Физиканы оқыту әдістемесі – педагогикалық ғылым, оның зерттейтін мәселелері мен зерттеу әдістері. Физика курсының басқа пәндермен байланысы
15. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1-2 лекция. Тақырыбы: Физиканы оқыту әдістемесі – педагогикалық ғылым,
оның зерттейтін мәселелері мен зерттеу әдістері. Физика курсының басқа
пәндермен байланысы
1. Оқыту әдістерінің ғылыми негіздері
2. Оқыту әдістерінің классификациясы
3. Физика сабақтарында оқыту әдістері мен тәсілдерінің
түрлерін қолдану
4. Физиканы проблемалық оқыту
5. Физиканы программалап оқыту
6.Физиканы программалап оқыту құралдары
1.1 Оқыту әдістерінің ғылыми негіздері. Оқыту әдістері - көп
тармақтан тұратын, көп компонентті ғылыми–практикалық ұғым. Оқыту
әдістерін ғылыми негізде талдау жасасақ, оған әр түрлі тұрғыдан
анықтама беруге болады: оқыту әдісі – оқытушы мен оқушының бірлесіп
жұмыс істеу тәсілдері; оқыту әдісі-оқу процесіндегі алға қойылған
мақсатқа жету үшін мұғалім мен оқушының бірігіп атқаратын қарекеті;
оқыту әдісі – оқу процесіндегі педагог пен оқушының арасындағы әсер-
әрекет; оқыту әдісі – оқушылардың танымдық процесін және олардың
жеке басының дамуын ұйымдастыру формасы; оқыту әдісі – оқу процесін
оптималдандырудың бір амалы. Мұндай тұжырымдамалардың барлығының
көздейтін түпкі мақсаты оқушылардың білім алуының тиімді жолы мен
әдіс-амалын анықтау екендігін аңғару қиын емес. Бұл процесс
"мұғалім←→оқушы" схемасы (тәсімі) бойынша өзара екі обьектінің әсер-
әрекеті арқылы жүргізіледі.
Сабақта жаңа тақырыпты ауызша баяндап түсіндіру – оқыту
әдісінің бір түріне жатады. Лабораториялық жұмысты орындау үшін
оқушыларға мұғалім кейде қысқаша ауызша нұсқау беріп, қалай істеу
туралы бағыт-бағдар көрсетеді; екінші бір жағдайда, оқытушының айтып
отыруымен оқушылар әрекет жасап, физикалық өлшеулер жүргізеді;
үшінші бір кезеңде, мұғалім оқушылардың қандай қарекет жасайтыны
туралы жазбаша нұсқау береді; төртінші бір варианты - педагог
жұмыстың мақсатын тұжырымдайды, ол бойынша оқушылар өздері соған
керекті приборларды таңдап – теріп алады. Бұл мысалдағы,
лабораториялық жұмыс жасау – оқыту әдісі, ал оны ұйымдастырып
жүргізу формалары – 4 түрлі әдістемелік амал болып табылады. Ендеше,
әдістемелік амал – оқыту әдісінің бір бөлігі, оның элементі; ол
оқу процесіндегі мұғалім мен оқушылардың жеке іс - әрекетін
көрсетеді.
Оқыту әдісінің, әдістемелік амалдан гөрі ірілеу бөлігі – оқыту
тәсілі. Мысалы, есеп шығаруда аналитикалық, синтетикалық,
графиктік, эксперименттік әр түрлі тәсілдер қолданылады. Демек,
оқыту әдісі мынадай компоненттерден тұрады: әдіс → тәсіл → амал →
әрекет → операция.
Әдістемелік амалдар логикалық, ұйымдастырушылық, техникалық
формалар түрінде жүзеге асырылады. Мысалы, әдістемелік амалдың
логикалық формасы - физикалық құбылыстарды, не денелерді олардың
ортақ бір қасиеттері мен белгілеріне байланысты топтап –
талдау, ұқсастықтарына қарай салыстыру; ұйымдастыру формалары –
оқушылардың бәрі бір есепті мұғалімнің тақтаға шығаруымен
қатарласып шығаруы, әр түрлі есептерді жеке–жеке дидактикалық
карточкалар арқылы шығаруы, есептің берілген сандық мәндерін
компьютерге салу; "техникалық" формалары - кейбір физикалық
приборларды ( компас, микроамперметр, магниттік стрелка) сыныптағы
оқушыларға танысу үшін сабақ үстінде таратып беру, сабақта әр
оқушыны фронтальдық тәжірибе приборларымен қамтамасыз ету, т.б.
1.2. Оқыту әдістерінің классификациясы.
Мектеп өмірінде оқыту әдістерінің бірнеше түрлері
қолданылатыны белгілі, сондықтан, олардың классификациялау
принциптері де (белгілері де) әр түрлі. Оның ішіндегі әзірге
дейін ең дұрыс деп қабылданып келген принцип - оқушылардың
алатын білім көздеріне және мұғалім мен оқушылардың бірлесіп
жүргізетін қызметіне байланысты классификациялау. Бұл принцип
тұрғысынан оқыту әдістері үш түрге бөлінеді: 1) сөзбен баяндау
әдістері; 2) көрнекілік әдістері; 3) практикалық әдістер.
1) Сөзбен баяндау әдістері мұғалімнің ауызша түсіндіруі
арқылы жүзеге асырылады. Оқушыларға берілетін білімдердің негізгі
көзі-мұғалімнің сөзі, ал мұғалімнің қарекеті - сөзбен түсіндіру,
оқушылардың қызметі-тыңдау, ойлану болып табылады. Мұғалімнің оқу
материалын ауызша сөзбен баяндау әдісі әңгімелеу, әңгімелесу
(сөйлесу), лекция, түсіндіру арқылы жүргізіледі.
2) Көрнекілік әдіспен оқу материалын түсіндіргенде оқытушы
көрнекі және техникалық құралдарды қолдану арқылы физикалық
құбылыстарды, процестерді, денелерді, заттарды көрсетеді,
демонстрациялайды, иллюстрациялайды, қолдарына ұстатып сездіреді. Бұл
жағдайда мұғалімнің сөзі тек қосымша рөл атқарады да, оқушылардың
алатын білім көзі көрнекі құралдар болып табылады. Мұғалімнің оқыту
қызметі - көрсету мен демонстрациялау, ал оқушылардың сабақтағы
оқу қарекеті - бақылау, эксперименттік фактыларды көріп ойлану,
қорытынды жасау, білім қорын байыту. Көрнекілік әдістердің
түрлеріне демонстрациялық экспериментті, экскурсияны, схема – плакат,
сызу – сурет, коллекцияларды көрсетуді, кино – диафильмдерді және
телевизиялық хабарларды демонстрациялауды жатқызуға болады.
Көрнекілік әдіс дидактикалық принципке сәйкес келеді. Классик-
педагог Я.А.Коменский бұл әдісті мұғалім үшін "алтын ережеге"
санаған. Өйткені, оның нәтижесінде оқу материалын оқушылардың
түрлі сезім мүшелері арқылы түсініп қабылдауына мол мүмкіндік
туғызылады; көруге болатынды көреді, естуге тиістіні тыңдайды,
иісін иіскеп біледі, дәмін татып көреді, қолына ұстап нәрсенің
қатты-жұмсақтығын байқайды. (Я.А.Коменский. Избранные педагогические
сочинения, том 1, Великая дидактика. М.,Учпедгиз, 1939г.,
стр.207).
3) Практикалық әдістер физиканы оқыту процесінде
лабораториялық жұмыстар, физикалық практикумдар, сыныптан тыс
бақылаулар жүргізіп, есеп шығару кезінде қолданылады. Олар
оқушылардың эксперименттік, өлшеу, зерттеу, жалпы еңбектік
ебдейліктері мен дағдыларын қалыптастырады. Оқушылардың өз бетінше
түрлі практикалық жұмыстарды орындауы, ізденіп-ойлануы, есеп шығаруы
олардың алатын білімдері мен ебдейліктерінің көзі болып саналады.
Бұл жағдайда мұғалімнің қызметі -жұмысқа түсінік-нұсқау беру,
тексеру, қорытынды жасауға жәрдемдесумен шектеледі.
Бұл әдістердің ешқайсысын да әмбебап (универсал) әдістер
деп қарауға болмайды, оларды қолдану оқыту мақсаттарының
түрлеріне сай келуі тиіс. Сабақта олардың ешбірі "таза күйінде"
қолданылмайды, көбінесе олар "аралас формада" пайдаланылады. Мысалы,
мұғалімнің ауызша баяндау әдісі сабақта көрнекі құралдарды
иллюстрациялап, физикалық экспериментті демонстрациялаумен,
көрнекілік әдіспен қоса қабат біріктіріліп қолданылады. Сондай–ақ,
сөзбен түсіндіру әдісі көп жағдайда практикалық әдіспен де
(лабораториялық жұмыста) бірігіп пайдаланылып отырады. Демек, қай
уақытта, қандай әдістерді, қалай қолдану - мұғалімнің творчестволық
ісі, методикалық амал-тәсілі. Мұны творчестволық және жаңашыл
мұғалімдердің физика сабақтарында оқыту әдістерін сан алуан
құбылтып, көптеген жаңа әдістемелік тәсілдер мен амалдарды ойлап
шығарып, пайдаланып, онан әрі түрлендіріп, дамытып жатқанын тағы да
дәлелдеп отыр.
Оқушылардың біліп-тану процесінің сипатына қарай М.Н.Скаткин
мен И.Я.Лернердің классификациясы бойынша оқыту әдістерінің жүйесі 5
түрге бөлінеді: түсіндірмелі-иллюстративтік (информациялық-рецептік),
репродуктивтік, проблемалық, эвристикалық (жартылай-ізденушілік),
зерттеушілік әдістер.
Проблемалық оқыту тұрғысынан М.И.Махмутов оқыту әдістерін
информациялық, орындаушылық, түсіндірушілік, репродутивтік, нұсқаулық-
практикалық, нәтижелік-практикалық, түсіндірмелі-оятушылық, ойланушылық,
жартылай-ізденушілік, ізденушілік әдістер деп 10 түрге бөледі.
Дидактикалық мақсат тұрғысынан М.А.Данилов пен Б.П.Есиповтың
классификациясы бойынша оқыту әдістері 4 компоненттен тұрады: оқушылардың
ебдейлігі мен дағдыларын қалыптастыру әдісі; олардың алған білімдерін
практикада және творчестволық істе пайдалану жеткіншектердің білімдерін,
ебдейліктерін, дағдыларын тексеру мен бекіту әдістері.
Оқу процесін оптималдандыру принципі бойынша (Ю.К.Бабанский)
оқыту әдістері 5-ке бөлінеді: сөзбен түсіндіру, көрнекілік, практикалық,
репродутивтік, ізденушілік әдістері.
1.3. Физика сабақтарында оқыту әдістері мен тәсілдерінің түрлерін
қолдану.
Оқыту әдістерін зерттеу - негізінен дидактиканың міндеті,
ал жеке пәнді оқыту, оның ішінде физиканы оқыту әдістемесінің
мақсаты - физика мазмұнының ерекшелік сипатына лайықты сабақта
оқыту әдістерінің тиімді тәсілдері мен методикалық амалдарын
қолданудың жолдары мен формаларын анықтау.
Оқыту әдістерін сабақта пайдаланудың жалпы әдістемесі
педагогика курсында түсіндіріледі. Физика сабақтарында көбінесе оқу
материалын ауызша сөзбен баяндау әдістері қолданылады. Бұл тәсілдер
сабақтарда әңгімелесу, әңгімелеу, түсіндіру, лекция түрінде
өткізіледі.
Әңгімелесу тәсілі бойынша сабақта мұғалім мен оқушылардың
сұрақ-жауабы арқылы оқу материалы ауызша баяндалып, түсіндіріледі.
Мұны, әсіресе, эврикалық әңгімелесуді, көп жағдайда төменгі
кластарда пайдаланған қолайлы.
Диалог түрінде жүргізілетін әңгімелесу тәсілі арқылы:
1) Физикалық заңдар (Паскаль, Ньютон заңдары) түсіндіріледі;
2) Физикалық құбылыстардың (диффузия, электромагниттік индукуия)
мәні ашылып, көрсетіледі;
3) Физикалық ұғымдар (үдеу, қуат, ішкі энергия) қалыптастырылады;
4) Оқу материалдары қайталанып, бекітіледі (қозғалыс мөлшерінің,
энергияның сақталу заңдары);
5) Оқушылардың алған білімдері, ебдейліктері, дағдылары
тексеріледі (Архимед күші, динамометрмен өлшеу);
Әңгімелесу арқылы өткізілген сабақтарда көбінесе оқушылар
тыңдайды, оқу жадыхатын меңгеру процесіне өздері де қатынасады,
демонстрацияланған құбылыстарды көріп бақылайды, мұның нәтижесінде
олардың сабақтағы белсенділігі жоғары болады және сабақтың үстінде
бөтен нәрсемен айналысуға болмайды. Бірақ, бұл тәсіл оқушылардың
практикалық ебдейліктері мен дағдыларын дамытуға қажетті жағдай
туғызбайды.
Әңгімелеу - оқу материалын сабақта, диалогсыз, тек
мұғалімнің өзінің үздіксіз сөзбен ауызша баяндау тәсілі. Мұндай
тәсілді өте-мөте мынадай жағдайда пайдаланған ұтымды болады:
1) Физикалық заңдар мен жаңалықтар (өнер тапқыштықтың) ашылу
тарихымен, физик–ғалымдардың өмірбаянымен оқушыларды таныстыру
қажет болғанда (бүкіл әлемдік тартылыс заңы, радионы ойлап
табу);
2) Ғылым мен техниканың жетістіктерімен, даму перспективаларымен
мектеп оқушыларын таныстырғанда (фотоэффект, атом электр
стансасы) ;
3) Физикалық заңдар мен құбылыстардың ғылымда, техникада, өмірде
қолдануын түсіндіргенде (спектр анализі, Архимед күші,
капиллярлық) табиғатта және техникалық қондырғыларда байқалатын
физикалық құбылыстарды баяндағанда (конвекция, шала
өткізгіштер).
Бұл тәсіл бойынша сабақта, ауызша баяндауды оқушылар
ұзақ уақыт бойы тыңдаудан жалығады, олардың белсенділігі төмен болады,
жалпы еңбектік және политехникалық ебдейліктері мен дағдыларын
дамыту мәселелері қалыс қалады. Сол себепті әңгімелеу және де
ауызша түсіндіру кездерінде оқу материалдары әр түрлі логикалық
формада, қызық, көрнекілік жолмен, олардың практикалық маңызы
көбірек ашылып көрсетілетіндей дәрежеде баяндалуы қажет.
Оқушылардың логикалық–танымдық және творчестволық ойлауы
мен қабілеттерін дамытуда сабақтарды проблемалық оқыту тәсілімен
өткізудің маңызы күшті. Мұның негізгі мәні – оқу материалын
түсіндіру үстінде проблемалық жағдай
(ситуациялар) туғыза білу. Негізінен, физикадан проблемалық оқытудық
формасын мынадай 4 деңгейде өткізудің мумкіндігі бар:
1) проблемалық баяндау - мұғалімнің проблеманы тұжырымдап,
оны өзінің шешуі, ғылымда оның қалай шешілгенін көрсету (атомның
және ядроның құрылысы) ;
2) проблемалық ситуация туғызып, оны оқушыларды қатыстырып
бірге шешу
(сұйықтардағы беттік керілу);
4) проблеманы мұғалімнің өзі тұжырымдап, шешуін оқушылардың
өздеріне ұсыну
(сұйық және газ тәрізді денелердің диффузиясы);
4) проблеманы тұжырымдап және оны шешуді оқушылардың
өздеріне беру
(денелердің суда жүзуі және батуы). Бұл тәсілді көбінесе
факультативтік сабақтарда, үйірме жұмыстарында пайдаланған да
орынды.
Физика сабақтары программалап оқыту жолмен де жетілдіріліп
келеді. Программалап оқыту принципінде, оқу материалы жеке
элементтерге (порцияларға) бөлініп, сыныптағы оқушылардың
қабілеттеріне қарай әрқайсысының өзіне тән сипатта және жылдамдықта
жасайтын оқу әрекетінің реті көрсетіліп, дер кезінде олардың
материалды қалай меңгергендігі туралы информация алып тұрарлықтай
арнаулы бағдарламамен (алгоритм) оқытылу көзделеді. Программаланған
оқулықтар мен тапсырмалар сызықтық және тармақтық принцип негізінде
дайындалады. Мұндай тәсілді пайдаланудың нәтижесінле оқу жадыхатын
бір оқушы шапшаң, ал басқа біреуі баяу меңгереді, оқушылардың өз
бетінше қолайлы жағдай туғызылады, олардың білімдері машинамен
обьективті тексеріледі және мұғалімге деген жеке басының наразылығы
- күдігі болмайды, сабақта электроникалық техника қолданылады.
Программалап оқыту мен оқушылардың білімін тексеру
арнаулы бағдарлама, тапсырма, программаланған оқулық, "оқытатын"
және "тексеретін" машиналар арқылы жүзеге асырылады. Өкінішке орай,
бұл тәсілдің оқушыларды сөйлетіп, өз ойын түсіндіре білуге,
мұғалімнің қарым- қатынасын дамытып, одан тәрбие алуға үйретудегі
рөлі төмен.
1.4. Физиканы проблемалық оқыту.
Соңғы жылдарда проблемалық оқыту дамып кетті. Мектеп
оқушыларын проблемалық оқыту идеясы бұрыннан кездескенімен оның
теориялық негіздері мен практикалық қолданылуы әлі қалыптасып
болған жоқ.
Проблемалық оқыту – ойлау операциялары мен оқушылардың
ізденіс әрекеттерінің заңдылықтарын ескере отырып жасалған, оқу мен
оқытудың бұрыннан мәлім тәсілдерінің қолдану ережелерінің жаңа жүйесі.
Сондықтан, ол бәрінен гөрі көбінесе мектеп оқушысының ойлау қабілеттерін
дамытуды, оның жалпы дамуын және сенімдерін қалыптастыруды қамтамасыз
етеді.
Проблемалық және дәстүрлі оқыту арасындағы негізгі айырмашылықты біз
екі жайттан көреміз: олар негізінен педагогикалық процесті ұйымдастырудың
мақсаты мен принципі жағынан ерекшеленеді. Проблемалық оқытудың мақсаты-
ғылыми таным нәтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен
бірге бұл нәтижелерге жету жолының өзін де, процесін де, меңгеру
оқушының танымдық дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық
қабілеттерін дамыту. Проблемалық оқыту негізінде оқушының дербес оқу -
танымдық принципі жатыр, яғни ғылыми зерттеу фактілерін,
құбылыстарды, заңдарды және методтарды "ашу" принципі және білімдерін
практикада қолдану әдістері.
Сонымен қатар проблемалық оқытуды тек оқушылардың өздігінен жаңалық
ашуынан тұрады деп қарауға болмайды.
Проблемалық оқыту жағдайындағы мұғалімнің қызметі мынадан
түрады: ол қызметті жағдайда неғұрлым күрделі ұғымдардың мазмұнын
түсіндіре отырып, ұдайы проблемалық ситуациялар жасайды, оқушыларға
фактілерді хабарлап, олардың оқу танымдық қызметін фактілерді
талдау негізінде оқушылар өздіктерінен қорытындылар мен жинақтаулар
жасайтындай етіп ұйымдастырады.
Соның нәтижесінде оқушыларда ақыл–ой операциялары мен әрекет
дағдылары, білімдерді тасымалдау дағдылары қалыптасады. Зейін, ерік,
шығармашылық қиял ойлап табушылық дамиды, жаңа білімдерді алу
мен шпотезалар ұсыну және оларды негізден дәлелдеу жолымен
әрекеттің жаңа тәсілдерін табу қабілеттері қалыптасады.
Проблемалық жағдай – адам пайда болған құбылысты, фактіні
шындық процесін қалай түсіндіруді білмеген, мақсатқа өзіне мәлім
әрекет–тәсілімен жете алмайтын жағдайда туған оның интеллектуалдық
қиналуы. Бұл түсіндірудің жаңа тәсілін немесе әрекет – тәсілін
іздестіруге түрткі болады. Проблемалық жағдай продуктивтік,
шығармашылық, танымдық қызметтің заңдылығын айтамыз. Проблемалық
жағдайды талдау оқушы үшін қиын болуы керек және онда осы
проблеманы шешуге қызығушылық пайда болуы керек.
Қарапайымнан күрделіге қарай жүру, материалдың оқушы түсіне
алатындай болуы, оқытудың өмірмен байланысы және т.б. тек
оқушының нәтижелі іс-әрекеттерінің шарттары ғана. Қиындық
келтірген сұрақ, стандартты емес міндет барлық уақытта проблемалық
жағдайлар туғызып отырған.
Мұғалімнің мектеп оқушысының оқу процесін танымдық қызмет
кезеңдерін ескере отырып құруға талпынуы бұл процестің логикасын
өзгертеді, оқу процесін ұйымдастырудың жаңа схемасы, жаңа принципі
пайда болады. Ойлау адамның проблемаға тап болуынан басталатын
болғандықтан, проблемалық оқытудың негізі мұғалім жүйелі түрде
жасайтын проблемалық жағдайлар болып табылады.
Ақыл–ой операциялары толық циклының проблемалық жағдайдың пайда
болуынан бастап проблеманың шешуіне дейін бірнеше кезеңі болады:
1) проблемалық жағдайдың пайда болуы;
2) қиындық мәнін ұғыну мен проблема қою;
3) ойлап табу немесе жорамалдар жасау мен гипотезаны негіздеу
жолымен шешу тәсілін табу;
4) гипотезаның дәлелдемесі;
5) проблема шешімінің дұрыстығын тексеру.
Проблеманы дұрыс қою үшін сұрақтың құрылымына назар аудару
керек. Проблема алынған білім мен белгісіз дүниелер арасында
логикалық байланыс орнатылу керек. Мысалы, денелердің сұйықта жүзуін
оқып үйренген кезде проблема мынадай болуы мүмкін: "Не себептен суға
тасталған шеге батады да, ал ауыр кеме не үшін батпайды?", ал
"Не себептен денелер жүзеді?" деген сұрақ тек информациялық
болады. Себебі ол тек тиісті заңдылықты білдіруді қажет етеді.
Енді физикалық эксперимент жолымен жасалған проблемалық
жағдайды қарастырайық.
"Жылу мөлшері. Жылу мөлшерінің бірліктері" атты тақырыпта
оқушылар дененің меншікті жылу сыйымдылығы туралы толық мәлімет
алулары тиіс. Сабақты демонстрация жасай бастаған жөн. Екі бірдей
үлкен стакандардың ішіне 0,5 литр деп су құйылады. Енді қайнап
тұрған судың ішінен массалары әр түрлі алюминийден жасалған
денелерді алады да оларды стакандарға салады. Біраз уақыт өткен
соң стақандардың әрқайсысындағы температура өлшенеді. Осы жерде
оқушылар дененің ішкі энергияның мөлшері тек қана дене массасына
тәуелді деп жорамал жасай бастайды.
Сонан соң оқушыларға бірдей массалы қорғасын мен алюминийден
жасалған денелермен эксперимент қайтадан көрсетіледі. Оқушыларға
өздерінің тұжырымдарын айтуға мүмкіндік беріледі. Көпшілік оқушылар
термометрлердің көрсетулері бірдей болады деп ойлайды. Сонан соң
стақандардағы судың температурасы өлшенеді. Алюминий салынған
стақандағы судың температурасының жоғары болуы оқушыларды
таңдандырады. Проблемалық жағдай пайда болады. Кейбір оқушылар
денелердің көлемдері әр түрлі екенін байқап, дененің ішкі энергиясы
оның көлеміне тәуелді деп тұжырым жасайды. Бұл тұжырымның
дұрыстығын тексеру үшін, стақандарға бірдей көлемді алюминий мен
қорғасыннан жасалған денелерді салады. Оқушылар нәтижені көріп жылу
мөлшері дененің көлеміне тәуелді болмай, оның массасы мен заттың
түріне байланысты екенін айтады.
1.5. Физиканы программалап оқыту.
Информацияның үздіксіз өсіп бара жатқан көлемін өңдеу кезінде
уақыт пен күшті елеулі түрде үнемдейтін оқыту тәсілдерін іздестіру
жұмысы соңғы жылдары жүргізіліп келеді. Математикалық логика,
кибернетика, психология мен физиология идеяларын пайдаланатын
программалап оқыту оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастырудың сондай
тәсілдерінің біріне жатады. Кибернетика тұрғысынан қарағанда оқыту
"кері байланысты" процесс болып табылады. Программалап оқыту сенімді
кері байланыстың болуына негізделеді. Оның мәні мынада: оқу
материалы оқушыға шағын бөлшектер (дозалар) түрінде логикалық қатаң
дәйектілікпен қатар ұсынылады да, сол жердің өзінде оның
меңгерілуін бақылау жүзеге асырылады.
Программаланған оқыту төмендегі негізгі элементтерді: курстың
логикалық құрылымын, курстың оқыту алгоритмін, программаланған
оқулықты, оқыту программаларын, оқыту машиналарын қамтиды.
Программалап оқыту кезінде ең алдымен оқу пәнінің мақсаттары мен
міндеттерін анықтап, оқушылардың нені білуге, түсінуге, істей алуға
тиістілігін ажыратады, курстың логикалық жүйесін талдайды, барлық
алогикалық (логикаға қайшы) екінші кезектегі, оның
(курстың) іргелі негіздері үшін белгілі бір мәні жоқ нәрсенің бәрін шығарып
тастайды. Сонон соң негізгі тақырыптарды, бөлімдермен кіші бөлімдерді
ажыратып, оларды дозаларға - тиісті оқулықтардың параграфтарын қарағанда
едәуір ұзақ информацияны кванттарына бөлшектейді.
Информацияны беру қарқыны (оқыту қарқыны) әрбір оқушының өзіндік
қабілеттерімен үйлестіріліп отырады. Оқушы қабілетіне қарай, әдетте,
сабақты меңгеруге оған қанша уақыт қажет болса, сонша уақыт
жұмсайды. Оқыту процесін мейлінше даралауға мүмкіндік туады.
Алайда оқу процесін бұлайша ұйымдастырудың елеулі кемшіліктері
де бар. Оқу материалын ұсақ дозаларға бөлшектеу және қандай да бір
доза меңгерілмеген жағдайда (тіпті келесі материалды меңгеру үшін зор
маңызы бар доза болса да) ілгері қарай жүруге мүмкіндіктің жоқтығы
оқушыны оқып үйренілетін материалдың перспективасын, толып жатқан
байланыстарын көру мүмкіндігінен айырады. Сонымен бірге программалап
оқыту жайында оқушылардың барлық материалды қабылдауының тұтастығын
қамтамасыз ету мейлінше қиын.
1.6.Физиканы программалап оқыту құралдары.
Оқытудың табысты болуы, тіпті ең жетілген техникалық
құралдарды қолданған күнде де, көп жағдайда программалардың
сипаттамасымен анықталады. Программаларды информацияны ұсыну тәртібіне
байланысты сызықтық және тармақтық деп негізгі екі типке бөледі.
Өз кезегінде бұл типтердің әрқайсысының мейлінше алуан түрлі
көптеген көріністері бар.
Оқу материалын программалаудың сызықтық жүйесі бойынша
құрастырылған құралында информацияны ұсынудың дәйектілігі өзгермейді.
Дұрыс жауаптары осы жердің өзінде, оқулық беттеріндегі ақ қалған
орындарға немесе келесі бетке орналастырылған. Жұмыс істеуге тиісті
текстің кей жерлері өзгертілген болады. Оны оқығанда түсініп алған
орындарын толтыру немесе жақшада көрсетілген бірнеше сөз бен
сөйлемдердің бірін таңдап алу керек. Бақылау сұрағына жауап
бергеннен кейін, оқушыға салыстыру үшін дұрыс жауап ("нығайту") және
жауаптың дұрыс–бұрыстығына байланыссыз информацияның келесі дозасы
беріледі. Егер дозаларды берудің дәйектілігі оқыту процесі барысында
анықталған болса, онда программаны тармақты программа деп атайды.
Әрбір дозадан соң оқушыға сұрақ және оған берілген бірнеше
жауапты ұсынады, ол жауаптардың ішінен дұрыс әрі неғұрлым толық
беруін таңдап алуы керек.
Егер оқушы жауапты дұрыс таңдап алмаса, онда оған тармақтар
ұсынылады.
Оқулықтың әрбір бетінде материалдың тек ғана бір дозасы
баяндалған. Оқулықты сыдырта оқуға болмайды, өйткені кез келген келесі
бет алдыңғы беттің жалғасы емес. Алдындағы дозаны жақсы меңгермей
тұрып информацияның келесі дозасын алуға болмайтыны да осымен
қамтамасыз етілген.
Оқушылардың күнделікті үлгерімі мен олардың лабораториялық
жұмыстарды орындауға даярлығын тексерген кезде, үй тапсырмасы
бойынша ауызша сұрау жүргізген кезде ПТ (педагогикалық тестер)
сериясы приборлары пайдаланылуы мүмкін. Сабақта мұндай бірнеше
приборларды қолдану сұрауды елеулі түрде тездетуге мүмкіндік
тудырады.
Жұмыс принципі жағынан көрсетілген приборлар жауаптарды
қосудың іріктеме әдісін пайдаланатын құрылғыға жатады. Сұрақ
қойылған оқушыдан жауаптар алынған соң, прибор оларды бағалайды да,
қандай сұрақтарға берілген жауаптардың дұрыс еместігін көрсетеді.
Сұрау программасын прибордың есіне ендіру үшін перфокарталар әдісі
қолданылған.
Тренажер – тексеруші режимінде жұмыс істейтін құрылғылар
жасалып, ойдағыдай қолданылуда. Бірақ әрі арзан, әрі пайдаланылуы
қарапайым, автоматтанған сыныптардың болашағы зор болса керек.
Көптеген мұғалімдер оқушылардың білімдерін күнделікті тексеруге
жауаптарды ендірудің іріктеме әдісін пайдаланатын ең қарапайым
құралдарды: префокарталарды, таблицаларды және т.б. қолданады.
Автоматты құрылғылар қолданылатын оқыту процесінің
программаланған оқулық бойынша оқыту процесінен елеулі айырмашылығы
жоқ. Айырма тек информация беру тәсілі мен кері байланыстың
сипатында ғана. Тіпті электронды есептеу машиналары сияқты техникалық
құралдарды қолданған жағдайдың өзінде басты нәрсе машинаның есте
сақтағыш құрылғыларына қосылатын программаланған оқулық болып қалмақ.
Программаланған оқыту тек қана оқу процесіндегі мұғалімнің
рөлін күшейтумен параллель түрде және оқытудың әдеттегі әдістерін
қолданумен үйлестікте ендірілуі мүмкін. Сонымен бірге программаланған
құралдар мен техникалық құрылғыларды қолдану мұғалімді еңбектің
кейбір өнімділігі аз түрлерінен ( сұрау, бақылау жұмыстарын тексеру)
босатып, оған творчестволық жұмыс үшін уақыт босатып береді.
Физика курсының басқа пәндермен байланысы
Оқу пәндері арасындағы байланыстың мәні, міндеттері және формалары
Оқу пәндері арасындағы байланыс тиісті ғылымдар арасындағы байланыстың
көрінісі болып табылады, бұл ғылымдардың әрқайсысы өз саласында объективті
өмір сүретін бірыңғай материалдық дүниені зерттейді.
Ғылым дамуының қазіргі кезеңі ғылымдар арасындағы барған сайын ұлғайып
отырған байланыспен және ғылымдардың өзара сабақтасуымен және әсіресе
математика мен физиканың білімнің басқа салаларымен байланысымен
сипатталады. Мәселен, соңғы жылдары физиканың, биологияның, психологияның,
математиканың, радиоэлектрониканың және басқа ғылымдардың деректерін
инженерлік-техникалық міндеттерді шешу мақсатында тірі организмдерді
зерттеу үшін пайдаланатын бионика ғылым пайда болды.
Оқу пәндері арасында байланыс болудың кажеттілігі сондай-
ақ оқытудың дидактикалық принциптерінен, оқушылардың диалектикалық-
материалистік көзқарасын қалыптастыру мен тәрбие беру міндеттерінен
туындайды.
Пән аралық байланыстар оқушылардың табиғат құбылыстары туралы тұтастық
түсінігін қалыптастыруға себін тигізеді, оқушылардың өздерінің білімдерін
әр түрлі оқу пәндерін оқып үйрену кезінде және қоғамдық пайдалы еңбекте
пайдалануларына көмектеседі.
Физика курсы үшін уақыттық байланыстардан табиғат тану және математика
курстарымен болып өткен байланыстары ерекше маңызды. Атомның құрылысын оқып
үйренумен байланысты физиканың химиямен ілеспелі байланыстары зор маңызға
ие болады.
Информациялық байланыстардан ұғымдық және теориялық байланыстардың
маңызы анағұрлым зор.
Физика сабақтарында көптеген пәндер үшін, әсіресе химия мен биология
үшін, үлкен мәні бар материал оқып үйреніледі, бұл пәндер физикалық
теорияларды, заңдарды және табиғат құбылыстарын зерттеуде физикалық
методтарын пайдаланады. Физика сабақтарында оқушылар еңбек жолында және
басқа пәндерді оқып үйрену кезінде қажет болатын бірқатар практикалық
дағдылар мен шеберліктерге ие болады. Пән аралық байланыстар физиканы
ойдағыдай оқып үйрену үшін де дәл сондай дәрежеде кажет.
Пән аралық байланыстарды ойдағыдай жүзеге асыру бүкіл оқытушылар
ұжымының жұмысын жөнге салуға, бірыңғай талаптар қоюға және әр түрлі
пәндерді оқыту стиліне байланысты. Пән аралық байланыстарды жүзеге асыруда
төмендегі негізгі бағыттарды бөліп көрсетуге болады:
-бір пәндерді оқып үйрену окушылардың басқа пәндерді үйренуге
дайындалуына жәрдемдесетіндей болуын есепке алып, әр түрлі пәндерді оқып
үйренуді уақыт жағынан үйлестіріп отыру;
-оқушылардың ғылыми ұғымдарын дамытудағы және олардың бойында
жинақталған шеберліктер мен дағдыларды қалыптастырудағы сабақтастық;
-жалпы ұғымдарды, шеберліктерді және дағдыларды қалыптастыруда
бірыңғай тұрғыны жүзеге асыру ;
-білімдерді менгеруге және жалпы шеберліктер мен дағдыларға ие болуға
қойылатын талаптар бірлігі;
-бір пәнді оқып үйренгенде оқушылардың басқа оқу пәндерін окып үйрену
процесінде алған білімдерін, шеберліктері мен дағдыларын кеңінен пайдалану;
-шектес пәндер сабақтарында бір ғана мәселелерді оқып үйренудегі
қайталаушылықты жою;
-әр түрлі ғылымдарда қолданылатын зерттеу методтарының ортақтығын
көрсету және олардың ерекшелігін ашу;
-әр түрлі пәндер (физика химия, биология, география және т. б.)
сабақтарында оқып үйренілетін құбылыстардың өзара байланысын ашу,
материялық дүниенің бірлігін көрсету.
Мектепте ғылым негіздерін оқып үйрену процесінде пән аралық,
байланыстарды жүзеге асыру тәсілдері алуан түрлі. Физиканы оқып үйренудің
алғашқы кезеңінде төмендегі тәсілдерді ұсынуға болады:
-жаңа материалды оқып үйренуге байланысты оқушылардың бұрын басқа
пәндер сабақтарында алған білімдерін пайдаланады (мысалы, VІI сыныптағы
физика сабақтарында қысым ұғымын қалыптастыру кезінде тура және кері
пропорционалдық тәуелділіктер туралы білімдерді пайдалану); оқушылардан
басқа оқу пәндерін (мысалы, химия мен биологияның) оқып үйренген кезде
алған білімдерін қолдануды талап ететін есептер шығару; білімдерін
комплексті қолдануды талап ететін эксперименттік жұмыстарды орындау; пән
аралық сипаттағы экскурсиялар өткізу (мысалы, физика мен биология бойынша
табиғатқа экскурсиялар жасау, физика мен химия бойынша өндіріс орындарының
электролиттік цехына экскурсия жасау);
-қорытындылау сипатындағы қайталау, мұнда әр түрлі пәндерді оқып
үйрену кезінде белгілі бір мәселелер жөнінде алған білім бір тұтас етіп
біріктіреді (мысалы, оқушылардың физиканы, химияны және биологияны оқып
үйрену процесінде энергия туралы алған білімдерін қорытындылау, соның
нәтижесінде оқушылар энергияның сақталу және айналу заңын неғұрлым толық
және терең түсінуге жетеді).
Физика курсының математикамен байланысы. Қазіргі физика математикамен
тығыз байланысты дамуда. Математика - бұл тек физиканың тілі ғана емес,
...бұл тіл қосу пайымдау, бұл бейнебір бірлікте алынған тіл мен логика".
Математикалық әдістерді тәжірибелік материалды өңдеу үшін де, сонымен
бірге теорияларды талдап жасау үшін де физикада кеңінен колданады, олар
табиғат құпияларына тереңірек үңілуге мүмкіндік береді. Өз тарапынан физика
— математиканың дамуына елеулі әсер етіп отыр.
Сонымен бірге физикаға жиын теориясының негізгі ұғымдары мен
символдары жетекші рөл атқаратын осы заманғы математика тілін ендіруге көп
кеңіл бөлу керек.
Алгебра курсының физика курсымен байланысы. Қазіргі уақытта оқушылар
алгебра курсында шамалар арасындағы функциялық тәуелділікті және функциялар
графигін ерте оқып үйренеді, бұл ұғымдардың теориялық-көптік,
түсініктерімен танысады. Мұның бәрі физика курсы үшін өте үлкен маңызға ие,
өйткені физиканы жеткілікті түрде жоғары математикалық дәрежеде дер кезінде
оқып үйренуге қажетті дайындығы болуына жәрдемдеседі. ІV—V сыныптарда
алгебра курсында ең, қарапайым әріп формулалар, V сыныпта — теріс сандар
енгізіледі, ал координата жазықтығын оқып үйренумен байланысты мектеп
оқушылары графиктерді, атап айтқанда қозғалыстың, температураның т.б.
графиктерін салумен танысады. VІ сыныпқа қарай оқушылар бүтін және бөлшек
санды арифметикалық амалдарды көбейте алатын болады, шамаларды өлшеу,
сандарды дөңгелектеу туралы ұғымдары болады. Арифметикалық орта мәнді таба
алады, сызыктық теңдеулерді шешіп, есептер шығару үшін теңдеулер құру
әдісін қолданады, VІ сыныпта алгебра сабақтарында оқушылар екі айнымалысы
бар теңдеу туралы түсінік алады және екі айнымалысы бар сызықтық теңдеулер
системаларын шешудің тәсілдерімен танысады (графиктік тәсіл, қосу және
ауыстыру тәсілі). Осы тұста пропорционалдық коэффициенті ұғымы,
пропорционал және кері пропорционал айнымалылар ұғымы енгізіледі, функция
ұғымы айқындалып, оның берілу тәсілдері (таблицалык, графиктік,
аналитикалық) қарастырылады, у= х, у= — у—ах2; у=ах+b түріндегі функциялар
оқып үйреніледі, олардың графиктері салынады.
Математика сабақтарында оқушылар жуық есептеулерді орындау жөнінде
бірқатар
Оқушылардың өлшеу шеберліктері мен дағдыларын қалыптастыру кезінде
ІV-сыныпта-ақ математика сабақтарында мектеп оқушыларының ұзындықты,
уақытты, температураны, массаны өлшеу туралы бастапқы мәліметтер, өлшеу
приборы шкаласы бөлігінің құны туралы, қозғалыс жылдамдығы туралы түсінік
алғанын және өлшемдердің метрикалық системасын оқып үйренгенін физика
мұғалімінің ескеруі қажет. Математика программасында кейбір шамалардың
касиеттері мен оларды өлшеу теориясын оқып үйрену мәселелеріне физика
программасына қарағанда едәуір көп көңіл бөлінеді. Қашықтықты, ауданды,
көлемді, бұрыштың шамасын дәстүрде математикалық шамалар деп есептейді,
математикада олардың негізгі қасиеттерін оқып үйренетін болғандықтан,
оларды өлшеу теориясы да соның өзінде жасалған.
Массаны, температураны және басқа шамаларды физикалық шамалар деп
атайды, өйткені оларды өлшеу методтары физикада талдап жасалған. Ғылыми,
оқу және методикалық әдебиеттерде физикалық шама ұғымының әр түрлі
анықтамалары бар. Алайда барлық анықтамалар үшін екі ортақ белгіні бөліп
көрсетуге болады: 1) физикалық шаманы оқып үйрену объектісінің сандық
сипаттамасы ретінде түсінеді; 2) физикалық шаманың анықтамасын оны кандай
да бір тәсілмен өлшеу мүмкіндігімен тығыз байланыстырады.
Физика мен математиканың мектептік курстарында қабылданған терминдерді
дұрыс қолданбауымен байланысты, кейбір дәлсіздіктерді қайталау кездеседі.
Мысалы, шама сөзімен көбінесе өлшемді атайды да, жылдамдықтың шамасы,
қысымның шамасы т. б. дейді. Бұл дәл емес, өйткені жылдамдық та, қысым да
— физикалық шамалар, ал шаманың шамасы туралы айту мағынасыз. Сондықтан
жылдамдықтың үлкен немесе кіші шамасы деудің орнына, үлкен және кіші
жылдамдық деп айту дұрысырақ.
Геометрия курсының физика курсымен байланысы. Мектептегі математикалық
білім берудің мазмұнындағы неғұрлым елеулі өзгерістер геометрия курсында,
оның ішінде планиметрияда болды. Мұның өзі ең алдымен геометрияны оқып
үйренудегі теориялық-жиындық тұрғыдан, геометриялық фигураны нүктелер жиыны
ретінде түсіндіруден көрінеді.
Физика курсының химиямен байланысы. Физика мен химия бір-бірін өзара
жиі толықтырып отырады, өйткені осы пәндер сабақтарында бір ғана құбылыстар
мен процестер әр түрлі жағынан қарастырылады. Осы жерде факті жүзінде де
ұғымдық та, теориялық та пән аралық байланыстар толық түрде көрінеді.
Физика мен химия үшін өте маңызды, ортақ ұғымдардың қатарына зат, масса,
салмақ, энергия ұғымдары, сондай-ақ энергияның, электр зарядтарының, электр
өрісінің сақталу және айналу заңы және т. б. жатады.
Физика мен химияның пән аралық аса маңызды теориялық байланыстары
екеуінде де бірдей теорияларды: молекула-кинетикалық және электрондық
теорияны, атом құрылысы теориясын т. б. оқып үйренумен байланысты.
Физика мен химияны оқытудың өзара байланыстылығы заттардың атомдық-
молекулалық құрылысын оқып үйренген кезде ерекше қажет. Атомдық-молекулалық
теорияның элементтерін VІI сыныптағы физика сабақтарында оқып үйренеді,
мұның өзі химияны оқытуға елеулі көмек көрсетеді. Молекула ұғымы кейін
атомдар, химиялық элементтер мен валенттілік туралы ұғымдардың негізінде
VІІ сыныптағы химия сабақтарында дамытылады. Атом мен молекула туралы
ұғымдарды дамыту үшін химиялық формулаларды енгізудің, заттар мен химиялық
реакциялардың химиялық қасиеттерін оқып үйренудің зор маңызы бар.
Химияны оқып үйренудің алғашқы айы ішінде оқушылар химиялық реакциялар
барлық уақытта дерлік не жылудың бөлінуімен, не жұтылуымен қабаттаса
жүретіні туралы түсінік алады. Жану, жылу бөліну арқылы жүретін реакцияға
мысал бола алады. Химия сабақтарында алғаш бұл білімдерді физика
сабақтарында дененің ішкі энергиясы және оны өзгертудің тәсілдері туралы
ұғымдарды қалыптастыру кезінде, сондай-ақ жылу двигательдерін оқып үйрену
кезінде пайдалану керек.
Физика мен химияны оқыту байланысының маңызды формалары — физикалық-
химиялық немесе химиялық-физикалық есептер шығару, бірлескен, мәселен дінге
қарсы, комплекстік экскурсиялар, кештер және қызықты физика және химия
кештерін өткізу, физика-химия үйірмелерін ұйымдастыру, физиканы да, химияны
да оқып үйренуге қажетті көрнекі құралдар жасап шығу (электролиз бен
гальванизация, ерітіндідегі заттардың массасын пайызбен меншікті кедергісі
бойынша анықтайтын приборлар және т. б.).
Оқушылардың химия сабақтарында алатын практикалық дағдылары:
лабораториялық жабдықпен жұмыс істеу, өлшеу, есептеулерді орындау,
формулаларды жазу және басқа дағдыларды ескеріп, пайдаланып отырған жөн.
Бұл ретте практикалық дағдыларды келісе отырып қалыптастыру керек
(мысалы таразыға тарту), өйткені бірыңғай талаптар мен ережелердің жоқтығы
оқушыларды оқытуға өте ұнамсыз әсер етеді.
Физика курсының биологиямен байланысы. Физика мен биологияның
өзара байланысы — бұрыннан келе жатқан және жемісті байланыс. Биологияны
дамытуға өз үлесін қосқан көптеген аса көрнекті физиктер мен іргелі
физикалық заңдарды ашқан жаратылыс зерттеушілерді атауға болады. Бұлар
дүние жүзіне белгілі физиктер — Гельмгольц, дәрігер Майер, ботаник
К.А.Тимирязев және басқалар.
П.Н.Лебедев К.А.Тимирязевті жетпіс жасқа келуімен құттықтай келіп,
оған: Біз, физиктер, Сізді физик деп санаймыз!,— деді.
Физиканың биологиялық ғылымдармен байланысы соңғы ондаған жылдарда
ерекше өріс алды, бұл кезде биофизика, агрофизика, бионика сияқты басқа да
ғылымдар пайда болды. Бұл ғылым аралық байланыстар тиісті оқу пәндерін орта
мектепте оқып үйренуден көрініс табады.
Биологиялық пәндерді (ботаниканы және зоологияны) оқып үйренгенде
оқушылар жылу, температура, жарық, ылғалдылық және басқа осы сияқты
физикалық ұғымдарды пайдаланады, газдардың, сұйықтардың және қатты
денелердің қасиеттерінің көрінісімен танысады, таразыны, лупаны,
микроскопты және басқа кейбір приборлар мен құрал-саймандарды пайдаланудың
алғашқы шеберліктеріне ие болады.
Тірі организмдерде ұдайы биотоктар болады. Жас өсімдіктер мен
жануарлардағы биотоктардың шамасы азғана. Мысалы, өсімдіктердің ұсақ
тамырларындағы ток күші небары 0,01 мк Амм -ға тең.
Биологиялык объектілердің физикалық қасиеттерімен, олардың құрылыс
ерекшеліктерімен немесе оларда болып жататын процестермен оқушыларды
демонстрациялаудың көмегімен таныстыруға болады.
Физика курсының табиғат танумен және географиямен байланысы. VІ
сынып оқушыларының табиғат тану курсы мен V сынып география курсынан алған
физика жөнінде кейбір мәліметтері болады. ІV сыныптағы табиғат тану
сабақтарында олар заттардың үш күйі туралы біледі. Ауаның қасиетін оқып
үйренгенде оқушылар, мәселен, газдардың серпімділікке ие екенін және жылуды
нашар өткізетінін біледі. Мектеп окушылары сондай-ақ қыздырған кездегі
денелердің ұлғаюын оқып үйренеді, сөйтіп, осының негізінде оларға
термометрдің кұрылысын, сондай-ақ граниттің бұзылуы, желдің пайда болуы
және т. б. табиғат құбылыстарын түсіндіреді. Оқушылар су двигательдерінің
жұмысы туралы (диірмендер мен су құбырлары), магниттік темір заттарды өзіне
тарту қасиеттері мен магнит тілінін, бір ұшы солтүстікті көрсетіп
тұратындай болып орналасу қасиеттері туралы біледі.
V-сыныпта географияны оқып үйрену кезінде оқушылар Жердің козғалысы,
формасы мен өлшемдері туралы, атмосфераның құрылысы және сынап пен металл
барометрлердің көмегімен атмосфералық қысымды өлшеу тәсілдері туралы
түсінік алады. Оқушылардың денелердің жылулық ұлғаюы, су мен ауадағы
конвекция туралы, табиғаттағы судың айналысы, адамның өзендер мен желдің
энергиясын пайдалануы туралы және т. б. білімдері нығайып, терендей түседі.
Физиканы оқытудың оку шеберханаларындағы сабақтармен байланысы.
Физиканы оқып үйренудің еңбекпен байланысы — политехникалық оқудың қажетті
шарты. Бұл байланыс екі жақты сипатта болуға тиіс: бір жағынан, оқушылардың
еңбекке баулу процесінде алған білімдері мен шеберліктерін физиканы
оқытқанда пайдалану және екінші жағынан, физика сабақтарында алған
білімдері мен дағдыларын оқушыларды еңбекке баулу процесінде пайдалану
керек. Физика сабақтарында окушылардың оқу шеберханаларында алған білімдері
мен тәжірибесін пайдаланудың төмендегі жолдарын көрсетуге болады.
Физикалық құбылыстарды, заңдарды және оларды техникада қолдануды оқып
үйренген кезде оқушылардың оқу шеберханаларындағы жұмыс тәжірибесіне
сүйену.
Оқушылардың оқу шеберханаларындағы жұмыс тәжірибесіне сүйену
проблемалық мәселе қоюдың негізгі қызметін атқаруы мүмкін. Мысалы,
қыздырған кездегі денелердің ұлғаю кұбылысын оқып үйренуді мынадай сұрақ
қоюдан бастауға болады: Металл жонатын станоктарда өңдеу уақытында қызған
детальдарды неліктен олар суынғанша өлшемейді?
Физика курсының гуманитарлық пәндерді оқытумен байланысы. Кейде
гуманитарлық пәндердің физикаға тікелей қатысы жоқ деп жаңсақ түсінеді де,
сондықтан ол пәндермен байланысына тиісті көңіл бөлмейді. Ал шынында тарих,
әдебиет сияқты пәндер оқушыларды физикаға да ортақ мәселелермен
таныстырады, бірақ оларды басқа жағынан алып қарастырады.
Тарих сабақтарында мұндай мәселелерге ең алдымен еңбек кұралдарының
дамуы, өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардын, даму процесі,
мәдениеттің, техниканың және ғылымның (оның ішінде физиканың да) дамуы,
дәуір мен оның аса көрнекті кайраткерлерінің, оның ішінде ғалым-физиктердің
де тарихи сипаттамасы, адамдардың санасында оларды қоршаған шындық
болмыстың фантастикалық бейнесі ретінде, діннің пайда болуы және т. б.
жатады.
Оқушыларға ежелгі атомистердің көзкарастары туралы және Архимед туралы
айтқанда, оқушылардың V-сыныпта ежелгі дүние тарихы сабақтарында алған
білімдеріне сүйену керек.
Физика мен тарихты оқыту байланысының жоғарыда санамалап көрсетілген
негізгі формаларымен қатар, мыналарды ұсынуға болады:
1.Физика курсының бірқатар тақырыптарын тарихи ыңғайда
баяндау (мысалы, Торричелли ашқан атмосфералык қысым туралы материалды
солай баяндауға болады).
2. Жарқын тарихи фактілерді, ғалымдардың айтқан пікірлерін пайдалану,
мысалы, Архимед күшін оқып үйрену кезінде, Архимедтің римдіктердің
Сиракузыны коршауға алған кезінде қаза болғаны туралы оқушыларға айтып
берген пайдалы; А.С.Поповтың мына сөзін келтіру керек: Мен орыс адамымын
және өзімнің барлық білімдерімді, өзімнің бүкіл еңбегімді, өзімнің
бүкіл жетістіктерімді тек менің Отаныма беруге құқым бар...".
3. Жақын түрде көрсету (жақтауға асылған және гирлермен бастырылған
магдебург жарты шарларымен жасалған тәжірибе мысал бола алады).
4.Тарихи мазмұнды есептер шығару (Герон патшаның тажы
туралы белгілі есеп осындай есептің мысалы болып табылады).
5.Тарихи мазмұндағы картиналарды, фотографияларды, диапозитивтерді және
кинофрагменттерді пайдалану.
Әдебиетпен байланыс ең алдымен физика сабақтарында белгілі бір
физикалық құбылысты, тарихи жағдайды, ғалымның бейнесін және т.б. бейнелі
түрде сипаттайтын көркем және ғылыми-көпшілік әдебиеттен немесе фольклордан
мысалдар алып пайдаланудан көрінеді.
Әдебиетте белгілі бір физикалық құбылыстарды суреттеудің ғылыми
дәлдігі мен дұрыстығы физикалық тұрғыдан бағаланып және талдап қарастырудан
тұратын әдіс қызықты болады. Осыған сәйкес мысалдарды Я.Перельманның
“Қызықты физикасы" және К.Н.Власованың Физика сабақтарындағы ғылыми
фантастика әлемі кітабынан табуға болады.
Физика мен информатика пәндерінің арасындағы өзара байланыс. Қазіргі
ғылымның барлық салалары өзара тығыз байланысты. Осыған байланысты
мектептегі оқу пәндері де бір-бірінен ажыратылуы мүмкін емес.
Пәнаралық байланыс мектептегі ғылым негіздерінің жан-жақты және терең
меңгерілуінің дидактикалык шарты және құралы болып табылады. Пәнаралық
байланыстарды белгілеу терең білім алуға, ғылыми түсініктер мен
заңдылықтардың қалыптасуына, оқу-тәрбие процесінің жетілдірілуіне, ғылыми
көзқарастың қалыптасуына, материалдық әлемнің бірлігі жөнінде түсінік
алуға, табиғат пен қоғамдағы құбылыстардың өзара байланысын білуге
мүмкіндік жасайды. Бұдан басқа, пәнаралық байланыстар оқушылардың ғылыми
білім деңгейінің жоғарылауына, логикалық ойлау қабілетінің, шығармашылық
қабілеттерінің дамуына ықпал етеді.
Бүгінгі таңда пәнаралық байланыстарды әдіскер мамандар екі түрге
топтап жүр. Олар: уакыттық және түсініктік. Уақыттық байланыс әртүрлі
пәндер бағдарламаларын ету кезіндегі келісімді болжайды, ал түсініктік
байланыс жалпы әдістер негізінде ғылыми түсініктерді бірдей баян етеді.
Пәнаралық байланыстар зерттеу тәсілдерінің ортақтығы жөнінен де
айкындалуы мүмкін. Іс жүзінде мұғалімге пәнаралық уақыттық байланыстардың
үш түрімен жұмыс істеуіне тура келеді: болып өткен, ілеспелі (қатарлас)
және перспективалық.
Болып өткен пәнаралық байланыстар дегеніміз — бір пәннің материалын
өту кезінде басқа пәндерден бұрын алған білімдеріне сүйене отырып оқыту.
Ілеспелі пәнаралық байланыстар дегеніміз — бірнеше пәндер бойынша
бірқатар сұрақтар мен түсініктерді бір уақытта оқытуды көздейтін байланыс.
Перспективалық пәнаралық байланыстар дегеніміз — белгілі бір пәннен
материалды өту, басқа пәндер бойынша оның қолданылуының алдын алу үшін
пайдаланылады.
Пәнаралық байланыстардың бір пайдалы жағы — ол бүкіл оқыту ісін, яғни
бір мектептің барлық жұмысын бір жолға салуға, барлық мұғалімдерге
бірыңғай талаптар қоюға және әр түрлі пәндерді ортақ мүддені шешуге
жұмылдырады. Пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың жолдары мынадай:
- әрбір жеке пәнді оқытқанда басқа пәндерді оқыту ісіне өз ықпалын
тигізетіндей болуын көздеу;
-әр түрлі пәндерді оқып-үйренуде өтілетіп материалдарды уақыт жағынан
үйлестіріп отыру;
-оқушылардың ғылыми теориялар мен заңдылықтарды игеруін, олардың
жинақтылығымен, шеберліктерімен, дағдыларымен сабақтастыра қалыптастыру;
-жалпы теориялық, білім алуды және практикалық шеберліктер мен дағдыларды
бірыңғай әдіспен жүзеге асыру;
-оқушыларға (білім алу икемділік пен дағдыларды қалыптастыру барысында)
бірдей талап қою;
-оқушылардың бір пәнді оқып-үйрену барысында екінші бір пәннен білім алуға,
икемі мен дағдыларын кеңінен пайдалана білуге әдеттендіру;
-әр түрлі пәндердің зерттеу әдістерінің ортақтығын, ерекшелігін көрсете
білу;
-пән сабақтарында оқытылатын құбылыстардың ортақ байланысын ашып, дұрыс
диалектикалық дүние танымын қалыптастыру.
Лекция 3-4. Тақырыбы: Физикадан оқу сабақтарын ұйымдастырудың формалары.
Физиканы оқыту әдістері, физикадан оқу материалын ауызша баяндаудың
ерекшеліктері: әңгіме, баяндау, лекция
1. Сабақ өткізу әдістемесі. Физика мұғалімінің ғылыми- методикалық
жұмысы
2.Физика сабақтарының түрлері мен құрылымы
3.Физика сабағына қойылатын талаптар
1. Сабақ өткізу әдістемесі. Физика мұғалімінің ғылыми-методикалық
жұмысы.
Физика мұғалімі педагог ретінде педагогика ғылымының дамуына,
физиканы оқыту әдістемесіне, ал физик-маман ретінде физика ғылымы
теориясының іс жүзінде қолданылуына көңіл бөлуі керек. Кейбір методикалық
мәселелерді мұғалім оқу сабақтарына дайындалғанда шешеді, ал ол шешімінің
дұрыстығын тек сабақтарда тексереді. Мұғалімнің дайындық жұмысына мыналар
жатады:
1. Жылдық жоспар жасау.
2. Тақырыптық- конспектілік жоспар жасау.
3. Жеке сабақтарға және сыныптан тыс сабақтарға дайындық.
4. Арнайы ашық сабақтарға дайындалу және өткізу.
5. Ғылыми конференцияларға және педагогикалық оқуларға дайындалу.
Мұғалімнің ғылыми-методикалық өсуіне ғылыми конференциялар және
педагогика саласындағы ғылыми қызметкерлермен бірге зерттеулерге қатысу өз
көмегін тигізеді.
Жылдық жоспар жасау. Іс жүзінде жылдық жоспар “Физикадан методикалық
басылымдарға және министрліктің нұсқау хаттарында басылып шығып тұрады.
Мұғалім әрбір сынып бойынша жылдық жоспарлар жасауда, сабақтың тек тізімін
ғана жасаумен шектелмей, бүкіл оқу жұмысын белгілі бір жүйеде қамту керек”.
Осы мақсатпен әр сыныпқа жыл сайын физиканы оқыту міндеттерін, оның
мазмұнын және осы сыныпқа көшірілген оқушылардың білім дәрежесін көрсетіп,
мұғалім жоспар жасайды.
Оған мыналар кіреді: жаңа материалды оқып-үйрену барысында өткенді
жүйелі қайталау, әрбір сабақта жаңа оқу материалының мазмұнын нақты
жағдайға байланысты қолдану, ашық сабақтың тақырыбын таңдау, әрбір сабаққа
дайындалуға тиісті көрнекілік құралдар тізімін жасау, эксперимент және
жазбаша бақылау жұмыстарының мерзімдерін анықтау, физикадан қай жерге және
қашан экскурсия жасауды белгілеу, оқушылардың өндірістік тәліміне басшылық
жасау, әр сынып оқушылары үшін сыныптан тыс жұмыстар ұйымдастыру.
Тақырыптарды методикалық талдау. Мұғалімнің алдын-ала бірнеше сабаққа
немесе тарау бойынша жасаған әрбір сабақтың жоспар-конспектісін физикалық-
методикалық талдау деп атау қабылданған. Бұл мұғалімнің өзінің пайдалануына
арналғандықтан ол оқу бөліміне тапсырылмайды. Бірақ, мектеп директоры, оның
оқу ісі жөніндегі орынбасары сабақтың жоспарын тексеруге хақылы әрі
міндетті. Әр тақырыптан сабақ сайын жасалатын жоспармен байланысты
жасалатын жұмыс- мұғалімнің негізгі әдістемелік жұмысы. Осы жұмыстардың
мазмұны мен формасына қарай, мұғалімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-2 лекция. Тақырыбы: Физиканы оқыту әдістемесі – педагогикалық ғылым,
оның зерттейтін мәселелері мен зерттеу әдістері. Физика курсының басқа
пәндермен байланысы
1. Оқыту әдістерінің ғылыми негіздері
2. Оқыту әдістерінің классификациясы
3. Физика сабақтарында оқыту әдістері мен тәсілдерінің
түрлерін қолдану
4. Физиканы проблемалық оқыту
5. Физиканы программалап оқыту
6.Физиканы программалап оқыту құралдары
1.1 Оқыту әдістерінің ғылыми негіздері. Оқыту әдістері - көп
тармақтан тұратын, көп компонентті ғылыми–практикалық ұғым. Оқыту
әдістерін ғылыми негізде талдау жасасақ, оған әр түрлі тұрғыдан
анықтама беруге болады: оқыту әдісі – оқытушы мен оқушының бірлесіп
жұмыс істеу тәсілдері; оқыту әдісі-оқу процесіндегі алға қойылған
мақсатқа жету үшін мұғалім мен оқушының бірігіп атқаратын қарекеті;
оқыту әдісі – оқу процесіндегі педагог пен оқушының арасындағы әсер-
әрекет; оқыту әдісі – оқушылардың танымдық процесін және олардың
жеке басының дамуын ұйымдастыру формасы; оқыту әдісі – оқу процесін
оптималдандырудың бір амалы. Мұндай тұжырымдамалардың барлығының
көздейтін түпкі мақсаты оқушылардың білім алуының тиімді жолы мен
әдіс-амалын анықтау екендігін аңғару қиын емес. Бұл процесс
"мұғалім←→оқушы" схемасы (тәсімі) бойынша өзара екі обьектінің әсер-
әрекеті арқылы жүргізіледі.
Сабақта жаңа тақырыпты ауызша баяндап түсіндіру – оқыту
әдісінің бір түріне жатады. Лабораториялық жұмысты орындау үшін
оқушыларға мұғалім кейде қысқаша ауызша нұсқау беріп, қалай істеу
туралы бағыт-бағдар көрсетеді; екінші бір жағдайда, оқытушының айтып
отыруымен оқушылар әрекет жасап, физикалық өлшеулер жүргізеді;
үшінші бір кезеңде, мұғалім оқушылардың қандай қарекет жасайтыны
туралы жазбаша нұсқау береді; төртінші бір варианты - педагог
жұмыстың мақсатын тұжырымдайды, ол бойынша оқушылар өздері соған
керекті приборларды таңдап – теріп алады. Бұл мысалдағы,
лабораториялық жұмыс жасау – оқыту әдісі, ал оны ұйымдастырып
жүргізу формалары – 4 түрлі әдістемелік амал болып табылады. Ендеше,
әдістемелік амал – оқыту әдісінің бір бөлігі, оның элементі; ол
оқу процесіндегі мұғалім мен оқушылардың жеке іс - әрекетін
көрсетеді.
Оқыту әдісінің, әдістемелік амалдан гөрі ірілеу бөлігі – оқыту
тәсілі. Мысалы, есеп шығаруда аналитикалық, синтетикалық,
графиктік, эксперименттік әр түрлі тәсілдер қолданылады. Демек,
оқыту әдісі мынадай компоненттерден тұрады: әдіс → тәсіл → амал →
әрекет → операция.
Әдістемелік амалдар логикалық, ұйымдастырушылық, техникалық
формалар түрінде жүзеге асырылады. Мысалы, әдістемелік амалдың
логикалық формасы - физикалық құбылыстарды, не денелерді олардың
ортақ бір қасиеттері мен белгілеріне байланысты топтап –
талдау, ұқсастықтарына қарай салыстыру; ұйымдастыру формалары –
оқушылардың бәрі бір есепті мұғалімнің тақтаға шығаруымен
қатарласып шығаруы, әр түрлі есептерді жеке–жеке дидактикалық
карточкалар арқылы шығаруы, есептің берілген сандық мәндерін
компьютерге салу; "техникалық" формалары - кейбір физикалық
приборларды ( компас, микроамперметр, магниттік стрелка) сыныптағы
оқушыларға танысу үшін сабақ үстінде таратып беру, сабақта әр
оқушыны фронтальдық тәжірибе приборларымен қамтамасыз ету, т.б.
1.2. Оқыту әдістерінің классификациясы.
Мектеп өмірінде оқыту әдістерінің бірнеше түрлері
қолданылатыны белгілі, сондықтан, олардың классификациялау
принциптері де (белгілері де) әр түрлі. Оның ішіндегі әзірге
дейін ең дұрыс деп қабылданып келген принцип - оқушылардың
алатын білім көздеріне және мұғалім мен оқушылардың бірлесіп
жүргізетін қызметіне байланысты классификациялау. Бұл принцип
тұрғысынан оқыту әдістері үш түрге бөлінеді: 1) сөзбен баяндау
әдістері; 2) көрнекілік әдістері; 3) практикалық әдістер.
1) Сөзбен баяндау әдістері мұғалімнің ауызша түсіндіруі
арқылы жүзеге асырылады. Оқушыларға берілетін білімдердің негізгі
көзі-мұғалімнің сөзі, ал мұғалімнің қарекеті - сөзбен түсіндіру,
оқушылардың қызметі-тыңдау, ойлану болып табылады. Мұғалімнің оқу
материалын ауызша сөзбен баяндау әдісі әңгімелеу, әңгімелесу
(сөйлесу), лекция, түсіндіру арқылы жүргізіледі.
2) Көрнекілік әдіспен оқу материалын түсіндіргенде оқытушы
көрнекі және техникалық құралдарды қолдану арқылы физикалық
құбылыстарды, процестерді, денелерді, заттарды көрсетеді,
демонстрациялайды, иллюстрациялайды, қолдарына ұстатып сездіреді. Бұл
жағдайда мұғалімнің сөзі тек қосымша рөл атқарады да, оқушылардың
алатын білім көзі көрнекі құралдар болып табылады. Мұғалімнің оқыту
қызметі - көрсету мен демонстрациялау, ал оқушылардың сабақтағы
оқу қарекеті - бақылау, эксперименттік фактыларды көріп ойлану,
қорытынды жасау, білім қорын байыту. Көрнекілік әдістердің
түрлеріне демонстрациялық экспериментті, экскурсияны, схема – плакат,
сызу – сурет, коллекцияларды көрсетуді, кино – диафильмдерді және
телевизиялық хабарларды демонстрациялауды жатқызуға болады.
Көрнекілік әдіс дидактикалық принципке сәйкес келеді. Классик-
педагог Я.А.Коменский бұл әдісті мұғалім үшін "алтын ережеге"
санаған. Өйткені, оның нәтижесінде оқу материалын оқушылардың
түрлі сезім мүшелері арқылы түсініп қабылдауына мол мүмкіндік
туғызылады; көруге болатынды көреді, естуге тиістіні тыңдайды,
иісін иіскеп біледі, дәмін татып көреді, қолына ұстап нәрсенің
қатты-жұмсақтығын байқайды. (Я.А.Коменский. Избранные педагогические
сочинения, том 1, Великая дидактика. М.,Учпедгиз, 1939г.,
стр.207).
3) Практикалық әдістер физиканы оқыту процесінде
лабораториялық жұмыстар, физикалық практикумдар, сыныптан тыс
бақылаулар жүргізіп, есеп шығару кезінде қолданылады. Олар
оқушылардың эксперименттік, өлшеу, зерттеу, жалпы еңбектік
ебдейліктері мен дағдыларын қалыптастырады. Оқушылардың өз бетінше
түрлі практикалық жұмыстарды орындауы, ізденіп-ойлануы, есеп шығаруы
олардың алатын білімдері мен ебдейліктерінің көзі болып саналады.
Бұл жағдайда мұғалімнің қызметі -жұмысқа түсінік-нұсқау беру,
тексеру, қорытынды жасауға жәрдемдесумен шектеледі.
Бұл әдістердің ешқайсысын да әмбебап (универсал) әдістер
деп қарауға болмайды, оларды қолдану оқыту мақсаттарының
түрлеріне сай келуі тиіс. Сабақта олардың ешбірі "таза күйінде"
қолданылмайды, көбінесе олар "аралас формада" пайдаланылады. Мысалы,
мұғалімнің ауызша баяндау әдісі сабақта көрнекі құралдарды
иллюстрациялап, физикалық экспериментті демонстрациялаумен,
көрнекілік әдіспен қоса қабат біріктіріліп қолданылады. Сондай–ақ,
сөзбен түсіндіру әдісі көп жағдайда практикалық әдіспен де
(лабораториялық жұмыста) бірігіп пайдаланылып отырады. Демек, қай
уақытта, қандай әдістерді, қалай қолдану - мұғалімнің творчестволық
ісі, методикалық амал-тәсілі. Мұны творчестволық және жаңашыл
мұғалімдердің физика сабақтарында оқыту әдістерін сан алуан
құбылтып, көптеген жаңа әдістемелік тәсілдер мен амалдарды ойлап
шығарып, пайдаланып, онан әрі түрлендіріп, дамытып жатқанын тағы да
дәлелдеп отыр.
Оқушылардың біліп-тану процесінің сипатына қарай М.Н.Скаткин
мен И.Я.Лернердің классификациясы бойынша оқыту әдістерінің жүйесі 5
түрге бөлінеді: түсіндірмелі-иллюстративтік (информациялық-рецептік),
репродуктивтік, проблемалық, эвристикалық (жартылай-ізденушілік),
зерттеушілік әдістер.
Проблемалық оқыту тұрғысынан М.И.Махмутов оқыту әдістерін
информациялық, орындаушылық, түсіндірушілік, репродутивтік, нұсқаулық-
практикалық, нәтижелік-практикалық, түсіндірмелі-оятушылық, ойланушылық,
жартылай-ізденушілік, ізденушілік әдістер деп 10 түрге бөледі.
Дидактикалық мақсат тұрғысынан М.А.Данилов пен Б.П.Есиповтың
классификациясы бойынша оқыту әдістері 4 компоненттен тұрады: оқушылардың
ебдейлігі мен дағдыларын қалыптастыру әдісі; олардың алған білімдерін
практикада және творчестволық істе пайдалану жеткіншектердің білімдерін,
ебдейліктерін, дағдыларын тексеру мен бекіту әдістері.
Оқу процесін оптималдандыру принципі бойынша (Ю.К.Бабанский)
оқыту әдістері 5-ке бөлінеді: сөзбен түсіндіру, көрнекілік, практикалық,
репродутивтік, ізденушілік әдістері.
1.3. Физика сабақтарында оқыту әдістері мен тәсілдерінің түрлерін
қолдану.
Оқыту әдістерін зерттеу - негізінен дидактиканың міндеті,
ал жеке пәнді оқыту, оның ішінде физиканы оқыту әдістемесінің
мақсаты - физика мазмұнының ерекшелік сипатына лайықты сабақта
оқыту әдістерінің тиімді тәсілдері мен методикалық амалдарын
қолданудың жолдары мен формаларын анықтау.
Оқыту әдістерін сабақта пайдаланудың жалпы әдістемесі
педагогика курсында түсіндіріледі. Физика сабақтарында көбінесе оқу
материалын ауызша сөзбен баяндау әдістері қолданылады. Бұл тәсілдер
сабақтарда әңгімелесу, әңгімелеу, түсіндіру, лекция түрінде
өткізіледі.
Әңгімелесу тәсілі бойынша сабақта мұғалім мен оқушылардың
сұрақ-жауабы арқылы оқу материалы ауызша баяндалып, түсіндіріледі.
Мұны, әсіресе, эврикалық әңгімелесуді, көп жағдайда төменгі
кластарда пайдаланған қолайлы.
Диалог түрінде жүргізілетін әңгімелесу тәсілі арқылы:
1) Физикалық заңдар (Паскаль, Ньютон заңдары) түсіндіріледі;
2) Физикалық құбылыстардың (диффузия, электромагниттік индукуия)
мәні ашылып, көрсетіледі;
3) Физикалық ұғымдар (үдеу, қуат, ішкі энергия) қалыптастырылады;
4) Оқу материалдары қайталанып, бекітіледі (қозғалыс мөлшерінің,
энергияның сақталу заңдары);
5) Оқушылардың алған білімдері, ебдейліктері, дағдылары
тексеріледі (Архимед күші, динамометрмен өлшеу);
Әңгімелесу арқылы өткізілген сабақтарда көбінесе оқушылар
тыңдайды, оқу жадыхатын меңгеру процесіне өздері де қатынасады,
демонстрацияланған құбылыстарды көріп бақылайды, мұның нәтижесінде
олардың сабақтағы белсенділігі жоғары болады және сабақтың үстінде
бөтен нәрсемен айналысуға болмайды. Бірақ, бұл тәсіл оқушылардың
практикалық ебдейліктері мен дағдыларын дамытуға қажетті жағдай
туғызбайды.
Әңгімелеу - оқу материалын сабақта, диалогсыз, тек
мұғалімнің өзінің үздіксіз сөзбен ауызша баяндау тәсілі. Мұндай
тәсілді өте-мөте мынадай жағдайда пайдаланған ұтымды болады:
1) Физикалық заңдар мен жаңалықтар (өнер тапқыштықтың) ашылу
тарихымен, физик–ғалымдардың өмірбаянымен оқушыларды таныстыру
қажет болғанда (бүкіл әлемдік тартылыс заңы, радионы ойлап
табу);
2) Ғылым мен техниканың жетістіктерімен, даму перспективаларымен
мектеп оқушыларын таныстырғанда (фотоэффект, атом электр
стансасы) ;
3) Физикалық заңдар мен құбылыстардың ғылымда, техникада, өмірде
қолдануын түсіндіргенде (спектр анализі, Архимед күші,
капиллярлық) табиғатта және техникалық қондырғыларда байқалатын
физикалық құбылыстарды баяндағанда (конвекция, шала
өткізгіштер).
Бұл тәсіл бойынша сабақта, ауызша баяндауды оқушылар
ұзақ уақыт бойы тыңдаудан жалығады, олардың белсенділігі төмен болады,
жалпы еңбектік және политехникалық ебдейліктері мен дағдыларын
дамыту мәселелері қалыс қалады. Сол себепті әңгімелеу және де
ауызша түсіндіру кездерінде оқу материалдары әр түрлі логикалық
формада, қызық, көрнекілік жолмен, олардың практикалық маңызы
көбірек ашылып көрсетілетіндей дәрежеде баяндалуы қажет.
Оқушылардың логикалық–танымдық және творчестволық ойлауы
мен қабілеттерін дамытуда сабақтарды проблемалық оқыту тәсілімен
өткізудің маңызы күшті. Мұның негізгі мәні – оқу материалын
түсіндіру үстінде проблемалық жағдай
(ситуациялар) туғыза білу. Негізінен, физикадан проблемалық оқытудық
формасын мынадай 4 деңгейде өткізудің мумкіндігі бар:
1) проблемалық баяндау - мұғалімнің проблеманы тұжырымдап,
оны өзінің шешуі, ғылымда оның қалай шешілгенін көрсету (атомның
және ядроның құрылысы) ;
2) проблемалық ситуация туғызып, оны оқушыларды қатыстырып
бірге шешу
(сұйықтардағы беттік керілу);
4) проблеманы мұғалімнің өзі тұжырымдап, шешуін оқушылардың
өздеріне ұсыну
(сұйық және газ тәрізді денелердің диффузиясы);
4) проблеманы тұжырымдап және оны шешуді оқушылардың
өздеріне беру
(денелердің суда жүзуі және батуы). Бұл тәсілді көбінесе
факультативтік сабақтарда, үйірме жұмыстарында пайдаланған да
орынды.
Физика сабақтары программалап оқыту жолмен де жетілдіріліп
келеді. Программалап оқыту принципінде, оқу материалы жеке
элементтерге (порцияларға) бөлініп, сыныптағы оқушылардың
қабілеттеріне қарай әрқайсысының өзіне тән сипатта және жылдамдықта
жасайтын оқу әрекетінің реті көрсетіліп, дер кезінде олардың
материалды қалай меңгергендігі туралы информация алып тұрарлықтай
арнаулы бағдарламамен (алгоритм) оқытылу көзделеді. Программаланған
оқулықтар мен тапсырмалар сызықтық және тармақтық принцип негізінде
дайындалады. Мұндай тәсілді пайдаланудың нәтижесінле оқу жадыхатын
бір оқушы шапшаң, ал басқа біреуі баяу меңгереді, оқушылардың өз
бетінше қолайлы жағдай туғызылады, олардың білімдері машинамен
обьективті тексеріледі және мұғалімге деген жеке басының наразылығы
- күдігі болмайды, сабақта электроникалық техника қолданылады.
Программалап оқыту мен оқушылардың білімін тексеру
арнаулы бағдарлама, тапсырма, программаланған оқулық, "оқытатын"
және "тексеретін" машиналар арқылы жүзеге асырылады. Өкінішке орай,
бұл тәсілдің оқушыларды сөйлетіп, өз ойын түсіндіре білуге,
мұғалімнің қарым- қатынасын дамытып, одан тәрбие алуға үйретудегі
рөлі төмен.
1.4. Физиканы проблемалық оқыту.
Соңғы жылдарда проблемалық оқыту дамып кетті. Мектеп
оқушыларын проблемалық оқыту идеясы бұрыннан кездескенімен оның
теориялық негіздері мен практикалық қолданылуы әлі қалыптасып
болған жоқ.
Проблемалық оқыту – ойлау операциялары мен оқушылардың
ізденіс әрекеттерінің заңдылықтарын ескере отырып жасалған, оқу мен
оқытудың бұрыннан мәлім тәсілдерінің қолдану ережелерінің жаңа жүйесі.
Сондықтан, ол бәрінен гөрі көбінесе мектеп оқушысының ойлау қабілеттерін
дамытуды, оның жалпы дамуын және сенімдерін қалыптастыруды қамтамасыз
етеді.
Проблемалық және дәстүрлі оқыту арасындағы негізгі айырмашылықты біз
екі жайттан көреміз: олар негізінен педагогикалық процесті ұйымдастырудың
мақсаты мен принципі жағынан ерекшеленеді. Проблемалық оқытудың мақсаты-
ғылыми таным нәтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен
бірге бұл нәтижелерге жету жолының өзін де, процесін де, меңгеру
оқушының танымдық дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық
қабілеттерін дамыту. Проблемалық оқыту негізінде оқушының дербес оқу -
танымдық принципі жатыр, яғни ғылыми зерттеу фактілерін,
құбылыстарды, заңдарды және методтарды "ашу" принципі және білімдерін
практикада қолдану әдістері.
Сонымен қатар проблемалық оқытуды тек оқушылардың өздігінен жаңалық
ашуынан тұрады деп қарауға болмайды.
Проблемалық оқыту жағдайындағы мұғалімнің қызметі мынадан
түрады: ол қызметті жағдайда неғұрлым күрделі ұғымдардың мазмұнын
түсіндіре отырып, ұдайы проблемалық ситуациялар жасайды, оқушыларға
фактілерді хабарлап, олардың оқу танымдық қызметін фактілерді
талдау негізінде оқушылар өздіктерінен қорытындылар мен жинақтаулар
жасайтындай етіп ұйымдастырады.
Соның нәтижесінде оқушыларда ақыл–ой операциялары мен әрекет
дағдылары, білімдерді тасымалдау дағдылары қалыптасады. Зейін, ерік,
шығармашылық қиял ойлап табушылық дамиды, жаңа білімдерді алу
мен шпотезалар ұсыну және оларды негізден дәлелдеу жолымен
әрекеттің жаңа тәсілдерін табу қабілеттері қалыптасады.
Проблемалық жағдай – адам пайда болған құбылысты, фактіні
шындық процесін қалай түсіндіруді білмеген, мақсатқа өзіне мәлім
әрекет–тәсілімен жете алмайтын жағдайда туған оның интеллектуалдық
қиналуы. Бұл түсіндірудің жаңа тәсілін немесе әрекет – тәсілін
іздестіруге түрткі болады. Проблемалық жағдай продуктивтік,
шығармашылық, танымдық қызметтің заңдылығын айтамыз. Проблемалық
жағдайды талдау оқушы үшін қиын болуы керек және онда осы
проблеманы шешуге қызығушылық пайда болуы керек.
Қарапайымнан күрделіге қарай жүру, материалдың оқушы түсіне
алатындай болуы, оқытудың өмірмен байланысы және т.б. тек
оқушының нәтижелі іс-әрекеттерінің шарттары ғана. Қиындық
келтірген сұрақ, стандартты емес міндет барлық уақытта проблемалық
жағдайлар туғызып отырған.
Мұғалімнің мектеп оқушысының оқу процесін танымдық қызмет
кезеңдерін ескере отырып құруға талпынуы бұл процестің логикасын
өзгертеді, оқу процесін ұйымдастырудың жаңа схемасы, жаңа принципі
пайда болады. Ойлау адамның проблемаға тап болуынан басталатын
болғандықтан, проблемалық оқытудың негізі мұғалім жүйелі түрде
жасайтын проблемалық жағдайлар болып табылады.
Ақыл–ой операциялары толық циклының проблемалық жағдайдың пайда
болуынан бастап проблеманың шешуіне дейін бірнеше кезеңі болады:
1) проблемалық жағдайдың пайда болуы;
2) қиындық мәнін ұғыну мен проблема қою;
3) ойлап табу немесе жорамалдар жасау мен гипотезаны негіздеу
жолымен шешу тәсілін табу;
4) гипотезаның дәлелдемесі;
5) проблема шешімінің дұрыстығын тексеру.
Проблеманы дұрыс қою үшін сұрақтың құрылымына назар аудару
керек. Проблема алынған білім мен белгісіз дүниелер арасында
логикалық байланыс орнатылу керек. Мысалы, денелердің сұйықта жүзуін
оқып үйренген кезде проблема мынадай болуы мүмкін: "Не себептен суға
тасталған шеге батады да, ал ауыр кеме не үшін батпайды?", ал
"Не себептен денелер жүзеді?" деген сұрақ тек информациялық
болады. Себебі ол тек тиісті заңдылықты білдіруді қажет етеді.
Енді физикалық эксперимент жолымен жасалған проблемалық
жағдайды қарастырайық.
"Жылу мөлшері. Жылу мөлшерінің бірліктері" атты тақырыпта
оқушылар дененің меншікті жылу сыйымдылығы туралы толық мәлімет
алулары тиіс. Сабақты демонстрация жасай бастаған жөн. Екі бірдей
үлкен стакандардың ішіне 0,5 литр деп су құйылады. Енді қайнап
тұрған судың ішінен массалары әр түрлі алюминийден жасалған
денелерді алады да оларды стакандарға салады. Біраз уақыт өткен
соң стақандардың әрқайсысындағы температура өлшенеді. Осы жерде
оқушылар дененің ішкі энергияның мөлшері тек қана дене массасына
тәуелді деп жорамал жасай бастайды.
Сонан соң оқушыларға бірдей массалы қорғасын мен алюминийден
жасалған денелермен эксперимент қайтадан көрсетіледі. Оқушыларға
өздерінің тұжырымдарын айтуға мүмкіндік беріледі. Көпшілік оқушылар
термометрлердің көрсетулері бірдей болады деп ойлайды. Сонан соң
стақандардағы судың температурасы өлшенеді. Алюминий салынған
стақандағы судың температурасының жоғары болуы оқушыларды
таңдандырады. Проблемалық жағдай пайда болады. Кейбір оқушылар
денелердің көлемдері әр түрлі екенін байқап, дененің ішкі энергиясы
оның көлеміне тәуелді деп тұжырым жасайды. Бұл тұжырымның
дұрыстығын тексеру үшін, стақандарға бірдей көлемді алюминий мен
қорғасыннан жасалған денелерді салады. Оқушылар нәтижені көріп жылу
мөлшері дененің көлеміне тәуелді болмай, оның массасы мен заттың
түріне байланысты екенін айтады.
1.5. Физиканы программалап оқыту.
Информацияның үздіксіз өсіп бара жатқан көлемін өңдеу кезінде
уақыт пен күшті елеулі түрде үнемдейтін оқыту тәсілдерін іздестіру
жұмысы соңғы жылдары жүргізіліп келеді. Математикалық логика,
кибернетика, психология мен физиология идеяларын пайдаланатын
программалап оқыту оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастырудың сондай
тәсілдерінің біріне жатады. Кибернетика тұрғысынан қарағанда оқыту
"кері байланысты" процесс болып табылады. Программалап оқыту сенімді
кері байланыстың болуына негізделеді. Оның мәні мынада: оқу
материалы оқушыға шағын бөлшектер (дозалар) түрінде логикалық қатаң
дәйектілікпен қатар ұсынылады да, сол жердің өзінде оның
меңгерілуін бақылау жүзеге асырылады.
Программаланған оқыту төмендегі негізгі элементтерді: курстың
логикалық құрылымын, курстың оқыту алгоритмін, программаланған
оқулықты, оқыту программаларын, оқыту машиналарын қамтиды.
Программалап оқыту кезінде ең алдымен оқу пәнінің мақсаттары мен
міндеттерін анықтап, оқушылардың нені білуге, түсінуге, істей алуға
тиістілігін ажыратады, курстың логикалық жүйесін талдайды, барлық
алогикалық (логикаға қайшы) екінші кезектегі, оның
(курстың) іргелі негіздері үшін белгілі бір мәні жоқ нәрсенің бәрін шығарып
тастайды. Сонон соң негізгі тақырыптарды, бөлімдермен кіші бөлімдерді
ажыратып, оларды дозаларға - тиісті оқулықтардың параграфтарын қарағанда
едәуір ұзақ информацияны кванттарына бөлшектейді.
Информацияны беру қарқыны (оқыту қарқыны) әрбір оқушының өзіндік
қабілеттерімен үйлестіріліп отырады. Оқушы қабілетіне қарай, әдетте,
сабақты меңгеруге оған қанша уақыт қажет болса, сонша уақыт
жұмсайды. Оқыту процесін мейлінше даралауға мүмкіндік туады.
Алайда оқу процесін бұлайша ұйымдастырудың елеулі кемшіліктері
де бар. Оқу материалын ұсақ дозаларға бөлшектеу және қандай да бір
доза меңгерілмеген жағдайда (тіпті келесі материалды меңгеру үшін зор
маңызы бар доза болса да) ілгері қарай жүруге мүмкіндіктің жоқтығы
оқушыны оқып үйренілетін материалдың перспективасын, толып жатқан
байланыстарын көру мүмкіндігінен айырады. Сонымен бірге программалап
оқыту жайында оқушылардың барлық материалды қабылдауының тұтастығын
қамтамасыз ету мейлінше қиын.
1.6.Физиканы программалап оқыту құралдары.
Оқытудың табысты болуы, тіпті ең жетілген техникалық
құралдарды қолданған күнде де, көп жағдайда программалардың
сипаттамасымен анықталады. Программаларды информацияны ұсыну тәртібіне
байланысты сызықтық және тармақтық деп негізгі екі типке бөледі.
Өз кезегінде бұл типтердің әрқайсысының мейлінше алуан түрлі
көптеген көріністері бар.
Оқу материалын программалаудың сызықтық жүйесі бойынша
құрастырылған құралында информацияны ұсынудың дәйектілігі өзгермейді.
Дұрыс жауаптары осы жердің өзінде, оқулық беттеріндегі ақ қалған
орындарға немесе келесі бетке орналастырылған. Жұмыс істеуге тиісті
текстің кей жерлері өзгертілген болады. Оны оқығанда түсініп алған
орындарын толтыру немесе жақшада көрсетілген бірнеше сөз бен
сөйлемдердің бірін таңдап алу керек. Бақылау сұрағына жауап
бергеннен кейін, оқушыға салыстыру үшін дұрыс жауап ("нығайту") және
жауаптың дұрыс–бұрыстығына байланыссыз информацияның келесі дозасы
беріледі. Егер дозаларды берудің дәйектілігі оқыту процесі барысында
анықталған болса, онда программаны тармақты программа деп атайды.
Әрбір дозадан соң оқушыға сұрақ және оған берілген бірнеше
жауапты ұсынады, ол жауаптардың ішінен дұрыс әрі неғұрлым толық
беруін таңдап алуы керек.
Егер оқушы жауапты дұрыс таңдап алмаса, онда оған тармақтар
ұсынылады.
Оқулықтың әрбір бетінде материалдың тек ғана бір дозасы
баяндалған. Оқулықты сыдырта оқуға болмайды, өйткені кез келген келесі
бет алдыңғы беттің жалғасы емес. Алдындағы дозаны жақсы меңгермей
тұрып информацияның келесі дозасын алуға болмайтыны да осымен
қамтамасыз етілген.
Оқушылардың күнделікті үлгерімі мен олардың лабораториялық
жұмыстарды орындауға даярлығын тексерген кезде, үй тапсырмасы
бойынша ауызша сұрау жүргізген кезде ПТ (педагогикалық тестер)
сериясы приборлары пайдаланылуы мүмкін. Сабақта мұндай бірнеше
приборларды қолдану сұрауды елеулі түрде тездетуге мүмкіндік
тудырады.
Жұмыс принципі жағынан көрсетілген приборлар жауаптарды
қосудың іріктеме әдісін пайдаланатын құрылғыға жатады. Сұрақ
қойылған оқушыдан жауаптар алынған соң, прибор оларды бағалайды да,
қандай сұрақтарға берілген жауаптардың дұрыс еместігін көрсетеді.
Сұрау программасын прибордың есіне ендіру үшін перфокарталар әдісі
қолданылған.
Тренажер – тексеруші режимінде жұмыс істейтін құрылғылар
жасалып, ойдағыдай қолданылуда. Бірақ әрі арзан, әрі пайдаланылуы
қарапайым, автоматтанған сыныптардың болашағы зор болса керек.
Көптеген мұғалімдер оқушылардың білімдерін күнделікті тексеруге
жауаптарды ендірудің іріктеме әдісін пайдаланатын ең қарапайым
құралдарды: префокарталарды, таблицаларды және т.б. қолданады.
Автоматты құрылғылар қолданылатын оқыту процесінің
программаланған оқулық бойынша оқыту процесінен елеулі айырмашылығы
жоқ. Айырма тек информация беру тәсілі мен кері байланыстың
сипатында ғана. Тіпті электронды есептеу машиналары сияқты техникалық
құралдарды қолданған жағдайдың өзінде басты нәрсе машинаның есте
сақтағыш құрылғыларына қосылатын программаланған оқулық болып қалмақ.
Программаланған оқыту тек қана оқу процесіндегі мұғалімнің
рөлін күшейтумен параллель түрде және оқытудың әдеттегі әдістерін
қолданумен үйлестікте ендірілуі мүмкін. Сонымен бірге программаланған
құралдар мен техникалық құрылғыларды қолдану мұғалімді еңбектің
кейбір өнімділігі аз түрлерінен ( сұрау, бақылау жұмыстарын тексеру)
босатып, оған творчестволық жұмыс үшін уақыт босатып береді.
Физика курсының басқа пәндермен байланысы
Оқу пәндері арасындағы байланыстың мәні, міндеттері және формалары
Оқу пәндері арасындағы байланыс тиісті ғылымдар арасындағы байланыстың
көрінісі болып табылады, бұл ғылымдардың әрқайсысы өз саласында объективті
өмір сүретін бірыңғай материалдық дүниені зерттейді.
Ғылым дамуының қазіргі кезеңі ғылымдар арасындағы барған сайын ұлғайып
отырған байланыспен және ғылымдардың өзара сабақтасуымен және әсіресе
математика мен физиканың білімнің басқа салаларымен байланысымен
сипатталады. Мәселен, соңғы жылдары физиканың, биологияның, психологияның,
математиканың, радиоэлектрониканың және басқа ғылымдардың деректерін
инженерлік-техникалық міндеттерді шешу мақсатында тірі организмдерді
зерттеу үшін пайдаланатын бионика ғылым пайда болды.
Оқу пәндері арасында байланыс болудың кажеттілігі сондай-
ақ оқытудың дидактикалық принциптерінен, оқушылардың диалектикалық-
материалистік көзқарасын қалыптастыру мен тәрбие беру міндеттерінен
туындайды.
Пән аралық байланыстар оқушылардың табиғат құбылыстары туралы тұтастық
түсінігін қалыптастыруға себін тигізеді, оқушылардың өздерінің білімдерін
әр түрлі оқу пәндерін оқып үйрену кезінде және қоғамдық пайдалы еңбекте
пайдалануларына көмектеседі.
Физика курсы үшін уақыттық байланыстардан табиғат тану және математика
курстарымен болып өткен байланыстары ерекше маңызды. Атомның құрылысын оқып
үйренумен байланысты физиканың химиямен ілеспелі байланыстары зор маңызға
ие болады.
Информациялық байланыстардан ұғымдық және теориялық байланыстардың
маңызы анағұрлым зор.
Физика сабақтарында көптеген пәндер үшін, әсіресе химия мен биология
үшін, үлкен мәні бар материал оқып үйреніледі, бұл пәндер физикалық
теорияларды, заңдарды және табиғат құбылыстарын зерттеуде физикалық
методтарын пайдаланады. Физика сабақтарында оқушылар еңбек жолында және
басқа пәндерді оқып үйрену кезінде қажет болатын бірқатар практикалық
дағдылар мен шеберліктерге ие болады. Пән аралық байланыстар физиканы
ойдағыдай оқып үйрену үшін де дәл сондай дәрежеде кажет.
Пән аралық байланыстарды ойдағыдай жүзеге асыру бүкіл оқытушылар
ұжымының жұмысын жөнге салуға, бірыңғай талаптар қоюға және әр түрлі
пәндерді оқыту стиліне байланысты. Пән аралық байланыстарды жүзеге асыруда
төмендегі негізгі бағыттарды бөліп көрсетуге болады:
-бір пәндерді оқып үйрену окушылардың басқа пәндерді үйренуге
дайындалуына жәрдемдесетіндей болуын есепке алып, әр түрлі пәндерді оқып
үйренуді уақыт жағынан үйлестіріп отыру;
-оқушылардың ғылыми ұғымдарын дамытудағы және олардың бойында
жинақталған шеберліктер мен дағдыларды қалыптастырудағы сабақтастық;
-жалпы ұғымдарды, шеберліктерді және дағдыларды қалыптастыруда
бірыңғай тұрғыны жүзеге асыру ;
-білімдерді менгеруге және жалпы шеберліктер мен дағдыларға ие болуға
қойылатын талаптар бірлігі;
-бір пәнді оқып үйренгенде оқушылардың басқа оқу пәндерін окып үйрену
процесінде алған білімдерін, шеберліктері мен дағдыларын кеңінен пайдалану;
-шектес пәндер сабақтарында бір ғана мәселелерді оқып үйренудегі
қайталаушылықты жою;
-әр түрлі ғылымдарда қолданылатын зерттеу методтарының ортақтығын
көрсету және олардың ерекшелігін ашу;
-әр түрлі пәндер (физика химия, биология, география және т. б.)
сабақтарында оқып үйренілетін құбылыстардың өзара байланысын ашу,
материялық дүниенің бірлігін көрсету.
Мектепте ғылым негіздерін оқып үйрену процесінде пән аралық,
байланыстарды жүзеге асыру тәсілдері алуан түрлі. Физиканы оқып үйренудің
алғашқы кезеңінде төмендегі тәсілдерді ұсынуға болады:
-жаңа материалды оқып үйренуге байланысты оқушылардың бұрын басқа
пәндер сабақтарында алған білімдерін пайдаланады (мысалы, VІI сыныптағы
физика сабақтарында қысым ұғымын қалыптастыру кезінде тура және кері
пропорционалдық тәуелділіктер туралы білімдерді пайдалану); оқушылардан
басқа оқу пәндерін (мысалы, химия мен биологияның) оқып үйренген кезде
алған білімдерін қолдануды талап ететін есептер шығару; білімдерін
комплексті қолдануды талап ететін эксперименттік жұмыстарды орындау; пән
аралық сипаттағы экскурсиялар өткізу (мысалы, физика мен биология бойынша
табиғатқа экскурсиялар жасау, физика мен химия бойынша өндіріс орындарының
электролиттік цехына экскурсия жасау);
-қорытындылау сипатындағы қайталау, мұнда әр түрлі пәндерді оқып
үйрену кезінде белгілі бір мәселелер жөнінде алған білім бір тұтас етіп
біріктіреді (мысалы, оқушылардың физиканы, химияны және биологияны оқып
үйрену процесінде энергия туралы алған білімдерін қорытындылау, соның
нәтижесінде оқушылар энергияның сақталу және айналу заңын неғұрлым толық
және терең түсінуге жетеді).
Физика курсының математикамен байланысы. Қазіргі физика математикамен
тығыз байланысты дамуда. Математика - бұл тек физиканың тілі ғана емес,
...бұл тіл қосу пайымдау, бұл бейнебір бірлікте алынған тіл мен логика".
Математикалық әдістерді тәжірибелік материалды өңдеу үшін де, сонымен
бірге теорияларды талдап жасау үшін де физикада кеңінен колданады, олар
табиғат құпияларына тереңірек үңілуге мүмкіндік береді. Өз тарапынан физика
— математиканың дамуына елеулі әсер етіп отыр.
Сонымен бірге физикаға жиын теориясының негізгі ұғымдары мен
символдары жетекші рөл атқаратын осы заманғы математика тілін ендіруге көп
кеңіл бөлу керек.
Алгебра курсының физика курсымен байланысы. Қазіргі уақытта оқушылар
алгебра курсында шамалар арасындағы функциялық тәуелділікті және функциялар
графигін ерте оқып үйренеді, бұл ұғымдардың теориялық-көптік,
түсініктерімен танысады. Мұның бәрі физика курсы үшін өте үлкен маңызға ие,
өйткені физиканы жеткілікті түрде жоғары математикалық дәрежеде дер кезінде
оқып үйренуге қажетті дайындығы болуына жәрдемдеседі. ІV—V сыныптарда
алгебра курсында ең, қарапайым әріп формулалар, V сыныпта — теріс сандар
енгізіледі, ал координата жазықтығын оқып үйренумен байланысты мектеп
оқушылары графиктерді, атап айтқанда қозғалыстың, температураның т.б.
графиктерін салумен танысады. VІ сыныпқа қарай оқушылар бүтін және бөлшек
санды арифметикалық амалдарды көбейте алатын болады, шамаларды өлшеу,
сандарды дөңгелектеу туралы ұғымдары болады. Арифметикалық орта мәнді таба
алады, сызыктық теңдеулерді шешіп, есептер шығару үшін теңдеулер құру
әдісін қолданады, VІ сыныпта алгебра сабақтарында оқушылар екі айнымалысы
бар теңдеу туралы түсінік алады және екі айнымалысы бар сызықтық теңдеулер
системаларын шешудің тәсілдерімен танысады (графиктік тәсіл, қосу және
ауыстыру тәсілі). Осы тұста пропорционалдық коэффициенті ұғымы,
пропорционал және кері пропорционал айнымалылар ұғымы енгізіледі, функция
ұғымы айқындалып, оның берілу тәсілдері (таблицалык, графиктік,
аналитикалық) қарастырылады, у= х, у= — у—ах2; у=ах+b түріндегі функциялар
оқып үйреніледі, олардың графиктері салынады.
Математика сабақтарында оқушылар жуық есептеулерді орындау жөнінде
бірқатар
Оқушылардың өлшеу шеберліктері мен дағдыларын қалыптастыру кезінде
ІV-сыныпта-ақ математика сабақтарында мектеп оқушыларының ұзындықты,
уақытты, температураны, массаны өлшеу туралы бастапқы мәліметтер, өлшеу
приборы шкаласы бөлігінің құны туралы, қозғалыс жылдамдығы туралы түсінік
алғанын және өлшемдердің метрикалық системасын оқып үйренгенін физика
мұғалімінің ескеруі қажет. Математика программасында кейбір шамалардың
касиеттері мен оларды өлшеу теориясын оқып үйрену мәселелеріне физика
программасына қарағанда едәуір көп көңіл бөлінеді. Қашықтықты, ауданды,
көлемді, бұрыштың шамасын дәстүрде математикалық шамалар деп есептейді,
математикада олардың негізгі қасиеттерін оқып үйренетін болғандықтан,
оларды өлшеу теориясы да соның өзінде жасалған.
Массаны, температураны және басқа шамаларды физикалық шамалар деп
атайды, өйткені оларды өлшеу методтары физикада талдап жасалған. Ғылыми,
оқу және методикалық әдебиеттерде физикалық шама ұғымының әр түрлі
анықтамалары бар. Алайда барлық анықтамалар үшін екі ортақ белгіні бөліп
көрсетуге болады: 1) физикалық шаманы оқып үйрену объектісінің сандық
сипаттамасы ретінде түсінеді; 2) физикалық шаманың анықтамасын оны кандай
да бір тәсілмен өлшеу мүмкіндігімен тығыз байланыстырады.
Физика мен математиканың мектептік курстарында қабылданған терминдерді
дұрыс қолданбауымен байланысты, кейбір дәлсіздіктерді қайталау кездеседі.
Мысалы, шама сөзімен көбінесе өлшемді атайды да, жылдамдықтың шамасы,
қысымның шамасы т. б. дейді. Бұл дәл емес, өйткені жылдамдық та, қысым да
— физикалық шамалар, ал шаманың шамасы туралы айту мағынасыз. Сондықтан
жылдамдықтың үлкен немесе кіші шамасы деудің орнына, үлкен және кіші
жылдамдық деп айту дұрысырақ.
Геометрия курсының физика курсымен байланысы. Мектептегі математикалық
білім берудің мазмұнындағы неғұрлым елеулі өзгерістер геометрия курсында,
оның ішінде планиметрияда болды. Мұның өзі ең алдымен геометрияны оқып
үйренудегі теориялық-жиындық тұрғыдан, геометриялық фигураны нүктелер жиыны
ретінде түсіндіруден көрінеді.
Физика курсының химиямен байланысы. Физика мен химия бір-бірін өзара
жиі толықтырып отырады, өйткені осы пәндер сабақтарында бір ғана құбылыстар
мен процестер әр түрлі жағынан қарастырылады. Осы жерде факті жүзінде де
ұғымдық та, теориялық та пән аралық байланыстар толық түрде көрінеді.
Физика мен химия үшін өте маңызды, ортақ ұғымдардың қатарына зат, масса,
салмақ, энергия ұғымдары, сондай-ақ энергияның, электр зарядтарының, электр
өрісінің сақталу және айналу заңы және т. б. жатады.
Физика мен химияның пән аралық аса маңызды теориялық байланыстары
екеуінде де бірдей теорияларды: молекула-кинетикалық және электрондық
теорияны, атом құрылысы теориясын т. б. оқып үйренумен байланысты.
Физика мен химияны оқытудың өзара байланыстылығы заттардың атомдық-
молекулалық құрылысын оқып үйренген кезде ерекше қажет. Атомдық-молекулалық
теорияның элементтерін VІI сыныптағы физика сабақтарында оқып үйренеді,
мұның өзі химияны оқытуға елеулі көмек көрсетеді. Молекула ұғымы кейін
атомдар, химиялық элементтер мен валенттілік туралы ұғымдардың негізінде
VІІ сыныптағы химия сабақтарында дамытылады. Атом мен молекула туралы
ұғымдарды дамыту үшін химиялық формулаларды енгізудің, заттар мен химиялық
реакциялардың химиялық қасиеттерін оқып үйренудің зор маңызы бар.
Химияны оқып үйренудің алғашқы айы ішінде оқушылар химиялық реакциялар
барлық уақытта дерлік не жылудың бөлінуімен, не жұтылуымен қабаттаса
жүретіні туралы түсінік алады. Жану, жылу бөліну арқылы жүретін реакцияға
мысал бола алады. Химия сабақтарында алғаш бұл білімдерді физика
сабақтарында дененің ішкі энергиясы және оны өзгертудің тәсілдері туралы
ұғымдарды қалыптастыру кезінде, сондай-ақ жылу двигательдерін оқып үйрену
кезінде пайдалану керек.
Физика мен химияны оқыту байланысының маңызды формалары — физикалық-
химиялық немесе химиялық-физикалық есептер шығару, бірлескен, мәселен дінге
қарсы, комплекстік экскурсиялар, кештер және қызықты физика және химия
кештерін өткізу, физика-химия үйірмелерін ұйымдастыру, физиканы да, химияны
да оқып үйренуге қажетті көрнекі құралдар жасап шығу (электролиз бен
гальванизация, ерітіндідегі заттардың массасын пайызбен меншікті кедергісі
бойынша анықтайтын приборлар және т. б.).
Оқушылардың химия сабақтарында алатын практикалық дағдылары:
лабораториялық жабдықпен жұмыс істеу, өлшеу, есептеулерді орындау,
формулаларды жазу және басқа дағдыларды ескеріп, пайдаланып отырған жөн.
Бұл ретте практикалық дағдыларды келісе отырып қалыптастыру керек
(мысалы таразыға тарту), өйткені бірыңғай талаптар мен ережелердің жоқтығы
оқушыларды оқытуға өте ұнамсыз әсер етеді.
Физика курсының биологиямен байланысы. Физика мен биологияның
өзара байланысы — бұрыннан келе жатқан және жемісті байланыс. Биологияны
дамытуға өз үлесін қосқан көптеген аса көрнекті физиктер мен іргелі
физикалық заңдарды ашқан жаратылыс зерттеушілерді атауға болады. Бұлар
дүние жүзіне белгілі физиктер — Гельмгольц, дәрігер Майер, ботаник
К.А.Тимирязев және басқалар.
П.Н.Лебедев К.А.Тимирязевті жетпіс жасқа келуімен құттықтай келіп,
оған: Біз, физиктер, Сізді физик деп санаймыз!,— деді.
Физиканың биологиялық ғылымдармен байланысы соңғы ондаған жылдарда
ерекше өріс алды, бұл кезде биофизика, агрофизика, бионика сияқты басқа да
ғылымдар пайда болды. Бұл ғылым аралық байланыстар тиісті оқу пәндерін орта
мектепте оқып үйренуден көрініс табады.
Биологиялық пәндерді (ботаниканы және зоологияны) оқып үйренгенде
оқушылар жылу, температура, жарық, ылғалдылық және басқа осы сияқты
физикалық ұғымдарды пайдаланады, газдардың, сұйықтардың және қатты
денелердің қасиеттерінің көрінісімен танысады, таразыны, лупаны,
микроскопты және басқа кейбір приборлар мен құрал-саймандарды пайдаланудың
алғашқы шеберліктеріне ие болады.
Тірі организмдерде ұдайы биотоктар болады. Жас өсімдіктер мен
жануарлардағы биотоктардың шамасы азғана. Мысалы, өсімдіктердің ұсақ
тамырларындағы ток күші небары 0,01 мк Амм -ға тең.
Биологиялык объектілердің физикалық қасиеттерімен, олардың құрылыс
ерекшеліктерімен немесе оларда болып жататын процестермен оқушыларды
демонстрациялаудың көмегімен таныстыруға болады.
Физика курсының табиғат танумен және географиямен байланысы. VІ
сынып оқушыларының табиғат тану курсы мен V сынып география курсынан алған
физика жөнінде кейбір мәліметтері болады. ІV сыныптағы табиғат тану
сабақтарында олар заттардың үш күйі туралы біледі. Ауаның қасиетін оқып
үйренгенде оқушылар, мәселен, газдардың серпімділікке ие екенін және жылуды
нашар өткізетінін біледі. Мектеп окушылары сондай-ақ қыздырған кездегі
денелердің ұлғаюын оқып үйренеді, сөйтіп, осының негізінде оларға
термометрдің кұрылысын, сондай-ақ граниттің бұзылуы, желдің пайда болуы
және т. б. табиғат құбылыстарын түсіндіреді. Оқушылар су двигательдерінің
жұмысы туралы (диірмендер мен су құбырлары), магниттік темір заттарды өзіне
тарту қасиеттері мен магнит тілінін, бір ұшы солтүстікті көрсетіп
тұратындай болып орналасу қасиеттері туралы біледі.
V-сыныпта географияны оқып үйрену кезінде оқушылар Жердің козғалысы,
формасы мен өлшемдері туралы, атмосфераның құрылысы және сынап пен металл
барометрлердің көмегімен атмосфералық қысымды өлшеу тәсілдері туралы
түсінік алады. Оқушылардың денелердің жылулық ұлғаюы, су мен ауадағы
конвекция туралы, табиғаттағы судың айналысы, адамның өзендер мен желдің
энергиясын пайдалануы туралы және т. б. білімдері нығайып, терендей түседі.
Физиканы оқытудың оку шеберханаларындағы сабақтармен байланысы.
Физиканы оқып үйренудің еңбекпен байланысы — политехникалық оқудың қажетті
шарты. Бұл байланыс екі жақты сипатта болуға тиіс: бір жағынан, оқушылардың
еңбекке баулу процесінде алған білімдері мен шеберліктерін физиканы
оқытқанда пайдалану және екінші жағынан, физика сабақтарында алған
білімдері мен дағдыларын оқушыларды еңбекке баулу процесінде пайдалану
керек. Физика сабақтарында окушылардың оқу шеберханаларында алған білімдері
мен тәжірибесін пайдаланудың төмендегі жолдарын көрсетуге болады.
Физикалық құбылыстарды, заңдарды және оларды техникада қолдануды оқып
үйренген кезде оқушылардың оқу шеберханаларындағы жұмыс тәжірибесіне
сүйену.
Оқушылардың оқу шеберханаларындағы жұмыс тәжірибесіне сүйену
проблемалық мәселе қоюдың негізгі қызметін атқаруы мүмкін. Мысалы,
қыздырған кездегі денелердің ұлғаю кұбылысын оқып үйренуді мынадай сұрақ
қоюдан бастауға болады: Металл жонатын станоктарда өңдеу уақытында қызған
детальдарды неліктен олар суынғанша өлшемейді?
Физика курсының гуманитарлық пәндерді оқытумен байланысы. Кейде
гуманитарлық пәндердің физикаға тікелей қатысы жоқ деп жаңсақ түсінеді де,
сондықтан ол пәндермен байланысына тиісті көңіл бөлмейді. Ал шынында тарих,
әдебиет сияқты пәндер оқушыларды физикаға да ортақ мәселелермен
таныстырады, бірақ оларды басқа жағынан алып қарастырады.
Тарих сабақтарында мұндай мәселелерге ең алдымен еңбек кұралдарының
дамуы, өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардын, даму процесі,
мәдениеттің, техниканың және ғылымның (оның ішінде физиканың да) дамуы,
дәуір мен оның аса көрнекті кайраткерлерінің, оның ішінде ғалым-физиктердің
де тарихи сипаттамасы, адамдардың санасында оларды қоршаған шындық
болмыстың фантастикалық бейнесі ретінде, діннің пайда болуы және т. б.
жатады.
Оқушыларға ежелгі атомистердің көзкарастары туралы және Архимед туралы
айтқанда, оқушылардың V-сыныпта ежелгі дүние тарихы сабақтарында алған
білімдеріне сүйену керек.
Физика мен тарихты оқыту байланысының жоғарыда санамалап көрсетілген
негізгі формаларымен қатар, мыналарды ұсынуға болады:
1.Физика курсының бірқатар тақырыптарын тарихи ыңғайда
баяндау (мысалы, Торричелли ашқан атмосфералык қысым туралы материалды
солай баяндауға болады).
2. Жарқын тарихи фактілерді, ғалымдардың айтқан пікірлерін пайдалану,
мысалы, Архимед күшін оқып үйрену кезінде, Архимедтің римдіктердің
Сиракузыны коршауға алған кезінде қаза болғаны туралы оқушыларға айтып
берген пайдалы; А.С.Поповтың мына сөзін келтіру керек: Мен орыс адамымын
және өзімнің барлық білімдерімді, өзімнің бүкіл еңбегімді, өзімнің
бүкіл жетістіктерімді тек менің Отаныма беруге құқым бар...".
3. Жақын түрде көрсету (жақтауға асылған және гирлермен бастырылған
магдебург жарты шарларымен жасалған тәжірибе мысал бола алады).
4.Тарихи мазмұнды есептер шығару (Герон патшаның тажы
туралы белгілі есеп осындай есептің мысалы болып табылады).
5.Тарихи мазмұндағы картиналарды, фотографияларды, диапозитивтерді және
кинофрагменттерді пайдалану.
Әдебиетпен байланыс ең алдымен физика сабақтарында белгілі бір
физикалық құбылысты, тарихи жағдайды, ғалымның бейнесін және т.б. бейнелі
түрде сипаттайтын көркем және ғылыми-көпшілік әдебиеттен немесе фольклордан
мысалдар алып пайдаланудан көрінеді.
Әдебиетте белгілі бір физикалық құбылыстарды суреттеудің ғылыми
дәлдігі мен дұрыстығы физикалық тұрғыдан бағаланып және талдап қарастырудан
тұратын әдіс қызықты болады. Осыған сәйкес мысалдарды Я.Перельманның
“Қызықты физикасы" және К.Н.Власованың Физика сабақтарындағы ғылыми
фантастика әлемі кітабынан табуға болады.
Физика мен информатика пәндерінің арасындағы өзара байланыс. Қазіргі
ғылымның барлық салалары өзара тығыз байланысты. Осыған байланысты
мектептегі оқу пәндері де бір-бірінен ажыратылуы мүмкін емес.
Пәнаралық байланыс мектептегі ғылым негіздерінің жан-жақты және терең
меңгерілуінің дидактикалык шарты және құралы болып табылады. Пәнаралық
байланыстарды белгілеу терең білім алуға, ғылыми түсініктер мен
заңдылықтардың қалыптасуына, оқу-тәрбие процесінің жетілдірілуіне, ғылыми
көзқарастың қалыптасуына, материалдық әлемнің бірлігі жөнінде түсінік
алуға, табиғат пен қоғамдағы құбылыстардың өзара байланысын білуге
мүмкіндік жасайды. Бұдан басқа, пәнаралық байланыстар оқушылардың ғылыми
білім деңгейінің жоғарылауына, логикалық ойлау қабілетінің, шығармашылық
қабілеттерінің дамуына ықпал етеді.
Бүгінгі таңда пәнаралық байланыстарды әдіскер мамандар екі түрге
топтап жүр. Олар: уакыттық және түсініктік. Уақыттық байланыс әртүрлі
пәндер бағдарламаларын ету кезіндегі келісімді болжайды, ал түсініктік
байланыс жалпы әдістер негізінде ғылыми түсініктерді бірдей баян етеді.
Пәнаралық байланыстар зерттеу тәсілдерінің ортақтығы жөнінен де
айкындалуы мүмкін. Іс жүзінде мұғалімге пәнаралық уақыттық байланыстардың
үш түрімен жұмыс істеуіне тура келеді: болып өткен, ілеспелі (қатарлас)
және перспективалық.
Болып өткен пәнаралық байланыстар дегеніміз — бір пәннің материалын
өту кезінде басқа пәндерден бұрын алған білімдеріне сүйене отырып оқыту.
Ілеспелі пәнаралық байланыстар дегеніміз — бірнеше пәндер бойынша
бірқатар сұрақтар мен түсініктерді бір уақытта оқытуды көздейтін байланыс.
Перспективалық пәнаралық байланыстар дегеніміз — белгілі бір пәннен
материалды өту, басқа пәндер бойынша оның қолданылуының алдын алу үшін
пайдаланылады.
Пәнаралық байланыстардың бір пайдалы жағы — ол бүкіл оқыту ісін, яғни
бір мектептің барлық жұмысын бір жолға салуға, барлық мұғалімдерге
бірыңғай талаптар қоюға және әр түрлі пәндерді ортақ мүддені шешуге
жұмылдырады. Пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың жолдары мынадай:
- әрбір жеке пәнді оқытқанда басқа пәндерді оқыту ісіне өз ықпалын
тигізетіндей болуын көздеу;
-әр түрлі пәндерді оқып-үйренуде өтілетіп материалдарды уақыт жағынан
үйлестіріп отыру;
-оқушылардың ғылыми теориялар мен заңдылықтарды игеруін, олардың
жинақтылығымен, шеберліктерімен, дағдыларымен сабақтастыра қалыптастыру;
-жалпы теориялық, білім алуды және практикалық шеберліктер мен дағдыларды
бірыңғай әдіспен жүзеге асыру;
-оқушыларға (білім алу икемділік пен дағдыларды қалыптастыру барысында)
бірдей талап қою;
-оқушылардың бір пәнді оқып-үйрену барысында екінші бір пәннен білім алуға,
икемі мен дағдыларын кеңінен пайдалана білуге әдеттендіру;
-әр түрлі пәндердің зерттеу әдістерінің ортақтығын, ерекшелігін көрсете
білу;
-пән сабақтарында оқытылатын құбылыстардың ортақ байланысын ашып, дұрыс
диалектикалық дүние танымын қалыптастыру.
Лекция 3-4. Тақырыбы: Физикадан оқу сабақтарын ұйымдастырудың формалары.
Физиканы оқыту әдістері, физикадан оқу материалын ауызша баяндаудың
ерекшеліктері: әңгіме, баяндау, лекция
1. Сабақ өткізу әдістемесі. Физика мұғалімінің ғылыми- методикалық
жұмысы
2.Физика сабақтарының түрлері мен құрылымы
3.Физика сабағына қойылатын талаптар
1. Сабақ өткізу әдістемесі. Физика мұғалімінің ғылыми-методикалық
жұмысы.
Физика мұғалімі педагог ретінде педагогика ғылымының дамуына,
физиканы оқыту әдістемесіне, ал физик-маман ретінде физика ғылымы
теориясының іс жүзінде қолданылуына көңіл бөлуі керек. Кейбір методикалық
мәселелерді мұғалім оқу сабақтарына дайындалғанда шешеді, ал ол шешімінің
дұрыстығын тек сабақтарда тексереді. Мұғалімнің дайындық жұмысына мыналар
жатады:
1. Жылдық жоспар жасау.
2. Тақырыптық- конспектілік жоспар жасау.
3. Жеке сабақтарға және сыныптан тыс сабақтарға дайындық.
4. Арнайы ашық сабақтарға дайындалу және өткізу.
5. Ғылыми конференцияларға және педагогикалық оқуларға дайындалу.
Мұғалімнің ғылыми-методикалық өсуіне ғылыми конференциялар және
педагогика саласындағы ғылыми қызметкерлермен бірге зерттеулерге қатысу өз
көмегін тигізеді.
Жылдық жоспар жасау. Іс жүзінде жылдық жоспар “Физикадан методикалық
басылымдарға және министрліктің нұсқау хаттарында басылып шығып тұрады.
Мұғалім әрбір сынып бойынша жылдық жоспарлар жасауда, сабақтың тек тізімін
ғана жасаумен шектелмей, бүкіл оқу жұмысын белгілі бір жүйеде қамту керек”.
Осы мақсатпен әр сыныпқа жыл сайын физиканы оқыту міндеттерін, оның
мазмұнын және осы сыныпқа көшірілген оқушылардың білім дәрежесін көрсетіп,
мұғалім жоспар жасайды.
Оған мыналар кіреді: жаңа материалды оқып-үйрену барысында өткенді
жүйелі қайталау, әрбір сабақта жаңа оқу материалының мазмұнын нақты
жағдайға байланысты қолдану, ашық сабақтың тақырыбын таңдау, әрбір сабаққа
дайындалуға тиісті көрнекілік құралдар тізімін жасау, эксперимент және
жазбаша бақылау жұмыстарының мерзімдерін анықтау, физикадан қай жерге және
қашан экскурсия жасауды белгілеу, оқушылардың өндірістік тәліміне басшылық
жасау, әр сынып оқушылары үшін сыныптан тыс жұмыстар ұйымдастыру.
Тақырыптарды методикалық талдау. Мұғалімнің алдын-ала бірнеше сабаққа
немесе тарау бойынша жасаған әрбір сабақтың жоспар-конспектісін физикалық-
методикалық талдау деп атау қабылданған. Бұл мұғалімнің өзінің пайдалануына
арналғандықтан ол оқу бөліміне тапсырылмайды. Бірақ, мектеп директоры, оның
оқу ісі жөніндегі орынбасары сабақтың жоспарын тексеруге хақылы әрі
міндетті. Әр тақырыптан сабақ сайын жасалатын жоспармен байланысты
жасалатын жұмыс- мұғалімнің негізгі әдістемелік жұмысы. Осы жұмыстардың
мазмұны мен формасына қарай, мұғалімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz