Ұлттық психологияның теориялық және метадологиялық негіздері
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық психологияның теориялық және метадологиялық негіздері
Ғылыми
жетекшісі:
п.ғ.д.,
профессор
А.Усманов
... ... ... ... ... ..
Орындаған студент: Төлегенова
Ляззат
ППП-011
тобының студенті
Түркістан – 2014 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1 ҰЛТТЫҚ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Ұлттық психологияның қалыптасуы мен дамуының тарихи 7
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Ұлттық психологияның қалыптасуына әсер етуші факторлар ... ...21
1.3 Ұлы тұлғалардың психологияллық көзқарастарының дамуы ... ... 26
2 ҰЛТТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІНІҢ ПРАКТИКАДА КӨРІНІСІ
2.1 Ұлттық психологияның тұлға болмысындағы көрнісі 39
... ... ... ... ...
2.2 Ұлттық психологияны тәрбие үрдісінде ескерудің әдіс-тәсілдері55
мен
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі: Қазақстан жолы – 2050: Бір
мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаев 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған
дәстүрлі жолдауы [1].
Ұлттық психологияның теориялық және методологиялық негіздері. Ұлттық
психология ұғымы. Ұлттық психология философиялық және социологиялық
әдебиетте көп талқыланып, зерттеліп келе жатқан категориялардың бірі. Солай
болса да бұл ұғымның айналасында пікірталастар жиі болып тұрады. Біз ұлттық
психология ұғымының мәнін түсіну үшін, оны төмендегідей бірнеше қырынан
қарастырып көрейік.
Біріншіден, ұлттық психология қоғамдық (немесе әлеуметтік)
психологияны құрайтын элементтердің бірі, оның құрамдас бөлігі болып
табылады. Мұны түсіну қиын емес: қоғам түрлі әлеуметтік топтардан құралады.
Ал әр әлеуметтік топтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері болады. Ұлтта -
қоғамды құрайтын әлеуметтік топтың бірі. Осыдан ұлттық психологияның
қоғамның психологиясын айқындайтын құрауыш екендігі туындайды.
Екіншіден, ұлттық психология ұлтаралық қатынастар идеологиясымен,
ұлттың құндылықтарға қатысымен бірге қоғамдық сананың маңызды құрауышы
болып табылады. Қоғамдық сана - қоғамның рухани дамуының барлық жақтарын
көрсетеді. Зерттеушілердің көпшілігі ұлттық сананы қоғамдық сананың бір
элементі ретінде сипаттайды.
Үшіншіден, ұлттық психология- ұлттың негізгі белгілерінің бірі болып
табылады.
Ұлттық психология- әлеуметтік психологияның бір бөлігі, оның үрдістері
мен заңдылықтарына бағынған құрылымдық элементі. Демек, ұлттың қоғамдық
санасы нақты мәнге ие- этнос тарихтың белгілі бір даму кезеңіндегі
санасының жеткен деңгейін айқындайды.
Қазіргі Қазақстандағы әлеуметтік психология ғылымының жетістіктеріне
сүйене отырып пайымдағанда, ұлттық психологияда қарастырылып отырған ұлт
өкілдерінің санасына көбірек ұялаған, сонысымен олардың әрекетінен үнемі
көрініс беріп отыратын, өзгелерге қарағанда көбірек қайталанатын
психологиялық ерекшеліктердің жиынтығы болып шығады [2].
Ұлттық психологияны құраушы элементтер. Ұлттық психология 4 құрауыштан
- ұлттық мінездің нышандарынан, ұлттық мүддені түсінуден, ұлттық өзіндік
санадан және ұлттық сезімнен тұрады.
Ұлттық мінездің нышандары. Сөздің жалпылама мағынасын алып қарағанда,
адамның мінезі дегенді - адамның тәртібі мен қылықтарына әсер ететін, оның
тек өзіне тән, айқын көрініс беретін психологиялық нышандары деп түсіну
керек. Сөздің қатаң мәнінде, мінез адамның еркі мен бағыттарында көрініс
беретін, оның тұлғасының психикалық құрылымы ретінде айқындалады.
Жеке адамның мінезі ол өмір сүріп отырған әлеуметтік топтың мінезі
ұқсас болады, немесе керісінше, жеке адамның мінездерінен әлеуметтік топтың
мінезі көрініс береді[3].
Өзінің ұзаққа созылған қалыптасу жолында қазақтарда өзге халықтар
сияқты қадір тұтуға жарайтын ұлттық психологиялық кешендерді бойына сіңіріп
келеді.
Қазақтарға тән ұлттық мінездің кейбір нышандары.
Жауынгерлік мінез. Тарихтың әр кезеңінде қазіргі Қазақстан жерін мекендеген
тайпалар мен халықтардың барінің де қызуқанды, қырағы жауынгер болғаны
белгілі. Сондықтан олар орасан мол аумақты иемденіп, ғасырлар бойы ұстап
тұрды. Қазақ халқының арғы тегі-ғайыр даласын бағындырып, мұхиттан мұхитқа
дейінгі аралықта азулы мемлекеттер құрғаны белгілі. Қазақ халқы өзгеге
бағынбайтын жауынгерлік мінезін екінші дүние жүзілік соғыс кезінде
көрсетті. Ол жөнінде фашистттік идеологтар өздерінің Шығыс жоспарында
атап көрсетті.
Кеңпейілділік (бауырмалдық, мейірбандық) – қазақтарда туған жерінің
кеңдігі, оның табиғатының қаталдығы және малшылық кәсіппен айналысу
факторларының әсерінен пайда болған мінез. Қазақтың кеңпейілділігін
қазақтың жеріне келіп қоныстанған өзге ұлт өкілдерінің бәрі және көптеген
зерттеушілер ризашылықпен айтады.
Бұлардан басқа қазақ халқының ұлттық мінездеріндегі жағымды
нышандардың елеулеріне – мәрттік, жомарттық, қонақжайылық, балажандық,
аңқаулық жатады.
Ұлттық мүдде және оны сезіну. Мүдде деп (латынша –interest) - дара
адам, отбасы, ұлттық немесе қоғам үшін қажетті маңыздылықты, адамдардың
еркі мен әрекет бағыттарының объективтік және әлеуметтік жағдайларға сай
айқындалуын айтамыз. Мысалы, адамдар өздерінің материалдық қажеттіліктерін
өтеу үшін белгілі бір әрекет жасауға, еңбек етуге мүдделі. Адамның рухани
дүниесіне де қатысты мүдделері көп болады. Өмірлік қызметте адамдар тобына
ортақ мүдденің болу құбылысы да жиі ұшырасып отырады. Ортақ мүдде белгілі
бір әлеуметтік топқа енетін жеке адамдардың мүддесінен және олардың
қоғамдық өмірдегі орны мен атқаратын рөлінің әртурлілігіне орай қалыптасқан
әрекеттері мен істерінің шынайы себептерінен тұрады[4].
Ұлттық мүдде деп белгілі бір ұлт өкілдерінің бәрі үшін ортақ қоғамдық
мүдделерін айтамыз. Қазақтардың ұлттық психологиясына тікелей қатыстылығы
бар, ұлттың баршаға ортақ мүддесі дегенге келетін болсақ, оны әр кездегі әр
түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің түсінуі мен оған сай әрекет етуінің әр
түрлі болғандығын көрер едік.
Ұлттық мүдденің алдыңғы лекке шығуы мен оны қанағаттандыру бағытындағы
әрекет белсенділігінің артуы да ұлттық өзінің (ұлттық психологияның да)
даму үдерісіндегі ілгері басқан сәттерге сәйкес келеді.
Ұлттық мүддені сезіну - ұлттық психологияны қалыптастырушылардың бірі болып
табылады. Бұл жерде мәселенің қойылуына, яғни ұлттық мүдде жөнінде ғана
емес, ұлттық мүддені сезіну жөнінде болып отырганына назар салу керек. Ол
екеуінің арасында айырма бар: алдыңғысы психологиялық феноменге жатпайды,
кейінгісі жатады. Мұндағы негізгі түйін –жеке адамның (алынып отырған ұлт
өкілінің) ұлттық мүддені түсінуі оның алдына койылған міндетке көз қарасын
сонымен қоса оның әрекетінің, тәртібінің бағыттарын айқындауға әсер
ететінінде болып отыр. Демек, бұл мәселенің маңыздысы-ұлттық мүдденің
өзінде емес, оны әрекетке басшылыққа алуында болып отыр. Адамның әрекетімен
тәртібінің бағыттарының мүдденің өзі емес мүддені сезіну айкындайды. Ұлттық
мүдде мен ұлттық қажеттілік мемлекеттік мүдде мен мемлекеттік қажеттілікпен
қатар тұрады. Мүдде мен қажеттілікті түсіну, адамдардың қоғамдық қызметінің
интеграциясынағы қозғаушы күш болып табылады.
Мүдде адамды алға жетелейді.Ұлттық мүддені сезіну ұлты үшін жаны
күйетін отаншылды жанталастырады, оны отқа да суға да түсіреді, жеңіске
жетелейді. Ұлттық мүдде мен қажеттілікті түсінудің ұлттық психологияның
құрамдас құраушыретіндегі мәні осында. Ұлттық мүддені түсіну өзіндік сана
категориясымен тікелей байланысты.
Ұлттық өзіндік сана.Ұлттық психологияның құрамдас элементтерінің бірі-
ұлттық өзіндік сана.Ұлттық өзіндік сана дегеніміз-этностық сананың жоғары,
күрделіленген, жетілдірірлген формасы. Қандайын атқара алатынын, адамзат
жасап откан өркениетке қосқан және қоса алатын үлесін сезіп тұшынуы,
сонымен қоса өзге халықтармен тең, еркін және тәуелсіз өмір сүрудің табиғи
–тарихи құқығын түсінуі деп ұғуға болады[5].
Әлеуметтік психологияда көпшілік жағдайда ұлттық өзіндік сана ұлт
мүддесімен байланыстыра қарастырылады.Ол қоғамдық және халықаралық
қатынастар жүйесіндегі ұлттық жағдайымен айқындалатын объетивті ұлттық
мүдделердің бейнесі немесе ұлттық мүдделерінің мәні және оларды іске
асыруға тырысу ретінде сипатталады.
Ұлттық сезім 3 элементтен тұрады.Оның біріншісі – ұлттық қадір. Бұл
ұғым адамның өз ұлтын қадірлеу, сыйлау, өзгелердің алдына оның беделін
түсірмеу, ұлт өкілі ретіндегі адамның өзінің үнемі кадірінің болуын ойлап
әрекет етуі сияқты сезімдердің жетегінде жүруін көрсетеді. Бұл ұғымның
сезімдік реңкі басым.
Ұлттық сезімнің екінші элементі-адамның белгілі бір ұлтқа тәнділікті
сезінуі болып табылады.Ол әр адаммен азаматтың өзінің белгілі бір ұлттық
өкілі екендігін сезінуін көрсетеді.Ұлтқа тәнділікті сезіну белгілі бір
деңгейге оның әрекетіне әсер етеді. Бұл дүние жүзіндегі елеулі ұлт
өкілдерінің бәріне тән қасиет.Ұлтқа тәнділікті сезіну Отанға деген сезіммен
үндес болып келеді.
Ұлттық мақтаныш сезімі де әлеуметтік психологияда жиі ұштастыратын
құбылыстардың бірі. Адам өзінің мемлекетінің жерімен, оның қазба
байлықтарымен, бай мәдениетімен, қызықты тарихымен, ұлы адамдарымен
мақтанады. Бұлар – шет жұрттықтармен кездесіп танысқанда тілге тиек болатын
нәрселер, өзгелер сиякты қазақ халқының да ауыз толтырып, мақтананып
айтатындары да аз емес.
Ұлттық қадір, ұлттық мақтаныш, ұлтқа тәнділікті сезіну бәрі қосылып
келіп, адамның өз ұлтына деген эмоциялық қатынасын білдіретін, оның ойы мен
әрекетіне мұрындық болатын психологиялық күйдің жиынтығын құрайды. Бұл
үшеуі ұлттық психологияның құрамына енетін ұлттық сезім деп аталатын
кешеннің құрамдас құраушы есебінде қарастырылады [6].
Ұлттық психологияны қалыптастыратын факторлар. Ұлттық психологияны
қалыптастыратын факторларға мыналар жатады: халықтың басынан өткерген
тарихы, ұзақ жылдар бойы айналысқан шаруашылық түрі, төл тума мәдениеті,
ақпарат алмасу тілі, салттары мен дәстүрлері, тұрған жерінің табиғатымен
климаттық жағдайлары, діні, әлеуметтік-демографиялық жағдайы. Бұл
аталғандардың соңғысынан басқалары ғасырлар бойы көп өзгеріске ұшырай
бермейді, ұзақ уақыт сақталады. Соған сәйкес ұлттық психология да халықтың
санасына әбден орныққан құбылыс болып табылады, оны өзгерту өте киын және
ұзаққа созылады.
Зсрттеудің мақсаты: Қазақстандағы ұлттық психологияны қалыптасуы мен
даму ерекшеліктерін зерделеу, жүйелеу.
Зерттеу нысаны: Ұлттық психологияның қалыптасу көзқарасын қалыптастыру
Зерттеу міндеттері:
1. Ұлттық психологиясын қалыптастыру ұғымына түсінік беру арқылы
ұлттық психологиясын қалыптасу мен дамуын жүйелеу.
2. Ұлттық психологияның қалыптасу факторлары мен құралдарын айқындау.
3. Ұлттық психологияны тәрбие үрдісінде ескеруді жолдарын айқындау.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
педагогикалық, психологиялық және әдістемелік теорияларға талдау жасау,
жалпы жастармен пікірталас, әңгіме жүргізу, сауалнама ұйымдастыру, жастарды
отбасылық өмірге даярлау проблемасын, жалпы өмір барысында байқалатын,
отбасының болашақ иесін тиімді даярлау бойынша психологиялық
тұрғыда саралау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1ҰЛТТЫҚ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Ұлттық психологияның қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдері
Қай халықтың болса да мәдениетінің шарықтауы мен құлдырауы — табиғи
заңды процесс. Бір кезде (біздің жыл санауымызға дейінгі II ғасырда)
егіншілікпен, сауда-саттықпен айналысқан қытайлықтар мал шаруашылығымен
айналысқан ғұндарға қарағанда мәдениеті жоғары, өркендеген ел болған. Соған
қарамастан, қытайлардың Еуропаны жаулап алуына жол бермеген себептерге
келсек, біріншіден, жауынгер ғұн халқының ерлік іс-әрекеті бөгет болса,
екіншіден, қалың қытайлықтардың құрғақшылық, табиғаты қатаң даладан гөрі,
суы мол, ауасы жұмсақ, қыс болмайтын Оңтүстік Азияның теңіз жағалауын
мекендеуді қолайлы деп санауы, өзі мекендеген жерге бауыр басуы болды,
үшіншіден, қытайлықтарға қарағанда, Вавилонды, Кіші Азия мен Сирияны,
Египетті жаулап алған, Тұран ойпатын жайлаған, мәдениеті мен экономикасы
күшті парсылықтар Еуропаға қарай қытайлықтардың аяғын аттатпады[7].
Бүгінгі аса мәдениетті, экономикалық жағынан күшті деп саналатын
Еуропа елдері ол кезде (біздің жыл санау дәуіріміздің басында) Қытай,
Персия елдеріне қарағаңда мәдениеті әлдеқайда нашар дамыған елдер болған.
Әрбір мың жылда бір ұлы өзгерістің болуы, мәдениеті бай елдің соғыс,
қуаңшылық, жер сілкінісі т.б. апаттар салдарынан мүлде құрып кетуі немесе
әлсіреп, шала-жансар күйге түсуі, ал оның керісінше, артта қалған елдің тез
қарқынмен дамуы табиғи заңды кұбылыс. Ертедегі Рим мәдениеті мен араб
халифатының өркендеуі - осының айғағы.
Биосфералық процестің әсерінен Еуропа мен Азия құрлығындағы этностар
мыңдаған жылдар ішінде төрт рет бүлініске ұшырады. Ол Ұлы Даланы
мекендейтін этностарды орасан зор қоныс аударуға ұшыратты. Шығыста әлденеше
рет ғұндар мен түрік, ұйғыр қағанаттарының қытайлықтармен қырғын соғысы
болды. Аштық, өлім-жітім, табиғи апаттар этностардың бірінің туып, өсіп-
өркендеп, кейін құлдырап құруын, бірінің орнына екіншісінің пайда болып,
өркен жаюын туғызады[8].
Міне, осы тарихи процестерге негіздеп, ежелгі қытай, монғол жазбалары
мен орыс, батыс ғалымдарының еңбектеріне сүйене отырып, "қазақтар - түрік,
монғол, үнді-иран тектес, Қазақстан территориясында тіршілік еткен Еуразия
далаларының көшпелі үштігінен тараған сақ, ғұн, үйсін тайпаларының
қосындысынан құралған ежелгі халық" деп қараймыз. Кез келген халықтың пайда
болуы және қалыптасу тарихы - өте ұзақ та күрделі процесс. Экономикалық
даму мен мәдени аралас-құраластық нәтижесінде, белгілі бір аймақта тілі
ортақ, этникалық салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі мен өзіндік ортақ
материалдық және рухани мәдениеті бар адамдардың берік қауымдастығы
қалыптасады.
Қазақ халқы, негізінен, республиканың қазіргі жерін мекендеген байырғы
тайпалардан қалыптасты және олардың этногенетикалық құбылыстарының түп
тамырлары сонау қола дәуіріне, андронов мәдениеті деп аталатын көне кезеңге
(б.з.б. XVIII - VIII ғ. ғ.) саяды. Егер сол көне дәуір ескерткіштеріне,
айталық, қыш ыдыстардың ою-өрнегіне кез салып, Қазақстанның қазіргі
уақыттағы ою-өрнегімен салыстырсақ, онда олардың көптеген ұқсастықтары мен
ортақ үлгілерін табуға болады. Ертедегі темір дәуірінде (б.з.б. VII - IV
ғ.ғ.) Қазақстан жерін сақ тайпалары - массагеттер, аргинейлер, дайлар,
исседовдар т. т. мекендеген. Археолог-ғалым К.А.Ақышев осы кезеңге
жатқызатын Есік обасынан табылған "хайуанаттық нақышта" шекілген алтын
әшекейлері бар жауынгердің киімі ежелгі сақ шеберлерінің ғаламат өнерін көз
алдымызға әкеледі. Тап осындай ою-өрнек белгілері қазақтардың қазіргі
қолөнерінде де кеңінен қолданылады. Мұның өзі бұл өнердің ұрпақтан-ұрпаққа
ұласып, біздің дәуірімізге жеткен дәстүр екенін дәлелдейді. Ғалымдарымыздың
көпшілігі қола және ертедегі темір дәуірлерінің жоғарыда аталған
тұрғындарын (сақтарды, үйсіндерді, қаңлыларды) үнді-иран тайпаларына,
Еуропа нәсіліне жатқызады. Біздің заманымыздың I мың жылдығының орта
тұсында ғұндардың Солтүстік Монғолиядан Әмударияның төменгі ағысына дейінгі
жерлерді басып кіруі этногенетикалық құбылыстардың жаңа кезеңі болып
табылады. Осы уақыттан бастап түркілер-сақтар, үйсіндер, қаңлылар,
қыпшақтар ұрпақтарымен жедел араласа бастады, түркі тілі басым тілге
айналды. Түркі қағандығы құрылып, іле Батыс-Түркі қағандығының бөлініп
шығуы (603 ж.), тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің өзара сіңісуіне
жағдай туғызды[9,10].
Қазақ этногенезінде қимақтар мен қыпшақтар да үлкен қызмет атқарды. Ол
Шығыс деректемелерінде Дешті-Қыпшақ (Қыпшақтар даласы) деп аталады. XI
ғасырдың ортасынан бастап қыпшақтар оңтүстік орыс даласына еніп қоныстанды.
Қазақтар этногенезінде басқа тайпалар да, мысалға қазақ халқының
қалыптасуында аса ірі бөлік болып табылатын наймандар мен керейлер де,
үлкен орын алады. Түрік тайпаларының халық болып бірігуіне монғолдар
шапқыншылығы кедергі жасады. Қазақстан жерлері үш моңғол ұлысының құрамына:
ең үлкен бөлігі - Жошы ұлысының құрамына; Оңтүстік және оңтүстік-шығыс
Қазақстан - Шағатай ұлысына, Жетісудың солтүстік шығыс бөлігі - Үгедей
ұлысының құрамына енді.
Бұл жерлерде түркі тайпалары өздерінің ежелгі мәдениетін ғана емес,
тілін де сақтап қала алды, қала берді, шапқыншы-моңғолдар түркі ортасына
сіңісіп, олардың тілін және өздері жаулап алған халықтардың материалдық-
рухани мәдениетінің көптеген салаларын қабылдады. Алтайдан Дунайға дейінгі
ұлан-байтақ жерлерді иемденген Алтын Орда деп аталатын Жошы ұлысының
феодалдық мемлекеті ыдырап, XIV ғасырда оның құрамынан Ақ Орда бөлініп
шықты да, ол Қазақстанның Солтүстік-Шығыстағы, Орталық және Оңтүстіктегі
жерлерін иемденді. Оңтүстік-Шығыс Қазақстан жерінде Моғолстан атты
жергілікті этникалық негізде пайда болған ірі мемлекет құрды. XV ғасырдың
басында Ақ Орданың орнына көшпелі феодалдық иеліктер — Ноғай ордасы және
Өзбек хандығы пайда болды. Оның біріншісі Тобылдан Еділге дейінгі жерді
алды. Ноғай ордасына маңғұт және алшын тайпалары қарады. Ал Өзбек хандығына
Солтүстік Арал өңірі мен Сырдария бассейнінен бастап, Тобыл мен Ертіске
дейінгі жерлер кірді. Онда қыпшақтар, қоңыраттар, қаңлылар т.б. жергілікті
тайпалар тұрды. Бұлардың бәрінің ол кездегі атауы өзбек болатын.
Қазакстанның орталығы мен солтүстік-шығысында орналасқан Өзбек хандығы
"Қазақ хандығы" деп те аталды. Көбінесе "өзбек-қазақтар" деп те атайтын.
Тек XV ғ. ортасында көшпелі өзбектердің бір бөлігі Шайбани ханның,
бастауымен Орталық Қазақстаннан Мауераннахрге кетті де, "өзбек елі", "өзбек
даласы" атанды. Сейтіп, бұл атау XVI ғасырдың басында Орта Азияға ауысты
да, тұтас өзбек халқын білдіретін ат болды.
XV ғасырдың 50-60-жылдарында көшпелі өзбектер мемлекетінен Керей мен
Жәнібек бастаған тайпалар бөлініп шыққаннан кейін, олар біржолата қазақтар
деп аталатын болды. Сөйтіп, "қазақ" этнонимі оны құрған негізгі халықтың
қалыптасуынан көп кейін барып шықты[11].
Шу және Талас өзендері алқаптарында Қазақ хандығының құрылуы қазақ
халқының бас қосып, нығаюына және оларға туыстас тайпалардың қосылуына жол
ашты. Қазақ хандығының құрылып, жеке мемлекет болуы XVI - XVII ғасырларды
қамтиды. Ал жоңғарлардың (ойраттардың, қалмақтардың) қазақ даласына енуі
XVII ғасырдың бас кезінде-ақ басталды. 1621—1723 ж. ж. арасында қазақ пен
жоңғарлар арасында әлденеше рет соғыс болып, бірде қазақ, бірде жоңғар-
қалмақтар жеңіп, халық қатты күйзеліске ұшырады. 1723 жылы қалмақтар
қазақтарды ойсырата жеңіп, атақты "ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама"
қырғынына ұшыратты. Қазақтар 1727 жылы Торғай даласының оңтүстік-Шығыс
жағында алғаш жоңғарларға күйрете соққы береді. Ұрыс болған жер "Қалмақ
қырған" атанады. 1730 жылы қазақ жасақтары жоңғарларды күйрете жеңіп,
оларды қазақ жерінен қуып шығады. 1730 жылы Тәуке ханның дүние салуына
байланысты, билік үшін күрес басталып, қазақ феодалдары хандыққа таласа
бастайды. XVIII ғасырдың басында қазақ жерін жоңғарлардың басып алу қаупі
туған кезде, қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауы шарасыз қажеттілікке
айналады. Осы жағдайда Кіші жүз ханы Әбілхайыр 1730 жылы орыс патшасы Анна
Ивановнаға хат жолдап, "өзіне қарайтын Орта және Кіші жүздің барша
қазақтары патша бодандығында болғысы келетінін" білдіреді. 1731 жылы 19
ақпанда Анна Ивановна Әбілхайыр мен барша қазақ атына жазылған грамотаға
қол қояды. Дегенмен, Орта жүз қазақтарының Ресейге бағынуы бір ғасырға
созылып, XIX ғасырдың 30-40 жылдарында аяқталады. Ал Ұлы жүз қазақтарының
Ресейге бағынуы 1818 ж. басталып, 1848 ж. аяқталады. Сонымен, қазақ халқы
өз ұлтының еркіндігі үшін Монғол, Жоңғарлармен 500 жыл соғысып бақса, ал
орыс империясының тепкісінде 250-260 жыл болып келді [12].
Енді "қазақ" атауының төркіні жайында сөз етсек, ол жөнінде сан алуан
пікірлер бар. Зерттеушілердің бұл жөніндегі болжам-пікірлерінің бастыларын
үш топқа бөлуге болады. 1. Қытай қоғамдық академиясының этнография
институты құрастырған "Қазақтың қысқаша тарихы туралы деректер жинағы" атты
еңбекте: "Қазақ деген атау XV ғасырда жарыққа шыққан. Жәнібек пен Керей
бастаған көшпелі тайпалар XV ғасырдың 60-жылдарында Әбілхайыр ханның
үстемдігіне қарсы шығып, Шығыс Дешті Қыпшақтан Батыс Жетісуға, Шу өзені
бойына қоныс аударған. Алғаш рет осы тайпалар "қазақ" деп аталған. Мұның
мағынасы: "Өз ұлысынан бөлініп шыққан, қашақтар" деген сөз. Бұл сөз кейін
келе қазақтардың атына айналды",- дейді [13].
2. Ал қытай зерттеушісі Жаң Ши-Манның "Батыс өңірі тарихындағы
ұлттарды зерттеу" деген еңбегінде ежелгі Қытай жылнамаларындағы "үйсін",
"ұсын", яки "асу" деген ұлыс аттары "қазақ" атауларының дыбыстық баламасы
дегенді айтады.
3. "Қазақ" атауы "Таң патшалығы тарихында" (VII - VIII ғасырда)
"қаса", "хаса" түрінде жазылған. Бұл атаулардың тарихи деректемелерде жарық
көруі тым ертеде деп есептейді. Жеке деректерге жүгінсек, үшінші тұжырымның
шындыққа бір табан жақындығы байқалады. Араб саяхатшысы және жазушысы
Мұхаммед әл-Ауфи 1228 жылы Үндістанда "Таңдаулы әңгімелер мен аңыздар
жинағы" атты кітап жазған 14.
982 жылы парсы тілінде жазылған "Худуд әл-Ғалам" ("Әлем шекаралары")
атты кітапта Алан мемлекеті және оның қалалары жайына тоқталып: "Алан
елінде қасақ деген ұлыс бар", - дейді. Шығыс әдебиетінің әйгілі классигі
Әбілқасым Фирдоуси (904-1020) өзінің "Шахнама" атты эпосында: "Қазақ",
қазақ хандығы деген ел Көк теңіздің (Арал теңізі) солтүстігін мекен еткен
күшті және көп санды ел" деп, Тұранның жауы Иранды "қорқытпақ" болғанын М.
Ақынжанов өзінің "Қазақтың тегі туралы" деген еңбегінде айтады. Оныншы
ғасырда араб авторы Мәсғудидің шығармасында "қасақ" деген халық аты
аталады. Түркия профессоры 3.У.Тоған өзінің "Жалпы түркі тарихына кіріспе"
атты еңбегінде тоғызыншы ғасырда араб авторы Әдһам әл-Купидің шығармасында
"қазақ" деген сөздің бар екендігін атап көрсетті.
Әйгілі тарихшы, этнограф, тіл ғалымы А. Вамбери 1885 жылы баспадан
шыққан "Түрік халықтарының этнологиясы мен этногеографиясы" деген кітабында
көптеген жазба деректер келтіре отырып, қазақ деген аттың IX-X ғасырларда
ел таныған, әлемге әйгілі халықтың аты болғандығын айтады. Қазақтың
антропологиялық типтік ерекшеліктерінің, кейіп-келбетінің мәліметтерін
жинап, зерттей келіп, қазақ халқының тіпті ертеде, оныншы ғасырдан ілгері
қалыптасқан антропологиялық ерекшелігі бар ел деп батыл тұжырым жасайды.
Монғол Халық Республикасы Ғылым академиясының қызметкері Ісләм Қабышұлы
"хасаг" деген сөздің моңғол әдебиетінде X ғасырдан бастап белгілі болғанын,
моңғолдардың "Батырлар жыры" мен "Бабалар шежіресінде" "хасаг" ("қазақ")
деген сездің кездесіп отыратынын атап көрсетеді. Автордың айтуына
қарағанда, ерте кезде монғолдар көшіп жүргендерді "қасақтар" деп атаған.
Тіл ғалымы Т.Жанұзақов: "Қазақ атауы Кавказдағы түркі тайпалары
құрамында алтыншы ғасырдан бастап жалпы есім және этнотермин ретінде
кездескен кейіннен оныншы, он төртінші ғасырларда да осы қазақ сөзі түркі
тайпалары арасында кеңінен тараған. Қыпшақтардың, ноғайлардың ішінде де
қазақтар болған", - дейді.
Ал қазақтың белгілі қоғам кайраткері М.Шоқай өзінің "Түркістан" атты
еңбегінде қазақ тарихына шолу жасай келіп: "...Түркістан - түркілер елі
деген сөз сонау VI ғасырдың өзінде-ақ моңғол дәуіріне дейінгі көшпелілер
империясын, түркі жұрты қанатын жая қоныстанған кең-байтақ аймақты сасанид
әулиеті кезіндегі (III-VII ғ. ғ.) ирандықтар осылай деп атаған екен. Бұл
көшпелілер империясының территориясы Қытай шекарасынан Персия мен Византия
шекарасына дейін созылған. Түркілердің қоныстануы мен билік құру ауқымы
кеңейген сайын саяси территорияны да ұлғайта түсіп, өзінің қазіргі ауқымына
бұдан мың жылдан астам бұрын, шамамен X ғасырдың басында жеткен", - дейді
[15].
Біз жоғарыдағы жазба деректер мен дәлелдерден "қазақ" атауының IX-X
ғасырлардан бұрын-ақ төңіректің төрт бұрышына таныс, әлемге әйгілі ат
болғанын көреміз, бұл атау оныншы ғасырдан кейін тіпті де кең тараған.
Демек "қазақ" атауы тек XV ғасырда ғана жарыққа шыққан дейтін пікір
дәлелсіз.
Ежелгі "усин", "үйсін" яки "асо" деген ұлыс аттары "қазақ атауының
баламасы" дейтін пікір де орынсыз. Өйткені, "үйсін", "қазақ" атауы дыбыстық
жағынан тым алшақ, оның үстіне, қазіргі қазақ арасында үйсін ұлысының аты
сақталып отыр. Егер үйсін мен қазақ бір сөз болса, ол сөз қазір сақталмаған
болар еді. "Қазақ"— жалпы халық аты, "үйсін"- қазақтың құрамындағы Ұлы жүз
ұлысының аты.
"Этнос" гректің - еіпоs - тайпа, халық деген сөзінен шыққан. Ғылымда
"халық" терминінің орнына "этнос" термині орынды қолданыла бастады. Бұл
термин этностың негізгі тарихи түрі -"тайпа", "ұлыс" ("народность"), "ұлт"
ұғымын түгел қамтиды.
Халық - "бір топ адам" (мәселен, "халық жиналды" десек) деген мағынасы
бар екені белгілі. Сондықтан "этнос" терминін қолдану қолайлы.
Тайпа – аталас аралас-құралас отырған екі-үш рудың бірлестігі.
Ұлт – біртұтас территориясы, экономикасы мен мемлекеттік тілі, ұлттық
болмысы (психика) қалыптасқан халықтар жиынтығы.
Ру – бір атадан тараған (13 ата) туыстық байланыстары бар тайпалар
бірлестігі.
Адам ұжым болып тіршілік етеді. Оған әлеуметтік бірлестік деп те,
этностық бірлестік деп те қарауға болады. Шындығында, әрбір адам, бір
жағынан, белгілі бір қоғамның мүшесі бола отырып, сонымен бірге ұлттың
(этностың) да мүшесі болып саналады.
Адам баласының әлеуметтік дамуы жақсы зерттелген және оның даму
заңдылығы жан-жақты қарастырылған. Ал халық жөнінде (біз ендігі жерде оны
шатастырмас үшін "этнос" деп алып қараймыз) түсініксіз, шатастырулар көп.
Шын мәнісінде, этностан тысқары бірде-бір адам өмір сүрмейді. Кімге де
болса, "сен кімсің?" деген сұрақ қойса, ойланбастан "орыспын",
"французбын", "ағылшынмын", "неміспін", "парсылықпын" немесе "түрікпін" деп
жауап береді. Олай болса, адамның санасындагы этнос жайындағы түсінік
көпке ортақ. Бірақ ол әлі түсініксіз.
Жоғарыдағы сұраққа жауап беруші әрбір этнос мүшесіне: "Сен неге ол
халықты немесе ұлтты өз ұлтым деп санайсың?" деп сұрақ қойса, оған анықтама
беруге қиналады. Әсіресе, "сенің ұлтыңның басқа ұлттан қандай айырмашылығы
бар?" дегенге бұрынғы Кеңес Одағында, бүгінгі ТМД елдерінде тіршілік ететін
ұлт өкілдері тиянақты жауап бере алмайды. Ол заңды да. Себебі, 70 жыл бойы
"бірыңғай тіл, бірыңғай мәдениет жасаймыз" деген ұранмен тіршілік еткен
Кеңес халқы, "Келешек коммунизм кезінде дүние жүзінде бір ұлт, бір тіл
болады. Ол француздың да, ағылшынның да, немістің де, орыстың да тілі емес.
Оған барлық ұлт өз үлесін қосады" деген сталиңдік волюнтаристік теорияға
имандай ұйыған ғалымдар әр ұлттың өзіндік ерекшелігін зерттеуге онша мән
бермеді. Ұлт мәдениеті мен ұлт тілдері біртіндеп кірігетін өткінші процесс
деп қарады [16].
Бүгінде этностық мәдениет пен ұлт тілдерінің өткені мен келешегіне көз
жіберу үшін этностардың шығу тегін ғылыми методологиялық тұрғыдан
қарастыру қажеттігі туып отыр. Бұл жөнінде соңғы жылдары ұлт мәдениетін
ғылыми-методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұңғыш рет құнды еңбек жазған
атақты тарихшы ғалым Лев Гумилев болды. Ол өзінің "Халықтар қалай пайда
болады және жоғалады?" деген атақты еңбегінде, дүние жүзіндегі халықтардың
пайда болу, өсу, өркендеуінің және олардың біртіндеп өшіп, жоғалу
заңдылықтарын диалектикалық тұрғыда, тарих, география және биология (оның
ішінде экология және генетика саласына) ғылымдары негізіне сүйене отырып,
"этнос" туралы ғылыми дәйекті анықтама берген еді. Л.Гумилев "этнос" туралы
соңғы уақытқа дейін әр түрлі түсінік-анықтамалардың болғанына тоқталады.
Айталық, біреулер "этнос дегеніміз - шығу тегі бір халықтар" десе,
екіншілер "этнос - тілдің бірлігіне негізделген мәдениеттің тууы" дейді. Ал
үшіншілері "этнос - бір-біріне ұқсас адамдар тобы" десе, төртіншілері
"этнос - сана-сезімдері бір адамдар тобы" дейді. Бесіншілері "этнос" -
белгілі бір қоғамдық формациядағы адамдардың шартты түрде топтасқан тобы"
десе, ал алтыншылары "этнос - табиғаттың сыйы, этнос - әлеуметтік
категория" дейді.
Ал енді "Жаңа этностардың пайда болу себептері неге байланысты?" деген
сұраққа жауап іздесек, біріншіден, керші этностардың бір-бірімен соғысып,
жеңілгендерінің қоныс аударуынан, сөйтіп олардың жаңа жерге келіп,
жергілікті халықтармен, тайпалармен биологиялық араласынан
(миграцияланудан) жаңа этностар дүниеге келді; екінші, бірнеше тайпалар мен
халықтардың жаңа жерді отарлап, игеруінен пайда болады. Мысалы, ағылшындар
мен испандықтар Солтүстік Американы жаулап алып, жаңа жерге қоныстануынан
американ этносы пайда болды; үшінші, климаттық өзгеріс (қуаңшылық, су
тасқыны т.б.) адамдарды туған жерінен ауа көшуге мәжбүр етеді. Олар басқа
жерден тұрақ іздейді. Мысалы, қырғыз халқы XV ғ. басында Алтайдың
солтүстігі мен Енисей өзені бойынан, ойраттардан бөлініп шығып, Қырғыз
Алатауына көшіп келіп, жергілікті түркі тайпаларымен қосылып, жаңа этнос
құрды. Бұл жерде жаңа этностардың ескі этностан бөлшектенуінен пайда
болмайтынын, жаңа жерге келіп тіршілік етуші этностар тобының жергілікті
этностар тобымен бірігуінен (қан араласуынан) пайда болатынын ескеру қажет.
Яғни этникалық тіршіліктің географиялық ортамен байланыстылығын ескерген
жөн. Осыдан келіп, Ә.Семплдің "Адам - жер бетінің өнімі" деген теориясы
туындайды. Ал жер бетіндегі тіршілік күн нұрының күшеюіне, ғарыштық
сәулелердің әсеріне байланысты. Ол әсер жер бетіне ауа қабаттарын жарып
етіп, бірнеше қиындықтарды жеңіп барып жетеді. Осыдан келіп себептестік
және қарама-қайшылық заңдары туындайды. Табиғатта да, қоғамда да қарама-
қайшылықсыз, себеп-салдарсыз даму мүмкін емес[17].
Этностардың бір-бірінен этногенездік айырмашылығы олардың нәсіліне,
тіліне, дініне, біліміне байланысты емес, тек мінез-құлқы мен жер бедерінің
табиғатына үйреніп бейімделуіне байланысты деп қарауды география ғылымы
қуаттайды. Мысалы, солтүстік Мұзды мұхит жағалауьшдағы ұлттар мен
ұлыстардың салқын қанды болуы, олардың балық аулап, бұғы өсіріп, ет жеп
тіршілік етуі, ал оның керісінше, Оңтүстік Африка халықтарының ыстық қанды
болып келуі және тропикалық есімдіктермен қоректенуі географиялық-климаттық
жағдайға байланысты ерекшелік.
Әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық құрылысы ұрпақтан-ұрпаққа кешкен сайын
өзгеріп отырады. Ол - этностың үнемі әлеуметтік дамуда болатындығының
айғағы. Этнос мүшелерінің мінез-құлық құрылымының бірізділігі қарым-қатынас
нормасына негізделген. Олар: 1) жеке адам,мен ұжымның арақатынасына, 2)
жеке адамдардың өзара қатынасына, 3) этникалық топтардың арақатынасына, 4)
этностар мен этникалық топтар арасындағы қарым-қатынасқа құрылады. Басқа
этностардың басқаша нормалармен байланысқанына әр этностың мүшелері таң
қалады және өзінің тұқымдастарына басқа халықтардың "өрескелдіктері" туралы
таңдана айтатын болады.
Этнография ғылымы мұндай "сөлекеттіктерді" жеңе отырып, этникалық
мінез-құлықты байқаудың принциптік жүйесін енгізді. Оған адамдар арасындағы
қарым-қатынас нормасы деп қарады. Заман өзгерген сайын мінез-құлық
нормалары да жаңарып отырады. Мысалы, Қазан төңкерісінен кейін қазақтарда
"қалыңмал" беріп, әйел алу мүлде жойылды немесе өзбек әйелдері пәрәнжә
жамылуды қойды[18].
Алайда, этностың дамуы біркелкі болмады. Ол доға іспетті дамуды бастан
кешіреді. Себебі, этностың қоғамдық мәдени-экономикалық және географиялық
жағдайға байланысты бірде шапшаң, бірде баяу дамуы мүмкін. Адам өмірі оны
қоршаған табиғатпен, ғарыштық кеңістікпен, күн сәулелерімен, оның
радиациясының жер бетіндегі тіршілікке, соның ішінде адамға да тигізетін
әсерімен биосфералық жағынан тығыз байланыста өтеді. Бұл жөнінде
Чижевскийдің "Күн бетіндегі отты борандардың жер бетіндегі жаңғырығы" атты
кітабында айтылады. Күн бетіндегі отты борандар мен қопарылыс-жарылыстар
пайда болғанда, жердің магниттік белдеуі бағдарын өзгертетін көрінеді.
Сонымен бірге күн бетінен жерге еткір сәулелер атқылайды. Жер бетіндегі
тіршілік әлеміне ерекше әсер ететін физикалық құбылыстар пайда болады.
Чижевскийдің бақылауынша, күн бетінде пайда болып жатқан осы құбылыстар
кезінде өткір сәулелердің шамадан тыс бөлінуіне байланысты вирустар көбейіп
және олар желдің бағытымен ұшып келіп, бір жерге шоғырланып, әр түрлі
жұқпалы ауруларды таратады, түрлі апаттар жиіленіп, адамдар арасыңда ақыл-
есі ауысуын, асылып өлушілердің көбеюін, бір ұлт пен екінші ұлттардың өзара
соғысып, қантөгістердің болуын туғызатын көрінеді. Биосфераның әсерінен
болатын табиғи апаттан, жарылыстан кейін пайда болатын шалажансарлық жағдай
этностарды бірден мүлдем құртып жібермейді. Дегенмен, ол этникалық
жұлдыздарға (этностардың алдыңғы белсенді тобына) үлкен әсерін тигізіп,
әлсіретуі, тіпті тұқымға орасан зор зиян келтіруі мүмкін. Адам үнемі
табиғат құшағында өмір сүріп, тіршілік ететін болғандықтан, күн сәулесінің
де адамдардың психикасына ықпалын тигізетіні көпке аян. Яғни адамдардың өз
еркін билеу әрекеті де табиғатпен тығыз байланысты. Ұлттар мен ұлыстар
арасындағы жиі-жиі болатын соғыс, қан төгіс, қақтығыстарды бір жағынан
экономикалық үстемдік үшін, басқаларды тонап, талау арқылы баю, тіршілік
ету үшін күрес деп қарасақ, екіншіден, ұлттар мен ұлыстарды басқарушы
хандар мен патшалардың мінез-құлық әрекетіне, мемлекетті басқарушы
адамдардың нерв жүйесінің қызметіне байланысты құбылыс деп ұғуға тура
келеді. Мысалы, Гитлердің неміс ұлтын үстемдікке жаралған ақ нәсіл деп
қарап, бүкіл Еуропаны басып алуды мақсат еткені, еврейлерді кемсітіп, асып-
атуы Мальтустің теориясына негізделген фашистік-диктаторлық іс-әрекет. Ал
біреулер мұны адамның физиологиялық жағымсыз қасиеті демей, "Алланың
жіберген ісі" деп қарап, фашистік іс-әрекетті ақтамақ болды[19].
Этностардың тегі жеке адамдардың қабылдауымен анықталады, ал қоршаған
орта ол фактіні бекітеді. Олай болса, адамның белгілі бір этносқа қатысын
анықтау сезімге негізделген. Ал адам сезімі оның өзіндік ойлау және мінез-
құлық ерекшелігін білдіреді. Этностардың, қала берді жалпы адамның мінез-
құлық ерекшеліктерін зерттеу этнопсихология мен этика ғылымдарының
объектісі болып саналады. Адамның бір этносқа тән қасиеті оның бойына сәби
кезінен бастап ата-анасының қарым-қатынасы, мінез-құлқы, іс-әрекеті арқылы
дарып, қалыптасады. Олай болса, "этнос" дегеніміз белгілі бір жүйеге
негізделген топ - ұжым екен. Ал әлеуметтік жүйенің көпшілікке ортақ түрі -
отбасынан басталады. Отбасы - бір үйде тұратын адамдар жиьштығы. Жүйенің
элементіне отбасы мүшелерінің күнделікті тұрмысында қолданатын заттары
енеді. Яғни олардың үй-мүлкі, баспанасы, ыдыс-аяғы, киім-кешегі, көрпе-
жастығы, құрал-сайманы т.б. тұрмыстық тұтыну заттары түгел кіреді. Отбасы
мүшелерінің қарым-қатынасы, бір-біріне көзқарасы, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы
да жүйенің элементі болып есептеледі. Ал отбасылық жүйе этностық жүйенің
қайталанатын атрибуты болып саналады. Этностық тайпалар (топтар) күнделікті
тұрмысындағы, әдет-ғұрпындағы, мінез-құлқындағы, кезқарасындағы
айырмашылықтары арқылы ерекшеленеді. Яғни әр түрлі халықтар белгілі бір
аймақта пайда болып, сол аймақтың өзіндік ерекшелігіне (климатына,
өсімдігіне, географиялық аймақтың хайуанаттары мен жәндіктеріне байланысты)
бейімделіп, тіршілік етеді. Өзіндік мәдени және рухани мұрасын жасап
қалдырады. Көрнекті тарихшы-этнограф Лев Гумилев: "Этнос дегеніміз - жер
бетіндегі белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтік аймақтың бірлігінде
жатқан, салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, шаруашылық кәсібі, мінез-құлқы,
тілі мен мәдени мұрасы бір халықтар тобы",- деген анықтама береді. Біз осы
анықтаманы басшылыққа аламыз[20].
Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшін қажетті факторлар:
оның құрамына енген адамдар тобының материалдық тұрмыс жағдайларының,
территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік
психологиядағы сол ұлтқа тән кейбір этникалық ерекшелігінің ортақтастығы
болып табылады.
Ұлттық психикалық құрылым мен ұлт мәдениеті арасында тығыз байланыс
бар. Ұлттық психикалық ерекшелік ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс
береді. Мысалы, біз ән-күйлерді, билерді тыңдай отырып, немесе ою-өрнекті,
зергерлік әшекей заттарды көріп, оның қай ұлтқа тән екенін бірден айырамыз.
Ұлттық психологиялық құрылым ерекшелігі адамдардың әулеттік қарым-
қатынасынан, киім киюінен, спорттық ойын түрлерінен немесе ұлттық тұрмыстық
салт-дәстүрлерден (келін түсіру, қыз ұзату, қонақ күту, елік жөнелту
рәсімдерінен т.б.), ұлттық тағам түрлерінен байқалады.
Ұлттық психикалық құрылым үш бөліктен тұрады: ол ұлттық сезім, салт-
дәстүрлер және ұлттық мінез. Осы үш бірлестік ұлттық мәдени ерекшеліктің
шартты белгілері болып табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз - адамдардың туған жерге, өскен елге, ана
тіліне, ұлттық салт-дәстүрлерге деген сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық
сезім адамды қоршаған ортаның әлеуметтік-экономикалық, мәдени және
жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық
сезім басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану, шаттануымен
немесе риза болмай, қанағаттанбауымен байланысты ой-қиял, әсер сезімінің
сыртқа шыққан көрінісі. Мысалы, "Елім-ай" әнін ести отырып елінің басына
түскен ауыртпалық, шапқыншылық әрекетке езіліп мұңаюы немесе "Саржайлау",
"Сарыарқа" күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген
сүйіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы табиғи заңды құбылыс. Адамның ана
тіліне деген сүйіспеншілігі де ұлттық сезімінің ерекше түрі. Мысалы, ұзақ
уақыт елден жырақ жат жұртта жүріп, көпшілік ішінен өз ұлт өкілінің ана
тілінде тіл қатуына елең етпейтін, іш тартпайтын адам болмайды. Өйткені,
ана тілі адамның ішкі сезімін басқаға жеткізуде ой-қиялға етене жақын,
жүрегіне жылы күшті құралы. Айталық, сұлу қызды аспандағы айға, күлімдеген
күнге, судағы құндызға теңеу. ("Ай десе аузы, күн десе кезі бар" деу)
немесе "Ай мен күндей, әмбеге бірдей бір сұлу қыз болыпты" деп бас-талатын
ертек қазақ ұғымына, ұлттық сезіміне жақын теңеулер. Қазақ әдебиетінде сұлу
қызды "Ботакөз" деуі, туған баласын әке-шешесінің "ботам", "құлыным",
"қозым" деуі ұлттық ұғымға, ұлттық сезімге жақын көркем сөз айшықтары[21].
Ұлттық тағамдарды даярлау, сыйлы қонағын ұлттық тағаммен сыйлау да
ұлттық сезімді, ұлттық мақтанышты көрсетеді. Және ол әр ұлттың өзіне тән
тағам даярлау ерекшелігінің куәсі болып табылады. Мысалы, өзбек қонағын
палаумен сыйласа, қазақ "бес бармағымен", ұйғыр мәнті, лағманымен, татарлар
пәрәмішімен сыйлайды. Қазақ шәйін қаймақ қатқан сүтпен баптап берсе,
қалмақ, ұйғырлар май, тұз, ұн салып береді. Орыс халқы кофе қайнатады,
соның бәрі тағам берудегі ұлттық ерекшелік дәстүрлер.
Ұлттық салт-дәстүрлерге ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер
түрлерін: ән-күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу-сурет өнері, ұлттық ойын
мен спорттың түрлерін, ұлттық тағамды, киімді, мерекелерді, тарихи
ескерткіштерді т. б. жатқызуға болады. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып,
сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас түсініктер жатады.
Ұлттық салт-дәстүрлердің ерекшеліктерін патриархалдық, рулық салт
дәстүрлерімен шатастыруға болмайды. Мысалы, қазақтардың қызды қалың малға
сатуы немесе барымтасы мен өзбек әйелдерінің пәрәнжі жамылуын бүкіл қазақ,
өзбек халыктарының ұлттық салт-дәстүрі деп қарамауымыз керек. Ол феодалдық,
рушылдық қарым-қатынастан қалған ескі дәстүрлер[22].
Салт-дәстүрлер халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге
деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып,
өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері
жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болады. Мысалы,
қазақтар жаугершілік заманда ақ қой сойып, қанына найзасын малып, бір-
бірімен төс түйістіріп, анттасып дос болатын болған. "Достықты бұзғанды ант
атсын" — деп серттескен. Феодалдық қырқыс кезінде ол батырларды бірлікке
тәрбиеледі. Ал бертін капиталистік қоғамның дамуымен байланысты, анттасу
салты мүлде жойылды.
Немесе бүгінгі күндерде ерлі-зайыпты қариялардың алтын, күміс тойларын
өткізу де салт-дәстүрлердің өзгерген түрі. Оның ұрпақ тәрбиесі үшін үлкен
прогрессивтік, тәрбиелік мәні зор.
Салт-дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы қарым-қатынаспен тығыз
байланысты. Бір ұлтта бар салт-дәстүрлер, ұлттық ою-өрнек, тағам, спорттық
ойын түрлері екінші бір ұлтта да белгілі ұқсастықпен және өзіндік ерек-
шелігімен көрініс береді. Мысалы, қазактың көкпар тарту ойыны кейбір
өзгешілігімен көрші өзбек, түрікмен, қырғыз, моңғол, ауған елдерінен де
кездеседі. Киіз үй тігу көшпелі халықтардың бәріне ортақ. Алайда, оның
құрылысында, ою-өрнек әшекейінде әр ұлтқа тән ерекшелік белгілер байқалады.
Палау, мәнті, борщ, шашлық, пельмен көпшілік ұлттарға ортақ тағам
болғанымен, әр ұлттың өзіндік дайындау технологиясымен ерекшеленеді[23].
Ұлттық мінез адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін тұрақты құбылыс.
Ұлттық мінез осы ұлтқа тән темпераменттік, психикалық рухани сапасымен
ерекшеленіп, көзге түседі. Мысалы, қазақтарға тән бауырмалдық, ақжарқындық,
қонақжайлық, өзбектердің сыпайы мінезділігі, діншілдігі, орыс халқына тән
қарапайымдылық пен кеңпейілділік, американдықтардың құнттылығы,
ағылшындардың салқын қандылығы, немістердің ұқыптылығы, француздардың
жинақылығы, испандықтарға тән қызу қандылық ерекшеліктер байқалады. Әрине,
бұл қасиеттер басқа халықтарда жоқ, кездеспейді деген ұғым тумайды. Ол
қасиеттер әр халықта әр түрлі қырынан көрініс табады. Әр ұлттың өзіне ғана
тән этностық таза мінез-құлықтың болуы мүмкін емес. Мысалы, орыстарға тән
дейтін төзімділік қытайларға да тән қасиет болып келеді. Немесе грузиндерді
қызба қанды халық дейміз. Ал ол мінез испандықтарға да ортақ. Академик
С.Кон өзінің "Ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерінің проблемасы" атты
еңбегінде "Ұлттық мінез-құлықты анықтауда әр ұлтқа тән этностық мінез-
құлықты шартты түрде алып қарау керек", - деуі орынды. Дегенмен, бір
халықта ерекше басымырақ болып көрінетін мінез-құлық сипаты сол халықтың
психикалық ерекшелігі болып саналады.
Ұлттық дәстүрлер ұлттық психологиядан көрініс тапқанда, кейбір
психикалық әлпеттің жалпы адам баласына, барлық ұлтқа тән ортақ қасиетке ие
екенін байқауға болады. Мысалы, қонақжайлық, үлкенді сыйлау, балажандылық
сияқты мінез-құлық өлшемдері адам баласына тән, барлық халыққа ортақ
қасиет.
Қоғамның дамуы, халықтар мен ұлттардың байланысы ұлттық психикаға игі
әсерін тигізіп, бірнеше ұлтқа ортақ интернационалдық мазмұнды салт-
дәстүрлердің пайда болуын туғызды. Мысалы, кешегі кеңестік дәуірде
халықтардың идеялық сана-сезім бірлестігі ортақ әнұран, ортақ дәстүрлі
әскери шеру салтанаттарын өткізу, жастарды әскер қатарына шығарып салу,
еңбек кітапшасын табыс ету, неке куәлігін тапсыру сияқты салт-дәстүр
түрлерін туғызды[24].
Заман талабына сай жаңа мазмұнды салт-дәстүрлердің туындауы да заңды
құбылыс. Мысалы, қазіргі жастардың үйлену той рәсімдері бұрынғы қазақ
ауылыңдағы осындай тойларға мүлде ұқсамайды.
Сондай-ақ, баланың дүниеге келуін қуаныштап еткізетін шілдехана тойына
қоса бүгінде жастардың туған күнін тойлау рәсімдері пайда болды. Ол мүлде
жаңа салт-рәсімде өтеді.
Рух – халықтың материалдық күнделікті өмір қиыншылығынан тыс, әрі
жоғары тұрған жан дүниесі, оның бет-бейнесінен көрінетін биік еңсесі,
мәртебесі мен жігері. Оның негізі - өткен тарихы, салт-санасы, жыр-
дастандары ата-бабаларының өнегелі, ерлік істері мен даналық нақыл сөздері,
қиындықтарда желеп-жебеп жүретін әруақтары, сарқылмас күші, мұқалмас қаруы.
Оны қозғайтын, қайрап суаратын, халықтың ізгі армандарына дөп келетін
жалынды ұрандық сөздер мен биік мақсат-мұраттар.
Қазақ халқының мерейі биік, пейілі кең, дастарханы мол, маңдайы
жарқын, мақсат бағдары жоғары әрі айқын ата-балаларының өсиетіне берік,
осыдан келіп оның рухани бейнесі сомдалады.
Фольклор - халық педагогикасынын обьектісі "Ұлы сөзден ұлағат",
демекші халық педагогикасынын нәрімен сусындап, өзінін тәрбиелік нәрін күні
бүгінге дейін жоғалтпай келе жаткан бірден-бір киелі мұра - фольклор.
Сонғы кезде фольклор термині "Халық ауыз әдебиеті", деген өзінін бір
кездегі ұғымы, шеберін кеңейтіп, халық өнерінін музыка, қолданбалы өнер,
халық ойындары сияқты салаларын толық қамтыды.
Халық педаогикасында атадан балаға жетіп отыратын, ел аузында сақталып
келген көркем сөз өнерін, оның айтылуы және орындалуы ерек-шеліктерін -
фольклор деп атайды.
В.Г.Белинский "Фольклорда даңқты есімдер болмайды" ондағы көркем сөз
авторы әркез халық - деген тұжырым жасайды.
Әр ел өз басынан өткерген оқиғаларды құмарта жырлайды. Сол жырларға
қарап елдің әдеп ғұрпын, ой санасымен түрлі сезімдерін дәл танып білуге
болады. Сонымен қатар фольклорлық шығармаларынан халық тағдыры, оның өмірде
көрген қайғы қасіреттері мен мұң зары, келешектен күткен арман-тілектері
айқын көрінісін тапқан. Әрбір айтушы импровизатор өз тыңдаушысына ұстаздық
жасап, олардың түйсік сезімін киелі ой-ниеттерге бастап отырған[25].
Ғылымда халық поэзиясын "Фольклор", ал оны зерттейтін ғылым саласын
"Фольклористика" деп атайды.
Неміс ғалымы И.Ф.Кнафльдің анықтауынша фольклор халық даналығы деген
ұғымды білдіреді. Ағылшын ғалымы У.Дж.Томс та бұл пікірді дамыта түскен.
Ол - бұл фольклор ел арасында туған өлен, ертегі аңыз, түрлі
наным-сенімдерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық психологияның теориялық және метадологиялық негіздері
Ғылыми
жетекшісі:
п.ғ.д.,
профессор
А.Усманов
... ... ... ... ... ..
Орындаған студент: Төлегенова
Ляззат
ППП-011
тобының студенті
Түркістан – 2014 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1 ҰЛТТЫҚ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Ұлттық психологияның қалыптасуы мен дамуының тарихи 7
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Ұлттық психологияның қалыптасуына әсер етуші факторлар ... ...21
1.3 Ұлы тұлғалардың психологияллық көзқарастарының дамуы ... ... 26
2 ҰЛТТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІНІҢ ПРАКТИКАДА КӨРІНІСІ
2.1 Ұлттық психологияның тұлға болмысындағы көрнісі 39
... ... ... ... ...
2.2 Ұлттық психологияны тәрбие үрдісінде ескерудің әдіс-тәсілдері55
мен
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі: Қазақстан жолы – 2050: Бір
мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаев 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған
дәстүрлі жолдауы [1].
Ұлттық психологияның теориялық және методологиялық негіздері. Ұлттық
психология ұғымы. Ұлттық психология философиялық және социологиялық
әдебиетте көп талқыланып, зерттеліп келе жатқан категориялардың бірі. Солай
болса да бұл ұғымның айналасында пікірталастар жиі болып тұрады. Біз ұлттық
психология ұғымының мәнін түсіну үшін, оны төмендегідей бірнеше қырынан
қарастырып көрейік.
Біріншіден, ұлттық психология қоғамдық (немесе әлеуметтік)
психологияны құрайтын элементтердің бірі, оның құрамдас бөлігі болып
табылады. Мұны түсіну қиын емес: қоғам түрлі әлеуметтік топтардан құралады.
Ал әр әлеуметтік топтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері болады. Ұлтта -
қоғамды құрайтын әлеуметтік топтың бірі. Осыдан ұлттық психологияның
қоғамның психологиясын айқындайтын құрауыш екендігі туындайды.
Екіншіден, ұлттық психология ұлтаралық қатынастар идеологиясымен,
ұлттың құндылықтарға қатысымен бірге қоғамдық сананың маңызды құрауышы
болып табылады. Қоғамдық сана - қоғамның рухани дамуының барлық жақтарын
көрсетеді. Зерттеушілердің көпшілігі ұлттық сананы қоғамдық сананың бір
элементі ретінде сипаттайды.
Үшіншіден, ұлттық психология- ұлттың негізгі белгілерінің бірі болып
табылады.
Ұлттық психология- әлеуметтік психологияның бір бөлігі, оның үрдістері
мен заңдылықтарына бағынған құрылымдық элементі. Демек, ұлттың қоғамдық
санасы нақты мәнге ие- этнос тарихтың белгілі бір даму кезеңіндегі
санасының жеткен деңгейін айқындайды.
Қазіргі Қазақстандағы әлеуметтік психология ғылымының жетістіктеріне
сүйене отырып пайымдағанда, ұлттық психологияда қарастырылып отырған ұлт
өкілдерінің санасына көбірек ұялаған, сонысымен олардың әрекетінен үнемі
көрініс беріп отыратын, өзгелерге қарағанда көбірек қайталанатын
психологиялық ерекшеліктердің жиынтығы болып шығады [2].
Ұлттық психологияны құраушы элементтер. Ұлттық психология 4 құрауыштан
- ұлттық мінездің нышандарынан, ұлттық мүддені түсінуден, ұлттық өзіндік
санадан және ұлттық сезімнен тұрады.
Ұлттық мінездің нышандары. Сөздің жалпылама мағынасын алып қарағанда,
адамның мінезі дегенді - адамның тәртібі мен қылықтарына әсер ететін, оның
тек өзіне тән, айқын көрініс беретін психологиялық нышандары деп түсіну
керек. Сөздің қатаң мәнінде, мінез адамның еркі мен бағыттарында көрініс
беретін, оның тұлғасының психикалық құрылымы ретінде айқындалады.
Жеке адамның мінезі ол өмір сүріп отырған әлеуметтік топтың мінезі
ұқсас болады, немесе керісінше, жеке адамның мінездерінен әлеуметтік топтың
мінезі көрініс береді[3].
Өзінің ұзаққа созылған қалыптасу жолында қазақтарда өзге халықтар
сияқты қадір тұтуға жарайтын ұлттық психологиялық кешендерді бойына сіңіріп
келеді.
Қазақтарға тән ұлттық мінездің кейбір нышандары.
Жауынгерлік мінез. Тарихтың әр кезеңінде қазіргі Қазақстан жерін мекендеген
тайпалар мен халықтардың барінің де қызуқанды, қырағы жауынгер болғаны
белгілі. Сондықтан олар орасан мол аумақты иемденіп, ғасырлар бойы ұстап
тұрды. Қазақ халқының арғы тегі-ғайыр даласын бағындырып, мұхиттан мұхитқа
дейінгі аралықта азулы мемлекеттер құрғаны белгілі. Қазақ халқы өзгеге
бағынбайтын жауынгерлік мінезін екінші дүние жүзілік соғыс кезінде
көрсетті. Ол жөнінде фашистттік идеологтар өздерінің Шығыс жоспарында
атап көрсетті.
Кеңпейілділік (бауырмалдық, мейірбандық) – қазақтарда туған жерінің
кеңдігі, оның табиғатының қаталдығы және малшылық кәсіппен айналысу
факторларының әсерінен пайда болған мінез. Қазақтың кеңпейілділігін
қазақтың жеріне келіп қоныстанған өзге ұлт өкілдерінің бәрі және көптеген
зерттеушілер ризашылықпен айтады.
Бұлардан басқа қазақ халқының ұлттық мінездеріндегі жағымды
нышандардың елеулеріне – мәрттік, жомарттық, қонақжайылық, балажандық,
аңқаулық жатады.
Ұлттық мүдде және оны сезіну. Мүдде деп (латынша –interest) - дара
адам, отбасы, ұлттық немесе қоғам үшін қажетті маңыздылықты, адамдардың
еркі мен әрекет бағыттарының объективтік және әлеуметтік жағдайларға сай
айқындалуын айтамыз. Мысалы, адамдар өздерінің материалдық қажеттіліктерін
өтеу үшін белгілі бір әрекет жасауға, еңбек етуге мүдделі. Адамның рухани
дүниесіне де қатысты мүдделері көп болады. Өмірлік қызметте адамдар тобына
ортақ мүдденің болу құбылысы да жиі ұшырасып отырады. Ортақ мүдде белгілі
бір әлеуметтік топқа енетін жеке адамдардың мүддесінен және олардың
қоғамдық өмірдегі орны мен атқаратын рөлінің әртурлілігіне орай қалыптасқан
әрекеттері мен істерінің шынайы себептерінен тұрады[4].
Ұлттық мүдде деп белгілі бір ұлт өкілдерінің бәрі үшін ортақ қоғамдық
мүдделерін айтамыз. Қазақтардың ұлттық психологиясына тікелей қатыстылығы
бар, ұлттың баршаға ортақ мүддесі дегенге келетін болсақ, оны әр кездегі әр
түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің түсінуі мен оған сай әрекет етуінің әр
түрлі болғандығын көрер едік.
Ұлттық мүдденің алдыңғы лекке шығуы мен оны қанағаттандыру бағытындағы
әрекет белсенділігінің артуы да ұлттық өзінің (ұлттық психологияның да)
даму үдерісіндегі ілгері басқан сәттерге сәйкес келеді.
Ұлттық мүддені сезіну - ұлттық психологияны қалыптастырушылардың бірі болып
табылады. Бұл жерде мәселенің қойылуына, яғни ұлттық мүдде жөнінде ғана
емес, ұлттық мүддені сезіну жөнінде болып отырганына назар салу керек. Ол
екеуінің арасында айырма бар: алдыңғысы психологиялық феноменге жатпайды,
кейінгісі жатады. Мұндағы негізгі түйін –жеке адамның (алынып отырған ұлт
өкілінің) ұлттық мүддені түсінуі оның алдына койылған міндетке көз қарасын
сонымен қоса оның әрекетінің, тәртібінің бағыттарын айқындауға әсер
ететінінде болып отыр. Демек, бұл мәселенің маңыздысы-ұлттық мүдденің
өзінде емес, оны әрекетке басшылыққа алуында болып отыр. Адамның әрекетімен
тәртібінің бағыттарының мүдденің өзі емес мүддені сезіну айкындайды. Ұлттық
мүдде мен ұлттық қажеттілік мемлекеттік мүдде мен мемлекеттік қажеттілікпен
қатар тұрады. Мүдде мен қажеттілікті түсіну, адамдардың қоғамдық қызметінің
интеграциясынағы қозғаушы күш болып табылады.
Мүдде адамды алға жетелейді.Ұлттық мүддені сезіну ұлты үшін жаны
күйетін отаншылды жанталастырады, оны отқа да суға да түсіреді, жеңіске
жетелейді. Ұлттық мүдде мен қажеттілікті түсінудің ұлттық психологияның
құрамдас құраушыретіндегі мәні осында. Ұлттық мүддені түсіну өзіндік сана
категориясымен тікелей байланысты.
Ұлттық өзіндік сана.Ұлттық психологияның құрамдас элементтерінің бірі-
ұлттық өзіндік сана.Ұлттық өзіндік сана дегеніміз-этностық сананың жоғары,
күрделіленген, жетілдірірлген формасы. Қандайын атқара алатынын, адамзат
жасап откан өркениетке қосқан және қоса алатын үлесін сезіп тұшынуы,
сонымен қоса өзге халықтармен тең, еркін және тәуелсіз өмір сүрудің табиғи
–тарихи құқығын түсінуі деп ұғуға болады[5].
Әлеуметтік психологияда көпшілік жағдайда ұлттық өзіндік сана ұлт
мүддесімен байланыстыра қарастырылады.Ол қоғамдық және халықаралық
қатынастар жүйесіндегі ұлттық жағдайымен айқындалатын объетивті ұлттық
мүдделердің бейнесі немесе ұлттық мүдделерінің мәні және оларды іске
асыруға тырысу ретінде сипатталады.
Ұлттық сезім 3 элементтен тұрады.Оның біріншісі – ұлттық қадір. Бұл
ұғым адамның өз ұлтын қадірлеу, сыйлау, өзгелердің алдына оның беделін
түсірмеу, ұлт өкілі ретіндегі адамның өзінің үнемі кадірінің болуын ойлап
әрекет етуі сияқты сезімдердің жетегінде жүруін көрсетеді. Бұл ұғымның
сезімдік реңкі басым.
Ұлттық сезімнің екінші элементі-адамның белгілі бір ұлтқа тәнділікті
сезінуі болып табылады.Ол әр адаммен азаматтың өзінің белгілі бір ұлттық
өкілі екендігін сезінуін көрсетеді.Ұлтқа тәнділікті сезіну белгілі бір
деңгейге оның әрекетіне әсер етеді. Бұл дүние жүзіндегі елеулі ұлт
өкілдерінің бәріне тән қасиет.Ұлтқа тәнділікті сезіну Отанға деген сезіммен
үндес болып келеді.
Ұлттық мақтаныш сезімі де әлеуметтік психологияда жиі ұштастыратын
құбылыстардың бірі. Адам өзінің мемлекетінің жерімен, оның қазба
байлықтарымен, бай мәдениетімен, қызықты тарихымен, ұлы адамдарымен
мақтанады. Бұлар – шет жұрттықтармен кездесіп танысқанда тілге тиек болатын
нәрселер, өзгелер сиякты қазақ халқының да ауыз толтырып, мақтананып
айтатындары да аз емес.
Ұлттық қадір, ұлттық мақтаныш, ұлтқа тәнділікті сезіну бәрі қосылып
келіп, адамның өз ұлтына деген эмоциялық қатынасын білдіретін, оның ойы мен
әрекетіне мұрындық болатын психологиялық күйдің жиынтығын құрайды. Бұл
үшеуі ұлттық психологияның құрамына енетін ұлттық сезім деп аталатын
кешеннің құрамдас құраушы есебінде қарастырылады [6].
Ұлттық психологияны қалыптастыратын факторлар. Ұлттық психологияны
қалыптастыратын факторларға мыналар жатады: халықтың басынан өткерген
тарихы, ұзақ жылдар бойы айналысқан шаруашылық түрі, төл тума мәдениеті,
ақпарат алмасу тілі, салттары мен дәстүрлері, тұрған жерінің табиғатымен
климаттық жағдайлары, діні, әлеуметтік-демографиялық жағдайы. Бұл
аталғандардың соңғысынан басқалары ғасырлар бойы көп өзгеріске ұшырай
бермейді, ұзақ уақыт сақталады. Соған сәйкес ұлттық психология да халықтың
санасына әбден орныққан құбылыс болып табылады, оны өзгерту өте киын және
ұзаққа созылады.
Зсрттеудің мақсаты: Қазақстандағы ұлттық психологияны қалыптасуы мен
даму ерекшеліктерін зерделеу, жүйелеу.
Зерттеу нысаны: Ұлттық психологияның қалыптасу көзқарасын қалыптастыру
Зерттеу міндеттері:
1. Ұлттық психологиясын қалыптастыру ұғымына түсінік беру арқылы
ұлттық психологиясын қалыптасу мен дамуын жүйелеу.
2. Ұлттық психологияның қалыптасу факторлары мен құралдарын айқындау.
3. Ұлттық психологияны тәрбие үрдісінде ескеруді жолдарын айқындау.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
педагогикалық, психологиялық және әдістемелік теорияларға талдау жасау,
жалпы жастармен пікірталас, әңгіме жүргізу, сауалнама ұйымдастыру, жастарды
отбасылық өмірге даярлау проблемасын, жалпы өмір барысында байқалатын,
отбасының болашақ иесін тиімді даярлау бойынша психологиялық
тұрғыда саралау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1ҰЛТТЫҚ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Ұлттық психологияның қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдері
Қай халықтың болса да мәдениетінің шарықтауы мен құлдырауы — табиғи
заңды процесс. Бір кезде (біздің жыл санауымызға дейінгі II ғасырда)
егіншілікпен, сауда-саттықпен айналысқан қытайлықтар мал шаруашылығымен
айналысқан ғұндарға қарағанда мәдениеті жоғары, өркендеген ел болған. Соған
қарамастан, қытайлардың Еуропаны жаулап алуына жол бермеген себептерге
келсек, біріншіден, жауынгер ғұн халқының ерлік іс-әрекеті бөгет болса,
екіншіден, қалың қытайлықтардың құрғақшылық, табиғаты қатаң даладан гөрі,
суы мол, ауасы жұмсақ, қыс болмайтын Оңтүстік Азияның теңіз жағалауын
мекендеуді қолайлы деп санауы, өзі мекендеген жерге бауыр басуы болды,
үшіншіден, қытайлықтарға қарағанда, Вавилонды, Кіші Азия мен Сирияны,
Египетті жаулап алған, Тұран ойпатын жайлаған, мәдениеті мен экономикасы
күшті парсылықтар Еуропаға қарай қытайлықтардың аяғын аттатпады[7].
Бүгінгі аса мәдениетті, экономикалық жағынан күшті деп саналатын
Еуропа елдері ол кезде (біздің жыл санау дәуіріміздің басында) Қытай,
Персия елдеріне қарағаңда мәдениеті әлдеқайда нашар дамыған елдер болған.
Әрбір мың жылда бір ұлы өзгерістің болуы, мәдениеті бай елдің соғыс,
қуаңшылық, жер сілкінісі т.б. апаттар салдарынан мүлде құрып кетуі немесе
әлсіреп, шала-жансар күйге түсуі, ал оның керісінше, артта қалған елдің тез
қарқынмен дамуы табиғи заңды кұбылыс. Ертедегі Рим мәдениеті мен араб
халифатының өркендеуі - осының айғағы.
Биосфералық процестің әсерінен Еуропа мен Азия құрлығындағы этностар
мыңдаған жылдар ішінде төрт рет бүлініске ұшырады. Ол Ұлы Даланы
мекендейтін этностарды орасан зор қоныс аударуға ұшыратты. Шығыста әлденеше
рет ғұндар мен түрік, ұйғыр қағанаттарының қытайлықтармен қырғын соғысы
болды. Аштық, өлім-жітім, табиғи апаттар этностардың бірінің туып, өсіп-
өркендеп, кейін құлдырап құруын, бірінің орнына екіншісінің пайда болып,
өркен жаюын туғызады[8].
Міне, осы тарихи процестерге негіздеп, ежелгі қытай, монғол жазбалары
мен орыс, батыс ғалымдарының еңбектеріне сүйене отырып, "қазақтар - түрік,
монғол, үнді-иран тектес, Қазақстан территориясында тіршілік еткен Еуразия
далаларының көшпелі үштігінен тараған сақ, ғұн, үйсін тайпаларының
қосындысынан құралған ежелгі халық" деп қараймыз. Кез келген халықтың пайда
болуы және қалыптасу тарихы - өте ұзақ та күрделі процесс. Экономикалық
даму мен мәдени аралас-құраластық нәтижесінде, белгілі бір аймақта тілі
ортақ, этникалық салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі мен өзіндік ортақ
материалдық және рухани мәдениеті бар адамдардың берік қауымдастығы
қалыптасады.
Қазақ халқы, негізінен, республиканың қазіргі жерін мекендеген байырғы
тайпалардан қалыптасты және олардың этногенетикалық құбылыстарының түп
тамырлары сонау қола дәуіріне, андронов мәдениеті деп аталатын көне кезеңге
(б.з.б. XVIII - VIII ғ. ғ.) саяды. Егер сол көне дәуір ескерткіштеріне,
айталық, қыш ыдыстардың ою-өрнегіне кез салып, Қазақстанның қазіргі
уақыттағы ою-өрнегімен салыстырсақ, онда олардың көптеген ұқсастықтары мен
ортақ үлгілерін табуға болады. Ертедегі темір дәуірінде (б.з.б. VII - IV
ғ.ғ.) Қазақстан жерін сақ тайпалары - массагеттер, аргинейлер, дайлар,
исседовдар т. т. мекендеген. Археолог-ғалым К.А.Ақышев осы кезеңге
жатқызатын Есік обасынан табылған "хайуанаттық нақышта" шекілген алтын
әшекейлері бар жауынгердің киімі ежелгі сақ шеберлерінің ғаламат өнерін көз
алдымызға әкеледі. Тап осындай ою-өрнек белгілері қазақтардың қазіргі
қолөнерінде де кеңінен қолданылады. Мұның өзі бұл өнердің ұрпақтан-ұрпаққа
ұласып, біздің дәуірімізге жеткен дәстүр екенін дәлелдейді. Ғалымдарымыздың
көпшілігі қола және ертедегі темір дәуірлерінің жоғарыда аталған
тұрғындарын (сақтарды, үйсіндерді, қаңлыларды) үнді-иран тайпаларына,
Еуропа нәсіліне жатқызады. Біздің заманымыздың I мың жылдығының орта
тұсында ғұндардың Солтүстік Монғолиядан Әмударияның төменгі ағысына дейінгі
жерлерді басып кіруі этногенетикалық құбылыстардың жаңа кезеңі болып
табылады. Осы уақыттан бастап түркілер-сақтар, үйсіндер, қаңлылар,
қыпшақтар ұрпақтарымен жедел араласа бастады, түркі тілі басым тілге
айналды. Түркі қағандығы құрылып, іле Батыс-Түркі қағандығының бөлініп
шығуы (603 ж.), тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің өзара сіңісуіне
жағдай туғызды[9,10].
Қазақ этногенезінде қимақтар мен қыпшақтар да үлкен қызмет атқарды. Ол
Шығыс деректемелерінде Дешті-Қыпшақ (Қыпшақтар даласы) деп аталады. XI
ғасырдың ортасынан бастап қыпшақтар оңтүстік орыс даласына еніп қоныстанды.
Қазақтар этногенезінде басқа тайпалар да, мысалға қазақ халқының
қалыптасуында аса ірі бөлік болып табылатын наймандар мен керейлер де,
үлкен орын алады. Түрік тайпаларының халық болып бірігуіне монғолдар
шапқыншылығы кедергі жасады. Қазақстан жерлері үш моңғол ұлысының құрамына:
ең үлкен бөлігі - Жошы ұлысының құрамына; Оңтүстік және оңтүстік-шығыс
Қазақстан - Шағатай ұлысына, Жетісудың солтүстік шығыс бөлігі - Үгедей
ұлысының құрамына енді.
Бұл жерлерде түркі тайпалары өздерінің ежелгі мәдениетін ғана емес,
тілін де сақтап қала алды, қала берді, шапқыншы-моңғолдар түркі ортасына
сіңісіп, олардың тілін және өздері жаулап алған халықтардың материалдық-
рухани мәдениетінің көптеген салаларын қабылдады. Алтайдан Дунайға дейінгі
ұлан-байтақ жерлерді иемденген Алтын Орда деп аталатын Жошы ұлысының
феодалдық мемлекеті ыдырап, XIV ғасырда оның құрамынан Ақ Орда бөлініп
шықты да, ол Қазақстанның Солтүстік-Шығыстағы, Орталық және Оңтүстіктегі
жерлерін иемденді. Оңтүстік-Шығыс Қазақстан жерінде Моғолстан атты
жергілікті этникалық негізде пайда болған ірі мемлекет құрды. XV ғасырдың
басында Ақ Орданың орнына көшпелі феодалдық иеліктер — Ноғай ордасы және
Өзбек хандығы пайда болды. Оның біріншісі Тобылдан Еділге дейінгі жерді
алды. Ноғай ордасына маңғұт және алшын тайпалары қарады. Ал Өзбек хандығына
Солтүстік Арал өңірі мен Сырдария бассейнінен бастап, Тобыл мен Ертіске
дейінгі жерлер кірді. Онда қыпшақтар, қоңыраттар, қаңлылар т.б. жергілікті
тайпалар тұрды. Бұлардың бәрінің ол кездегі атауы өзбек болатын.
Қазакстанның орталығы мен солтүстік-шығысында орналасқан Өзбек хандығы
"Қазақ хандығы" деп те аталды. Көбінесе "өзбек-қазақтар" деп те атайтын.
Тек XV ғ. ортасында көшпелі өзбектердің бір бөлігі Шайбани ханның,
бастауымен Орталық Қазақстаннан Мауераннахрге кетті де, "өзбек елі", "өзбек
даласы" атанды. Сейтіп, бұл атау XVI ғасырдың басында Орта Азияға ауысты
да, тұтас өзбек халқын білдіретін ат болды.
XV ғасырдың 50-60-жылдарында көшпелі өзбектер мемлекетінен Керей мен
Жәнібек бастаған тайпалар бөлініп шыққаннан кейін, олар біржолата қазақтар
деп аталатын болды. Сөйтіп, "қазақ" этнонимі оны құрған негізгі халықтың
қалыптасуынан көп кейін барып шықты[11].
Шу және Талас өзендері алқаптарында Қазақ хандығының құрылуы қазақ
халқының бас қосып, нығаюына және оларға туыстас тайпалардың қосылуына жол
ашты. Қазақ хандығының құрылып, жеке мемлекет болуы XVI - XVII ғасырларды
қамтиды. Ал жоңғарлардың (ойраттардың, қалмақтардың) қазақ даласына енуі
XVII ғасырдың бас кезінде-ақ басталды. 1621—1723 ж. ж. арасында қазақ пен
жоңғарлар арасында әлденеше рет соғыс болып, бірде қазақ, бірде жоңғар-
қалмақтар жеңіп, халық қатты күйзеліске ұшырады. 1723 жылы қалмақтар
қазақтарды ойсырата жеңіп, атақты "ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама"
қырғынына ұшыратты. Қазақтар 1727 жылы Торғай даласының оңтүстік-Шығыс
жағында алғаш жоңғарларға күйрете соққы береді. Ұрыс болған жер "Қалмақ
қырған" атанады. 1730 жылы қазақ жасақтары жоңғарларды күйрете жеңіп,
оларды қазақ жерінен қуып шығады. 1730 жылы Тәуке ханның дүние салуына
байланысты, билік үшін күрес басталып, қазақ феодалдары хандыққа таласа
бастайды. XVIII ғасырдың басында қазақ жерін жоңғарлардың басып алу қаупі
туған кезде, қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауы шарасыз қажеттілікке
айналады. Осы жағдайда Кіші жүз ханы Әбілхайыр 1730 жылы орыс патшасы Анна
Ивановнаға хат жолдап, "өзіне қарайтын Орта және Кіші жүздің барша
қазақтары патша бодандығында болғысы келетінін" білдіреді. 1731 жылы 19
ақпанда Анна Ивановна Әбілхайыр мен барша қазақ атына жазылған грамотаға
қол қояды. Дегенмен, Орта жүз қазақтарының Ресейге бағынуы бір ғасырға
созылып, XIX ғасырдың 30-40 жылдарында аяқталады. Ал Ұлы жүз қазақтарының
Ресейге бағынуы 1818 ж. басталып, 1848 ж. аяқталады. Сонымен, қазақ халқы
өз ұлтының еркіндігі үшін Монғол, Жоңғарлармен 500 жыл соғысып бақса, ал
орыс империясының тепкісінде 250-260 жыл болып келді [12].
Енді "қазақ" атауының төркіні жайында сөз етсек, ол жөнінде сан алуан
пікірлер бар. Зерттеушілердің бұл жөніндегі болжам-пікірлерінің бастыларын
үш топқа бөлуге болады. 1. Қытай қоғамдық академиясының этнография
институты құрастырған "Қазақтың қысқаша тарихы туралы деректер жинағы" атты
еңбекте: "Қазақ деген атау XV ғасырда жарыққа шыққан. Жәнібек пен Керей
бастаған көшпелі тайпалар XV ғасырдың 60-жылдарында Әбілхайыр ханның
үстемдігіне қарсы шығып, Шығыс Дешті Қыпшақтан Батыс Жетісуға, Шу өзені
бойына қоныс аударған. Алғаш рет осы тайпалар "қазақ" деп аталған. Мұның
мағынасы: "Өз ұлысынан бөлініп шыққан, қашақтар" деген сөз. Бұл сөз кейін
келе қазақтардың атына айналды",- дейді [13].
2. Ал қытай зерттеушісі Жаң Ши-Манның "Батыс өңірі тарихындағы
ұлттарды зерттеу" деген еңбегінде ежелгі Қытай жылнамаларындағы "үйсін",
"ұсын", яки "асу" деген ұлыс аттары "қазақ" атауларының дыбыстық баламасы
дегенді айтады.
3. "Қазақ" атауы "Таң патшалығы тарихында" (VII - VIII ғасырда)
"қаса", "хаса" түрінде жазылған. Бұл атаулардың тарихи деректемелерде жарық
көруі тым ертеде деп есептейді. Жеке деректерге жүгінсек, үшінші тұжырымның
шындыққа бір табан жақындығы байқалады. Араб саяхатшысы және жазушысы
Мұхаммед әл-Ауфи 1228 жылы Үндістанда "Таңдаулы әңгімелер мен аңыздар
жинағы" атты кітап жазған 14.
982 жылы парсы тілінде жазылған "Худуд әл-Ғалам" ("Әлем шекаралары")
атты кітапта Алан мемлекеті және оның қалалары жайына тоқталып: "Алан
елінде қасақ деген ұлыс бар", - дейді. Шығыс әдебиетінің әйгілі классигі
Әбілқасым Фирдоуси (904-1020) өзінің "Шахнама" атты эпосында: "Қазақ",
қазақ хандығы деген ел Көк теңіздің (Арал теңізі) солтүстігін мекен еткен
күшті және көп санды ел" деп, Тұранның жауы Иранды "қорқытпақ" болғанын М.
Ақынжанов өзінің "Қазақтың тегі туралы" деген еңбегінде айтады. Оныншы
ғасырда араб авторы Мәсғудидің шығармасында "қасақ" деген халық аты
аталады. Түркия профессоры 3.У.Тоған өзінің "Жалпы түркі тарихына кіріспе"
атты еңбегінде тоғызыншы ғасырда араб авторы Әдһам әл-Купидің шығармасында
"қазақ" деген сөздің бар екендігін атап көрсетті.
Әйгілі тарихшы, этнограф, тіл ғалымы А. Вамбери 1885 жылы баспадан
шыққан "Түрік халықтарының этнологиясы мен этногеографиясы" деген кітабында
көптеген жазба деректер келтіре отырып, қазақ деген аттың IX-X ғасырларда
ел таныған, әлемге әйгілі халықтың аты болғандығын айтады. Қазақтың
антропологиялық типтік ерекшеліктерінің, кейіп-келбетінің мәліметтерін
жинап, зерттей келіп, қазақ халқының тіпті ертеде, оныншы ғасырдан ілгері
қалыптасқан антропологиялық ерекшелігі бар ел деп батыл тұжырым жасайды.
Монғол Халық Республикасы Ғылым академиясының қызметкері Ісләм Қабышұлы
"хасаг" деген сөздің моңғол әдебиетінде X ғасырдан бастап белгілі болғанын,
моңғолдардың "Батырлар жыры" мен "Бабалар шежіресінде" "хасаг" ("қазақ")
деген сездің кездесіп отыратынын атап көрсетеді. Автордың айтуына
қарағанда, ерте кезде монғолдар көшіп жүргендерді "қасақтар" деп атаған.
Тіл ғалымы Т.Жанұзақов: "Қазақ атауы Кавказдағы түркі тайпалары
құрамында алтыншы ғасырдан бастап жалпы есім және этнотермин ретінде
кездескен кейіннен оныншы, он төртінші ғасырларда да осы қазақ сөзі түркі
тайпалары арасында кеңінен тараған. Қыпшақтардың, ноғайлардың ішінде де
қазақтар болған", - дейді.
Ал қазақтың белгілі қоғам кайраткері М.Шоқай өзінің "Түркістан" атты
еңбегінде қазақ тарихына шолу жасай келіп: "...Түркістан - түркілер елі
деген сөз сонау VI ғасырдың өзінде-ақ моңғол дәуіріне дейінгі көшпелілер
империясын, түркі жұрты қанатын жая қоныстанған кең-байтақ аймақты сасанид
әулиеті кезіндегі (III-VII ғ. ғ.) ирандықтар осылай деп атаған екен. Бұл
көшпелілер империясының территориясы Қытай шекарасынан Персия мен Византия
шекарасына дейін созылған. Түркілердің қоныстануы мен билік құру ауқымы
кеңейген сайын саяси территорияны да ұлғайта түсіп, өзінің қазіргі ауқымына
бұдан мың жылдан астам бұрын, шамамен X ғасырдың басында жеткен", - дейді
[15].
Біз жоғарыдағы жазба деректер мен дәлелдерден "қазақ" атауының IX-X
ғасырлардан бұрын-ақ төңіректің төрт бұрышына таныс, әлемге әйгілі ат
болғанын көреміз, бұл атау оныншы ғасырдан кейін тіпті де кең тараған.
Демек "қазақ" атауы тек XV ғасырда ғана жарыққа шыққан дейтін пікір
дәлелсіз.
Ежелгі "усин", "үйсін" яки "асо" деген ұлыс аттары "қазақ атауының
баламасы" дейтін пікір де орынсыз. Өйткені, "үйсін", "қазақ" атауы дыбыстық
жағынан тым алшақ, оның үстіне, қазіргі қазақ арасында үйсін ұлысының аты
сақталып отыр. Егер үйсін мен қазақ бір сөз болса, ол сөз қазір сақталмаған
болар еді. "Қазақ"— жалпы халық аты, "үйсін"- қазақтың құрамындағы Ұлы жүз
ұлысының аты.
"Этнос" гректің - еіпоs - тайпа, халық деген сөзінен шыққан. Ғылымда
"халық" терминінің орнына "этнос" термині орынды қолданыла бастады. Бұл
термин этностың негізгі тарихи түрі -"тайпа", "ұлыс" ("народность"), "ұлт"
ұғымын түгел қамтиды.
Халық - "бір топ адам" (мәселен, "халық жиналды" десек) деген мағынасы
бар екені белгілі. Сондықтан "этнос" терминін қолдану қолайлы.
Тайпа – аталас аралас-құралас отырған екі-үш рудың бірлестігі.
Ұлт – біртұтас территориясы, экономикасы мен мемлекеттік тілі, ұлттық
болмысы (психика) қалыптасқан халықтар жиынтығы.
Ру – бір атадан тараған (13 ата) туыстық байланыстары бар тайпалар
бірлестігі.
Адам ұжым болып тіршілік етеді. Оған әлеуметтік бірлестік деп те,
этностық бірлестік деп те қарауға болады. Шындығында, әрбір адам, бір
жағынан, белгілі бір қоғамның мүшесі бола отырып, сонымен бірге ұлттың
(этностың) да мүшесі болып саналады.
Адам баласының әлеуметтік дамуы жақсы зерттелген және оның даму
заңдылығы жан-жақты қарастырылған. Ал халық жөнінде (біз ендігі жерде оны
шатастырмас үшін "этнос" деп алып қараймыз) түсініксіз, шатастырулар көп.
Шын мәнісінде, этностан тысқары бірде-бір адам өмір сүрмейді. Кімге де
болса, "сен кімсің?" деген сұрақ қойса, ойланбастан "орыспын",
"французбын", "ағылшынмын", "неміспін", "парсылықпын" немесе "түрікпін" деп
жауап береді. Олай болса, адамның санасындагы этнос жайындағы түсінік
көпке ортақ. Бірақ ол әлі түсініксіз.
Жоғарыдағы сұраққа жауап беруші әрбір этнос мүшесіне: "Сен неге ол
халықты немесе ұлтты өз ұлтым деп санайсың?" деп сұрақ қойса, оған анықтама
беруге қиналады. Әсіресе, "сенің ұлтыңның басқа ұлттан қандай айырмашылығы
бар?" дегенге бұрынғы Кеңес Одағында, бүгінгі ТМД елдерінде тіршілік ететін
ұлт өкілдері тиянақты жауап бере алмайды. Ол заңды да. Себебі, 70 жыл бойы
"бірыңғай тіл, бірыңғай мәдениет жасаймыз" деген ұранмен тіршілік еткен
Кеңес халқы, "Келешек коммунизм кезінде дүние жүзінде бір ұлт, бір тіл
болады. Ол француздың да, ағылшынның да, немістің де, орыстың да тілі емес.
Оған барлық ұлт өз үлесін қосады" деген сталиңдік волюнтаристік теорияға
имандай ұйыған ғалымдар әр ұлттың өзіндік ерекшелігін зерттеуге онша мән
бермеді. Ұлт мәдениеті мен ұлт тілдері біртіндеп кірігетін өткінші процесс
деп қарады [16].
Бүгінде этностық мәдениет пен ұлт тілдерінің өткені мен келешегіне көз
жіберу үшін этностардың шығу тегін ғылыми методологиялық тұрғыдан
қарастыру қажеттігі туып отыр. Бұл жөнінде соңғы жылдары ұлт мәдениетін
ғылыми-методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұңғыш рет құнды еңбек жазған
атақты тарихшы ғалым Лев Гумилев болды. Ол өзінің "Халықтар қалай пайда
болады және жоғалады?" деген атақты еңбегінде, дүние жүзіндегі халықтардың
пайда болу, өсу, өркендеуінің және олардың біртіндеп өшіп, жоғалу
заңдылықтарын диалектикалық тұрғыда, тарих, география және биология (оның
ішінде экология және генетика саласына) ғылымдары негізіне сүйене отырып,
"этнос" туралы ғылыми дәйекті анықтама берген еді. Л.Гумилев "этнос" туралы
соңғы уақытқа дейін әр түрлі түсінік-анықтамалардың болғанына тоқталады.
Айталық, біреулер "этнос дегеніміз - шығу тегі бір халықтар" десе,
екіншілер "этнос - тілдің бірлігіне негізделген мәдениеттің тууы" дейді. Ал
үшіншілері "этнос - бір-біріне ұқсас адамдар тобы" десе, төртіншілері
"этнос - сана-сезімдері бір адамдар тобы" дейді. Бесіншілері "этнос" -
белгілі бір қоғамдық формациядағы адамдардың шартты түрде топтасқан тобы"
десе, ал алтыншылары "этнос - табиғаттың сыйы, этнос - әлеуметтік
категория" дейді.
Ал енді "Жаңа этностардың пайда болу себептері неге байланысты?" деген
сұраққа жауап іздесек, біріншіден, керші этностардың бір-бірімен соғысып,
жеңілгендерінің қоныс аударуынан, сөйтіп олардың жаңа жерге келіп,
жергілікті халықтармен, тайпалармен биологиялық араласынан
(миграцияланудан) жаңа этностар дүниеге келді; екінші, бірнеше тайпалар мен
халықтардың жаңа жерді отарлап, игеруінен пайда болады. Мысалы, ағылшындар
мен испандықтар Солтүстік Американы жаулап алып, жаңа жерге қоныстануынан
американ этносы пайда болды; үшінші, климаттық өзгеріс (қуаңшылық, су
тасқыны т.б.) адамдарды туған жерінен ауа көшуге мәжбүр етеді. Олар басқа
жерден тұрақ іздейді. Мысалы, қырғыз халқы XV ғ. басында Алтайдың
солтүстігі мен Енисей өзені бойынан, ойраттардан бөлініп шығып, Қырғыз
Алатауына көшіп келіп, жергілікті түркі тайпаларымен қосылып, жаңа этнос
құрды. Бұл жерде жаңа этностардың ескі этностан бөлшектенуінен пайда
болмайтынын, жаңа жерге келіп тіршілік етуші этностар тобының жергілікті
этностар тобымен бірігуінен (қан араласуынан) пайда болатынын ескеру қажет.
Яғни этникалық тіршіліктің географиялық ортамен байланыстылығын ескерген
жөн. Осыдан келіп, Ә.Семплдің "Адам - жер бетінің өнімі" деген теориясы
туындайды. Ал жер бетіндегі тіршілік күн нұрының күшеюіне, ғарыштық
сәулелердің әсеріне байланысты. Ол әсер жер бетіне ауа қабаттарын жарып
етіп, бірнеше қиындықтарды жеңіп барып жетеді. Осыдан келіп себептестік
және қарама-қайшылық заңдары туындайды. Табиғатта да, қоғамда да қарама-
қайшылықсыз, себеп-салдарсыз даму мүмкін емес[17].
Этностардың бір-бірінен этногенездік айырмашылығы олардың нәсіліне,
тіліне, дініне, біліміне байланысты емес, тек мінез-құлқы мен жер бедерінің
табиғатына үйреніп бейімделуіне байланысты деп қарауды география ғылымы
қуаттайды. Мысалы, солтүстік Мұзды мұхит жағалауьшдағы ұлттар мен
ұлыстардың салқын қанды болуы, олардың балық аулап, бұғы өсіріп, ет жеп
тіршілік етуі, ал оның керісінше, Оңтүстік Африка халықтарының ыстық қанды
болып келуі және тропикалық есімдіктермен қоректенуі географиялық-климаттық
жағдайға байланысты ерекшелік.
Әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық құрылысы ұрпақтан-ұрпаққа кешкен сайын
өзгеріп отырады. Ол - этностың үнемі әлеуметтік дамуда болатындығының
айғағы. Этнос мүшелерінің мінез-құлық құрылымының бірізділігі қарым-қатынас
нормасына негізделген. Олар: 1) жеке адам,мен ұжымның арақатынасына, 2)
жеке адамдардың өзара қатынасына, 3) этникалық топтардың арақатынасына, 4)
этностар мен этникалық топтар арасындағы қарым-қатынасқа құрылады. Басқа
этностардың басқаша нормалармен байланысқанына әр этностың мүшелері таң
қалады және өзінің тұқымдастарына басқа халықтардың "өрескелдіктері" туралы
таңдана айтатын болады.
Этнография ғылымы мұндай "сөлекеттіктерді" жеңе отырып, этникалық
мінез-құлықты байқаудың принциптік жүйесін енгізді. Оған адамдар арасындағы
қарым-қатынас нормасы деп қарады. Заман өзгерген сайын мінез-құлық
нормалары да жаңарып отырады. Мысалы, Қазан төңкерісінен кейін қазақтарда
"қалыңмал" беріп, әйел алу мүлде жойылды немесе өзбек әйелдері пәрәнжә
жамылуды қойды[18].
Алайда, этностың дамуы біркелкі болмады. Ол доға іспетті дамуды бастан
кешіреді. Себебі, этностың қоғамдық мәдени-экономикалық және географиялық
жағдайға байланысты бірде шапшаң, бірде баяу дамуы мүмкін. Адам өмірі оны
қоршаған табиғатпен, ғарыштық кеңістікпен, күн сәулелерімен, оның
радиациясының жер бетіндегі тіршілікке, соның ішінде адамға да тигізетін
әсерімен биосфералық жағынан тығыз байланыста өтеді. Бұл жөнінде
Чижевскийдің "Күн бетіндегі отты борандардың жер бетіндегі жаңғырығы" атты
кітабында айтылады. Күн бетіндегі отты борандар мен қопарылыс-жарылыстар
пайда болғанда, жердің магниттік белдеуі бағдарын өзгертетін көрінеді.
Сонымен бірге күн бетінен жерге еткір сәулелер атқылайды. Жер бетіндегі
тіршілік әлеміне ерекше әсер ететін физикалық құбылыстар пайда болады.
Чижевскийдің бақылауынша, күн бетінде пайда болып жатқан осы құбылыстар
кезінде өткір сәулелердің шамадан тыс бөлінуіне байланысты вирустар көбейіп
және олар желдің бағытымен ұшып келіп, бір жерге шоғырланып, әр түрлі
жұқпалы ауруларды таратады, түрлі апаттар жиіленіп, адамдар арасыңда ақыл-
есі ауысуын, асылып өлушілердің көбеюін, бір ұлт пен екінші ұлттардың өзара
соғысып, қантөгістердің болуын туғызатын көрінеді. Биосфераның әсерінен
болатын табиғи апаттан, жарылыстан кейін пайда болатын шалажансарлық жағдай
этностарды бірден мүлдем құртып жібермейді. Дегенмен, ол этникалық
жұлдыздарға (этностардың алдыңғы белсенді тобына) үлкен әсерін тигізіп,
әлсіретуі, тіпті тұқымға орасан зор зиян келтіруі мүмкін. Адам үнемі
табиғат құшағында өмір сүріп, тіршілік ететін болғандықтан, күн сәулесінің
де адамдардың психикасына ықпалын тигізетіні көпке аян. Яғни адамдардың өз
еркін билеу әрекеті де табиғатпен тығыз байланысты. Ұлттар мен ұлыстар
арасындағы жиі-жиі болатын соғыс, қан төгіс, қақтығыстарды бір жағынан
экономикалық үстемдік үшін, басқаларды тонап, талау арқылы баю, тіршілік
ету үшін күрес деп қарасақ, екіншіден, ұлттар мен ұлыстарды басқарушы
хандар мен патшалардың мінез-құлық әрекетіне, мемлекетті басқарушы
адамдардың нерв жүйесінің қызметіне байланысты құбылыс деп ұғуға тура
келеді. Мысалы, Гитлердің неміс ұлтын үстемдікке жаралған ақ нәсіл деп
қарап, бүкіл Еуропаны басып алуды мақсат еткені, еврейлерді кемсітіп, асып-
атуы Мальтустің теориясына негізделген фашистік-диктаторлық іс-әрекет. Ал
біреулер мұны адамның физиологиялық жағымсыз қасиеті демей, "Алланың
жіберген ісі" деп қарап, фашистік іс-әрекетті ақтамақ болды[19].
Этностардың тегі жеке адамдардың қабылдауымен анықталады, ал қоршаған
орта ол фактіні бекітеді. Олай болса, адамның белгілі бір этносқа қатысын
анықтау сезімге негізделген. Ал адам сезімі оның өзіндік ойлау және мінез-
құлық ерекшелігін білдіреді. Этностардың, қала берді жалпы адамның мінез-
құлық ерекшеліктерін зерттеу этнопсихология мен этика ғылымдарының
объектісі болып саналады. Адамның бір этносқа тән қасиеті оның бойына сәби
кезінен бастап ата-анасының қарым-қатынасы, мінез-құлқы, іс-әрекеті арқылы
дарып, қалыптасады. Олай болса, "этнос" дегеніміз белгілі бір жүйеге
негізделген топ - ұжым екен. Ал әлеуметтік жүйенің көпшілікке ортақ түрі -
отбасынан басталады. Отбасы - бір үйде тұратын адамдар жиьштығы. Жүйенің
элементіне отбасы мүшелерінің күнделікті тұрмысында қолданатын заттары
енеді. Яғни олардың үй-мүлкі, баспанасы, ыдыс-аяғы, киім-кешегі, көрпе-
жастығы, құрал-сайманы т.б. тұрмыстық тұтыну заттары түгел кіреді. Отбасы
мүшелерінің қарым-қатынасы, бір-біріне көзқарасы, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы
да жүйенің элементі болып есептеледі. Ал отбасылық жүйе этностық жүйенің
қайталанатын атрибуты болып саналады. Этностық тайпалар (топтар) күнделікті
тұрмысындағы, әдет-ғұрпындағы, мінез-құлқындағы, кезқарасындағы
айырмашылықтары арқылы ерекшеленеді. Яғни әр түрлі халықтар белгілі бір
аймақта пайда болып, сол аймақтың өзіндік ерекшелігіне (климатына,
өсімдігіне, географиялық аймақтың хайуанаттары мен жәндіктеріне байланысты)
бейімделіп, тіршілік етеді. Өзіндік мәдени және рухани мұрасын жасап
қалдырады. Көрнекті тарихшы-этнограф Лев Гумилев: "Этнос дегеніміз - жер
бетіндегі белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтік аймақтың бірлігінде
жатқан, салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, шаруашылық кәсібі, мінез-құлқы,
тілі мен мәдени мұрасы бір халықтар тобы",- деген анықтама береді. Біз осы
анықтаманы басшылыққа аламыз[20].
Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшін қажетті факторлар:
оның құрамына енген адамдар тобының материалдық тұрмыс жағдайларының,
территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік
психологиядағы сол ұлтқа тән кейбір этникалық ерекшелігінің ортақтастығы
болып табылады.
Ұлттық психикалық құрылым мен ұлт мәдениеті арасында тығыз байланыс
бар. Ұлттық психикалық ерекшелік ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс
береді. Мысалы, біз ән-күйлерді, билерді тыңдай отырып, немесе ою-өрнекті,
зергерлік әшекей заттарды көріп, оның қай ұлтқа тән екенін бірден айырамыз.
Ұлттық психологиялық құрылым ерекшелігі адамдардың әулеттік қарым-
қатынасынан, киім киюінен, спорттық ойын түрлерінен немесе ұлттық тұрмыстық
салт-дәстүрлерден (келін түсіру, қыз ұзату, қонақ күту, елік жөнелту
рәсімдерінен т.б.), ұлттық тағам түрлерінен байқалады.
Ұлттық психикалық құрылым үш бөліктен тұрады: ол ұлттық сезім, салт-
дәстүрлер және ұлттық мінез. Осы үш бірлестік ұлттық мәдени ерекшеліктің
шартты белгілері болып табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз - адамдардың туған жерге, өскен елге, ана
тіліне, ұлттық салт-дәстүрлерге деген сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық
сезім адамды қоршаған ортаның әлеуметтік-экономикалық, мәдени және
жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық
сезім басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану, шаттануымен
немесе риза болмай, қанағаттанбауымен байланысты ой-қиял, әсер сезімінің
сыртқа шыққан көрінісі. Мысалы, "Елім-ай" әнін ести отырып елінің басына
түскен ауыртпалық, шапқыншылық әрекетке езіліп мұңаюы немесе "Саржайлау",
"Сарыарқа" күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген
сүйіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы табиғи заңды құбылыс. Адамның ана
тіліне деген сүйіспеншілігі де ұлттық сезімінің ерекше түрі. Мысалы, ұзақ
уақыт елден жырақ жат жұртта жүріп, көпшілік ішінен өз ұлт өкілінің ана
тілінде тіл қатуына елең етпейтін, іш тартпайтын адам болмайды. Өйткені,
ана тілі адамның ішкі сезімін басқаға жеткізуде ой-қиялға етене жақын,
жүрегіне жылы күшті құралы. Айталық, сұлу қызды аспандағы айға, күлімдеген
күнге, судағы құндызға теңеу. ("Ай десе аузы, күн десе кезі бар" деу)
немесе "Ай мен күндей, әмбеге бірдей бір сұлу қыз болыпты" деп бас-талатын
ертек қазақ ұғымына, ұлттық сезіміне жақын теңеулер. Қазақ әдебиетінде сұлу
қызды "Ботакөз" деуі, туған баласын әке-шешесінің "ботам", "құлыным",
"қозым" деуі ұлттық ұғымға, ұлттық сезімге жақын көркем сөз айшықтары[21].
Ұлттық тағамдарды даярлау, сыйлы қонағын ұлттық тағаммен сыйлау да
ұлттық сезімді, ұлттық мақтанышты көрсетеді. Және ол әр ұлттың өзіне тән
тағам даярлау ерекшелігінің куәсі болып табылады. Мысалы, өзбек қонағын
палаумен сыйласа, қазақ "бес бармағымен", ұйғыр мәнті, лағманымен, татарлар
пәрәмішімен сыйлайды. Қазақ шәйін қаймақ қатқан сүтпен баптап берсе,
қалмақ, ұйғырлар май, тұз, ұн салып береді. Орыс халқы кофе қайнатады,
соның бәрі тағам берудегі ұлттық ерекшелік дәстүрлер.
Ұлттық салт-дәстүрлерге ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер
түрлерін: ән-күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу-сурет өнері, ұлттық ойын
мен спорттың түрлерін, ұлттық тағамды, киімді, мерекелерді, тарихи
ескерткіштерді т. б. жатқызуға болады. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып,
сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас түсініктер жатады.
Ұлттық салт-дәстүрлердің ерекшеліктерін патриархалдық, рулық салт
дәстүрлерімен шатастыруға болмайды. Мысалы, қазақтардың қызды қалың малға
сатуы немесе барымтасы мен өзбек әйелдерінің пәрәнжі жамылуын бүкіл қазақ,
өзбек халыктарының ұлттық салт-дәстүрі деп қарамауымыз керек. Ол феодалдық,
рушылдық қарым-қатынастан қалған ескі дәстүрлер[22].
Салт-дәстүрлер халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге
деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып,
өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері
жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болады. Мысалы,
қазақтар жаугершілік заманда ақ қой сойып, қанына найзасын малып, бір-
бірімен төс түйістіріп, анттасып дос болатын болған. "Достықты бұзғанды ант
атсын" — деп серттескен. Феодалдық қырқыс кезінде ол батырларды бірлікке
тәрбиеледі. Ал бертін капиталистік қоғамның дамуымен байланысты, анттасу
салты мүлде жойылды.
Немесе бүгінгі күндерде ерлі-зайыпты қариялардың алтын, күміс тойларын
өткізу де салт-дәстүрлердің өзгерген түрі. Оның ұрпақ тәрбиесі үшін үлкен
прогрессивтік, тәрбиелік мәні зор.
Салт-дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы қарым-қатынаспен тығыз
байланысты. Бір ұлтта бар салт-дәстүрлер, ұлттық ою-өрнек, тағам, спорттық
ойын түрлері екінші бір ұлтта да белгілі ұқсастықпен және өзіндік ерек-
шелігімен көрініс береді. Мысалы, қазактың көкпар тарту ойыны кейбір
өзгешілігімен көрші өзбек, түрікмен, қырғыз, моңғол, ауған елдерінен де
кездеседі. Киіз үй тігу көшпелі халықтардың бәріне ортақ. Алайда, оның
құрылысында, ою-өрнек әшекейінде әр ұлтқа тән ерекшелік белгілер байқалады.
Палау, мәнті, борщ, шашлық, пельмен көпшілік ұлттарға ортақ тағам
болғанымен, әр ұлттың өзіндік дайындау технологиясымен ерекшеленеді[23].
Ұлттық мінез адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін тұрақты құбылыс.
Ұлттық мінез осы ұлтқа тән темпераменттік, психикалық рухани сапасымен
ерекшеленіп, көзге түседі. Мысалы, қазақтарға тән бауырмалдық, ақжарқындық,
қонақжайлық, өзбектердің сыпайы мінезділігі, діншілдігі, орыс халқына тән
қарапайымдылық пен кеңпейілділік, американдықтардың құнттылығы,
ағылшындардың салқын қандылығы, немістердің ұқыптылығы, француздардың
жинақылығы, испандықтарға тән қызу қандылық ерекшеліктер байқалады. Әрине,
бұл қасиеттер басқа халықтарда жоқ, кездеспейді деген ұғым тумайды. Ол
қасиеттер әр халықта әр түрлі қырынан көрініс табады. Әр ұлттың өзіне ғана
тән этностық таза мінез-құлықтың болуы мүмкін емес. Мысалы, орыстарға тән
дейтін төзімділік қытайларға да тән қасиет болып келеді. Немесе грузиндерді
қызба қанды халық дейміз. Ал ол мінез испандықтарға да ортақ. Академик
С.Кон өзінің "Ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерінің проблемасы" атты
еңбегінде "Ұлттық мінез-құлықты анықтауда әр ұлтқа тән этностық мінез-
құлықты шартты түрде алып қарау керек", - деуі орынды. Дегенмен, бір
халықта ерекше басымырақ болып көрінетін мінез-құлық сипаты сол халықтың
психикалық ерекшелігі болып саналады.
Ұлттық дәстүрлер ұлттық психологиядан көрініс тапқанда, кейбір
психикалық әлпеттің жалпы адам баласына, барлық ұлтқа тән ортақ қасиетке ие
екенін байқауға болады. Мысалы, қонақжайлық, үлкенді сыйлау, балажандылық
сияқты мінез-құлық өлшемдері адам баласына тән, барлық халыққа ортақ
қасиет.
Қоғамның дамуы, халықтар мен ұлттардың байланысы ұлттық психикаға игі
әсерін тигізіп, бірнеше ұлтқа ортақ интернационалдық мазмұнды салт-
дәстүрлердің пайда болуын туғызды. Мысалы, кешегі кеңестік дәуірде
халықтардың идеялық сана-сезім бірлестігі ортақ әнұран, ортақ дәстүрлі
әскери шеру салтанаттарын өткізу, жастарды әскер қатарына шығарып салу,
еңбек кітапшасын табыс ету, неке куәлігін тапсыру сияқты салт-дәстүр
түрлерін туғызды[24].
Заман талабына сай жаңа мазмұнды салт-дәстүрлердің туындауы да заңды
құбылыс. Мысалы, қазіргі жастардың үйлену той рәсімдері бұрынғы қазақ
ауылыңдағы осындай тойларға мүлде ұқсамайды.
Сондай-ақ, баланың дүниеге келуін қуаныштап еткізетін шілдехана тойына
қоса бүгінде жастардың туған күнін тойлау рәсімдері пайда болды. Ол мүлде
жаңа салт-рәсімде өтеді.
Рух – халықтың материалдық күнделікті өмір қиыншылығынан тыс, әрі
жоғары тұрған жан дүниесі, оның бет-бейнесінен көрінетін биік еңсесі,
мәртебесі мен жігері. Оның негізі - өткен тарихы, салт-санасы, жыр-
дастандары ата-бабаларының өнегелі, ерлік істері мен даналық нақыл сөздері,
қиындықтарда желеп-жебеп жүретін әруақтары, сарқылмас күші, мұқалмас қаруы.
Оны қозғайтын, қайрап суаратын, халықтың ізгі армандарына дөп келетін
жалынды ұрандық сөздер мен биік мақсат-мұраттар.
Қазақ халқының мерейі биік, пейілі кең, дастарханы мол, маңдайы
жарқын, мақсат бағдары жоғары әрі айқын ата-балаларының өсиетіне берік,
осыдан келіп оның рухани бейнесі сомдалады.
Фольклор - халық педагогикасынын обьектісі "Ұлы сөзден ұлағат",
демекші халық педагогикасынын нәрімен сусындап, өзінін тәрбиелік нәрін күні
бүгінге дейін жоғалтпай келе жаткан бірден-бір киелі мұра - фольклор.
Сонғы кезде фольклор термині "Халық ауыз әдебиеті", деген өзінін бір
кездегі ұғымы, шеберін кеңейтіп, халық өнерінін музыка, қолданбалы өнер,
халық ойындары сияқты салаларын толық қамтыды.
Халық педаогикасында атадан балаға жетіп отыратын, ел аузында сақталып
келген көркем сөз өнерін, оның айтылуы және орындалуы ерек-шеліктерін -
фольклор деп атайды.
В.Г.Белинский "Фольклорда даңқты есімдер болмайды" ондағы көркем сөз
авторы әркез халық - деген тұжырым жасайды.
Әр ел өз басынан өткерген оқиғаларды құмарта жырлайды. Сол жырларға
қарап елдің әдеп ғұрпын, ой санасымен түрлі сезімдерін дәл танып білуге
болады. Сонымен қатар фольклорлық шығармаларынан халық тағдыры, оның өмірде
көрген қайғы қасіреттері мен мұң зары, келешектен күткен арман-тілектері
айқын көрінісін тапқан. Әрбір айтушы импровизатор өз тыңдаушысына ұстаздық
жасап, олардың түйсік сезімін киелі ой-ниеттерге бастап отырған[25].
Ғылымда халық поэзиясын "Фольклор", ал оны зерттейтін ғылым саласын
"Фольклористика" деп атайды.
Неміс ғалымы И.Ф.Кнафльдің анықтауынша фольклор халық даналығы деген
ұғымды білдіреді. Ағылшын ғалымы У.Дж.Томс та бұл пікірді дамыта түскен.
Ол - бұл фольклор ел арасында туған өлен, ертегі аңыз, түрлі
наным-сенімдерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz