы, ал, мемлекетті – белгілі
бір территорияны қамтитын және бір билікке бағынатын, тұрғылықты орныққан
халықты ұйымдастыру мен басқаруға арналған институттардың жиынтығы,
қоғамның саяси ұйымдасу түрі деп түсіндіреді[26]. Біздің ойымызша, жеке
тұлға-қоғам-мемлекет триплетін жеке тұлға-мемлекет-қоғам деген қисынды
сияқты, себебі, қоғам ұғымы мемлекетке қарағанда анағұрлым кең.
Жалпы, қауіпсіздіктің жалпы түсінігін анықтауда ортақ пікір жоқ.
Мысалы, қауіпсіздік қатынастарының айқын сипаты ретінде, олардың қоғамға
жоғарғы қауіптілікті көрсетететін объектілерді қолдануымен немесе дүлей
апат және басқа да төтенше жағдайларға байланысты пайда болады; қоғамдық
кауіпсіздік - қоршаған орта мен адамдардың деyсаулығы мен материалдық
құндылықтарына қауіп-қатерді жою немесе алдын алу мақсатымен физикалық,
техникалық және ұйымдастырушылық нормаларымен реттелінетін, жоғарғы қаупі
бар қатынастар жиынтығы т.б.
XIX ғ. ғылыми әдебиетте мемлекеттік қауіпсіздік ұғымы пайда болды,
бұл қауіпсіздік ұғымының синонимі ретінде қолданыла бастады. Оған себеп
болған жәйт – саяси тәжірибеде қауіпсіздікті қамтамасыз етуді мемлекет
монополиясы орнауы болды. Армиядан бастап, өрт сөндіру, полиция, қылмыспен
күрес, төтенше жағдайлар, медициналық көмек т.б. қауіпсіздікті қамтамасыз
ету түрлерін мемлекет жүзеге асырып келеді. Яғни, жоғарыда айтқанымыдай,
Т.Гоббс бойынша халықтың қауіпсіздігі – мемлекеттің айналысатын жұмысы.
КСРО тұсында мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету арнайы
мемлекеттік қызмет түріне айналды. 1934 жылы НКВД (Народный комиссариат
внутренних дел СССР) КСРО Ішкі істер халық комиссариаты құрамындағы ОГПУ
(Объединённое государственное политическое управление) Біріккен мемлекеттік
саяси басқарма таратылып, ГУГБ (Главное управление государственной
безопасности) Мемлекеттік құауіпсіздіктің бас басқармасы құрылды. 1936 жылы
мемлекеттік қауіпсіздік термині КСРО Конституциясының 2 бөліміндегі 14
бапқа ендіріліп, Кеңес Одағының заңнамалық актілері мен құқықтық-саяси
әдебиеттерінде қолданыла бастады. Ол кездегі мемлекеттік қауіпсіздікті
қамтамасыз ету саясатының басты нысаны коммунистік саяси режимді, үстемдік
етуші партиялық-шенеуніктік номенклатураны ішкі және сыртқы қауіп-
қатерлерден сақтау болды. Ал 1941 жылы МГБ СССР (Министерство
государственной безопасности СССР) – Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігі
құрылды. 1954 жылдан бастап КСРО ыдыраған 1991 жылға дейін бұл арнайы ұйым
КГБ (Комитет государственной безопасности CCCP) Мемлекеттік қауіпсіздік
комитеті деп аталды.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында да ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ету арнайы мемлекеттік қызмет түріне жатады. ҚазКСР Мемлекеттік қауіпсіздік
комитеті 1992 жылы шілденің 13-і күні Елбасының Жарлығымен Қазақстан
Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті болып қайта құрылды. Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары – Қазақстан Республикасының
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жүйенің басым бөлігі болып табылатын және
оларға берілген құзыреттің шегінде тұлға және қоғамның қауіпсіздігін,
конституциялық құрылысты, мемлекет егемендігін, аумақтық тұтастықты,
экономикалық, ғылыми-техникалық және елдің қорғаныс әлеуетін қамтамасыз
етуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
§ 1. Ұлттық қауіпсіздік ұғымы, түсінігі, 6
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ...
§ 2. Ұлттық қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлердің жіктемесі мен
оны қамтамасыз етуші субъектілер. Ұлттық қауіпсіздік аясындағы
тұлға, қоғам және мемлекет мүдделерінің 10
үйлесуі ... ... ... ... ... ... ... ...
§ 3. Саяси қауіпсіздік - Қазақстандық қоғамның тұрақтылық факторы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
§ 4. Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігінің геосаяси 31
аспектісі ... ... ... ... ...
§ 5. Қазақстан Республикасының экологиялық 39
қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ..
§ 6. Қазақстан Республикасының экономикалық 44
қауіпсіздігі ... ... ... ... ...
§ 7. Қазақстан Республикасының әскери қауіпсіздігі. Ұжымдық
қауіпсіздік, қауіпсіздік 58
режимдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
..
§ 8. Ақпараттық қауіпсіздік түсінігі, маңызы. Қазақстан
Республикасының ақпараттық 77
қауіпсіздігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
§ 9. Халықаралық қауіпсіздік және глобалды саяси процесс. халықаралық
режимдер, олардың мазмұны мен негізгі түрлері ... ... 82
§ 10.Қазақстанның демографиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..102
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
§ 11.Орталық Азидағы қауіпсіздік пен тұрақтылықтың Қазақстанның
ұлттық қауіпсіздігіне 114
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
§ 12.Терроризм мен экстремизм - ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіруші
факторлар 120
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
§ 13.Ядролық қаруды таратпау туралы келісім-шарт және әлемдік
қауіпсіздікті сақтаудағы Қазақстанның 133
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
§ 14.Әлемдік қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудегі
халықаралық ұйымдардың рөлі. Қазақстанның халықаралық ұйымдарға
мүше ретінде 145
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
§ 15.Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және Қазақстанның ұлттық
мүдделері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..155
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..160
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Әдебиеттер 163
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазіргі әлемдік саясат ғаламдану процесінің қарқынды жүруімен, геосаяси
ахуалдың күрделенуімен, тарихи-саяси қайшылықтармен, экономикалық
дағдарыстармен, терроризм мен экстремизмнің кең таралуы сияқты халықаралық
қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлердің көбеюімен ерекшеленіп отыр.
Қазақстанның ХХІ ғасырдағы тыныс-тіршілігі мен тұрақты дамуы, ұзақ мерзімді
мемлекеттік стратегияларын жүзеге асыруы осындай проблемаларды үнемі
ескеріп отыруды талап етеді. Әсіресе, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
ерекше маңызға ие. Ұлттық мүдделерді жүзеге асырылмаса, ұлттық қауіпсіздік
қамтамасыз етілмесе кез-келген мемлекет жойылып кетері сөзсіз. Мәңгілік
ел боламыз десек, ұлттық қауіпсіздігімізді қамтамасыз ету мәселесі ешқашан
күн тәртібінен түспеуі тиіс. Ұлттық қауіпсіздік - елдің дамуына аса қажет
стратегиялық шарт. Осыған байланысты, саясаттанушы мамандардың ұлттық
қауіпсіздік саласы туралы жан-жақты білімі болуы қажет:
- ұлттық қауіпсіздіктің теориялық негіздерін, оның негізгі түрлерін
білуі тиіс;
- әлемдік жалпыадамзаттық қауіпсіздік проблемалары туралы кешенді білім
(экологиялық, демографиялық, ядролық қауіпсіздік, экономикалық, ақпараттық,
соғыс және бейбітшілік мәселелері т.б.);
- ғаламдық қауіпсіздік және ондағы Қазақстанның алатын орны мен рөлін;
- Қазақстан Республикасының геосаяси және геостратегиялық жағдайының
ерекшеліктерін;
- әлемдегі әскери-саяси жағдайдың өзгеруі мен Қазақстанның әскери
қауіпсіздігінің жай-жапсарын;
- ғаламдық, аймақтық және ұжымдық қаіпсіздікті құру мен нығайтудың
жүйелерін;
- экономикалық қауіпсіздіктің ерекшеліктерін, Қазақстан Республикасының
геоэкономикалық мүдделерін, экономикалық саясаты мен қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселелерін;
- Қазақстан мүше интеграциялық бірлестіктердің проблемаларын;
- ақпараттық қауіпсіздік пен Қазақстанның ақпараттық кеңістік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағытындағы саясатын;
- көпұлтты Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардағы тұрақтылықты,
қоғамдық келісім мен саяси қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін;
- Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі мен экологиялық проблемалары
туралы;
- еліміздің демографиялық қауіпсіздігіне төнетін қауіп-қатерлер жайлы;
- халықаралық терроризммен күрес, экстемизмнің алдын алу мен оған қарсы
күрес салаларындағы Қазақстанның рөлі т.б. мәселелерді білуі тиіс.
Жоғарыда айтылғандар ескеріле отырып, Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігі пәнінің ауқымында жеке тұлға, қоғам және мемлекет
мүдделерінің қорғалуы, Қазақстанның ұлттық мүдделері мен ұлттық
қауіпсіздігінің ішкі және сыртқы қауіп-қатерлерден қамтамасыз етудің
заңдылықтары мен ұстанымдары кешенді қарастырылады. Қазақстандық саяси
ғылымның конфликтология саласы бойынша белді маман, профессор Г.Ө. Насимова
атап көрсеткендей, қауіпсіздік бөлінбейтін біртұтас ұғым. Бұл -
қауіпсіздікке қатысты барлық мәселелер кешенді түрде шешілуі керек дегенді
білдіреді. Яғни, ұлттық қауіпсіздікті - мемлекеттіктен, аймақтықты -
континенттіктен, континенттікті - жаһандықтан бөлуге болмайды. Бұл, ең
алдымен, әлем біртұтас және шоғырлану оның субъектілерінің дамуының басты
бағыты болып келеді және қауіпсіздіктің барлық мәселелері өзара тығыз
байланысқан, олардың біреуін шешу басқасының алдын ала шешілуін талап
етеді. Оқу құралында қарастырылатын ұлттық қауіпсіздік мәселелері көп қырлы
және кешенді екенінің дәлелі – бұл мәселені саясаттанумен қатар, философия,
әлеуметтану, құқықтану, экономика, әскери ғылым салалары қызу қарастырады.
Ұлттық қауіпсіздік ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен үнемі өзгеріс пен
даму үстінде болатын динамикалы құбылыс болғандықтан, әрдайым
зерттеушілердің назарында, сондықтан бұл тақырып өзінің өзектілігі мен
маңыздылығын ешқашан жоғалтпайды.
Оқу құралының мақсаты – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолдары мен
қағидаларын, Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне төнетін
ықтимал және шынтуайт қатерлерді, ішкі және сыртқы факторларды жүйелі түрде
мазмұндап, аталған мәселелер туралы кешенді білім қалыптастыру. Жоғарыда
айтқанымыздай, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мемлекеттік және
қоғамдық дамуға тікелей ықпалы бар, сондықтан, оқу құралында қауіпсіздікке
байланысты мәселелер ғылыми-теориялық және тәжірибелік маңыздылығымен
анықталады. Кез келген мемлекет пен қоғамның қарқынды қызмет етуі олардың
қауіпсіздігі қамтамасыз етілгенде ғана мүмкін болмақ. Ұлттық қауіпсіздік –
жеке тұлғаның, мемлекет пен қоғамның тіршілік етуінің, қалыпты дамуының
маңызды шарты.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: Бір
мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында
еліміздің ұлттық қауіпсіздігі және бүкіләлемдік, өңірлік мәселелерді шешуге
жаһандық тұрғыдан қатысуы егеменді даму жылдарында қалыптасқан, барша
қазақстандықтарды біріктіретін, ел болашағының іргетасын қалаған басты
құндылықтардың бірі деп тұжырымдады. Қазақстан-2050 стратегиясы
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты ел халқына арнаған
жолдауында Елбасы Н.Ә. Назарбаев Біз адамның, қоғам мен мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін күшті, заманауи, қорғанысқа қабілетті
әскерді, пәрменді құқық қорғау жүйесін құрдық деп, Қазақстан-2030
Стратегиясының негізгі қорытындыларын жасады және ХХІ ғасырдың он жаһандық
сын-қатерін санамалап тұжырымдап берді.
Қазақстан билігі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етумен ғана шектелмей,
ғаламдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған түрлі идеялар ұсынып,
тиісті саяси шешімдер қабылдап, нақты қадамдар жасауда. Мысалы, Семей
ядролық сынақ полигонын жабу туралы шешім қабылдануы, ТМД аясында Ұжымдық
қауіпсіздік келісімшарты ұйымын, Азия ауқымында Азиядағы өзара ықпалдастық
және сенім шаралары жөніндегі кеңесті (АӨСШК) шақыру туралы бастаманы іске
асыруы, Шанхай ынтымақтастық ұйымын құруға атсалысуы, Еуропадағы
Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымы (ЕҚЫҰ) мен Ислам конференциясы ұйымына
Қазақстанның төрағалық етуі, Нью-Йорк (АҚШ) және Сеул (Оңтүстік Корея)
қалаларында өткен Жаһандық антиядролық форумдарға қатысуы, әлемдік қаржы-
экономикалық дағдарысты еңсеруге қатысты тың идеялар ұсынуы сияқты саяси
процестердің барлығы Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың есімімен
тікелей байланысты. Көреген стратег-саясаткер ретінде Елбасымыз қазіргі
таңдағы ұлттық қауіпсіздіктің қатерлеріне төтеп бердуен гөрі оны алдын-алу
аса маңызды екенін терең түсінеді. Қауіпсіздік саласындағы басты өзгеріс
орын алып отырған тәуекел мен дабылдардардың қауіп-қатерлерге айналуы
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді күшейтуді байқатады. Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету - жаһандық жаңа
шынайылықтарға жедел бейімделуді және ішкі саяси тұрақтылықты күшейту
негізгі басымдық ретінде алынуы міндет.
Түйіндеп айтар болсақ, ежелгі заманнан бері мемлекеттің тəуелсіздігі
мен ұлттық қауіпсіздігі бір-бірінен ажырағызыз құндылықтар, бұл екеуі қай
кезеңде болмасын өте маңызды. Бүгінгі таңда әлемдік қауіпсіздікті де,
ұлттық қауіпсіздікті де қамтамасыз ету жүйелері түбегейлі өзгеріске
ұшырауда. Қарулы қақтығыстың жаңа түрлері мен мемлекеттер арасындағы
байланыстың өсуі жаңашыл іс-əрекеттерді ойластырып, қауіпсіздік туралы
тұжырымдаманың өзін қайта қарастыруға итермелеуде. 2001 жылдың 11
қыркүйегінде АҚШ-та болған террористік шабуылдар мен одан кейінгі
халықаралық терроризмнің күшеюі, экстремизмнің өршуі мен сепаратистік
қозғалыстар мұны айрықша көрсетіп берді. Өткен онжылдықта əлемдегі
қауіпсіздік жағдайы айтарлықтай өзгерді. Өткен ғасырдағы дәстүрлі кең
ауқымды әскери-саяси теке-тірестер артта қалып, олардың орын жаңа локальды
сипаттағы қауіп-қатерлер басты. Бұл қауіпсіздік, шиеленіс жəне
бейбітшіліктің астарында жатқан идеяларды жаңаша қарастыруды қажетсінеді.
§ 1. Ұлттық қауіпсіздік ұғымы, түсінігі, ерекшеліктері.
Ұлттық қауіпсіздік ұғымы туралы дәстүрлі көзқарас бойынша ең алдымен,
мемлекетті түрлі қауіп-қатерлерден аман сақтау, тәуелсіздігі мен
егемендігін сақтау, территориялық тұтастығын қорғау, саяси тұрақтылыққа,
конституциялық құрылысқа, ұлттық мүддеге төнетін шынайы және ықтимал қаупі
бар факторларға дер кезінде жауап бере білу сияқты іс-әрекеттер кешенін
қамтиды. Әлемдік ауқымдағы ұлттық қауіпсіздің саласындағы зерттеулерге
жасалған талдау көрсеткендей, қауіпсіздік категориясының мәні мен
мазмұнын ашуға бағытталған ізденістердің көпғасырлық тарихы бар. Ежелгі
дәуірдегі адамдар қауіпсіздік ұғымын жеке өмірлеріне ғана қатысты
қолданған, өмір сүруге кесірін тигізетін зұлымдықтар мен бәле-жаланың
болмауын қауіпсіздік деп есептеген. Бұл бағытта түрлі ырымдар, тиымдар,
бойтұмарлар, ішірткілер, дұғалар, табулар, салт-дәстүрлер туындаған. Яғни,
қауіпсіздік адамды қоршаған ортамен тығыз байланысты ұғым саналды, жеке
тұлға мен оның отбасы мен ру-тайпасына, қауымдық ортасына қауіпті
жағдайлардың болмауымен түсіндірілді.
Мысалы, антикалық грек ойшылы Платон Мемлекет атты еңбегінде
қауіпсіздік ұғымын дәл осындай мағынада түсіндіріп, оны көмек беру,
құтқару деген өзара байланысты іс-әрекеттермен қатар қолданған[1]. Платон
бойынша, мемлекет әскерилерге ерекше назар аударуы тиіс, өйткені әскер
мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, ал әскер болса, мемлекет
қауіпсіздігінен басқа ештемеге басын қатырмауы керек. Халық әскерді сақадай
сай етіп ұстауға көмектеседі, ал әскер халықты жаудан құтқарады.
Ағылшын ғалымы Роберт Гроссетесттің 1190 жылғы сөздігіне сүйенсек, орта
ғасырларда қауіпсіздік деп адам қауіптің кез-келген түрінен өзін
қорғалғанмын деп сезініп, жан-дүниесінің жайлы болуын түсінген.
Алайда, XVII ғ. дейін Еуропа халқының лексиконына қауіпсіздік арнайы
термин ретінде ене қойған жоқ, бұл ұғым ауызекі тілде де өте сирек
қолданылған. Бұл ұғым батыс еуроплық ғылыми ортада XVII-XVIII ғғ. бастап Т.
Гоббс, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо, Б. Спиноза және т.б. ойшылдардың физикалық
және моральдық қауіп-қатердің болмауынан адамдардың бойында қалыптасатын
қаперсіздік, тыныштық сезімі дейтін философиялық тұжырымдамалары арқасында
кеңінен тарала бастады. Мысалы, Т. Гоббс өз еңбектерінде адамның бір-біріне
қатыгездігін Адам – адамға қасқыр деп көрсетеді. Адам өз қауіпсіздігі
үшін ұрысуға да, соғысуға да дайын тұрады. Т. Гоббс Халық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мемлекеттің басты мақсаты деген. Бейбіт өмірге қол
жеткізу үшін адамдар қоғамдық келісім жасайды, соның арқасында мемлекет
пайда болады.
Джон Локктың ойынша, қоғамдық келісім қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін
қажет. Ал, Жан-Жак Руссо жеке тұлғаның қауіпсіздігін қоғамдық
құрылымдармен байланыстырады. Ш.Л. Монтескье бостандықтың жеке азаматтарға
қатысты өлшемі қауіпсіздікпен нақтыланатын, қауіпсіздікті қамтамасыз
етуде заңдар мен сот институты ерекше орын алатынын атап көрсеткен.
Осы кезеңнен бастап қауіпсіздік ұғымын ғылыми негіздеуге алғашқы
талпыныстар жасала бастады. Олардың қатарында неміс ғалымы Йозеф фон
Зонненфельстің Grundsätze der Polizei-Handlungs und Finanzwissenschaft
(Полиция мен қаржының қызмет ету принциптері) атты еңбегінде тұжырымдалған
қауіпсіздік – ешкімнің ештемеден қауіптенбей қаннен-қаперсіз өмір сүруі
деген түсіндірмесі де болды[2]. Яғни, оның ойынша, жеке адам өзінің өмірін
қауіпсіз сезінсе ол – жеке қауіпсіздік, ал бүкіл мемлекет ештемеден
қауіптенбей тұрмыс-тіршілік жасаса, ол – қоғамдық, ұлттық қауіпсіздік болып
табылады.
Мұндай теориялық ұстаным бойынша, ұлттық қауіпсіздік - бөтен адамдар
мен шет мемлекеттер тарапынан болатын, немесе табиғи апаттар мен төтенше
жағдайлардан туындайтын қауіп-қатерлер жағдайында мемлекеттің қолданатын
сақтық шаралары мен атқаратын іс-әрекеттері, басшылыққа алатын қауіпсіздік
нұсқаулықтары деген ұғымды білдіреді. Н. Карамзин бұл тұрғыда Адам болсын,
ел болсын, өзінің жеке қауіпсіздігін сақтауы тиіс, бұл саясаттағы ең
жоғарғы заң деп жазған[3]. Орыс тілінде де, қазақ тілінде де бұл ұғым екі
ойды білдіретін антиномиядан тұрады: орысша –без+опасность, қазақша болса
қауіп+сіздік. Яғни, қауіптің болмауы, қауіпті жоққа шығару дейтін ойды
білдіреді[4].
Алайда, қауіпсіздік ұғымының бастауы тарих тұңғығынан басталатынына
қарамастан, ғылыми ортада бұл ұғымның нақты бір анықтамасы жоқ, түрлі
ғалымдар оның мәні мен мазмұнын анықтауда өзіндік зерттеу әдістерін
қолданып, жеке көзқарастарын білдіретіндіктен, түрліше анықтамалар
беріледі. Кейбір зерттеушілер қауіпсіздікті – мақсат деп түсіндірсе, енді
біреулері – тұжырымдама дейді, келесілері бағдарлама десе, енді бірі ғылыми
пән деп көрсетеді. Сондықтан да, ұлттық қауіпсіздік ұғымының нақты бір,
жалпытанылған, дәл бекітілген анықтамасы жоқ. С. Ожегов пен В. Дальдың
сөздіктерінде қауіпсіздік – әлдекімге немесе әлденеге қауіп төнбейтін
жағдай; қауіптен сақтанудың жай-күйі; қауіптен қорғалу; қауіптің болмауы;
сенімділік; сақтық деп бірнеше мағынасы көрсетілген[5].
Үлкен кеңестік энциклопедиялық сөздікте де осыларға ұқсас мағынада
түсініктеме беріледі, яғни, қауіп-қатердің болмауы, сақтық шарасы. Саяси
энциклопедиялық сөздікте қауіпсіздік – жеке тұлғаның, қоғам мен
мемлекеттің, сонымен қатар, әлемдік қауымдастықтың өмірлік маңызы бар
мүдделері мен тіршілік етуінің түбегейлі негіздерінің ішкі және сыртқы
қатерлерден сенімді қорғалу жағдайы деген анықтама берілген[6].
Шетелдік энциклопедиялық сөздіктерде қауіпсіздік көп қырлы құбылыс
ретінде қарастырылады. Британика энциклопедиясы қауіпсіздікті адам мен
оның мүліктерін неше-түрлі қауіптерден сақтауға арналған құралдар мен әдіс-
тәсілдердің жүйесі деп көрсетеді. Қауіпсіздік – тыныштықтың, беріктіктің,
сенімділіктің жағдайы мен шарты, сонымен қатар, қауіп пен тәуекелден еркін,
азат болу. Қауіпсіздік күзету мен қорғауды кімнің немесе ненің қамтамасыз
ететінін де білдіреді[7].
Оксфордтық ағылшын тілінің сөздігінде қауіпсіздік ұғымының бірнеше
мәні айқындалған. Біріншіден, алаңсыз өмір, уайым-қайғы болмауы, ертеңгі
күнге сенімді өмір. Екіншіден күдіктенбей өмір сүру, өзара сенім, өз күшіңе
сену. Үшіншіден, қорқу, қуыстану сезімдерінсіз еркін өмір, қамқорлықты
сезіну, қорғаның мен панаң бар екенін сезініп, көңілдің жай табуы.
Төртіншіден, тұрақтылықтың болуы, дамуға деген ынта мен жағдайдың болуы.
Бесіншіден, қауіпсіздікті қамтамасыз етуші жағдайлар мен шарттар[8].
Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалықта қауіпсіздіктің
негізгі нысандары: жеке адам – оның құқықтары мен бостандықтары деп
анықтама беріледі.
Төтенше жағдайлар министрлігінің терминдер сөздігінде қауіпсіздік:
1) тұлғаға, қоғамға, мемлекетке мүліктік, физикалық немесе моральды
зиян келтіру арқылы нұқсан келтіру мүмкіндігі. Қауіпсіздіктің негізгі
түсінігі саналатын ұлттық қауіпсіздіктің қаупімен бірге, тәуекелділік пен
қатерлер ұғымымен тығыз байланысты. Жағымсыз ықпалына байланысты бөлінеді:
жаһандық, аймақтық, ұлттық, локальды, жеке;
2) берілген уақытта және нақты аймақта болуы мүмкін талқандаушы оқиға;
3) қоршаған ортаға кері әсерін беруі мүмкін, адамзатты зақымдайтын
және материалды шығын әкелетін процестер мен құбылыстар оқиғасы және
т.б.[9].
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы мынадай анықтама береді: жеке
адамның, қоғамның, мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерінің ішкі және
сыртқы қатерлерден қорғануы.
Қауіпсіздіктің негізгі нысандары:
- жеке адам – оның құқықтары мен бостандықтары;
- қоғам – оның жадығаттық және рухани құндылықтары;
- мемлекет – оның конституциялық құрылымы, егемендігі, аумақтық
тұтастығы[10].
Қазақстанның әскери энциклопедиясында Қауіпсіздік – мемлекет, қоғам,
тұлға мүдделерін жүзеге асыру жолында туындайтын жағымсыз құбылыстардан
қорғану және оны қамтамасыз ету тәсілдері. Мемлекеттің өмірлік маңызды
мүдделерін сыртқы және ішкі қауіп-қатерлерден қорғау күйі. Әскери
қауіпсіздік, достастық мемлекеттер қауіпсіздігі, мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздігі, ақпараттық қауіпсіздік, халықаралық қауіпсіздік, саяси
қауіпсіздік, экологиялық қауіпсіздік, экономикалық қауіпсіздік, ядролық
қару қауіпсіздігі дейтін анықтама берілген[11].
Ұлттық қауіпсіздік бойынша жетекші маман саналатын ресейлік профессор
А.А. Прохожев шынайы өмірде абсолютті қауіпсіздік болмайтынын атап
көрсетеді, яғни, қауіпсіздіктің мәні салыстырмалы, нақты нысандармен,
адамның қызмет ету салаларымен, қоршаған ортамен байланысты анықталады[12].
Уикипедия ашық энциклопедиясынан алынған мәліметке сүйенсек, ұлттық
қауіпсіздік – азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің өмірлік мәнді
мүдделерінің, ұлттық құндылықтарының, өмір салтының әртүрлі (саяси,
экономикалық,әскери, экологиялық, психологиялық және тағы басқалар) ішкі
және сыртқы қауіп-қатерлерден қорғалғандығы[13].
Ұлттық қауіпсіздік өзара байланысты үш деңгейден түрады: жеке адамның
қауіпсіздігі, қоғамның қауіпсіздігі және мемлекеттің қауіпсіздігі. Олардың
өзара байланысы қозғалмалы және қоғамдық қатынастардың сипатымен, саяси
және экономикалық құрылымдармен, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның
даму деңгейімен анықталады. Ұлттық қауіпсіздіктің мемлекет пен қоғам
қауіпсіздігі өзіндік мақсат емес, жеке адамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету
қызметіне айналған жағдайда толық жүзеге асырылады.
Сыртқы ұлттық қауіпсіздік - ұлттық мүдделердің, ұлттық құндылықтардың,
байлықтың және өмір салтының сырттан келетін қауіп-қатерден қорғалуы.
Ұлттық қауіпсіздік әскери жолмен де, басқа да әдістермен бұзылуы мүмкін,
мысалы, шекара арқылы заңсыз шикізат, ресурстар, валюта, көркем және өзге
құндылықтарды енгізу, алып өту, өнеркәсіптік немесе өзге де тыңшылық,
рухани баса көктеу, іріткілік ақпарат тарату және тағы басқа. Қазақстанның
сыртқы қауіпсіздігі халықаралық құқықтың негізгі қағидаттарын мойындап,
қорғауға негізделеді және белсенді сыртқы саяси және өзге де әрекеттермен
жүзеге асырылады. ішкі ұлттық қауіпсіздік жеке тұлғаның, қоғамның,
мемлекеттің тұрақты қызмет етіп, дамуына әсер ететін қауіпқатерден
қорғануы[14].
Қазақ тіліндегі Саяси түсіндірме сөздікте қауіпсіздік ұғымына алты
түрлі анықтама берілген:
1) Қауіп-қатерлерден қорғаныс;
2) нысанның, құбылыстың немесе процестің басқа нысандардың,
құбылыстардың немесе процестердің тарапынан болатын кері ықпалдарына
қарамай өзінің негізгі белгілері мен мәнін қорғау, сақтау қабілеті;
3) аса ауыр зиян немесе залал келтіру мүмкін емес нысанның қалпы;
4) қызмет етуі барысында жағымсыз өзгерістерге ұшырау мүмкіндігі аса
жоғары емес нысанның тұрақты дамуының қалпы;
5) қауіпті тудыратын факторлар әрекетін шектеу, қауіп-қатердің аса
жоғары емес деңгейі (қауіп-қатерден қорғаныс деңгейі);
6) басқа нысандарға аса қауіпті залал, зиян тигізуі мүмкін емес
нысанның қалпы[15].
Қауіпсіздік ұғымын осылайша түрлендіру, оның адам өмірінің көптеген
нысандарына, процестеріне, құбылыстарына қатысты қолданылуына байланысты.
Қазақ халқының дүниетанымындағы қауіпсіздік туралы толғаныстар мынадай
мәселелерге басымдық береді: елдік пен ерлік – ел қорғау – елдің
тыныштығы (эпостар мен жыраулар поэзиясы); рухани құлдырау қаупі –
адамгершілікті сақтау – дәстүрді берік ұстану (жыраулар, ақын-жыраулар,
салт-дәстүр мен әдет ғұрып жүйесі); білімсіздік пен надандық қаупі –
әлемдік өркениеттен оқшау және тыс қалу қаупі (ХІХ ғасырдағы ағартушы
ғалымдар мен ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының мектебі) т.б.
Жоғарыдағы жасалған талдау көрсеткендей, қауіпсіздік теориясы сан-алуан
болып келеді. Өйткені, біздің қарастырып отырған мәселеміз көп қырлы
құбылыс болып табылады, сәйкесінше, қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қорғану
мен сақтану жан-жақты іс-әрекетті қажет етеді. Ұлттық қауіпсіздіктің
құрылымы күрделі болуының да сыры осында жатыр. Яғни, қауіпсіздік
әлеуметтің, қоғамның, оның құрылымдары мен институттарының сақталуы мен
дамуына ықпал ететін жағдайлар мен үрдістерді қамтиды.
Тақырыпты пысықтау сұрақтары:
1. Ұлттық қауіпсіздік ұғымын ол туралы тұжырымдарға сүйене отырып
түсіндіріңіз
2. Ұлттық қауіпсіздік қанша дефинициясын білесіз және оның
категорияларын атаңыз
3. Қауіпсіздік мәселесін зерттеудегі әдістемелерді жіктеңіз
§ 2. Ұлттық қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлердің жіктемесі мен оны
қамтамасыз етуші субъектілер. Ұлттық қауіпсіздік аясындағы тұлға, қоғам
және мемлекет мүдделерінің үйлесуі
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі тәжірибелік қызметте
қауіпсіздікке төнетін қатерлерді белгілі бір критерийлер бойынша жіктеу
маңызды рөл ойнайды. Мұндай жіктеме қауіп-қатерлердің нақты ерекшеліктерін
ашып беретіндіктен, оларға қарсы күресті ұйымдастыруды жақсартуға
көмектеседі. Ұлттық қауіпсіздік мәселесімен арнайы айналысатын ғалымдардың
пікіріне сүйенсек, бұл тұрғыда назарға алынатын басты критерийлер мыналар:
- қауіптің қайнар көзінің орналасқан жері, шығу тегі;
- қауіптің әкелетін зардап дәрежесі;
- қауіптің сипаты;
- адами іс-әрекет пен қоғамның қандай салаларына ықпал бары;
- қауіптің субъективтік бағалау деңгейі[16].
Қауіптің қайнар көзінің орналасқан жеріне қарай ішкі және сыртқы қауіп-
қатерлер болып екіге жіктеледі (1-сызба).
1-сызба. Қауіптің қайнар көзінің орналасқан жеріне қарай жіктелуі
Мұндай жіктеменің негізі - қауіптің қандай мемлекетте туындауында
жатыр. Егер қауіп басқа мемлекет пен шетелдік азаматтар тарапынан
туындайтын болса, онда қауіптің сыртқы болғаны. Ал қауіп белгілі бір
мемлекеттің өзінен, сол мемлекеттің азаматтары тарапынан болса, онда ішкі
қауіп деп анықталады. Қауіпсіздікке төнетін қатерлердің бұлайша жіктелуінің
тәжірибелік маңызы зор. Бірақ соңғы кездері қауіптің гибридті түрі туындап
отыр, яғни, сыртқы күштер өздері тіке араласпай, астыртын жолдармен ішкі
қауіпті туындатуы. Бұл түрлі түсті төңкерістерде, азамат соғыстарында
пайдаланылатын тәсілге айналды.
Қауіптің әкелетін зардабы мен қалыптасу дәрежесіне қарай ықтимал
(әлеуетті) және шынайы болып жіктеледі. Ықтимал қауіп – қауіптің туындай
бастауы, алғышарттардың қалыптасуы, зиян келтіру мүмкіндіктері. Шынайы
қауіп – бұл қалыптасып болған құбылысты білдіреді, яғни, қауіптің басты
алғышарты бар, тек зиян келтіруге бір-екі ғана қосымша фактордың жетіспей
тұруы. Қауіпті бұлайша жіктеу қауіп-қатердің жаңадан туындай бастаған
сәтінен бастап зияны мен зардаптарын болжауға, олардың алдын алуға
мүмкіндіктер береді. Шынайы қауіп пайда болған жағдайда ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінің алдына қойылатын міндеттер –
қауіптің өткірлігін азайту, алдымен ықтимал қауіптер қатарына дейін
жеткізу, сосын барып, мүмкін болса мүлдем жою.
Қауіптің қайнар көзі мен ерекшелігі арқылы анықталатын сипатына
байланысты табиғи, антропогенді және әлеуметтік болып жіктеледі (2-сызба).
Сызба 2. Қауіпсіздікке төнетін қатерлердің сипатына қарай жіктелуі
Қауіптердің былайша жіктелуі ең өткір, бірінші кезекті қатерлерді
айқындауға мүмкіндік береді. Соның арқасында ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі басымдықтар анықталады, ресурстарды бөліп жұмсауға
жағдай жасалады.
Қауіптің адами іс-әрекет пен қоғамның қандай салаларына ықпал етуіне
қарай төмендегі сызбадағыдай жіктеледі:
3-сызба. Қауіптің адами іс-әрекет пен қоғам салаларына ықпал етуіне
қарай жіктелуі
Қауіптердің былайша жіктелуі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
жүйесін ұйымдастыру кезінде іс-әрекеттің бағыттарын айқындауға көмектеседі.
Сонымен қатар, адами іс-әрекеттің қандай саласына қауіп төнетінін білу де
қарсы іс-әрекет жасау үшін аса маңызды.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қызметін ұйымдастыру барысында
қауіптің деңгейін субъективтік бағалау аса маңызды, тіптен, шешуші рөлге
ие. Қауіпсіздік қатерлерінің табиғаты объективті болуына қарамастан,
адамдардың қауіп-қатерді бағалауы әр-түрлі, және адами бағалау көбінесе
субъективті сипатта. Объективті шынайылық субъективизмнің әсерінен
бұрмаланып қабылдануы заңдылық. Кейде мұндай бұрмалаушылық пен адасудың
салдарынан күшті қауіптер дұрыс бағаланбай, опық жегізуі әбден мүмкін.
Тіптен, қауіп шынайы болуы мүмкін, бірақ субъектілер оны байқамай қапы
қалуы да көп кездеседі.
Сондықтан да, тәжірибелік тұрғыда қауіпті субъективтік бағалау
дәрежесіне қарай жіктеудің де маңызы аса зор (4-сызба).
4-сызба. Қауіптің субъективтік бағалау деңгейіне қарай жіктелуі
Қауіпті шектен тыс бағалау немесе елемеушілік көп кездесетін
субъективтік көңіл-күй болып табылады, бұл қауіп-қатерден паникалық қорқу
мен қауіпті мүлдем сезінбей, жоққа шығаруға дейінгі аралықты қамтиды.
Қауіпті жалған сезім түрінде бағалау шынайы қауіп-қатер болмаса да,
ойдан шығарылған, қиялдағы қатерлерден сақтану, қорқып, үрейленіп жүруді
білдіреді. Көбінесе, ақпарат құралдары арқылы мифтік қауіп-қатерлер
насихатталып, халықты алдап, қорқынышта ұстаумен ерекшеленеді. Осыдан келіп
қауіпті санасыз бағалау туындайды, адам неге және неден қауіптенетінін
білмесе де, әйтеуір, бірнәрседен үрейленіп, қауіптенеді. Бұл тіптен
фобияға, манияға, психикалық ауытқушылқтарға дейін ұласуы мүмкін.
Қауіпті адекватты бағалай білу қауіп-қатердің шынайы бет-бейнесі
субъективтік бағалаумен дәл үйлесетін бағалау жағдайы болып табылады. Ал
қауіпті адекватты емес бағалау керісінше, көптеген факторлармен байланысты:
табиғат заңдылықтарынг түсінбеуден бастап, қоғамның өмірі мен даму
заңдылықтары туралы сауатсыздық, ақпаратты шұғыл түрде өңдей алмау, болжау
жасай білмеушілік т.б. Тарихи оқиғаларға талдау жасасақ, қауіпті бағалаудың
бұл түрі жиі кездескен: 1941 жылы неміс-фашистерінің опасыздықпен шабуыл
жасайтынын кеңестік халық күткен жоқ, жапондар да Перл-Харбордағы АҚШ
әскери базасына күтпеген жерден шабуыл жасады, өз кезегінде АҚШ Жапонияға
атом бомбасымен бомбалайды деп ешкімнің ойламады. Қазір де солай, АҚШ 2001
жылы 11 қыркүйекте әлемде бұрын болмаған ірі террористік актілер жасалатыны
ешкімнің миына кіріп-шықпады. Былтыр Ресей Украинадан Қырымды аннексиялап
алады дегенді кім ойлаған т.б. қауіпті бағалай алмау фактілері жетіп
артылады.
Жоғарыда аталған қауіптердің жіктемелері кез келген елдің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде басшылыққа алынады. Енді, отандық
зерттеушілердің ұлттық қауіпсіздікке төнетін қатерлерді қалай жіктейтінін
қарастыратын болсақ, Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясында көрсетілгендей,
ұлттық қауіпсіздікке төмендегідей жағдайларда қатер төнуі мүмкін:
1. Саяси процестер мен саяси институттардың іс-әрекеттерінен пайда
болатын қауіп-қатерлер. Оларға мемлекетаралық жанжалдар; сепаратизм, саяси
экстремизм мен лаңкестік, жемқорлық пен бюрократизм, биліктің қылмысқа бой
ұруы, саяси күштердің қоғамнан алшақтауы, саясаттағы корпоративтілік,
радикалды саяси партиялар мен қозғалыстардың күшеюі, билік жүйесінің үш
тармақтарының тепе-теңсіздігі, яғни бір тармағының ғана күшеюі, т.б.
жатады.
2. Әлеуметтік процестер мен әлеуметтік топтардың қызметінен туындайтын
қауіп-қатерлер. Бұлар: әлеуметтік топтардың қылмысқа бой ұруы, еңбекке
жарамды халық санының төмендеуі, жұмыссыздықтың өсуі, эмиграция,
иммиграция, мемлекеттің денсаулық сақтау жүйесі деңгейінің төмендеуі,
халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, нашақорлық, т.б.
3. Дін саласында туындайтын қауіп-қатерлер. Оларға діни экстремизм,
діни шыдамсыздық, дін саласының мемлекеттің бақылауында болмауы, мемлекет
пен діннің бір-біріне сіңіп кетпеуі, т.б. жатады.
4. Экономикалық процестерден пайда болатын қауіп- қатерлер. Бұларға
мемлекеттік қарыздың өсуі, экономиканың қылмыстануы мен көлеңкеленуі
экономика құрылымдарының деформациялануы, техникалық-материалдық базаның
артта қалуы, экономикада шикізат бағытарының басым болуы, экономиканың
бәсекеге жарамсыздығы, салалар мен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық
дамуының әр алуандығы, инвестиция ахуалдың төмендеуі, т.б. жатады.
5. Заңнамалық процестерден туындайтын қауіп-қатерлер. Олар; сот
билігінің әлсіздігі, сот билігі мен құқық қорғау орындарындағы жемқорлық,
құқықтық заңдардың орындалмауы, жетілмеуі, т.б.
6. Экологиялық процестерден пайда болатын қауіп-қатерлер. Мәселен,
экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы, қоршаған ортаның ластануы, табиғи
шикізаттардың таусылуы, таза су қорының азаюы, т.б.
7. Жасанды қауіп-қатерлерден туындайтын технологиялық және техногендік
қауіп-қатерлер. Бұлар табиғи апаттар, өнеркәсіп нысандарындағы авариялар,
танкерлер мен мұнай құбырларындағы авариялар, пайдалы қазбаларды шығару
кезінде пайда болатын техногендік жер сілкіністер, өнеркәсіптік және
тұрмыстық қалдықтардың жиналуы, оның арасында радиациялық қалдықтардың
болуы, ірі қалалар мен өнеркәсіп орталықтарындағы ауаның ластануы, т.б.
8. Ақпараттық қауіп-қатерлерге трансұлттық компьютерлік қылмыс,
киберлаңкестік, мемлекеттің техникалық және технологиялық тәуелсіздігінің
көбеюі, ақпараттық технологиялардың жоқтығы, отандық БАҚ-ның ішкі нарықтан
ығыстырылуы, мемлекеттік органдардың ақпараттық құралдарымен тиісті
дәрежеде қамтылмауы, мемлекеттік ақпараттық саланың толығымен бақыланбауы,
отандық және шетелдік БАҚ-ның теңсіздігі, т.б. жатады[17].
Жалпы, энциклопедиялық сөздіктерде қауіпсіздіктің жиырмадан астам
түрі көрсетіледі және ұлттық қауіпсіздікке түрлі анықтамалар беріледі.
Сонымен, ұлттық қауіпсіздік – ұлттың өмір сүру жағдайы, даму
тенденциясы,(оның ішінде латентті) кей жағдайларда адамдардың этникалық
қауымдастығы ретінде, басқа жағдайда саяси сауаттылық ретінде (мемлекет -
ұлт) қарастырылады. Жағымсыз факторларда өмірлік маңызы зор құндылықтарды
қорғауға кепілдік береді, өміршеңдігі, еркін тәуелсіз жұмыс істеуі және
өзінің фундаментальді құндылықтарын сақтай отыра негізгі институттар
өркендейді.
Ұлттық қауіпсіздіктің жіктелуіне әсер тететін өзіндік ерекшеліктер көп:
Біріншіден, ұлттық қауіпсіздік түсінігі нақты тарихи мазмұнға ие, яғни
нақты жағдайға нақты талдау қажет қажет екенін талап етеді. Бұл талдау қай
салалара қауіп бар және оның қауіпсіздік дәрежесі қандай екенін анықтауға
мүмкіндік береді.
Екіншіден, ұлттық қауіпсіздік белгілі бір сипатқа ие. Экономикалық
қауіпсіздік кері өлшемдермен, яғни оған қауіп төндіретін, қандай да бір
қиыншылықтармен сипатталады.
Үшіншіден, ұлттық қауіпсіздік мәні және оның қаупті проблемалары
мемлекеттің, жекелеген аймақтардың және әлемдік ынтымақтастықтың дамуы
кезінде өседі.
Төртіншіден, ұлттық қауіпсіздіктің критерийлері мен параметрлері, оның
әр елде әр түрлі екендігіне қарамастан соңында ол экономиканың жалпы
тенденциясымен және адамзаттың дамуымен тығыз байланысты.
Бесіншіден, ұлттық қауіпсіздіке мәнінің мазмұнына әдетте ұлттық
мемлекеттік мүдде мен ұлттық идея әсер етеді.
Ұлттық қауіпсіздікті келесідей үш бағытта жіктеуге де болады:
1) тұлға, қоғам мен мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерін ішкі және
сыртқы қауіп-қатерлерден қорғау жағдайы ретінде;
2) қолайсыз факторлар мен жағдайлардың (даулар, қауіп) ықпал ету
кезінде экологиялық, әлеуметтік (саяси, экономикалық, әскери, ұлттық,
қоғамдық), рухани салаларда дамуға мүмкіндік беретін объектілердің
қасиеттерінің жүйесі ретінде;
3) тұтастыққа, мағынасына қауіп-тӛндіретін қолайсыз факторлардың ықпалы
кезінде объектінің қалыпты қызметі мен даму қабілеттілігі ретінде. Көріп
отырғанымыздай, ұлтты қауіпсіздіктің қоғамдық қатынастардың жағдайы
ретіндегі жалпы түсінігі, теориялық және тәжірибелік жағынан, осы
қатынастардың барлық жүйесінде нақты қауіпсіздік түсінігін қалыптастыратын
түрлері сияқты саяси, экономикалық, әскери, ғылыми-техникалық, әлеуметтік,
экологиялық және басқа қауіпсіздік мәселелерін атап өту қажеттілігіне
келеді[18].
Ұлттық қауіпсіздіктің негізгі объектілері болып: тұлға, оның құқығы мен
бостандығы, ұлттық және әлеуметтік топтар, олардың ішкі тұтастығы, өзін-өзі
басқаруы, қоғам, оның материальды және рухани құндылығы, мемлекет, оның
конституциялық құрастырылуы, егемендігі, территориялық тұтастығы жатады.
Қазіргі әлемде орын алып отырған жағдайлар мен ішкі мемлекеттік
жағдайлар Қазақстанның қауіпсіздік мәселелеріне басқаша қарауға
міндеттейді. Ұлттық қауіпсіздік мәселелері сыртқы саясат, қорғаныс, саяси
тұрақтылық сұрақтары, әлеуметтік экономикалық дағдарысты құбылыстар,
экологиялық және техногенді апаттар, мемлекет ішіндегі және жақын шетелдегі
әлеуметтік, демографиялық, этникааралық мәселелер, қылмыс деңгейінің өсуі,
есірткі саудасының ұлғаюы сияқты жаңаша қауіп қатерлермен қиындай түсті
деуге болады.
Осының нәтижесінде 1998 жылы 26 маусымда қабылданған Қазақстан
Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңының орнына 2012 жылы 6
қаңтарда жаңа Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңы
қабылданды. Өкінішке орай, бұл заңның Қазақстанның ішкі саяси мәселелерінің
шиеленісуінен кейін ғана қолға алынғандығы, жалпы қауіпсіздік жүйесінің
толықтай қамтамасыз етілмегендігіне назар аудартады. Жаңа заңның
қабылдануына соңғы уақыттағы қауіп қатерлердің көрініс табуы әсер етті.
Жаңа Заңда адамның және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің мазмұны мен қағидаттары, Қазақстан Республикасының ұлттық
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жүйесi, мақсаттары мен бағыттары қарастырылған
болатын. Атап айтқанда ұлттық қауіпсіздік негізгі түрлері ретінде қоғамдық
қауiпсiздiк, әскери қауіпсіздік, саяси қауіпсіздік, экономикалық
қауiпсiздiк, ақпараттық қауiпсiздiк, экологиялық қауiпсiздiк, сонымен қатар
Қазақстан Республикасының негізгі ұлттық мүдделерi, ұлттық қауіпсіздікке
қол сұғатын негізгі қауіп-қатерлер қарастырылған болатын.
Аталған екі заңды өзара салыстыратын болсақ, 1998 жылы 26 маусымда
қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңында
ұлттық қауіпсіздік Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі – елдің
ұлттық мүдделерінің нақты және ықтимал қауіп-қатерлерден қорғалуының жай-
күйі делінсе[19], 2012 жылы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Ұлттық
қауіпсіздік туралы Заңында былай анықтама беріледі: Қазақстан
Республикасының ұлттық қауiпсiздiгi – адамның және азаматтың, қоғам мен
мемлекеттің серпінді дамуын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасы ұлттық
мүдделерінiң нақты және ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-
күйi[20]. Бұл жердегі ерекшелік қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
субъектілері нақтыланған. Бұл қатер төнген кездегі қауіптің бағытталу
нысанын айқындауда маңызды.
Ұлттық қауіпсіздік бойынша жетекші мамандар ретінде танылған Орлова
Л.Я. пен Орлов И.Б. қауіпсіздікті ғылымның нысаны ретінде төмендегідей
тармақтарға бөліп қарастырады:
1) Қауіпсіздік қажеттілік және мүдде ретінде. Ең алдымен, адамның
өміріне, меншігіне, әл-ауқатына деструктивті күштер қатер туғызбаса да,
қажеттіліктерге сүйенеді. Бұл қажеттілік объективті сипатқа ие, өйткені,
адам өзінің физикалық көрсеткіші, байлық пен билік, өзге де ресурстар
деңгейіне қарамастан өз әлсіздігін танытады. Қауіпсіздік қажеттілігі тек
жеке ғана емес, ұжымдық шарттарда да жүзеге асады. Өзге қажеттіліктерге
қарағанда, қауіпсіздік қажеттілігі толықтай қанағаттандырылуы мүмкін емес.
Бірнеше ежелгі грек ойшылдарының түсінігінде қауіпсіздіктің мағынасы
ахуалды басқарумен ұштасады.
2) Қауіпсіздік сезім және құндылық ретінде. Түрлі тәуекелділік пен
қауіптерге ұрынбай өмір сүру мүмкіндігі адамзат қауымдастығында жоғары
бағаланады. Бұл қауіпсіздіктің ішкі құндылығын айқындап, жеке және қоғамдық
санада жүзеге асырылады. Аталмыш құндылықтар әмбебап сипатқа және іргелі
сапалық көрсеткіштерге ие. Бейбіт өмірде қауіпсіздік құндылығы екінші
кезекте тұрады. Әлеуметтік ауытқулар, түрлі апаттар мен соғыс, террористік
әрекеттер оның мәнін күшейтеді.
3) Қауіпсіздік әлеуметтік қатынас ретінде. Өзара сенім, тараптар
арасындағы басқыншылық пиғылдың жоқтығы әлеуметтік өзара байланыстардағы
қауіпсіздікті туындатады. Қауіпсіздік қатынастарын бекіту, агрессияшыл
саяси қимылдар жүргізбеуге кепілдік алу үшін адамдар, халықтар, мемлекеттер
арасында қауіпсіздікке негізделген нормалар мен принциптерді орнататын
ұжымдық қауіпсіздік, бейбітшілік жөніндегі келісім-шарттарға отырады.
4) Қауіпсіздік нәтиже және процесс ретінде. Қауіпсіздік түсінігін іс
жүргізу әдісі шеңберінде қарастыру қауіпсіздікті жүзеге асырудың шарттары,
алгоритмдері мен кезеңдерінің ауыспалылығын көрсетеді. Қауіпсіздік – кез
келген шарттар мен жағдайларда үздіксіз жүзеге асатын міндет.
5) Қауіпсіздік әлеуметтік қызмет ретінде. Қоғам мүшелерін, олардың
меншіктерін, табиғи және әлеуметтік нысандардағы түрлі қауіптерден
мемлекеттің қорғауы ретінде сипатталады.
6) Қауіпсіздік жүйе ретінде. Қауіпсіздік жүйесін заң шығарушы,
атқарушы және сот билігі органдары құрайды[21].
Ғылыми әдебиетте қауіпсіздік ұғымының мәні мен мазмұнын ашуға
бағытталған теориялық-әдіснамалық бағыттар көптеп саналады. Әр ғылым
саласының қауіпсіздікті түсіндіруі ерекше, мұның барлығы қауіпсіздік
ұғымының ауқымы кең екендігін дәлелдей түседі. Саяси ғылымда ұлттық
қауіпсіздік теориясының негізі саналатын қауіпсіздік ұғымына байланысты
ортақ келісілген түсінік жоқ. Қауіпсіздік ұғымына байланысты ғалымдар түрлі
анықтамалар береді. Қауіпсіздік нысан мүмкіндігі ретінде
қарастырылғандықтан, мәні мен сипатын қарастыруда барлық кері әсер сыртқы
факторлардан болатындығы байқалды. Тұрақтылық жүйесіне бағынған қауіпсіздік
тұтастық пен тұрақтылық қағидаларына сүйенеді. Адамның өмір салтының шарты
саналатын қауіпсіздік материалдық және рухани құндылықтарды бағалауға өз
септігін береді. Қатер кез келген қауіптің негізгі нысаны ретінде танылады.
Сондықтан, қауіпсіздік дегеніміз - ішкі және сыртқы тұрақтылықты қамтамасыз
етудегі ұлттық мүддені қамтитын құбылыс. Жалпы, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының маңызды
басымдықтарының бірі екендігі айқын.
Саясаттанушылардың ортақ пікірі бойынша, қауіпсіздік бір жағынан, қоғам
өмірінің барлық салаларын қамтитын әлеуметтік сипаттағы кешенді құбылыс,
екінші жағынан, саяси жүйе мен мемлекеттік органдардың жеке тұлғаны, қоғам
мен мемлекетті қорғауға бағытталған қызметінің нәтижесі әрі үздіксіз
атқаратын қызмет ету процесі. Яғни, қауіпсіздікті қамтамасыз ету ешбір
демалыссыз қызметті талап етеді, сондықтан үзіліссіз жүретін саяси процесс
түріне жатады.
Қауіпсіздік категориясының түрлі анықтамаларын құқықтық-нормативтік
актілерде кездестіруімізге болады. Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 6 қаңтардағы №
527-IV Заңында Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгi – адамның
және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің серпінді дамуын қамтамасыз ететін
Қазақстан Республикасы ұлттық мүдделерінiң нақты және ықтимал қауiп-
қатерлерден қорғалуының жай-күйi деп анықталған[22].
Кейбір зерттеулерде оған жеке тұлға мен мемлекеттің мүдделерін әскери
күшті қолдану немесе қарумен қорқыту арқылы төнетенін қауіптерден қорғалу
жағдайы, қатерлерге қарсы төтеп беру қабілеті делінген. Ал әскери қауіп
– белгілі бір жағдайларда әскери қатерлерге әкелуі мүмкін факторлардың
жиынтығымен сипатталатын мемлекетаралық немесе мемлекетішілік қатынастардың
жағдайы, әскери қатер - бір-біріне қарсылас тараптардың арасында әскери
конфликтінің шынайы туындап кету мүмкіндігімен сипатталатын, қандай да бір
мемлекеттің мемлекеттер тобының), сепаратистік (террористік) ұйымдардың
әскери күш қолдануға (қарулы зорлық-зомбылыққа) жоғары дайындығы болуымен
айқындалатын мемлекетаралық немесе мемлекетішілік қатынастардың жағдайы деп
көрсетіледі[23].
Қазақстан Республикасының Әскери доктринасы мемлекеттің әскери
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, соғыстар мен қарулы қақтығыстардың алдын
алуға, әскери құрылыс ісіне, сондай-ақ ұлттық мүдделерді қорғау және
Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерін орындау мақсатында
Қарулы Күштерді, басқа да әскерлер мен әскери құралымдарды қолдануға негіз
болатын көзқарастар жүйесі болып табылады. Әскери доктринада
айқындалғандай, Қазақстанның орта мерзімді кезеңдегі әскери қауіпсіздігі
үшін негізгі қауіп-қатерлер сыртқы және ішкі болып екіге бөлінген.
Сыртқылары:
- республика шекарасына тікелей таяу жерде болып жатқан және ықтимал
әскери қақтығыс ошақтары;
- республика аумағында бандалық құралымдардың, экстремистердің,
халықаралық терроршылардың ену мүмкіндігі;
- жекелеген елдердің әскери қуатын сандық та сапалық жағынан шектен тыс
арттыруы нәтижесінде аймақтық тұрақтылықтың әлсіреу мүмкіндігі;
- жаппай қырып-жоятын қарудың, оны жеткізу құралдарының және қазіргі
заманғы әскери технологиялардың Азия аймағында таралу қаупі және олардың
терроршыл топтардың қолына түсу мүмкіндігі;
Ішкілері:
- Қарулы Күштердің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың
жауынгерлік даярлық деңгейі мен туындаған соғыс қатерлеріне шапшаң, сайма-
сай қарсылық көрсету қабілетінің төмендеуі;
- елдің әкери-өндірістік әлеуетінің жеткілікті дамымауы, Қарулы
Күштерді техникалық жарақтандыру, қару-жарақ пен әскери техниканы жөндеуді
ұйымдастыру мәселелерінде басқа мемлекеттерге тәуелділік;
- заңсыз қарулы құралымдардың, терроршыл топтар мен бандалық
құралымдардың мемлекеттік немесе әскери обьектілерге шабуылдары;
- қарудың, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттардың және басқа да құралдардың
заңсыз таралуы;
- Қазақстан Республикасының аумағында террорлық актілер мен
диверсияларды жүзеге асыру үшін қарулы құралымдар құру[24].
Жоғарыда жасалған талдаудан көріп отырғанымыздай, ғылыми әдебиеттер мен
құқықтық-нормативтік актілерде берілетін қауіпсіздік ұғымының
түсіндірмелері кең ауқымды болып келеді. Жеке тұлғаның қауіпсіздігінен
бастап, тұтас қоғамның, мемлекеттің, жалпы ұлттың қаіпсіздігін айқындауға
күш салынады. Яғни, қазіргі кезде қауіпсіздік ұғымының қамтитын шекарасы
анағұрлым кеңейген. Бүгінгі таңдағы кез келген елдің ұлттық қауіпсіздік
туралы заңнамасын саралап қарасақ, бұл ұғымның өзі бірнеше құрамдас
бөліктерге жіктеледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгi
туралы Заңда ұлттық қауiпсiздiктің мынадай түрлерi көрсетілген:
1) қоғамдық қауiпсiздiк – қоғамның тұтастығы мен оның тұрақтылығы
қамтамасыз етiлетiн азаматтар өмiрiнiң, денсаулығының және амандығының,
қазақстандық қоғамның рухани-имандылық құндылықтарының және әлеуметтiк
қамсыздандыру жүйесiнiң нақты әрi ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-
күйi;
2) әскери қауiпсiздiк – әскери күштердi қолданумен немесе оны қолдану
ниетiмен байланысты сыртқы және iшкi қауiп-қатерлерден адамның және
азаматтың, қоғам мен мемлекеттiң өмiрлiк маңызы бар мүдделерi қорғалуының
жай-күйi;
3) саяси қауiпсiздiк – азаматтардың, әлеуметтiк топтардың құқықтары мен
бостандықтарының сақталуы және олардың мүдделерiнiң теңгерiмi, мемлекеттiң
тұрақтылығы, тұтастығы және қолайлы халықаралық жағдайы қамтамасыз етiлетiн
конституциялық құрылыс негiздерiнiң, мемлекеттiк органдар жүйесi қызметiнiң
және мемлекеттiк басқару тәртiбiнiң нақты және ықтимал қауiп-қатерлерден
қорғалуының жай-күйi;
4) экономикалық қауiпсiздiк – экономиканың орнықты дамуы және оның
тәуелдi болмауы қамтамасыз етiлетiн, Қазақстан Республикасы ұлттық
экономикасының нақты және ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-күйi;
5) ақпараттық қауiпсiздiк – елдiң орнықты дамуы және ақпараттық
тәуелсiздiгi қамтамасыз етiлетiн, ақпарат саласындағы нақты және ықтимал
қауiп-қатерлерден Қазақстан Республикасы ақпараттық кеңiстiгiнiң, сондай-ақ
адамның және азаматтың құқықтары мен мүдделерiнiң, қоғам мен мемлекеттiң
қорғалуының жай-күйi;
6) экологиялық қауiпсiздiк – қоршаған ортаға антропогендiк және табиғи
әсерлер салдарынан туындайтын қауiп-қатерлерден адамның және азаматтың
өмiрлiк маңызы бар мүдделерi мен құқықтарының, қоғам мен мемлекеттiң
қорғалуының жай-күйi болып табылады[25].
Бастапқыда қауіпсіздік ұғымы негізінен жеке адамға қатысты саналса,
кейінірек оның ауқымы кеңейе келе, барша қоғамға, тұтас мемлекетке қатысы
бар ұғымның категориясына көтерілді. Осыған байланысты, ресейлік ғалым И.В.
Мухин қауіпсіздік ұғымы қамтуы жағынан адам-халық-ұлт триадасынан жеке
тұлға-қоғам-мемлекет триплетіне қарай ойысты деп көрсетеді. Бұл жердегі
жеке тұлғаны - индивидуумды қоғамның мүшесі ретінде сипаттайтын
әлеуметтік маңызы бар белгілерден тұратын тұрақты жүйе, қоғамды – ортақ
мақсаты бар, өмір сүруінің нақты шарттары ұқсас адамдардың әлеуметтік
байланыстары мен қарым-қатынастарының жиынтығы, ал, мемлекетті – белгілі
бір территорияны қамтитын және бір билікке бағынатын, тұрғылықты орныққан
халықты ұйымдастыру мен басқаруға арналған институттардың жиынтығы,
қоғамның саяси ұйымдасу түрі деп түсіндіреді[26]. Біздің ойымызша, жеке
тұлға-қоғам-мемлекет триплетін жеке тұлға-мемлекет-қоғам деген қисынды
сияқты, себебі, қоғам ұғымы мемлекетке қарағанда анағұрлым кең.
Жалпы, қауіпсіздіктің жалпы түсінігін анықтауда ортақ пікір жоқ.
Мысалы, қауіпсіздік қатынастарының айқын сипаты ретінде, олардың қоғамға
жоғарғы қауіптілікті көрсетететін объектілерді қолдануымен немесе дүлей
апат және басқа да төтенше жағдайларға байланысты пайда болады; қоғамдық
кауіпсіздік - қоршаған орта мен адамдардың деyсаулығы мен материалдық
құндылықтарына қауіп-қатерді жою немесе алдын алу мақсатымен физикалық,
техникалық және ұйымдастырушылық нормаларымен реттелінетін, жоғарғы қаупі
бар қатынастар жиынтығы т.б.
XIX ғ. ғылыми әдебиетте мемлекеттік қауіпсіздік ұғымы пайда болды,
бұл қауіпсіздік ұғымының синонимі ретінде қолданыла бастады. Оған себеп
болған жәйт – саяси тәжірибеде қауіпсіздікті қамтамасыз етуді мемлекет
монополиясы орнауы болды. Армиядан бастап, өрт сөндіру, полиция, қылмыспен
күрес, төтенше жағдайлар, медициналық көмек т.б. қауіпсіздікті қамтамасыз
ету түрлерін мемлекет жүзеге асырып келеді. Яғни, жоғарыда айтқанымыдай,
Т.Гоббс бойынша халықтың қауіпсіздігі – мемлекеттің айналысатын жұмысы.
КСРО тұсында мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету арнайы
мемлекеттік қызмет түріне айналды. 1934 жылы НКВД (Народный комиссариат
внутренних дел СССР) КСРО Ішкі істер халық комиссариаты құрамындағы ОГПУ
(Объединённое государственное политическое управление) Біріккен мемлекеттік
саяси басқарма таратылып, ГУГБ (Главное управление государственной
безопасности) Мемлекеттік құауіпсіздіктің бас басқармасы құрылды. 1936 жылы
мемлекеттік қауіпсіздік термині КСРО Конституциясының 2 бөліміндегі 14
бапқа ендіріліп, Кеңес Одағының заңнамалық актілері мен құқықтық-саяси
әдебиеттерінде қолданыла бастады. Ол кездегі мемлекеттік қауіпсіздікті
қамтамасыз ету саясатының басты нысаны коммунистік саяси режимді, үстемдік
етуші партиялық-шенеуніктік номенклатураны ішкі және сыртқы қауіп-
қатерлерден сақтау болды. Ал 1941 жылы МГБ СССР (Министерство
государственной безопасности СССР) – Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігі
құрылды. 1954 жылдан бастап КСРО ыдыраған 1991 жылға дейін бұл арнайы ұйым
КГБ (Комитет государственной безопасности CCCP) Мемлекеттік қауіпсіздік
комитеті деп аталды.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында да ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ету арнайы мемлекеттік қызмет түріне жатады. ҚазКСР Мемлекеттік қауіпсіздік
комитеті 1992 жылы шілденің 13-і күні Елбасының Жарлығымен Қазақстан
Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті болып қайта құрылды. Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары – Қазақстан Республикасының
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жүйенің басым бөлігі болып табылатын және
оларға берілген құзыреттің шегінде тұлға және қоғамның қауіпсіздігін,
конституциялық құрылысты, мемлекет егемендігін, аумақтық тұтастықты,
экономикалық, ғылыми-техникалық және елдің қорғаныс әлеуетін қамтамасыз
етуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz