Физиканы оқыту әдістемесі – педагогикалық ғылым саласы, оқытудың негізгі мәселелері мен тәсілдері
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Физиканы оқыту әдістемесі – педагогикалық ғылым саласы, оқытудың негізгі
мәселелері мен тәсілдері
Физиканы оқыту әдістмесі – педагогика ғылымдарының жүйесінің бір тармағы
болып саналады. Себебі, педагогика ғылымдары сияқты оның да зерттейтін ең
негізгі мәселесі – орта мектептегі ғылым негіздерінің бірі физиканы
оқытудың іс – тәжірибесі мен теориясын қарастыру. Ендеше, оның негізгі
міндеті;
А) мектеп физика пәнінің оқу бағдарламасы мен оқулықтың мазмұнын анықтау.
Ә) оқушыларға физикалық білімдер мен дағдылардың жүйесін ұғындырудың
тиімді тәсілдерін, оқыту әдістtмесін көрсету.
Демек, физиканы оқыту әдістемесі студенттерге кәсіптік-әдістемелік
дайындық беруді мақсат етеді. Болашақ физика пәні мұғалімі үшін физиканы
оқыту әдістемесінің практикалық және теориялық мәселелерін терең оқып игеру
қажет.
Физиканы оқыту әдістемесінің ең басты міндеттерін қысқаша
мынадай шартты формула түрінде өрнекеуге болады.
ФОӘ=А+Б+С
А-физиканы не үшін оқытамыз, Б-физикада не нәрсеге үйретеміз, С-физиканы
қалай оқытамыз.
- (А) Оқушыларды механикадан айналадағы құбылыстар мен процестерді
диалектикалық-материалистік тұрғыдан дұрыс түсінуі үшін, олардың өмір
мен техникада қолданылуын білуі үшін, политехникалық ебдейліктері мен
дағдыларын қалыптастыру үшін, физикалық шамалар мен өлшемдерді меңгеру
үшін, мектепте механиканы оқыту қажет,
- (Б) механиканы оқыту процесінде оқушыларды табиғат құбылыстарын
бақылай білуге, оларды талдауға, олардың заңдылықтарын түсініп,
практикада қолдана білу ебдейліктеріне үйретеміз,
- (С) механиканы оқыту процесі нәтижелі болуы үшін, оқушылардың
логикалық санасы мен диалектикалық ойлауын дамыту мақсатында, әр түрлі
әдіс-тәсілдерді қолданамыз, оқу материалын негізінен эксперименттік
және көрнекілік түрде түсіндіреміз.
Халық педагогикасында адамдарға үйрету мен оларды тәрбиелеу
ісінде тыңдаттыру, жаттаттыру,көрсету, жұмыс істеттіру, өнерге және кәсіби
шеберліккебаулу сияқты әдістерді пайдаланып келгені байқалады.
Қай заманда болса да үйрету мен тәрбиелеу ісі екі адамның
(үйретуші-үйренуші,тәрбиелеуші-тәрб иеленуші) өзара бірлесіп атқаратын
жұмысы (еңбегі) болған. Бұл жұмысты процесті жүзеге асыратын жол, әдіс-
тәсіл, амал-айла, іс-әрекет грек сөзімен "метод"(әдіс) деп аталып кеткен,
кейіннен оған қосымша орыс тілінде "способ" (тәсіл) ,"прием" (амал), "путь"
(жол),"действие"(әсер) деген әр түрлі балама терминдер пайдаланылды.
Казіргі кезде оқыту әдісі (метод) деп білім беру мақсатына
жеткізерліктей мұғалім мен оқушының өзара бірлесіп жұмыс істеу тәсілдерін
түсінеміз. Қысқаша айтқанда, оқыту әдісі-білім берудің тәсілдері, ал ондай
тәсілдердің түрлі қаракет, жол, әсер ету, амалмен жүзеге асырылатынын
аңғарған жөн. Демек, "әдіс", "тәсіл", "амал", "жол", "әсер", "іс-әрекет"
деген термин-ұғымдарды мұғалім осындай өзара байланыста түсініп, қолдануы
керек.
Осы уақытқа дейін оқыту әдістерін бірнеше түрі мен аттары ойлап
шығарылып, әр кезде әр түрлі мақсат үшін қолднылып келеді.Оқыту процесінде,
көп ғасырлар бойы
әсіресе, діни оқу орындарында, қатып қалған кітап сөзін өзгертпей тастай
қылып жаттаттыру әдісі (догматический метод) пайдаланылып келгені белгілі.
Мұндай әдіспен білім беруде оқу қарекетінің негізгі "жүгі" оқушының иығына
қарай аударылған, мұғалім тек тексерушінің рөлін ғана атқаруымен шектелген.
XVII ғасырда, физиканы оқытуда "бормен түсіндіру", "меловый"
әдісі орын алған. Мұндағы негізгі мақсат, бормен тақтаға формулаларды жазып
түсіндіру арқылы физиканың тек математикалық негіздерін ғана ашып көрсету
болған, өкінішке орай, оқытылатын табиғат құбылыстарының физикалық мәні мен
заңдылықтары, олардың практикалық маңызы ашылмай келген.Физиканы
математикаландыру деп басқаша аталған бұл әдісте оқу қызметінің басым
көпшілігі мұғалімге ауып, оқушылар сабақта, көбінесе, тек
"қатысушылар","тыңдаушылар" рөлін ғана атқарып отырған. Оқушылардың
біліміндегі формализмді күшейтуге мұның ықпалы көр болады.
XX ғасырдың басында ғана физиканы оқыту процесінде кейбір
өндіріс орындарында және табиғат құбылыстарына экскурсия өткізу, есеп
шығару, демонстрациялық тәжірибелер мен лабораториялық жұмыстар жүргізудің
әдістемесі жасалына бастады. Мұның нәтижесінде физика сабақтарына
көрнекілік және практикалық әдістердің элементтері ендірілді, оқу іс-
әрекетінде мұғалім мен оқушының бірлесіп жұмыс істеу тәсілдерінің негізі
қаланды, оқушылардың оқуға деген қызығушылығы мен белсенділігінің артуына
мүмкіндік туғызылды.
20-шы жылдары совет мектебінде физика комплексті әдіспен (қоғам-
табиғат-еңбек деген жүйе бойынша) оқытылды,сабақ бригадалық әдіс бойынша
-өткізілді. Бұл кезде физикалық білімдер жүйесіз берілді, бригадағы барлық
оқушылардың оқу қарекетінің бірдей дамуына мүмкіндік болмады.
40-шы жылдардан бастап мектеп физикасына эксперименттік әдіс
бірқатар молырақ ендіріліп, оқушылар өздері демонстрациялық экспериментті,
физикалық бақылауларды, эксперименттік есептер шығаруды үйде өз бетінше
орындайтын болды. Бұл әдіс оқушылардың эксперименттік, политехникалық,
жалпыеңбектік ебдейліктері мен дағдыларының дамуына қолайлы жағдай туғызды,
мектеп физика кабинеттерінің жұмыстарын жандандырды.
Одан кейінгі кездерде, сабақты үй тапсырмасыз және кезеңдерге
бөлмей өткізетін Липецк облысы мұғалімдерінің әдісі (50-жылдары),
техникалық құралдар кеңінен қолдану арқылы сабақты жетілдіретін Сума облысы
педпгогтардының әдісі(60-жылдары), проблемалық және программалап оқыту
процесін оптималдандыру (Ю.К.Бабанский) әдістері (70-жылдары), үлгілі
мектепте улгілі сабақ өткізу әдісі (Мәскеу мұғалімдері), өндірістік
оқушылар бригадасын құру мақсатында сабақты еңбекпен байланыстырып өту
әдісі (Ставрополь мен Шұбартаулықтар) сияқты әр түрлі көптеген оқыту
әдістері пайда болды.
Соңғы жылдары В.Шаталов (тірек сигнал әдісі), жаңашыл педагогтардың,
оқу материалын ірілендірілген блок бойынша оқыту (П.М.Эрдниев) әдістері
дамып келеді. Бүкіл- одақтық,республикалық, облыстық методикалық
фестивальдар ұйымдастырылып, озат мұғалімдер шығармашылық,панорамалы, екі
пәнді (физика-математиканы) біріктіріп интеграциялық тәсілмен өту,
телевизиялық, компьютерлік сабақтар, дидактикалық ойындар секілді
сабақтардың алуан көп түрлері ойлап шығарылды.Одақта және республикаларда
"жыл мұғалімі" конкурстарын өткізу әдетке айналуда, олардың нәтижесінде
оқыту әдістерінің де, сабақтың түрлерінің де жетілдірілуі қарқын алуда.
Оқыту әдістерінің ғылыми негіздері. Оқыту әдістері - көп тармақтан
тұратын, көп компонентті ғылыми–практикалық ұғым. Оқыту әдістерін
ғылыми негізде талдау жасасақ, оған әр түрлі тұрғыдан анықтама
беруге болады: оқыту әдісі – оқытушы мен оқушының бірлесіп жұмыс
істеу тәсілдері; оқыту әдісі-оқу процесіндегі алға қойылған мақсатқа
жету үшін мұғалім мен оқушының бірігіп атқаратын қарекеті; оқыту
әдісі – оқу процесіндегі педагог пен оқушының арасындағы әсер-әрекет;
оқыту әдісі – оқушылардың танымдық процесін және олардың жеке
басының дамуын ұйымдастыру формасы; оқыту әдісі – оқу процесін
оптималдандырудың бір амалы. Мұндай тұжырымдамалардың барлығының
көздейтін түпкі мақсаты оқушылардың білім алуының тиімді жолы мен
әдіс-амалын анықтау екендігін аңғару қиын емес. Бұл процесс
"мұғалім←→оқушы" схемасы (тәсімі) бойынша өзара екі обьектінің әсер-
әрекеті арқылы жүргізіледі.
Сабақта жаңа тақырыпты ауызша баяндап түсіндіру – оқыту
әдісінің бір түріне жатады. Лабораториялық жұмысты орындау үшін
оқушыларға мұғалім кейде қысқаша ауызша нұсқау беріп, қалай істеу
туралы бағыт-бағдар көрсетеді; екінші бір жағдайда, оқытушының айтып
отыруымен оқушылар әрекет жасап, физикалық өлшеулер жүргізеді;
үшінші бір кезеңде, мұғалім оқушылардың қандай қарекет жасайтыны
туралы жазбаша нұсқау береді; төртінші бір варианты - педагог
жұмыстың мақсатын тұжырымдайды, ол бойынша оқушылар өздері соған
керекті приборларды таңдап – теріп алады. Бұл мысалдағы,
лабораториялық жұмыс жасау – оқыту әдісі, ал оны ұйымдастырып
жүргізу формалары – 4 түрлі әдістемелік амал болып табылады. Ендеше,
әдістемелік амал – оқыту әдісінің бір бөлігі, оның элементі; ол
оқу процесіндегі мұғалім мен оқушылардың жеке іс - әрекетін
көрсетеді.
Оқыту әдісінің, әдістемелік амалдан гөрі ірілеу бөлігі – оқыту
тәсілі. Мысалы, есеп шығаруда аналитикалық, синтетикалық,
графиктік, эксперименттік әр түрлі тәсілдер қолданылады. Демек,
оқыту әдісі мынадай компоненттерден тұрады: әдіс → тәсіл → амал →
әрекет → операция.
Әдістемелік амалдар логикалық, ұйымдастырушылық, техникалық
формалар түрінде жүзеге асырылады. Мысалы, әдістемелік амалдың
логикалық формасы - физикалық құбылыстарды, не денелерді олардың
ортақ бір қасиеттері мен белгілеріне байланысты топтап –
талдау, ұқсастықтарына қарай салыстыру; ұйымдастыру формалары –
оқушылардың бәрі бір есепті мұғалімнің тақтаға шығаруымен
қатарласып шығаруы, әр түрлі есептерді жеке–жеке дидактикалық
карточкалар арқылы шығаруы, есептің берілген сандық мәндерін
компьютерге салу; "техникалық" формалары - кейбір физикалық
приборларды ( компас, микроамперметр, магниттік стрелка) сыныптағы
оқушыларға танысу үшін сабақ үстінде таратып беру, сабақта әр
оқушыны фронтальдық тәжірибе приборларымен қамтамасыз ету, т.б.
Оқыту әдістерінің классификациясы.
Мектеп өмірінде оқыту әдістерінің бірнеше түрлері
қолданылатыны белгілі, сондықтан, олардың классификациялау
принциптері де (белгілері де) әр түрлі. Оның ішіндегі әзірге
дейін ең дұрыс деп қабылданып келген принцип - оқушылардың
алатын білім көздеріне және мұғалім мен оқушылардың бірлесіп
жүргізетін қызметіне байланысты классификациялау. Бұл принцип
тұрғысынан оқыту әдістері үш түрге бөлінеді: 1) сөзбен баяндау
әдістері; 2) көрнекілік әдістері; 3) практикалық әдістер.
1) Сөзбен баяндау әдістері мұғалімнің ауызша түсіндіруі
арқылы жүзеге асырылады. Оқушыларға берілетін білімдердің негізгі
көзі-мұғалімнің сөзі, ал мұғалімнің қарекеті - сөзбен түсіндіру,
оқушылардың қызметі-тыңдау, ойлану болып табылады. Мұғалімнің оқу
материалын ауызша сөзбен баяндау әдісі әңгімелеу, әңгімелесу
(сөйлесу), лекция, түсіндіру арқылы жүргізіледі.
2) Көрнекілік әдіспен оқу материалын түсіндіргенде оқытушы
көрнекі және техникалық құралдарды қолдану арқылы физикалық
құбылыстарды, процестерді, денелерді, заттарды көрсетеді,
демонстрациялайды, иллюстрациялайды, қолдарына ұстатып сездіреді. Бұл
жағдайда мұғалімнің сөзі тек қосымша рөл атқарады да, оқушылардың
алатын білім көзі көрнекі құралдар болып табылады. Мұғалімнің оқыту
қызметі - көрсету мен демонстрациялау, ал оқушылардың сабақтағы
оқу қарекеті - бақылау, эксперименттік фактыларды көріп ойлану,
қорытынды жасау, білім қорын байыту. Көрнекілік әдістердің
түрлеріне демонстрациялық экспериментті, экскурсияны, схема – плакат,
сызу – сурет, коллекцияларды көрсетуді, кино – диафильмдерді және
телевизиялық хабарларды демонстрациялауды жатқызуға болады.
Көрнекілік әдіс дидактикалық принципке сәйкес келеді. Классик-
педагог Я.А.Коменский бұл әдісті мұғалім үшін "алтын ережеге"
санаған. Өйткені, оның нәтижесінде оқу материалын оқушылардың
түрлі сезім мүшелері арқылы түсініп қабылдауына мол мүмкіндік
туғызылады; көруге болатынды көреді, естуге тиістіні тыңдайды,
иісін иіскеп біледі, дәмін татып көреді, қолына ұстап нәрсенің
қатты-жұмсақтығын байқайды. (Я.А.Коменский. Избранные педагогические
сочинения, том 1, Великая дидактика. М.,Учпедгиз, 1939г.,
стр.207).
3) Практикалық әдістер физиканы оқыту процесінде
лабораториялық жұмыстар, физикалық практикумдар, сыныптан тыс
бақылаулар жүргізіп, есеп шығару кезінде қолданылады. Олар
оқушылардың эксперименттік, өлшеу, зерттеу, жалпы еңбектік
ебдейліктері мен дағдыларын қалыптастырады. Оқушылардың өз бетінше
түрлі практикалық жұмыстарды орындауы, ізденіп-ойлануы, есеп шығаруы
олардың алатын білімдері мен ебдейліктерінің көзі болып саналады.
Бұл жағдайда мұғалімнің қызметі -жұмысқа түсінік-нұсқау беру,
тексеру, қорытынды жасауға жәрдемдесумен шектеледі.
Бұл әдістердің ешқайсысын да әмбебап (универсал) әдістер
деп қарауға болмайды, оларды қолдану оқыту мақсаттарының
түрлеріне сай келуі тиіс. Сабақта олардың ешбірі "таза күйінде"
қолданылмайды, көбінесе олар "аралас формада" пайдаланылады. Мысалы,
мұғалімнің ауызша баяндау әдісі сабақта көрнекі құралдарды
иллюстрациялап, физикалық экспериментті демонстрациялаумен,
көрнекілік әдіспен қоса қабат біріктіріліп қолданылады. Сондай–ақ,
сөзбен түсіндіру әдісі көп жағдайда практикалық әдіспен де
(лабораториялық жұмыста) бірігіп пайдаланылып отырады. Демек, қай
уақытта, қандай әдістерді, қалай қолдану - мұғалімнің творчестволық
ісі, методикалық амал-тәсілі. Мұны творчестволық және жаңашыл
мұғалімдердің физика сабақтарында оқыту әдістерін сан алуан
құбылтып, көптеген жаңа әдістемелік тәсілдер мен амалдарды ойлап
шығарып, пайдаланып, онан әрі түрлендіріп, дамытып жатқанын тағы да
дәлелдеп отыр.
Оқушылардың біліп-тану процесінің сипатына қарай М.Н.Скаткин
мен И.Я.Лернердің классификациясы бойынша оқыту әдістерінің жүйесі 5
түрге бөлінеді: түсіндірмелі-иллюстративтік (информациялық-рецептік),
репродуктивтік, проблемалық, эвристикалық (жартылай-ізденушілік),
зерттеушілік әдістер.
Проблемалық оқыту тұрғысынан М.И.Махмутов оқыту әдістерін
информациялық, орындаушылық, түсіндірушілік, репродутивтік, нұсқаулық-
практикалық, нәтижелік-практикалық, түсіндірмелі-оятушылық, ойланушылық,
жартылай-ізденушілік, ізденушілік әдістер деп 10 түрге бөледі.
Дидактикалық мақсат тұрғысынан М.А.Данилов пен Б.П.Есиповтың
классификациясы бойынша оқыту әдістері 4 компоненттен тұрады: оқушылардың
ебдейлігі мен дағдыларын қалыптастыру әдісі; олардың алған білімдерін
практикада және творчестволық істе пайдалану жеткіншектердің білімдерін,
ебдейліктерін, дағдыларын тексеру мен бекіту әдістері.Оқу процесін
оптималдандыру принципі бойынша (Ю.К.Бабанский) оқыту әдістері 5-ке
бөлінеді: сөзбен түсіндіру, көрнекілік, практикалық, репродутивтік,
ізденушілік әдістері.
Физика сабақтарында оқыту әдістері мен тәсілдерінің
түрлерін қолдану.
Оқыту әдістерін зерттеу - негізінен дидактиканың міндеті, ал жеке
пәнді оқыту, оның ішінде физиканы оқыту әдістемесінің мақсаты -
физика мазмұнының ерекшелік сипатына лайықты сабақта оқыту
әдістерінің тиімді тәсілдері мен методикалық амалдарын қолданудың
жолдары мен формаларын анықтау.
Оқыту әдістерін сабақта пайдаланудың жалпы әдістемесі
педагогика курсында түсіндіріледі. Физика сабақтарында көбінесе оқу
материалын ауызша сөзбен баяндау әдістері қолданылады. Бұл тәсілдер
сабақтарда әңгімелесу, әңгімелеу, түсіндіру, лекция түрінде
өткізіледі.
Әңгімелесу тәсілі бойынша сабақта мұғалім мен оқушылардың
сұрақ-жауабы арқылы оқу материалы ауызша баяндалып, түсіндіріледі.
Мұны, әсіресе, эврикалық әңгімелесуді, көп жағдайда төменгі
кластарда пайдаланған қолайлы.
Диалог түрінде жүргізілетін әңгімелесу тәсілі арқылы:
1) Физикалық заңдар (Паскаль, Ньютон заңдары) түсіндіріледі;
2) Физикалық құбылыстардың (диффузия, электромагниттік индукуия)
мәні ашылып, көрсетіледі;
3) Физикалық ұғымдар (үдеу, қуат, ішкі энергия) қалыптастырылады;
4) Оқу материалдары қайталанып, бекітіледі (қозғалыс мөлшерінің,
энергияның сақталу заңдары);
5) Оқушылардың алған білімдері, ебдейліктері, дағдылары
тексеріледі (Архимед күші, динамометрмен өлшеу);
Әңгімелесу арқылы өткізілген сабақтарда көбінесе оқушылар
тыңдайды, оқу жадыхатын меңгеру процесіне өздері де қатынасады,
демонстрацияланған құбылыстарды көріп бақылайды, мұның нәтижесінде
олардың сабақтағы белсенділігі жоғары болады және сабақтың үстінде
бөтен нәрсемен айналысуға болмайды. Бірақ, бұл тәсіл оқушылардың
практикалық ебдейліктері мен дағдыларын дамытуға қажетті жағдай
туғызбайды.
Әңгімелеу - оқу материалын сабақта, диалогсыз, тек
мұғалімнің өзінің үздіксіз сөзбен ауызша баяндау тәсілі. Мұндай
тәсілді өте-мөте мынадай жағдайда пайдаланған ұтымды болады:
1) Физикалық заңдар мен жаңалықтар (өнер тапқыштықтың) ашылу
тарихымен, физик–ғалымдардың өмірбаянымен оқушыларды таныстыру
қажет болғанда (бүкіл әлемдік тартылыс заңы, радионы ойлап
табу);
2) Ғылым мен техниканың жетістіктерімен, даму перспективаларымен
мектеп оқушыларын таныстырғанда (фотоэффект, атом электр
стансасы) ;
3) Физикалық заңдар мен құбылыстардың ғылымда, техникада, өмірде
қолдануын түсіндіргенде (спектр анализі, Архимед күші,
капиллярлық) табиғатта және техникалық қондырғыларда байқалатын
физикалық құбылыстарды баяндағанда (конвекция, шала
өткізгіштер).
Бұл тәсіл бойынша сабақта, ауызша баяндауды оқушылар
ұзақ уақыт бойы тыңдаудан жалығады, олардың белсенділігі төмен болады,
жалпы еңбектік және политехникалық ебдейліктері мен дағдыларын
дамыту мәселелері қалыс қалады. Сол себепті әңгімелеу және де
ауызша түсіндіру кездерінде оқу материалдары әр түрлі логикалық
формада, қызық, көрнекілік жолмен, олардың практикалық маңызы
көбірек ашылып көрсетілетіндей дәрежеде баяндалуы қажет.
Оқушылардың логикалық–танымдық және творчестволық ойлауы
мен қабілеттерін дамытуда сабақтарды проблемалық оқыту тәсілімен
өткізудің маңызы күшті. Мұның негізгі мәні – оқу материалын
түсіндіру үстінде проблемалық жағдай
(ситуациялар) туғыза білу. Негізінен, физикадан проблемалық оқытудық
формасын мынадай 4 деңгейде өткізудің мумкіндігі бар:
1) проблемалық баяндау - мұғалімнің проблеманы тұжырымдап,
оны өзінің шешуі, ғылымда оның қалай шешілгенін көрсету (атомның
және ядроның құрылысы) ;
2) проблемалық ситуация туғызып, оны оқушыларды қатыстырып
бірге шешу
(сұйықтардағы беттік керілу);
4) проблеманы мұғалімнің өзі тұжырымдап, шешуін оқушылардың
өздеріне ұсыну
(сұйық және газ тәрізді денелердің диффузиясы);
4) проблеманы тұжырымдап және оны шешуді оқушылардың
өздеріне беру
(денелердің суда жүзуі және батуы). Бұл тәсілді көбінесе
факультативтік сабақтарда, үйірме жұмыстарында пайдаланған да
орынды.
Физика сабақтары программалап оқыту жолмен де жетілдіріліп
келеді. Программалап оқыту принципінде, оқу материалы жеке
элементтерге (порцияларға) бөлініп, сыныптағы оқушылардың
қабілеттеріне қарай әрқайсысының өзіне тән сипатта және жылдамдықта
жасайтын оқу әрекетінің реті көрсетіліп, дер кезінде олардың
материалды қалай меңгергендігі туралы информация алып тұрарлықтай
арнаулы бағдарламамен (алгоритм) оқытылу көзделеді. Программаланған
оқулықтар мен тапсырмалар сызықтық және тармақтық принцип негізінде
дайындалады. Мұндай тәсілді пайдаланудың нәтижесінле оқу жадыхатын
бір оқушы шапшаң, ал басқа біреуі баяу меңгереді, оқушылардың өз
бетінше қолайлы жағдай туғызылады, олардың білімдері машинамен
обьективті тексеріледі және мұғалімге деген жеке басының наразылығы
- күдігі болмайды, сабақта электроникалық техника қолданылады.
Программалап оқыту мен оқушылардың білімін тексеру
арнаулы бағдарлама, тапсырма, программаланған оқулық, "оқытатын"
және "тексеретін" машиналар арқылы жүзеге асырылады. Өкінішке орай,
бұл тәсілдің оқушыларды сөйлетіп, өз ойын түсіндіре білуге,
мұғалімнің қарым- қатынасын дамытып, одан тәрбие алуға үйретудегі
рөлі төмен.
2-лекция. Физиканы оқыту әдістемесінің физикамен, философиямен,
педагогикамен байланысы. Физика курсының басқа пәндермен байланысы
Физиканы оқыту әдістемесі, ең алдымен, физика ғылымының зерттеу
әдістеріне және оның әдіснамасына сүйенсе, екіншіден, философия, педагогика
және психология ғылымдары дамып келеді.
Ол өзінің мақсаттары, зерттейтін мәселелері, пайдаланатын әдістері
бойынша физика ғылымына қарағанда, педагогика ғылымдарына бейімділігі мен
жақындығы анағұрлым көп. Сондықтан да, физиканы оқыту әдістемесі (сол
сияқты барлық пәндерді оқытудың әдістемесі де) педагогика ғылымдарының
құрамдас бір саласына жатады.
Физика әдістемесінің ғылыми-теориялық негіздері ретінде тоериялық
талдау, нобайлау, эксперимент, дара тұлға мен қарекетті дамыту теориялары,
таным мен сезу және ойлау процестері, дидактикалық принциптер,
педагогикалық және психологиялық заңдылықтар, бақылау, мектеп тәжірибесін
жинақтау, оқушылардың ойлауы мен еңбек ету ерекшеліктері, т. т.
пайдаланылады.
Физиканы оқыту әдістемесі курсын жан-жақты терең меңгеру
студенттерден оны физика, математика, материалдар технологиясы, оқытудың
техникалық құралдары және электронды-есептеуіш техникасы, философия,
педагогика, психология, гигиена, экология, т. б. Ғылымдармен тығыз
байланысты түрде оқуды қажет етеді. Себебі, физика және математика
ғылымдарын меңгермейінше, мектепте физика сабақтарын мұғалімнің өткізе алуы
мүмкін емес. Материалдар технологиямын, техникалық құралдар мен электронды
приборларды пайдалану арқылы физика сабақтарының политехникалық және
кәсіптік бағдарлық жақсартуға мол мүмкіндік туғызылады.
Оқушылардың дүниеге материалистік көзқарасы, олардың танымдық
қаракеті, дара тұлғаның қалыптасуы, т.т. философия курсымен байланысты
түрде жүзеге асырылады. Оқу- тәрбие жұмыстарының тәсілдері мен формаларын
жетілдіру педагогикалық принциптер мен заңдылықтарға, оқушылардың
психологиялық жас ерекшеліктеріне тікелей байлансты жүргізіледі. Сол
сияқты, физиканы оқыту әдістемесінің институттағы басқа да курстармен
байланыстары кең, әрі мол. Сондықтан бұл жағдай ұдайы ескеріліп отырылуы
тиіс.
Физиканы оқыту әдістемесі – күн сайын, ай сайын ұдайы жедел дамып
отыратын ғылым. Өйткені, оның дамуына тез ықпал жасайтын қайнар бұлағы мол.
Олар: физика мен философия, педагогика мен психология , техникалық құралдар
мен ЭЕТ, экология мен экономика ғылымдарының жетістіктері; мектепке
арналған бағдарламалар мен оқу құралдары; Үкіметтің мектеп туралы қаулы-
қарарлары; әдістемелік журналдар, физика мұғалімдерінің қоғамдары мен
қауымдастықтарының (ассоциацияларының), педагогтардың конференциялары мен
сьездерінің материалдары; озат физика мұғалімдерінің, жаңашыл
педагогтардың, авторлық мектептердің іс –тәжірибесі, т.т. Физика пәні
мұғалімі мұндай жадыхаттарды күн сайын үзбей қарап, үздіксіз оқып, танысып
отыруы қажет. Сонда ғана ол өз мамандығын күнделікті жетілдіріп отырады,
мектепте физиканы оқытуды заман талабы дәрежесін жүргізуге мүмкіндік алады.
3-лекция. Физиканы оқыту әдістемесінің орта мектептің қазіргі кезеңдегі
дамуына және міндеттері. Орта мектепте физиканы оқытудың негізгі
міндеттері: физикалық ғылымның негізін меңгеру, оқушылардың пайымдауы мен
танымдық қабілетін қалыптастыру.
Физиканы оқыту процесінде, әр мезетте, алға қойған міндетті оптималды
түрде шешу мақсатында мұғалім оған сәйкес оқыту әдістерін қолданумен қатар,
оны дұрыс ұйымдамтырып, нәтижелі өткізудің әр түрлі формаларын пайдаланады.
Оқыту әдістері мен оқыту процесін ұйымдастыру формалары бір-бірімен өзара
тығыз байланысты. Көп жағдайда, белгілі тақырыпқа сәйкес таңдар алынған
оқыту әдістері өтілетін сабақтардың құрылымын көрсетумен бірге (жаңа
сабақты түсіндіру немесе қайталау) олардың өткізілу формаларын да
(лабораториялық сабақ, семинар, конференция) анықтайды. Әдетте, оқыту
әдістері сабақтың мазмұнын баяндау тәсілдеріне байланысты болса, ал оқыту
процесінің формалары оқушылардың оқу қарекетін ұйымдастыруға тікелей
қатысты болып келеді.
Осы тұрғыдан мектепте физиканы оқытудың жүйесі сабақтан, кино-
телевизиялық лекциядан, оқу-өндірістік экскурсиядан, әртүрлі электронды-
кибернетикалық машиналардың жәрдемімен оқушылардың өз бетінше есеп
шығаруынан немесе твқырыпты пысықтауынан, оқу конференциясы мен
семинарлардан, физикалық практикумнан, оқушы жастардың өздігінен кітап-
оқулықпен немесе бақылау-тәжірибемен айналысып,жұмыс істеуінен тұрады.
Әрине,олардың ішіндегі ең негізгісі-сабақ.
Мұның ішіндегі физиканы оқытуды ұйымдастырудың сабақтан басқа
формаларының бәрі де, кейде класта, кейде кластан тыс жерде өткізілуі
мумкін.Мысалы,экскурсияны-өндіріс обьектісінде, физпрактикум мен семинарды-
жоғары және арнаулы оқу орындарында, оқу конференциялары мен кино-
телевизиялық лекцияларды-клубта немесе көрме залдарында,машинамен оқытуды-
өндіріс және ғылыми-зерттеу мекемелерінде, ал оқушылардың кітап оқуы,
тәжірибе-бақылауымен өз бетінше айналасуын-үйде, табиғат аясында, өндіріс
шеберханаларында өткізу тиімді. Мұндай жағдайларда, физиканы оқыту
процесінде әр түрлі әдіс-тәсілдер, оқытудың бірнеше формалары пайдаланылып,
оқушылардың біліп-тану іс-әрекеті де әр қилы сипат алып,жанданады.
Физиканы оқыту жүйесі, қазіргі информация көлемі үздіксіз ұлғайып бара
жатқан заманда, ұдайы жетілдіріп келеді. Мысалы, озат мұғалімдер физикалық
шығармашалақ сабақтардың сан алуан түрлерін ойлап шығарып, өз практикасында
қолданып келеді:оқытудың ұжымдық-топтық жүйесі, іскерлік ойын,өнертапқыштық
сабақ,жарыс сабағы, физикалық аукцион,компьютерлік сабақ, сабақта"жедел
жәрдем"көрсету,сабақта оқушылар жұмыстарының көрмесін ұйымдастыру,
конструкторлық және өнертапқыштық тапсырманы орындау т.с.с. Сондай-ақ
жаңашыл физик-мұғалімдер, оқушылардың сабақтағы оқу әрекетін белсенділігін
көрсету мақсатында, мынадай жаңа әдістемелік идеяларды ұсынып, оларды
практикада жүзеге асырып келеді: театрланған сабақ,пресс-конференция
сабағы,физикалық лото және теннис сабақтары,"экспресс-баға"және "Бұл
не,қайда,қашан?" атты сабақтар,лекция-парадокс т.с.с.
Физиканы оқытудың мұндай сан түрлі ұймдастыру формаларын нәтижелі жүргізе
білу, негізінен мұғалімнің басқарушылық ролі мен әдістемелік ебдейлігіне
байланысты екендігі даусыз факт. Өйткені, физиканы оқыту процесін
жоспарлаушы және ұйымдастырушы басты тұлға-мұғалім болып саналады.Істің
бәрін оның педагогикалық қабілеттілігі мен дидиктикалық шеберлігі шешеді.
Физикалық білімдердің құрылу ерекшеліктері.
Ойлау процесі қалыптастырылатын білімдер жүйесінің ерекшеліктеріне
байланысты жүргізілуі тиіс. Ендеше, жалпы философиялық мағынада білім деп
әлемді танып-білудің практикада тексерілген нәтижесін, қоғамның рухани
қазынасының жемісін айтамыз. Ал физикалық білім-бізді қоршаған табиғатты
зерттеп-тану процесінің қорытыныдысы.Физикалық білімдердің логикалық жүйесі
эмприкалық және теориялық дәрежеде құрылады.
Эмприкалық физикалық білімдер тәжірибенің нәтижесінен (ғылыми
фактыдан), ұғымдардан, заңдардан құралады. Мысалы,физикалық эксперимент пен
өлшеулер жүргізу арқылы Бойль-Мариотт (pV=const), тізбектің учаскесі үшін
Ом (I=UR) заңдары анықталған; И.Ньютон гравитациялық құбылысты сандық
жағынан сипаттау үшін"күш" деген, ал өзара әсерлескен денелердің инерттік
қасиеттерін түсіндіру мақсатында "масса" деп аталатын ұғымдарды ендірген.
Әдетте, физикалық құбылыстардың әр түрлі көптеген белгі-сырлары болады, бұл
олардың кейбір қасиеттерін бөліп алып зерттеуге қиындық туғызады. Сол үшін
физикада ерекше идеализация әдісі(идеал газ, материалдық нүкте,
математикалық маятник т.б.) қолданылады.
Теориялық деңгейдегі физикалық білімдер жүйесі теориялар мен
негізгі идеялардан, принциптер мен гипотезалардан (жорамалдардан) түзіледі.
Мысалы, М.Фарадей мен Дж.Максвелдің электромагниттік өрісі теориясы
тікелеей тәжірибе нәтижелерінен алынған жоқ, оның идеал образы теориялық
тұрғыда жасалынған. Физикалық теорияның құрылымы үш бөліктен (негізгісі,
ядросы, қорытындысы) тұрады. Оның негізінде идеализацияланған обьект,
физикалық шамалар кіреді. Мысалы, электрондық теория үшін абстракты
электрон газы, кванттық электродинамика үшін гармониялық осциллятор жүйесі
алынған. А.Эйнштейн айтқандай, тәжірибелердің нәтижелері (фактылардың)
негізінде теория құруға және оның күрделі теңдеулерін жасауға болмайды, бұл
әрине, скелет-сүйектерінен тірі организмді құрастырып жасауға болмайтыны
сияқты іс. Физикалық теорияның ядросы математикалық тіңдеулермен
өрнектелген заңдардың жүйесінен, постулаттардан, принциптерден құралады.
Мысалы, классикалық механиканың ядросы-Ньютон, элетродинамика ядросы-
Маквелл, релятивистік емес және релятивистік кванттық механика ядролары-
Шредингер және Дирак, жалпы салыстырмалық теория үшін-Эйнштейн теңдеулері.
Энергияның сақталу және айналу заңдары, салыстырмалық және симметрия
принциптері,статикалық және кванттық концепциялар фундаментальды
теориялардың құрамды бөліктеріне мысал бола алады.
Фундаментальды концепциялар мен теориялардыі негізінде физикалық
нысандар (обьектілер) мен құбылыстардың жиынтығын қамту, олардың моделін
жасау және қолданылу шекараларын анықтау-теориялық физикалық ойлаудың
ерекшелік белгілері.
Оқыту процесінде оқушылардың физикалық ойлауын дамыту.
Оқушылардың физикалық ұғымдарды түсініп, талдап ұғуы олардың
логикалық және диалектикалық ойлауын дамытуға зор ықпал етті.Академик С.И.
Вавилов айтқандай, физикалық ойлауға дағдылану керек, оған көп жаттығу мен
ұзақ үйренудің нәтижесінде қол жеткізуге болады, бұл физиканы оқытудың ең
басты міндеттерінің бірі болуы тиіс.
Физика-табиғат туралы ғылым. Оның басты мақсаты-заттар мен
денелердің,құбылыстар мен процестердің негізгі қаситеттерін біліп-тану,
табиғат құбылыстарының заңдылықтарын зерттеу. Сабақта мұндай танымдық
процесс оқушылардың физикалық ойлауын дамытуды қажет етеді. Бұл үшін оқыту
процесінде анализ және синтез, салыстыру мен аналогия, классификация және
жүйелілік (систематизация), абстракция және жинақтап қорытындылау сияқты
логикалық ойлау операцияларын пайдаланамыз. Демек, физикны осындай
логикалық талапқа сай оқытып, физика ғылымы негіздерінің логикалық жүйесін
ашу арқылы оқушы жастардың физикалық ойлауы дамытылады. Бұл әрине,алдымен
мұғалімнің физикалық білімдер жүйесі мен оның құрылымының ерекшелік
сипаттарын білуін қажет етеді.
Оқушылардың физикалық ойлауын дамытуда, В.И.Ленин айтқандай, ең
алдымен оларды диалектикалық ойлауға, яғни физикалық құбылыстар сырының
қалай ашылғандығына (мысалы,архимед күші,элетромагниттік толқын, радио
байланыс) үйретіп, әлі шешілмеген мәселелердің зерттеліп толық білімге
айналатындығын (атомның және ядроның құрылысы, ғарыш кемелерін ұшыру,
телевизиялық хабар беру т.б.) түсіндіріп, физикалық заңдылықтардың өзара
байланысын (газ заңдары, уранның тізбекті реакциясы т.б.) ашып көрсетуіміз
керек.
Мектепте физиканы оқыту кезінде оқушыларды логикалық ойлаудың
негізінен мынадай түрлеріне үйретуіміз керек:
1. физикалық ойлау;
2. ғылыми-техникалық ойлау;
3. диалектикалық ойлау;
4. индуктивтік ойлау;
5. дедуктивтік ойлау;
6. абстракты ойлау.
Әрине, мұның бәрі бір саьақта немесе бір тарауды оқытумен бітетін іс
емес, мұны оқушылардың мектепті бітіргенге дейін дамытылатын қабілеттері
деп түсінуіміз тиіс.
1.Физикалық ойлау деп оқушылардың:
а) физикалық құбылыстарды бақылау,
ә) күрделі құбылыстарды құрамды бөліктерге жіктеу,
б) олардың арасындағы өзара байланыстар мен қатынастарды анықтау,
в) физикалық құбылыстар мен шамалардың арасындағы сандық және сапалық
байланыстарды тағайындау,
г) физикалық теориялардан шығатын салдарларды көре білу,
д) физикалық білімдерді практикада қолдана білу ебдейліктерін дамытуды
түсінеміз. Мұның сапалық дәрежесін оқушылардың мынадай іс-әрекетінен көруге
болады: 1) ой еңбегін жеңілдететін логикалық тәсілдерді қолдана білуі, 2)
физикалық формулалардың дұрыстығына сеніп, текмере білуі, 3) есеп шығаруда
тиімді тәсілдерді дұрыс таңдап ала білуі, 4) физикалық шамалардың өлшем
бірліктерін тексере білуі, 5) физикалық заңдылықтардың өмірде қолданылуын
түсіндіре білуі.
Физикалық ойлаудың осы көрсетілген жүйелілігі бойынша, мысал үшін,
фотоэффект құбылысын,жылудың механикалық эквивлентін (c=AO), т.б. талдауға
болады.
5) Оқушылардың ғылыми-техникалық ойлауы физика мен математиканың
арасындағы терең байланысты таба білуге, олардың техникада қолдану
мүмкіндіктерін алдын ала болжай білуге, физикалық идеялардан түрлі
техникалық конструкциялар мен модель схемаларды жасай білуге үйреьу
арқылы дамытылады.Бұған шала өткізгіштер мен электромагниттік толқын
теорияларын мысал ретінде алуға болады, себебі, оның негізінде
электрониканың және радио-телевизиялық техниканың қарыштап дамығаны
белгілі.
6) Табиғаттың обьективтік заңы-энергияның сақталу және айналу заңы-
мектепте оқытылғанда, табиғат құбылыстарының өзара байланыстылығы,
материя қозғалысы формаларының өзгеруі, энергияның сақталуы туралы ол
заңның негізгі идеясы оқушылардың диалектикалық ойлауын дамытуға
қолайлы мүмкіндік туғызады. Физикалық құбылыстардың арасындағы
байланыстардың себеп-салдарын анықтай білуге үйрету- оқушылардың
диалектикалық ойлауын дамытуға өте пайдалы әдістемелік
тәсіл.Мысалы,капиллярлықтың себебі-сұйықтардың беттік керілу
құбылысы, жарық жылдамдығының бір ортадан екінші ортаға өткендегі
өзгеруі-күш әсерінің салдары, ал ауа салмағының салдары-атмосфералық
қысым болып саналады; физикалық парадокстар мен софизмдерді шешу де-
бұл мақсат үшін әсерлі тәсілдің бірі.
7) Оқушылардың индуктивтік ойлауы логиканың синтездік (жалқыдан жалпыға
көшіп, жинақтау) тәсілі негізінде дамытылады.Мысалы, балалардың жұқа
резеңке шарларын, футбол мен машина баллонының камераларын насоспен
үрлеп толтыруы, сабын суы көпіршіктерінің шығаруы, Паскаль
шарымен(сумен және түтінмен толтырылған) тәжірибе жасауы арқылы жеке
фактыларды қорытып, Паскаль заңын түсіндіріп, оның тұжырымдамасын
береміз.
8) Анализ (жалпыдан жекеге көшу арқылы талдау) тәсіліне сүйеніп
оқушылардың дедуктивтік ойлауын дамытуға болады.Мәселен, Паскаль,
Бернулли, Ленц заңдары энергияның сақталу және айналу заңының дербес
түрі ретінде қорытылып шығарылады.Ньютон заңдары, қозғалыс мөлшерінің
сақталу заңының жеке дербес түрі ретінде қарастырылады; Бойль-
Мариотт, Гей-Люссак, Шарль заңдары-газдың кинетикалық теориясының
дербес түрі.
Ойлаудың аналитикалық және синтетикалық физикалық есептерді шығаруда да
көп қолданылады. Индуктивтік ойлауды дамытуда бақылаудан және зерттеуден
алынған фактілерді қорытындылаудың (элементар бөлшектердің қасиеттері,
электролиз туралы Фарадей заңдары т.б.) маңызы зор. Дедуктивтік ойлауға
дағдыландырда физикалық құбылыстарды классификациялау мен жүйелеу,
салыстыру мен аналогия(ұқсату) тәсілдерін пайдалануда тиімді. Мысалы,
физика сабақтарында термометрлердің, насостардың, механикалық
қозғалыстардың түрлері, тегі,класы бойынша классификациясы беріледі. Мұны
тақтада мынадай әр түрлі формада сызып көрсеткен жөн.
4-лекция. Қазіргі кездегі физиканы оқыту тұжырымдамасы. Мектеп физика
курсын игерудің бірінші, екінші сатылық жүйесі және мазмұны.
Мектеп физика курсы негізінен мынандай дидактикалық принциптердің
талаптарына сай құрылады.
1) ғылымылық принцип, яғни мектепті физика курсы мазмұнының физика
ғылымдарының даму деңгеіне сәйкес келуі. Демек, физика курсындағы
анықтамалар мен ғылыми терминдер, тұжырымдар мен заңдар қазіргі физика-
техникалық көзқарастар тұрығсынан түсіндірілуі қажет. Мысалы, қазыргі кезде
"массаға - инерция өлшемі" (бұрын "масса - заттың мөлшері" деп келсек),
"жылу мен жұмысқа - энергияның берілу процесі" деген жаңаша анықтамалар
беріледі; "Салмақсыздық", "аса салмақ", "дененің тыныштық күйіндегі және
белгілі бір жылдамдықтағы массасы", "жылулық қозғалыс", "ішкі энергия"
деген сияқты жаңа физикалық терминдер ендірілген; жарық- сәуле, толқын,
корпускула, материяның бір түрі мағынасында түсіндіріледі; Архимед, Гей-
Люссак заңдары жеке дара физикалық заңдарға жатпайды, олар қазыр Паскаль,
Менделеев - Клайперон заңдарының салдары ретінде ғана қарастырылады;
"сұйыққа батырылған дене өзінің салмағын жоғалтады" деген ескі тұжырым қате
түсінік деп есептелінеді. Сондай-ақ, физика мен техниканың соңғы
жаңалықтары (кванттық генератор, элементар бөлшектер, т.т.) мектеп физика
курсында қарасытырылып отыруы тиіс.
2) Жүйелілік принцип, ол - мектеп физиа курсының мазмұны, жеке
тақырыпта, әр тарауда, кез келген сыныпта үнемі оңайдан бірте- бірте қиынға
ауысып отыруы талап етіледі.
3) Мектеп физика курсының мазмұны әр сыныптың оқушыларының жас
ерекшеліктеріне сәйкес келу принципі (физологиялық- психологиялық
принцип).
4) Физиканың өмірмен, техникамен, қазіргі өндіріс технологиясымен
тығыз байланысты дәрежеде түсіндірілуі (политехникалық принцип).
5)Тарихи принцип.
6) физиканың басқа мектеп пәндерімен пәнаралық байланысының жүзеге
асырылуы (пәнаралық байланыс принципі). Мысал үшін физиканың математикамен
пәнаралық байланысының қажеттігін ғана атап көрсетейік.
а) Физикалық заңдарды математикалық формулалармен дәл
өрнектейді (p=mv; F=kq1q2r2; т.т.)
ә) Физикалық заңдылықтарды математикалық жолмен қорытып
шығару қажет (Линзаның формуласын қорыту).
б) Тікелей өлшеуге болмайтын жағдайларда кейьір физикалық
шамалардың мәнін табу үшін (Жер мен Күннің ара қашықтығын
анықтау).
в) Қорытылып шығарылған формуланы басқаша түрлендіру мақсатта
(p=nkT p=23 nE және
p=13 mnv2).
г) Физикалық есептерді шығару үшін.
Дидактиканың осы талаптарына сәйкес мектеп физика курсы радиалдық,
концентрлік және басқыштық принциптері негізінде құрылып келді.
Оқу материалы радиалдық принцип бойынша құрылғанда, оқушы физиканың
әр бөлімін, курстың бұкіл өту мерзімінде, бір-ақ рет түгелдей оқып, оған
қайта қайрылмай үзіліссіз ілгері жылжып отырады. Мысалы, "Механиканың"
барлық тарауларын оқушы 7-сыныпта бітіріп, басқа сыныптарда оны еш уақытта
да қайталамай, келесі сыныпта "Молекулалық физика", онан әрі
"электродинамика" , т.б. бөлімдерін оқып тауысып, "түзу сызық бойымен
жүріп" отыратын болады. Бұл принцип физиканың өзіндік ғылыми ерекшелігінен
және университеттік оқыту әдісінен алынып, мектеп өміріне ендірілген.
Мұндай принциптің негізгі кемшілігі - әр сабақта ұдайы "жеңілден бірте -
бірте қиынға көшіп отыру " деген дидактикалық шарт орындалмайды. Сол
себепті, мысалы 7-сыныпта "Механика" бойынша өтілетін алғашқы сабақтар
оңай болса, кейінгі көп сабақтардағы оқу материалдарын оқушылардың түсінуі
қиындайды. Сондықтан, қазіргі кездегі мектеп физика курсын құруда радиалдық
принцип қолданылмайды.
Осы кездегі мектеп физика курсын құруда концентрлік принцип ішінара
пайдаланылады. Бұл принциптің мәні- физиканың әр бөлімінен оңай
материалдарды теріп алып, оларды бірінші басқышта өтуді ұсыну, ал жеке
бөлімдердің қалған қиын материалдары екінші басқышта өтілуі үшін теріп
алынады. Мұндай жағдайда, мысалы "Механика" бөлімінің материалдары 7- және
9- сыныптарда екі рет қайталанып түсіндірілетін болады да, уақыт
үнемделмейді.
Қазіргі мектеп физикасы басқыштық принципке сүйеніп құрылған. Бұл
принцип бойынша, физиканың барлық бөлімдеріндегі өтілетін оқу материалдары
қиындықтарына байланысты екі бөлікке іріктелініп алынады да, оның бірінші
оңай бөлігі төменгі басқышта, ал олардың қиындары (екінші бөлігі) екінші
басқышта - жоғары сыныптарда оқытылатын болады. Концентрлік принциптен
мұның артықшылығы - бір-қатар материалдар тек бірінші басқышта (Мысалы,
Паскаль заңы, Архимед күші, т.т.) өтіледі. Сондықтан мұнда радиалдық және
концентрлік принциптердегі кемшіліктер ұшыраспайды. Басқыштық бағдарлама
бойынша тоғызжылдық мектепті бітірген оқушылар физиканың барлық
бөлімдерімен танысып, техникум-училищелерге түсіп, орта арнаулы білімді
мамадықтарды игеруге мүмкіндік алады.
Мектептегі білім беру ісінде физика пәнінің алатын орны, физика
ғылымының қазіргі қоғам өміріндегі маңызымен,оның ғылыми-техникалық
прогрестің даму қарқынына тигізетін шешуші ықпалымен анықталады.
Физиканың табиғатты танып білуде, философияда,қазіргі кездегі
техниканы танып білуде, сонымен бірге химия, биология, астрономияда алатын
орны ерекше. Сондықтан да физика мектепте политехникалық білім беретін пән
болып табылады.
Бірнеше ғасырлар бойы физика математиканы тек өзінің есептерін шешу
ушін пайдаланып келсе, енді физиканы пайдаланып математиканың сан-алуан
есептерін шешетін информатика-электрондық техника өсіп жетілуде.Басқа
ғылымдармен тығыз байланысына қарай ғылымның жаңа салалары-
астрофизика,биофизика,геофизика, косманавтика т.б.ғылымдар дамып жетілуде.
Бағдарлама оқушылардың қандай білім алу керектігін,ал оқытушылардың
оқушыларға қандай білім беу керектігін анықтайтын іс қағазы. Ал физика
кітабын жазатын авторлар да осы бағдарламаға сәйкестендіріп жазады.
Бағдарлама мемелекеттік іс қағаз болып табылады.Оны орындау міндетті
және де бұл барлық мектептерде бірдеі білім алуға көмектеседі.
Физика ғылымының алға дамуына байланысты,оның техника мен өндірісте
қолдануына қарай бағдарламада өзгерістер болып тұрады.Сондықтан да физика
курсын құру мүмкіншіліктеріне көңіл қойған жөн.Физикадан оқу материалдарын
алған кезде мына жағдайларды ескерген жөн:
1.оқушылардың жас ерекшеліктері мен ғылыми түрде түсіндіру сәйкестігі
2.қазіргі кездегі ғылымға сәйкестігі-теория мен практиканың арасында
алшақтық болмау керек
3.физиканың басқа пәндермен байланыстылығы физикадан керекті материалдарды
іріктеп алғаннан кейін енді оларды жылдарға бөліп дайындай керек.Мұнда
оқушылардың жас ерекшеліктеріне және физика бөлімдерінің бір-бірінен кейін
оқытылуы ескеріледі.
Біздің елімізде физиканы оқыту әдістемесінің үш түрлі өзгерісі болды:
1.сызықты.
2.шеңберлі.
3.сатылы.
Сызықты түрдегі құрылымы-мұнда әрбірфизика бөлімі толық оқытылып,онан
кейін қайталанбайды.Сырт қарағанда мұндай құрылым дұрыс болғанымен,
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, психологиясына көңіл аударылмайды.
Жасалған тәжірибелерге қарағанда кейбір физикалық ұғымдар мен
заңдылықтарды тусіну үшін бақылап көріп, тәжірибе жасап,сонан кейін ғана
оны түсінуге болатынын дәлелденді. Мысалы: төменгі класс оқушылары алдымен
механика бөлімін, кинематика мен динамиканы оқып үйреніп, одан кейін
жоғарғы класстарда жылу құбылыстарын, электрлік құбылыстарды оқуына тура
келген болар еді. Оның үстіне сызықты оқу құрылымы математикадан да арнайы
дайындықты керек етті.
Шеңберлі құрылымы-мұнда керісінше физиканың барлық бөлімдері 2 реттен
қайталанып оқытылуы. Төменгі класстарда физика бөлімінің ең қарапайым
ұғымдары,ал жоғары класстарда барлық бөлім тереңірек оқытылады.Бұл
құрылымның жақсы жағы барлық материалдар ең алдымен қарапайым болып бірте-
бірте қиындауында, ал кемшілігі бір оқытылған материал қайталанған кезде
оған деген оқушылардың қызығушылығы кемитіні.
Қазіргі кедегі мектепте физика курсы классикалық немесе жаңа физика
(кванттық) болып екіге бөлініп оқытылмайды.Бұл екеуі бірігіп тұтас бөлім
құрады.Сондықтан да жаңа физиканың кейбір негізгі тәжірибелері,ұғымдары
мектеп физикасына енгізілген. Классикалық физика қазір де өзінің танымдық,
практикалық маңызын жойған жоқ.
Мысалы: салыстырымдылық теориясын кванттық физиканы түсіндірген кезде
макроскопиялық түрде толық адамның көз алдына елестете отырып түсіндіру
мүмкін емес. Оны кейде адамның ойына сыйымсыз, қиял деп те қарайды.
Мұндай материалды классикалық физикадан кейін түсіндірген кезде оқушылырдың
ұғуы қиындайды және де жетістіктерге жете бермейді. Сондықтан да қазіргі
кезде оның құрылысынан бастайды.Алдымен оны молекулалық, атомдық, ядролық,
электрондық тұрғыдан қарап түсіндіреді. Мысалы:жылу құбылысын қарастырғанда
заттың молекулалық,электрлік құбылыстарда-атомдық,электрондық, жарық
құбылыстарын түсіндіргенде-электромагниттік толқындарды т.б.
Классикалық физика мен кванттык физиканы біріктіріп тұтастай оқытуы
молекуланың, атомның, электронның және де басқа элементар бөлшектердің
магнит, электр өрістерінен тек болжам емес материалды өмірде бар екені
дәлелденгеннен кейін ғана іске асты.Яғни микромеханизмдердің
құбылысын,қозғалыс заңдылықтарын түсіндіру мектеп бөлімінде(физиканың) іске
асты. Мысалы: VII класта заттың молекулалық құрылысы оқытыла бастады.
Бірінші сатыда физикада заттың молекулалық құрылысын және қозғалысын
оқытудан басталады. Осыдан кейін механикалық қозғалыс, жылдамдық, өзара
әсер, масса, инерция, тартылыс құбылысы оқытылады. Салмақ пен деформацияны
өткен кезде күш туралы ұғым енгізіліп,оны өлшеу жолдары қарастырылады.
Молекулалардың өзара әсері арқылы газдың қысымы және Паскаль заңы (сұйықтар
мен газдарға арналған) түсіндіріледі. Атмосфералық қысым гидро статиканың
түсініктері де Паскаль заңынан кейін беріледі.Архимед заңы осы құбылыстарды
оқып үйренгеннен кейін оқытылады(салдары ретінде).
VIII класта оқушыларды электр құбылыстарымен таныстыру басталады.Мұнда
да молекулалық физиканың кейбір элементтеріберіледі.Мысалы:оқушылар ға жылу
құбылыстарын, ішкі энергияны түсіндіреді.
Электр құбылыстарын оқытқан кезде атомның құрылысымен танысып,
электрон ұғымын енгізіп оқытылады.Электр тарауында ток күші,
кернеу,кедергі, тізбек бөлігі үшін Ом заңы өтіледі. VIII класс
электромагниттік құбылыстарды тек сапалық түрде ғана қарастыруымен
аяқталады.
Оқытудың екінші сатысында механика, молекулалық физика,
электродинамика, оптика, атомдық және ядролық физика оқытады.
5-лекция. Мектеп физика курсының өркендеу мүмкіндігі. Физиканы оқытудың
химиямен, биологиямен, математикамен, қоғам танумен және оқу
шеберханасымен, өндірістегі оқушылардың еңбегімен байланысы. Пән аралық
байланыстың әдістемелік және дидактикалық мағынасы.
Оқу пәндері арасындағы байланыс тиісті ғылымдар арасындағы байланыстың
көрінісі болып табылады, бұл ғылымдардың әрқайсысы өз саласында объективті
өмір сүретін бірыңғай материалдық дүниені зерттейді.
Ғылым дамуының қазіргі кезеңі ғылымдар арасындағы барған сайын ұлғайып
отырған байланыспен және ғылымдардың өзара сабақтасуымен және әсіресе
математика мен физиканың білімнің басқа салаларымен байланысымен
сипатталады. Мәселен, соңғы жылдары физиканың, биологияның, психологияның,
математиканың, радиоэлектрониканың және басқа ғылымдардың деректерін
инженерлік-техникалық міндеттерді шешу мақсатында тірі организмдерді
зерттеу үшін пайдаланатын бионика ғылым пайда болды.
Оқу пәндері арасында байланыс болудың кажеттілігі сондай-
ақ оқытудың дидактикалық принциптерінен, оқушылардың диалектикалық-
материалистік көзқарасын қалыптастыру мен тәрбие беру міндеттерінен
туындайды.
Пән аралық байланыстар оқушылардың табиғат құбылыстары туралы тұтастық
түсінігін қалыптастыруға себін тигізеді, оқушылардың өздерінің білімдерін
әр түрлі оқу пәндерін оқып үйрену кезінде және қоғамдық пайдалы еңбекте
пайдалануларына көмектеседі.
Физика курсы үшін уақыттық байланыстардан табиғат тану және математика
курстарымен болып өткен байланыстары ерекше маңызды. Атомның құрылысын оқып
үйренумен байланысты физиканың химиямен ілеспелі байланыстары зор маңызға
ие болады.
Информациялық байланыстардан ұғымдық және теориялық байланыстардың
маңызы анағұрлым зор.
Физика сабақтарында көптеген пәндер үшін, әсіресе химия мен биология
үшін, үлкен мәні бар материал оқып үйреніледі, бұл пәндер физикалық
теорияларды, заңдарды және табиғат құбылыстарын зерттеуде физикалық
методтарын пайдаланады. Физика сабақтарында оқушылар еңбек жолында және
басқа пәндерді оқып үйрену кезінде қажет болатын бірқатар практикалық
дағдылар мен шеберліктерге ие болады. Пән аралық байланыстар физиканы
ойдағыдай оқып үйрену үшін де дәл сондай дәрежеде кажет.
Пән аралық байланыстарды ойдағыдай жүзеге асыру бүкіл оқытушылар
ұжымының жұмысын жөнге салуға, бірыңғай талаптар қоюға және әр түрлі
пәндерді оқыту стиліне байланысты. Пән аралық байланыстарды жүзеге асыруда
төмендегі негізгі бағыттарды бөліп көрсетуге болады:
-бір пәндерді оқып үйрену окушылардың басқа пәндерді үйренуге
дайындалуына жәрдемдесетіндей болуын есепке алып, әр түрлі пәндерді оқып
үйренуді уақыт жағынан үйлестіріп отыру;
-оқушылардың ғылыми ұғымдарын дамытудағы және олардың бойында
жинақталған шеберліктер мен дағдыларды қалыптастырудағы сабақтастық;
-жалпы ұғымдарды, шеберліктерді және дағдыларды қалыптастыруда
бірыңғай тұрғыны жүзеге асыру ;
-білімдерді менгеруге және жалпы шеберліктер мен дағдыларға ие болуға
қойылатын талаптар бірлігі;
-бір пәнді оқып үйренгенде оқушылардың басқа оқу пәндерін окып үйрену
процесінде алған білімдерін, шеберліктері мен дағдыларын кеңінен пайдалану;
-шектес пәндер сабақтарында бір ғана мәселелерді оқып үйренудегі
қайталаушылықты жою;
-әр түрлі ғылымдарда қолданылатын зерттеу методтарының ортақтығын
көрсету және олардың ерекшелігін ашу;
-әр түрлі пәндер (физика химия, биология, география және т. б.)
сабақтарында оқып үйренілетін құбылыстардың өзара байланысын ашу,
материялық дүниенің бірлігін көрсету.
Мектепте ғылым негіздерін оқып үйрену процесінде пән аралық,
байланыстарды жүзеге асыру тәсілдері алуан түрлі. Физиканы оқып үйренудің
алғашқы кезеңінде төмендегі тәсілдерді ұсынуға болады:
-жаңа материалды оқып үйренуге байланысты оқушылардың бұрын басқа
пәндер сабақтарында алған білімдерін пайдаланады (мысалы, VІI сыныптағы
физика сабақтарында қысым ұғымын қалыптастыру кезінде тура және кері
пропорционалдық тәуелділіктер туралы білімдерді пайдалану); оқушылардан
басқа оқу пәндерін (мысалы, химия мен биологияның) оқып үйренген кезде
алған білімдерін қолдануды талап ететін есептер шығару; білімдерін
комплексті қолдануды талап ететін эксперименттік жұмыстарды орындау; пән
аралық сипаттағы экскурсиялар өткізу (мысалы, физика мен биология бойынша
табиғатқа экскурсиялар жасау, физика мен химия бойынша өндіріс орындарының
электролиттік цехына экскурсия жасау);
-қорытындылау сипатындағы қайталау, мұнда әр түрлі пәндерді оқып
үйрену кезінде белгілі бір мәселелер жөнінде алған білім бір тұтас етіп
біріктіреді (мысалы, оқушылардың физиканы, химияны және биологияны оқып
үйрену процесінде энергия туралы алған білімдерін қорытындылау, соның
нәтижесінде оқушылар энергияның сақталу және айналу заңын неғұрлым толық
және терең түсінуге жетеді).
Физика курсының математикамен байланысы. Қазіргі физика математикамен
тығыз байланысты дамуда. Математика - бұл тек физиканың тілі ғана емес,
...бұл тіл қосу пайымдау, бұл бейнебір бірлікте алынған тіл мен логика".
Математикалық әдістерді тәжірибелік материалды өңдеу үшін де, сонымен
бірге теорияларды талдап жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Физиканы оқыту әдістемесі – педагогикалық ғылым саласы, оқытудың негізгі
мәселелері мен тәсілдері
Физиканы оқыту әдістмесі – педагогика ғылымдарының жүйесінің бір тармағы
болып саналады. Себебі, педагогика ғылымдары сияқты оның да зерттейтін ең
негізгі мәселесі – орта мектептегі ғылым негіздерінің бірі физиканы
оқытудың іс – тәжірибесі мен теориясын қарастыру. Ендеше, оның негізгі
міндеті;
А) мектеп физика пәнінің оқу бағдарламасы мен оқулықтың мазмұнын анықтау.
Ә) оқушыларға физикалық білімдер мен дағдылардың жүйесін ұғындырудың
тиімді тәсілдерін, оқыту әдістtмесін көрсету.
Демек, физиканы оқыту әдістемесі студенттерге кәсіптік-әдістемелік
дайындық беруді мақсат етеді. Болашақ физика пәні мұғалімі үшін физиканы
оқыту әдістемесінің практикалық және теориялық мәселелерін терең оқып игеру
қажет.
Физиканы оқыту әдістемесінің ең басты міндеттерін қысқаша
мынадай шартты формула түрінде өрнекеуге болады.
ФОӘ=А+Б+С
А-физиканы не үшін оқытамыз, Б-физикада не нәрсеге үйретеміз, С-физиканы
қалай оқытамыз.
- (А) Оқушыларды механикадан айналадағы құбылыстар мен процестерді
диалектикалық-материалистік тұрғыдан дұрыс түсінуі үшін, олардың өмір
мен техникада қолданылуын білуі үшін, политехникалық ебдейліктері мен
дағдыларын қалыптастыру үшін, физикалық шамалар мен өлшемдерді меңгеру
үшін, мектепте механиканы оқыту қажет,
- (Б) механиканы оқыту процесінде оқушыларды табиғат құбылыстарын
бақылай білуге, оларды талдауға, олардың заңдылықтарын түсініп,
практикада қолдана білу ебдейліктеріне үйретеміз,
- (С) механиканы оқыту процесі нәтижелі болуы үшін, оқушылардың
логикалық санасы мен диалектикалық ойлауын дамыту мақсатында, әр түрлі
әдіс-тәсілдерді қолданамыз, оқу материалын негізінен эксперименттік
және көрнекілік түрде түсіндіреміз.
Халық педагогикасында адамдарға үйрету мен оларды тәрбиелеу
ісінде тыңдаттыру, жаттаттыру,көрсету, жұмыс істеттіру, өнерге және кәсіби
шеберліккебаулу сияқты әдістерді пайдаланып келгені байқалады.
Қай заманда болса да үйрету мен тәрбиелеу ісі екі адамның
(үйретуші-үйренуші,тәрбиелеуші-тәрб иеленуші) өзара бірлесіп атқаратын
жұмысы (еңбегі) болған. Бұл жұмысты процесті жүзеге асыратын жол, әдіс-
тәсіл, амал-айла, іс-әрекет грек сөзімен "метод"(әдіс) деп аталып кеткен,
кейіннен оған қосымша орыс тілінде "способ" (тәсіл) ,"прием" (амал), "путь"
(жол),"действие"(әсер) деген әр түрлі балама терминдер пайдаланылды.
Казіргі кезде оқыту әдісі (метод) деп білім беру мақсатына
жеткізерліктей мұғалім мен оқушының өзара бірлесіп жұмыс істеу тәсілдерін
түсінеміз. Қысқаша айтқанда, оқыту әдісі-білім берудің тәсілдері, ал ондай
тәсілдердің түрлі қаракет, жол, әсер ету, амалмен жүзеге асырылатынын
аңғарған жөн. Демек, "әдіс", "тәсіл", "амал", "жол", "әсер", "іс-әрекет"
деген термин-ұғымдарды мұғалім осындай өзара байланыста түсініп, қолдануы
керек.
Осы уақытқа дейін оқыту әдістерін бірнеше түрі мен аттары ойлап
шығарылып, әр кезде әр түрлі мақсат үшін қолднылып келеді.Оқыту процесінде,
көп ғасырлар бойы
әсіресе, діни оқу орындарында, қатып қалған кітап сөзін өзгертпей тастай
қылып жаттаттыру әдісі (догматический метод) пайдаланылып келгені белгілі.
Мұндай әдіспен білім беруде оқу қарекетінің негізгі "жүгі" оқушының иығына
қарай аударылған, мұғалім тек тексерушінің рөлін ғана атқаруымен шектелген.
XVII ғасырда, физиканы оқытуда "бормен түсіндіру", "меловый"
әдісі орын алған. Мұндағы негізгі мақсат, бормен тақтаға формулаларды жазып
түсіндіру арқылы физиканың тек математикалық негіздерін ғана ашып көрсету
болған, өкінішке орай, оқытылатын табиғат құбылыстарының физикалық мәні мен
заңдылықтары, олардың практикалық маңызы ашылмай келген.Физиканы
математикаландыру деп басқаша аталған бұл әдісте оқу қызметінің басым
көпшілігі мұғалімге ауып, оқушылар сабақта, көбінесе, тек
"қатысушылар","тыңдаушылар" рөлін ғана атқарып отырған. Оқушылардың
біліміндегі формализмді күшейтуге мұның ықпалы көр болады.
XX ғасырдың басында ғана физиканы оқыту процесінде кейбір
өндіріс орындарында және табиғат құбылыстарына экскурсия өткізу, есеп
шығару, демонстрациялық тәжірибелер мен лабораториялық жұмыстар жүргізудің
әдістемесі жасалына бастады. Мұның нәтижесінде физика сабақтарына
көрнекілік және практикалық әдістердің элементтері ендірілді, оқу іс-
әрекетінде мұғалім мен оқушының бірлесіп жұмыс істеу тәсілдерінің негізі
қаланды, оқушылардың оқуға деген қызығушылығы мен белсенділігінің артуына
мүмкіндік туғызылды.
20-шы жылдары совет мектебінде физика комплексті әдіспен (қоғам-
табиғат-еңбек деген жүйе бойынша) оқытылды,сабақ бригадалық әдіс бойынша
-өткізілді. Бұл кезде физикалық білімдер жүйесіз берілді, бригадағы барлық
оқушылардың оқу қарекетінің бірдей дамуына мүмкіндік болмады.
40-шы жылдардан бастап мектеп физикасына эксперименттік әдіс
бірқатар молырақ ендіріліп, оқушылар өздері демонстрациялық экспериментті,
физикалық бақылауларды, эксперименттік есептер шығаруды үйде өз бетінше
орындайтын болды. Бұл әдіс оқушылардың эксперименттік, политехникалық,
жалпыеңбектік ебдейліктері мен дағдыларының дамуына қолайлы жағдай туғызды,
мектеп физика кабинеттерінің жұмыстарын жандандырды.
Одан кейінгі кездерде, сабақты үй тапсырмасыз және кезеңдерге
бөлмей өткізетін Липецк облысы мұғалімдерінің әдісі (50-жылдары),
техникалық құралдар кеңінен қолдану арқылы сабақты жетілдіретін Сума облысы
педпгогтардының әдісі(60-жылдары), проблемалық және программалап оқыту
процесін оптималдандыру (Ю.К.Бабанский) әдістері (70-жылдары), үлгілі
мектепте улгілі сабақ өткізу әдісі (Мәскеу мұғалімдері), өндірістік
оқушылар бригадасын құру мақсатында сабақты еңбекпен байланыстырып өту
әдісі (Ставрополь мен Шұбартаулықтар) сияқты әр түрлі көптеген оқыту
әдістері пайда болды.
Соңғы жылдары В.Шаталов (тірек сигнал әдісі), жаңашыл педагогтардың,
оқу материалын ірілендірілген блок бойынша оқыту (П.М.Эрдниев) әдістері
дамып келеді. Бүкіл- одақтық,республикалық, облыстық методикалық
фестивальдар ұйымдастырылып, озат мұғалімдер шығармашылық,панорамалы, екі
пәнді (физика-математиканы) біріктіріп интеграциялық тәсілмен өту,
телевизиялық, компьютерлік сабақтар, дидактикалық ойындар секілді
сабақтардың алуан көп түрлері ойлап шығарылды.Одақта және республикаларда
"жыл мұғалімі" конкурстарын өткізу әдетке айналуда, олардың нәтижесінде
оқыту әдістерінің де, сабақтың түрлерінің де жетілдірілуі қарқын алуда.
Оқыту әдістерінің ғылыми негіздері. Оқыту әдістері - көп тармақтан
тұратын, көп компонентті ғылыми–практикалық ұғым. Оқыту әдістерін
ғылыми негізде талдау жасасақ, оған әр түрлі тұрғыдан анықтама
беруге болады: оқыту әдісі – оқытушы мен оқушының бірлесіп жұмыс
істеу тәсілдері; оқыту әдісі-оқу процесіндегі алға қойылған мақсатқа
жету үшін мұғалім мен оқушының бірігіп атқаратын қарекеті; оқыту
әдісі – оқу процесіндегі педагог пен оқушының арасындағы әсер-әрекет;
оқыту әдісі – оқушылардың танымдық процесін және олардың жеке
басының дамуын ұйымдастыру формасы; оқыту әдісі – оқу процесін
оптималдандырудың бір амалы. Мұндай тұжырымдамалардың барлығының
көздейтін түпкі мақсаты оқушылардың білім алуының тиімді жолы мен
әдіс-амалын анықтау екендігін аңғару қиын емес. Бұл процесс
"мұғалім←→оқушы" схемасы (тәсімі) бойынша өзара екі обьектінің әсер-
әрекеті арқылы жүргізіледі.
Сабақта жаңа тақырыпты ауызша баяндап түсіндіру – оқыту
әдісінің бір түріне жатады. Лабораториялық жұмысты орындау үшін
оқушыларға мұғалім кейде қысқаша ауызша нұсқау беріп, қалай істеу
туралы бағыт-бағдар көрсетеді; екінші бір жағдайда, оқытушының айтып
отыруымен оқушылар әрекет жасап, физикалық өлшеулер жүргізеді;
үшінші бір кезеңде, мұғалім оқушылардың қандай қарекет жасайтыны
туралы жазбаша нұсқау береді; төртінші бір варианты - педагог
жұмыстың мақсатын тұжырымдайды, ол бойынша оқушылар өздері соған
керекті приборларды таңдап – теріп алады. Бұл мысалдағы,
лабораториялық жұмыс жасау – оқыту әдісі, ал оны ұйымдастырып
жүргізу формалары – 4 түрлі әдістемелік амал болып табылады. Ендеше,
әдістемелік амал – оқыту әдісінің бір бөлігі, оның элементі; ол
оқу процесіндегі мұғалім мен оқушылардың жеке іс - әрекетін
көрсетеді.
Оқыту әдісінің, әдістемелік амалдан гөрі ірілеу бөлігі – оқыту
тәсілі. Мысалы, есеп шығаруда аналитикалық, синтетикалық,
графиктік, эксперименттік әр түрлі тәсілдер қолданылады. Демек,
оқыту әдісі мынадай компоненттерден тұрады: әдіс → тәсіл → амал →
әрекет → операция.
Әдістемелік амалдар логикалық, ұйымдастырушылық, техникалық
формалар түрінде жүзеге асырылады. Мысалы, әдістемелік амалдың
логикалық формасы - физикалық құбылыстарды, не денелерді олардың
ортақ бір қасиеттері мен белгілеріне байланысты топтап –
талдау, ұқсастықтарына қарай салыстыру; ұйымдастыру формалары –
оқушылардың бәрі бір есепті мұғалімнің тақтаға шығаруымен
қатарласып шығаруы, әр түрлі есептерді жеке–жеке дидактикалық
карточкалар арқылы шығаруы, есептің берілген сандық мәндерін
компьютерге салу; "техникалық" формалары - кейбір физикалық
приборларды ( компас, микроамперметр, магниттік стрелка) сыныптағы
оқушыларға танысу үшін сабақ үстінде таратып беру, сабақта әр
оқушыны фронтальдық тәжірибе приборларымен қамтамасыз ету, т.б.
Оқыту әдістерінің классификациясы.
Мектеп өмірінде оқыту әдістерінің бірнеше түрлері
қолданылатыны белгілі, сондықтан, олардың классификациялау
принциптері де (белгілері де) әр түрлі. Оның ішіндегі әзірге
дейін ең дұрыс деп қабылданып келген принцип - оқушылардың
алатын білім көздеріне және мұғалім мен оқушылардың бірлесіп
жүргізетін қызметіне байланысты классификациялау. Бұл принцип
тұрғысынан оқыту әдістері үш түрге бөлінеді: 1) сөзбен баяндау
әдістері; 2) көрнекілік әдістері; 3) практикалық әдістер.
1) Сөзбен баяндау әдістері мұғалімнің ауызша түсіндіруі
арқылы жүзеге асырылады. Оқушыларға берілетін білімдердің негізгі
көзі-мұғалімнің сөзі, ал мұғалімнің қарекеті - сөзбен түсіндіру,
оқушылардың қызметі-тыңдау, ойлану болып табылады. Мұғалімнің оқу
материалын ауызша сөзбен баяндау әдісі әңгімелеу, әңгімелесу
(сөйлесу), лекция, түсіндіру арқылы жүргізіледі.
2) Көрнекілік әдіспен оқу материалын түсіндіргенде оқытушы
көрнекі және техникалық құралдарды қолдану арқылы физикалық
құбылыстарды, процестерді, денелерді, заттарды көрсетеді,
демонстрациялайды, иллюстрациялайды, қолдарына ұстатып сездіреді. Бұл
жағдайда мұғалімнің сөзі тек қосымша рөл атқарады да, оқушылардың
алатын білім көзі көрнекі құралдар болып табылады. Мұғалімнің оқыту
қызметі - көрсету мен демонстрациялау, ал оқушылардың сабақтағы
оқу қарекеті - бақылау, эксперименттік фактыларды көріп ойлану,
қорытынды жасау, білім қорын байыту. Көрнекілік әдістердің
түрлеріне демонстрациялық экспериментті, экскурсияны, схема – плакат,
сызу – сурет, коллекцияларды көрсетуді, кино – диафильмдерді және
телевизиялық хабарларды демонстрациялауды жатқызуға болады.
Көрнекілік әдіс дидактикалық принципке сәйкес келеді. Классик-
педагог Я.А.Коменский бұл әдісті мұғалім үшін "алтын ережеге"
санаған. Өйткені, оның нәтижесінде оқу материалын оқушылардың
түрлі сезім мүшелері арқылы түсініп қабылдауына мол мүмкіндік
туғызылады; көруге болатынды көреді, естуге тиістіні тыңдайды,
иісін иіскеп біледі, дәмін татып көреді, қолына ұстап нәрсенің
қатты-жұмсақтығын байқайды. (Я.А.Коменский. Избранные педагогические
сочинения, том 1, Великая дидактика. М.,Учпедгиз, 1939г.,
стр.207).
3) Практикалық әдістер физиканы оқыту процесінде
лабораториялық жұмыстар, физикалық практикумдар, сыныптан тыс
бақылаулар жүргізіп, есеп шығару кезінде қолданылады. Олар
оқушылардың эксперименттік, өлшеу, зерттеу, жалпы еңбектік
ебдейліктері мен дағдыларын қалыптастырады. Оқушылардың өз бетінше
түрлі практикалық жұмыстарды орындауы, ізденіп-ойлануы, есеп шығаруы
олардың алатын білімдері мен ебдейліктерінің көзі болып саналады.
Бұл жағдайда мұғалімнің қызметі -жұмысқа түсінік-нұсқау беру,
тексеру, қорытынды жасауға жәрдемдесумен шектеледі.
Бұл әдістердің ешқайсысын да әмбебап (универсал) әдістер
деп қарауға болмайды, оларды қолдану оқыту мақсаттарының
түрлеріне сай келуі тиіс. Сабақта олардың ешбірі "таза күйінде"
қолданылмайды, көбінесе олар "аралас формада" пайдаланылады. Мысалы,
мұғалімнің ауызша баяндау әдісі сабақта көрнекі құралдарды
иллюстрациялап, физикалық экспериментті демонстрациялаумен,
көрнекілік әдіспен қоса қабат біріктіріліп қолданылады. Сондай–ақ,
сөзбен түсіндіру әдісі көп жағдайда практикалық әдіспен де
(лабораториялық жұмыста) бірігіп пайдаланылып отырады. Демек, қай
уақытта, қандай әдістерді, қалай қолдану - мұғалімнің творчестволық
ісі, методикалық амал-тәсілі. Мұны творчестволық және жаңашыл
мұғалімдердің физика сабақтарында оқыту әдістерін сан алуан
құбылтып, көптеген жаңа әдістемелік тәсілдер мен амалдарды ойлап
шығарып, пайдаланып, онан әрі түрлендіріп, дамытып жатқанын тағы да
дәлелдеп отыр.
Оқушылардың біліп-тану процесінің сипатына қарай М.Н.Скаткин
мен И.Я.Лернердің классификациясы бойынша оқыту әдістерінің жүйесі 5
түрге бөлінеді: түсіндірмелі-иллюстративтік (информациялық-рецептік),
репродуктивтік, проблемалық, эвристикалық (жартылай-ізденушілік),
зерттеушілік әдістер.
Проблемалық оқыту тұрғысынан М.И.Махмутов оқыту әдістерін
информациялық, орындаушылық, түсіндірушілік, репродутивтік, нұсқаулық-
практикалық, нәтижелік-практикалық, түсіндірмелі-оятушылық, ойланушылық,
жартылай-ізденушілік, ізденушілік әдістер деп 10 түрге бөледі.
Дидактикалық мақсат тұрғысынан М.А.Данилов пен Б.П.Есиповтың
классификациясы бойынша оқыту әдістері 4 компоненттен тұрады: оқушылардың
ебдейлігі мен дағдыларын қалыптастыру әдісі; олардың алған білімдерін
практикада және творчестволық істе пайдалану жеткіншектердің білімдерін,
ебдейліктерін, дағдыларын тексеру мен бекіту әдістері.Оқу процесін
оптималдандыру принципі бойынша (Ю.К.Бабанский) оқыту әдістері 5-ке
бөлінеді: сөзбен түсіндіру, көрнекілік, практикалық, репродутивтік,
ізденушілік әдістері.
Физика сабақтарында оқыту әдістері мен тәсілдерінің
түрлерін қолдану.
Оқыту әдістерін зерттеу - негізінен дидактиканың міндеті, ал жеке
пәнді оқыту, оның ішінде физиканы оқыту әдістемесінің мақсаты -
физика мазмұнының ерекшелік сипатына лайықты сабақта оқыту
әдістерінің тиімді тәсілдері мен методикалық амалдарын қолданудың
жолдары мен формаларын анықтау.
Оқыту әдістерін сабақта пайдаланудың жалпы әдістемесі
педагогика курсында түсіндіріледі. Физика сабақтарында көбінесе оқу
материалын ауызша сөзбен баяндау әдістері қолданылады. Бұл тәсілдер
сабақтарда әңгімелесу, әңгімелеу, түсіндіру, лекция түрінде
өткізіледі.
Әңгімелесу тәсілі бойынша сабақта мұғалім мен оқушылардың
сұрақ-жауабы арқылы оқу материалы ауызша баяндалып, түсіндіріледі.
Мұны, әсіресе, эврикалық әңгімелесуді, көп жағдайда төменгі
кластарда пайдаланған қолайлы.
Диалог түрінде жүргізілетін әңгімелесу тәсілі арқылы:
1) Физикалық заңдар (Паскаль, Ньютон заңдары) түсіндіріледі;
2) Физикалық құбылыстардың (диффузия, электромагниттік индукуия)
мәні ашылып, көрсетіледі;
3) Физикалық ұғымдар (үдеу, қуат, ішкі энергия) қалыптастырылады;
4) Оқу материалдары қайталанып, бекітіледі (қозғалыс мөлшерінің,
энергияның сақталу заңдары);
5) Оқушылардың алған білімдері, ебдейліктері, дағдылары
тексеріледі (Архимед күші, динамометрмен өлшеу);
Әңгімелесу арқылы өткізілген сабақтарда көбінесе оқушылар
тыңдайды, оқу жадыхатын меңгеру процесіне өздері де қатынасады,
демонстрацияланған құбылыстарды көріп бақылайды, мұның нәтижесінде
олардың сабақтағы белсенділігі жоғары болады және сабақтың үстінде
бөтен нәрсемен айналысуға болмайды. Бірақ, бұл тәсіл оқушылардың
практикалық ебдейліктері мен дағдыларын дамытуға қажетті жағдай
туғызбайды.
Әңгімелеу - оқу материалын сабақта, диалогсыз, тек
мұғалімнің өзінің үздіксіз сөзбен ауызша баяндау тәсілі. Мұндай
тәсілді өте-мөте мынадай жағдайда пайдаланған ұтымды болады:
1) Физикалық заңдар мен жаңалықтар (өнер тапқыштықтың) ашылу
тарихымен, физик–ғалымдардың өмірбаянымен оқушыларды таныстыру
қажет болғанда (бүкіл әлемдік тартылыс заңы, радионы ойлап
табу);
2) Ғылым мен техниканың жетістіктерімен, даму перспективаларымен
мектеп оқушыларын таныстырғанда (фотоэффект, атом электр
стансасы) ;
3) Физикалық заңдар мен құбылыстардың ғылымда, техникада, өмірде
қолдануын түсіндіргенде (спектр анализі, Архимед күші,
капиллярлық) табиғатта және техникалық қондырғыларда байқалатын
физикалық құбылыстарды баяндағанда (конвекция, шала
өткізгіштер).
Бұл тәсіл бойынша сабақта, ауызша баяндауды оқушылар
ұзақ уақыт бойы тыңдаудан жалығады, олардың белсенділігі төмен болады,
жалпы еңбектік және политехникалық ебдейліктері мен дағдыларын
дамыту мәселелері қалыс қалады. Сол себепті әңгімелеу және де
ауызша түсіндіру кездерінде оқу материалдары әр түрлі логикалық
формада, қызық, көрнекілік жолмен, олардың практикалық маңызы
көбірек ашылып көрсетілетіндей дәрежеде баяндалуы қажет.
Оқушылардың логикалық–танымдық және творчестволық ойлауы
мен қабілеттерін дамытуда сабақтарды проблемалық оқыту тәсілімен
өткізудің маңызы күшті. Мұның негізгі мәні – оқу материалын
түсіндіру үстінде проблемалық жағдай
(ситуациялар) туғыза білу. Негізінен, физикадан проблемалық оқытудық
формасын мынадай 4 деңгейде өткізудің мумкіндігі бар:
1) проблемалық баяндау - мұғалімнің проблеманы тұжырымдап,
оны өзінің шешуі, ғылымда оның қалай шешілгенін көрсету (атомның
және ядроның құрылысы) ;
2) проблемалық ситуация туғызып, оны оқушыларды қатыстырып
бірге шешу
(сұйықтардағы беттік керілу);
4) проблеманы мұғалімнің өзі тұжырымдап, шешуін оқушылардың
өздеріне ұсыну
(сұйық және газ тәрізді денелердің диффузиясы);
4) проблеманы тұжырымдап және оны шешуді оқушылардың
өздеріне беру
(денелердің суда жүзуі және батуы). Бұл тәсілді көбінесе
факультативтік сабақтарда, үйірме жұмыстарында пайдаланған да
орынды.
Физика сабақтары программалап оқыту жолмен де жетілдіріліп
келеді. Программалап оқыту принципінде, оқу материалы жеке
элементтерге (порцияларға) бөлініп, сыныптағы оқушылардың
қабілеттеріне қарай әрқайсысының өзіне тән сипатта және жылдамдықта
жасайтын оқу әрекетінің реті көрсетіліп, дер кезінде олардың
материалды қалай меңгергендігі туралы информация алып тұрарлықтай
арнаулы бағдарламамен (алгоритм) оқытылу көзделеді. Программаланған
оқулықтар мен тапсырмалар сызықтық және тармақтық принцип негізінде
дайындалады. Мұндай тәсілді пайдаланудың нәтижесінле оқу жадыхатын
бір оқушы шапшаң, ал басқа біреуі баяу меңгереді, оқушылардың өз
бетінше қолайлы жағдай туғызылады, олардың білімдері машинамен
обьективті тексеріледі және мұғалімге деген жеке басының наразылығы
- күдігі болмайды, сабақта электроникалық техника қолданылады.
Программалап оқыту мен оқушылардың білімін тексеру
арнаулы бағдарлама, тапсырма, программаланған оқулық, "оқытатын"
және "тексеретін" машиналар арқылы жүзеге асырылады. Өкінішке орай,
бұл тәсілдің оқушыларды сөйлетіп, өз ойын түсіндіре білуге,
мұғалімнің қарым- қатынасын дамытып, одан тәрбие алуға үйретудегі
рөлі төмен.
2-лекция. Физиканы оқыту әдістемесінің физикамен, философиямен,
педагогикамен байланысы. Физика курсының басқа пәндермен байланысы
Физиканы оқыту әдістемесі, ең алдымен, физика ғылымының зерттеу
әдістеріне және оның әдіснамасына сүйенсе, екіншіден, философия, педагогика
және психология ғылымдары дамып келеді.
Ол өзінің мақсаттары, зерттейтін мәселелері, пайдаланатын әдістері
бойынша физика ғылымына қарағанда, педагогика ғылымдарына бейімділігі мен
жақындығы анағұрлым көп. Сондықтан да, физиканы оқыту әдістемесі (сол
сияқты барлық пәндерді оқытудың әдістемесі де) педагогика ғылымдарының
құрамдас бір саласына жатады.
Физика әдістемесінің ғылыми-теориялық негіздері ретінде тоериялық
талдау, нобайлау, эксперимент, дара тұлға мен қарекетті дамыту теориялары,
таным мен сезу және ойлау процестері, дидактикалық принциптер,
педагогикалық және психологиялық заңдылықтар, бақылау, мектеп тәжірибесін
жинақтау, оқушылардың ойлауы мен еңбек ету ерекшеліктері, т. т.
пайдаланылады.
Физиканы оқыту әдістемесі курсын жан-жақты терең меңгеру
студенттерден оны физика, математика, материалдар технологиясы, оқытудың
техникалық құралдары және электронды-есептеуіш техникасы, философия,
педагогика, психология, гигиена, экология, т. б. Ғылымдармен тығыз
байланысты түрде оқуды қажет етеді. Себебі, физика және математика
ғылымдарын меңгермейінше, мектепте физика сабақтарын мұғалімнің өткізе алуы
мүмкін емес. Материалдар технологиямын, техникалық құралдар мен электронды
приборларды пайдалану арқылы физика сабақтарының политехникалық және
кәсіптік бағдарлық жақсартуға мол мүмкіндік туғызылады.
Оқушылардың дүниеге материалистік көзқарасы, олардың танымдық
қаракеті, дара тұлғаның қалыптасуы, т.т. философия курсымен байланысты
түрде жүзеге асырылады. Оқу- тәрбие жұмыстарының тәсілдері мен формаларын
жетілдіру педагогикалық принциптер мен заңдылықтарға, оқушылардың
психологиялық жас ерекшеліктеріне тікелей байлансты жүргізіледі. Сол
сияқты, физиканы оқыту әдістемесінің институттағы басқа да курстармен
байланыстары кең, әрі мол. Сондықтан бұл жағдай ұдайы ескеріліп отырылуы
тиіс.
Физиканы оқыту әдістемесі – күн сайын, ай сайын ұдайы жедел дамып
отыратын ғылым. Өйткені, оның дамуына тез ықпал жасайтын қайнар бұлағы мол.
Олар: физика мен философия, педагогика мен психология , техникалық құралдар
мен ЭЕТ, экология мен экономика ғылымдарының жетістіктері; мектепке
арналған бағдарламалар мен оқу құралдары; Үкіметтің мектеп туралы қаулы-
қарарлары; әдістемелік журналдар, физика мұғалімдерінің қоғамдары мен
қауымдастықтарының (ассоциацияларының), педагогтардың конференциялары мен
сьездерінің материалдары; озат физика мұғалімдерінің, жаңашыл
педагогтардың, авторлық мектептердің іс –тәжірибесі, т.т. Физика пәні
мұғалімі мұндай жадыхаттарды күн сайын үзбей қарап, үздіксіз оқып, танысып
отыруы қажет. Сонда ғана ол өз мамандығын күнделікті жетілдіріп отырады,
мектепте физиканы оқытуды заман талабы дәрежесін жүргізуге мүмкіндік алады.
3-лекция. Физиканы оқыту әдістемесінің орта мектептің қазіргі кезеңдегі
дамуына және міндеттері. Орта мектепте физиканы оқытудың негізгі
міндеттері: физикалық ғылымның негізін меңгеру, оқушылардың пайымдауы мен
танымдық қабілетін қалыптастыру.
Физиканы оқыту процесінде, әр мезетте, алға қойған міндетті оптималды
түрде шешу мақсатында мұғалім оған сәйкес оқыту әдістерін қолданумен қатар,
оны дұрыс ұйымдамтырып, нәтижелі өткізудің әр түрлі формаларын пайдаланады.
Оқыту әдістері мен оқыту процесін ұйымдастыру формалары бір-бірімен өзара
тығыз байланысты. Көп жағдайда, белгілі тақырыпқа сәйкес таңдар алынған
оқыту әдістері өтілетін сабақтардың құрылымын көрсетумен бірге (жаңа
сабақты түсіндіру немесе қайталау) олардың өткізілу формаларын да
(лабораториялық сабақ, семинар, конференция) анықтайды. Әдетте, оқыту
әдістері сабақтың мазмұнын баяндау тәсілдеріне байланысты болса, ал оқыту
процесінің формалары оқушылардың оқу қарекетін ұйымдастыруға тікелей
қатысты болып келеді.
Осы тұрғыдан мектепте физиканы оқытудың жүйесі сабақтан, кино-
телевизиялық лекциядан, оқу-өндірістік экскурсиядан, әртүрлі электронды-
кибернетикалық машиналардың жәрдемімен оқушылардың өз бетінше есеп
шығаруынан немесе твқырыпты пысықтауынан, оқу конференциясы мен
семинарлардан, физикалық практикумнан, оқушы жастардың өздігінен кітап-
оқулықпен немесе бақылау-тәжірибемен айналысып,жұмыс істеуінен тұрады.
Әрине,олардың ішіндегі ең негізгісі-сабақ.
Мұның ішіндегі физиканы оқытуды ұйымдастырудың сабақтан басқа
формаларының бәрі де, кейде класта, кейде кластан тыс жерде өткізілуі
мумкін.Мысалы,экскурсияны-өндіріс обьектісінде, физпрактикум мен семинарды-
жоғары және арнаулы оқу орындарында, оқу конференциялары мен кино-
телевизиялық лекцияларды-клубта немесе көрме залдарында,машинамен оқытуды-
өндіріс және ғылыми-зерттеу мекемелерінде, ал оқушылардың кітап оқуы,
тәжірибе-бақылауымен өз бетінше айналасуын-үйде, табиғат аясында, өндіріс
шеберханаларында өткізу тиімді. Мұндай жағдайларда, физиканы оқыту
процесінде әр түрлі әдіс-тәсілдер, оқытудың бірнеше формалары пайдаланылып,
оқушылардың біліп-тану іс-әрекеті де әр қилы сипат алып,жанданады.
Физиканы оқыту жүйесі, қазіргі информация көлемі үздіксіз ұлғайып бара
жатқан заманда, ұдайы жетілдіріп келеді. Мысалы, озат мұғалімдер физикалық
шығармашалақ сабақтардың сан алуан түрлерін ойлап шығарып, өз практикасында
қолданып келеді:оқытудың ұжымдық-топтық жүйесі, іскерлік ойын,өнертапқыштық
сабақ,жарыс сабағы, физикалық аукцион,компьютерлік сабақ, сабақта"жедел
жәрдем"көрсету,сабақта оқушылар жұмыстарының көрмесін ұйымдастыру,
конструкторлық және өнертапқыштық тапсырманы орындау т.с.с. Сондай-ақ
жаңашыл физик-мұғалімдер, оқушылардың сабақтағы оқу әрекетін белсенділігін
көрсету мақсатында, мынадай жаңа әдістемелік идеяларды ұсынып, оларды
практикада жүзеге асырып келеді: театрланған сабақ,пресс-конференция
сабағы,физикалық лото және теннис сабақтары,"экспресс-баға"және "Бұл
не,қайда,қашан?" атты сабақтар,лекция-парадокс т.с.с.
Физиканы оқытудың мұндай сан түрлі ұймдастыру формаларын нәтижелі жүргізе
білу, негізінен мұғалімнің басқарушылық ролі мен әдістемелік ебдейлігіне
байланысты екендігі даусыз факт. Өйткені, физиканы оқыту процесін
жоспарлаушы және ұйымдастырушы басты тұлға-мұғалім болып саналады.Істің
бәрін оның педагогикалық қабілеттілігі мен дидиктикалық шеберлігі шешеді.
Физикалық білімдердің құрылу ерекшеліктері.
Ойлау процесі қалыптастырылатын білімдер жүйесінің ерекшеліктеріне
байланысты жүргізілуі тиіс. Ендеше, жалпы философиялық мағынада білім деп
әлемді танып-білудің практикада тексерілген нәтижесін, қоғамның рухани
қазынасының жемісін айтамыз. Ал физикалық білім-бізді қоршаған табиғатты
зерттеп-тану процесінің қорытыныдысы.Физикалық білімдердің логикалық жүйесі
эмприкалық және теориялық дәрежеде құрылады.
Эмприкалық физикалық білімдер тәжірибенің нәтижесінен (ғылыми
фактыдан), ұғымдардан, заңдардан құралады. Мысалы,физикалық эксперимент пен
өлшеулер жүргізу арқылы Бойль-Мариотт (pV=const), тізбектің учаскесі үшін
Ом (I=UR) заңдары анықталған; И.Ньютон гравитациялық құбылысты сандық
жағынан сипаттау үшін"күш" деген, ал өзара әсерлескен денелердің инерттік
қасиеттерін түсіндіру мақсатында "масса" деп аталатын ұғымдарды ендірген.
Әдетте, физикалық құбылыстардың әр түрлі көптеген белгі-сырлары болады, бұл
олардың кейбір қасиеттерін бөліп алып зерттеуге қиындық туғызады. Сол үшін
физикада ерекше идеализация әдісі(идеал газ, материалдық нүкте,
математикалық маятник т.б.) қолданылады.
Теориялық деңгейдегі физикалық білімдер жүйесі теориялар мен
негізгі идеялардан, принциптер мен гипотезалардан (жорамалдардан) түзіледі.
Мысалы, М.Фарадей мен Дж.Максвелдің электромагниттік өрісі теориясы
тікелеей тәжірибе нәтижелерінен алынған жоқ, оның идеал образы теориялық
тұрғыда жасалынған. Физикалық теорияның құрылымы үш бөліктен (негізгісі,
ядросы, қорытындысы) тұрады. Оның негізінде идеализацияланған обьект,
физикалық шамалар кіреді. Мысалы, электрондық теория үшін абстракты
электрон газы, кванттық электродинамика үшін гармониялық осциллятор жүйесі
алынған. А.Эйнштейн айтқандай, тәжірибелердің нәтижелері (фактылардың)
негізінде теория құруға және оның күрделі теңдеулерін жасауға болмайды, бұл
әрине, скелет-сүйектерінен тірі организмді құрастырып жасауға болмайтыны
сияқты іс. Физикалық теорияның ядросы математикалық тіңдеулермен
өрнектелген заңдардың жүйесінен, постулаттардан, принциптерден құралады.
Мысалы, классикалық механиканың ядросы-Ньютон, элетродинамика ядросы-
Маквелл, релятивистік емес және релятивистік кванттық механика ядролары-
Шредингер және Дирак, жалпы салыстырмалық теория үшін-Эйнштейн теңдеулері.
Энергияның сақталу және айналу заңдары, салыстырмалық және симметрия
принциптері,статикалық және кванттық концепциялар фундаментальды
теориялардың құрамды бөліктеріне мысал бола алады.
Фундаментальды концепциялар мен теориялардыі негізінде физикалық
нысандар (обьектілер) мен құбылыстардың жиынтығын қамту, олардың моделін
жасау және қолданылу шекараларын анықтау-теориялық физикалық ойлаудың
ерекшелік белгілері.
Оқыту процесінде оқушылардың физикалық ойлауын дамыту.
Оқушылардың физикалық ұғымдарды түсініп, талдап ұғуы олардың
логикалық және диалектикалық ойлауын дамытуға зор ықпал етті.Академик С.И.
Вавилов айтқандай, физикалық ойлауға дағдылану керек, оған көп жаттығу мен
ұзақ үйренудің нәтижесінде қол жеткізуге болады, бұл физиканы оқытудың ең
басты міндеттерінің бірі болуы тиіс.
Физика-табиғат туралы ғылым. Оның басты мақсаты-заттар мен
денелердің,құбылыстар мен процестердің негізгі қаситеттерін біліп-тану,
табиғат құбылыстарының заңдылықтарын зерттеу. Сабақта мұндай танымдық
процесс оқушылардың физикалық ойлауын дамытуды қажет етеді. Бұл үшін оқыту
процесінде анализ және синтез, салыстыру мен аналогия, классификация және
жүйелілік (систематизация), абстракция және жинақтап қорытындылау сияқты
логикалық ойлау операцияларын пайдаланамыз. Демек, физикны осындай
логикалық талапқа сай оқытып, физика ғылымы негіздерінің логикалық жүйесін
ашу арқылы оқушы жастардың физикалық ойлауы дамытылады. Бұл әрине,алдымен
мұғалімнің физикалық білімдер жүйесі мен оның құрылымының ерекшелік
сипаттарын білуін қажет етеді.
Оқушылардың физикалық ойлауын дамытуда, В.И.Ленин айтқандай, ең
алдымен оларды диалектикалық ойлауға, яғни физикалық құбылыстар сырының
қалай ашылғандығына (мысалы,архимед күші,элетромагниттік толқын, радио
байланыс) үйретіп, әлі шешілмеген мәселелердің зерттеліп толық білімге
айналатындығын (атомның және ядроның құрылысы, ғарыш кемелерін ұшыру,
телевизиялық хабар беру т.б.) түсіндіріп, физикалық заңдылықтардың өзара
байланысын (газ заңдары, уранның тізбекті реакциясы т.б.) ашып көрсетуіміз
керек.
Мектепте физиканы оқыту кезінде оқушыларды логикалық ойлаудың
негізінен мынадай түрлеріне үйретуіміз керек:
1. физикалық ойлау;
2. ғылыми-техникалық ойлау;
3. диалектикалық ойлау;
4. индуктивтік ойлау;
5. дедуктивтік ойлау;
6. абстракты ойлау.
Әрине, мұның бәрі бір саьақта немесе бір тарауды оқытумен бітетін іс
емес, мұны оқушылардың мектепті бітіргенге дейін дамытылатын қабілеттері
деп түсінуіміз тиіс.
1.Физикалық ойлау деп оқушылардың:
а) физикалық құбылыстарды бақылау,
ә) күрделі құбылыстарды құрамды бөліктерге жіктеу,
б) олардың арасындағы өзара байланыстар мен қатынастарды анықтау,
в) физикалық құбылыстар мен шамалардың арасындағы сандық және сапалық
байланыстарды тағайындау,
г) физикалық теориялардан шығатын салдарларды көре білу,
д) физикалық білімдерді практикада қолдана білу ебдейліктерін дамытуды
түсінеміз. Мұның сапалық дәрежесін оқушылардың мынадай іс-әрекетінен көруге
болады: 1) ой еңбегін жеңілдететін логикалық тәсілдерді қолдана білуі, 2)
физикалық формулалардың дұрыстығына сеніп, текмере білуі, 3) есеп шығаруда
тиімді тәсілдерді дұрыс таңдап ала білуі, 4) физикалық шамалардың өлшем
бірліктерін тексере білуі, 5) физикалық заңдылықтардың өмірде қолданылуын
түсіндіре білуі.
Физикалық ойлаудың осы көрсетілген жүйелілігі бойынша, мысал үшін,
фотоэффект құбылысын,жылудың механикалық эквивлентін (c=AO), т.б. талдауға
болады.
5) Оқушылардың ғылыми-техникалық ойлауы физика мен математиканың
арасындағы терең байланысты таба білуге, олардың техникада қолдану
мүмкіндіктерін алдын ала болжай білуге, физикалық идеялардан түрлі
техникалық конструкциялар мен модель схемаларды жасай білуге үйреьу
арқылы дамытылады.Бұған шала өткізгіштер мен электромагниттік толқын
теорияларын мысал ретінде алуға болады, себебі, оның негізінде
электрониканың және радио-телевизиялық техниканың қарыштап дамығаны
белгілі.
6) Табиғаттың обьективтік заңы-энергияның сақталу және айналу заңы-
мектепте оқытылғанда, табиғат құбылыстарының өзара байланыстылығы,
материя қозғалысы формаларының өзгеруі, энергияның сақталуы туралы ол
заңның негізгі идеясы оқушылардың диалектикалық ойлауын дамытуға
қолайлы мүмкіндік туғызады. Физикалық құбылыстардың арасындағы
байланыстардың себеп-салдарын анықтай білуге үйрету- оқушылардың
диалектикалық ойлауын дамытуға өте пайдалы әдістемелік
тәсіл.Мысалы,капиллярлықтың себебі-сұйықтардың беттік керілу
құбылысы, жарық жылдамдығының бір ортадан екінші ортаға өткендегі
өзгеруі-күш әсерінің салдары, ал ауа салмағының салдары-атмосфералық
қысым болып саналады; физикалық парадокстар мен софизмдерді шешу де-
бұл мақсат үшін әсерлі тәсілдің бірі.
7) Оқушылардың индуктивтік ойлауы логиканың синтездік (жалқыдан жалпыға
көшіп, жинақтау) тәсілі негізінде дамытылады.Мысалы, балалардың жұқа
резеңке шарларын, футбол мен машина баллонының камераларын насоспен
үрлеп толтыруы, сабын суы көпіршіктерінің шығаруы, Паскаль
шарымен(сумен және түтінмен толтырылған) тәжірибе жасауы арқылы жеке
фактыларды қорытып, Паскаль заңын түсіндіріп, оның тұжырымдамасын
береміз.
8) Анализ (жалпыдан жекеге көшу арқылы талдау) тәсіліне сүйеніп
оқушылардың дедуктивтік ойлауын дамытуға болады.Мәселен, Паскаль,
Бернулли, Ленц заңдары энергияның сақталу және айналу заңының дербес
түрі ретінде қорытылып шығарылады.Ньютон заңдары, қозғалыс мөлшерінің
сақталу заңының жеке дербес түрі ретінде қарастырылады; Бойль-
Мариотт, Гей-Люссак, Шарль заңдары-газдың кинетикалық теориясының
дербес түрі.
Ойлаудың аналитикалық және синтетикалық физикалық есептерді шығаруда да
көп қолданылады. Индуктивтік ойлауды дамытуда бақылаудан және зерттеуден
алынған фактілерді қорытындылаудың (элементар бөлшектердің қасиеттері,
электролиз туралы Фарадей заңдары т.б.) маңызы зор. Дедуктивтік ойлауға
дағдыландырда физикалық құбылыстарды классификациялау мен жүйелеу,
салыстыру мен аналогия(ұқсату) тәсілдерін пайдалануда тиімді. Мысалы,
физика сабақтарында термометрлердің, насостардың, механикалық
қозғалыстардың түрлері, тегі,класы бойынша классификациясы беріледі. Мұны
тақтада мынадай әр түрлі формада сызып көрсеткен жөн.
4-лекция. Қазіргі кездегі физиканы оқыту тұжырымдамасы. Мектеп физика
курсын игерудің бірінші, екінші сатылық жүйесі және мазмұны.
Мектеп физика курсы негізінен мынандай дидактикалық принциптердің
талаптарына сай құрылады.
1) ғылымылық принцип, яғни мектепті физика курсы мазмұнының физика
ғылымдарының даму деңгеіне сәйкес келуі. Демек, физика курсындағы
анықтамалар мен ғылыми терминдер, тұжырымдар мен заңдар қазіргі физика-
техникалық көзқарастар тұрығсынан түсіндірілуі қажет. Мысалы, қазыргі кезде
"массаға - инерция өлшемі" (бұрын "масса - заттың мөлшері" деп келсек),
"жылу мен жұмысқа - энергияның берілу процесі" деген жаңаша анықтамалар
беріледі; "Салмақсыздық", "аса салмақ", "дененің тыныштық күйіндегі және
белгілі бір жылдамдықтағы массасы", "жылулық қозғалыс", "ішкі энергия"
деген сияқты жаңа физикалық терминдер ендірілген; жарық- сәуле, толқын,
корпускула, материяның бір түрі мағынасында түсіндіріледі; Архимед, Гей-
Люссак заңдары жеке дара физикалық заңдарға жатпайды, олар қазыр Паскаль,
Менделеев - Клайперон заңдарының салдары ретінде ғана қарастырылады;
"сұйыққа батырылған дене өзінің салмағын жоғалтады" деген ескі тұжырым қате
түсінік деп есептелінеді. Сондай-ақ, физика мен техниканың соңғы
жаңалықтары (кванттық генератор, элементар бөлшектер, т.т.) мектеп физика
курсында қарасытырылып отыруы тиіс.
2) Жүйелілік принцип, ол - мектеп физиа курсының мазмұны, жеке
тақырыпта, әр тарауда, кез келген сыныпта үнемі оңайдан бірте- бірте қиынға
ауысып отыруы талап етіледі.
3) Мектеп физика курсының мазмұны әр сыныптың оқушыларының жас
ерекшеліктеріне сәйкес келу принципі (физологиялық- психологиялық
принцип).
4) Физиканың өмірмен, техникамен, қазіргі өндіріс технологиясымен
тығыз байланысты дәрежеде түсіндірілуі (политехникалық принцип).
5)Тарихи принцип.
6) физиканың басқа мектеп пәндерімен пәнаралық байланысының жүзеге
асырылуы (пәнаралық байланыс принципі). Мысал үшін физиканың математикамен
пәнаралық байланысының қажеттігін ғана атап көрсетейік.
а) Физикалық заңдарды математикалық формулалармен дәл
өрнектейді (p=mv; F=kq1q2r2; т.т.)
ә) Физикалық заңдылықтарды математикалық жолмен қорытып
шығару қажет (Линзаның формуласын қорыту).
б) Тікелей өлшеуге болмайтын жағдайларда кейьір физикалық
шамалардың мәнін табу үшін (Жер мен Күннің ара қашықтығын
анықтау).
в) Қорытылып шығарылған формуланы басқаша түрлендіру мақсатта
(p=nkT p=23 nE және
p=13 mnv2).
г) Физикалық есептерді шығару үшін.
Дидактиканың осы талаптарына сәйкес мектеп физика курсы радиалдық,
концентрлік және басқыштық принциптері негізінде құрылып келді.
Оқу материалы радиалдық принцип бойынша құрылғанда, оқушы физиканың
әр бөлімін, курстың бұкіл өту мерзімінде, бір-ақ рет түгелдей оқып, оған
қайта қайрылмай үзіліссіз ілгері жылжып отырады. Мысалы, "Механиканың"
барлық тарауларын оқушы 7-сыныпта бітіріп, басқа сыныптарда оны еш уақытта
да қайталамай, келесі сыныпта "Молекулалық физика", онан әрі
"электродинамика" , т.б. бөлімдерін оқып тауысып, "түзу сызық бойымен
жүріп" отыратын болады. Бұл принцип физиканың өзіндік ғылыми ерекшелігінен
және университеттік оқыту әдісінен алынып, мектеп өміріне ендірілген.
Мұндай принциптің негізгі кемшілігі - әр сабақта ұдайы "жеңілден бірте -
бірте қиынға көшіп отыру " деген дидактикалық шарт орындалмайды. Сол
себепті, мысалы 7-сыныпта "Механика" бойынша өтілетін алғашқы сабақтар
оңай болса, кейінгі көп сабақтардағы оқу материалдарын оқушылардың түсінуі
қиындайды. Сондықтан, қазіргі кездегі мектеп физика курсын құруда радиалдық
принцип қолданылмайды.
Осы кездегі мектеп физика курсын құруда концентрлік принцип ішінара
пайдаланылады. Бұл принциптің мәні- физиканың әр бөлімінен оңай
материалдарды теріп алып, оларды бірінші басқышта өтуді ұсыну, ал жеке
бөлімдердің қалған қиын материалдары екінші басқышта өтілуі үшін теріп
алынады. Мұндай жағдайда, мысалы "Механика" бөлімінің материалдары 7- және
9- сыныптарда екі рет қайталанып түсіндірілетін болады да, уақыт
үнемделмейді.
Қазіргі мектеп физикасы басқыштық принципке сүйеніп құрылған. Бұл
принцип бойынша, физиканың барлық бөлімдеріндегі өтілетін оқу материалдары
қиындықтарына байланысты екі бөлікке іріктелініп алынады да, оның бірінші
оңай бөлігі төменгі басқышта, ал олардың қиындары (екінші бөлігі) екінші
басқышта - жоғары сыныптарда оқытылатын болады. Концентрлік принциптен
мұның артықшылығы - бір-қатар материалдар тек бірінші басқышта (Мысалы,
Паскаль заңы, Архимед күші, т.т.) өтіледі. Сондықтан мұнда радиалдық және
концентрлік принциптердегі кемшіліктер ұшыраспайды. Басқыштық бағдарлама
бойынша тоғызжылдық мектепті бітірген оқушылар физиканың барлық
бөлімдерімен танысып, техникум-училищелерге түсіп, орта арнаулы білімді
мамадықтарды игеруге мүмкіндік алады.
Мектептегі білім беру ісінде физика пәнінің алатын орны, физика
ғылымының қазіргі қоғам өміріндегі маңызымен,оның ғылыми-техникалық
прогрестің даму қарқынына тигізетін шешуші ықпалымен анықталады.
Физиканың табиғатты танып білуде, философияда,қазіргі кездегі
техниканы танып білуде, сонымен бірге химия, биология, астрономияда алатын
орны ерекше. Сондықтан да физика мектепте политехникалық білім беретін пән
болып табылады.
Бірнеше ғасырлар бойы физика математиканы тек өзінің есептерін шешу
ушін пайдаланып келсе, енді физиканы пайдаланып математиканың сан-алуан
есептерін шешетін информатика-электрондық техника өсіп жетілуде.Басқа
ғылымдармен тығыз байланысына қарай ғылымның жаңа салалары-
астрофизика,биофизика,геофизика, косманавтика т.б.ғылымдар дамып жетілуде.
Бағдарлама оқушылардың қандай білім алу керектігін,ал оқытушылардың
оқушыларға қандай білім беу керектігін анықтайтын іс қағазы. Ал физика
кітабын жазатын авторлар да осы бағдарламаға сәйкестендіріп жазады.
Бағдарлама мемелекеттік іс қағаз болып табылады.Оны орындау міндетті
және де бұл барлық мектептерде бірдеі білім алуға көмектеседі.
Физика ғылымының алға дамуына байланысты,оның техника мен өндірісте
қолдануына қарай бағдарламада өзгерістер болып тұрады.Сондықтан да физика
курсын құру мүмкіншіліктеріне көңіл қойған жөн.Физикадан оқу материалдарын
алған кезде мына жағдайларды ескерген жөн:
1.оқушылардың жас ерекшеліктері мен ғылыми түрде түсіндіру сәйкестігі
2.қазіргі кездегі ғылымға сәйкестігі-теория мен практиканың арасында
алшақтық болмау керек
3.физиканың басқа пәндермен байланыстылығы физикадан керекті материалдарды
іріктеп алғаннан кейін енді оларды жылдарға бөліп дайындай керек.Мұнда
оқушылардың жас ерекшеліктеріне және физика бөлімдерінің бір-бірінен кейін
оқытылуы ескеріледі.
Біздің елімізде физиканы оқыту әдістемесінің үш түрлі өзгерісі болды:
1.сызықты.
2.шеңберлі.
3.сатылы.
Сызықты түрдегі құрылымы-мұнда әрбірфизика бөлімі толық оқытылып,онан
кейін қайталанбайды.Сырт қарағанда мұндай құрылым дұрыс болғанымен,
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, психологиясына көңіл аударылмайды.
Жасалған тәжірибелерге қарағанда кейбір физикалық ұғымдар мен
заңдылықтарды тусіну үшін бақылап көріп, тәжірибе жасап,сонан кейін ғана
оны түсінуге болатынын дәлелденді. Мысалы: төменгі класс оқушылары алдымен
механика бөлімін, кинематика мен динамиканы оқып үйреніп, одан кейін
жоғарғы класстарда жылу құбылыстарын, электрлік құбылыстарды оқуына тура
келген болар еді. Оның үстіне сызықты оқу құрылымы математикадан да арнайы
дайындықты керек етті.
Шеңберлі құрылымы-мұнда керісінше физиканың барлық бөлімдері 2 реттен
қайталанып оқытылуы. Төменгі класстарда физика бөлімінің ең қарапайым
ұғымдары,ал жоғары класстарда барлық бөлім тереңірек оқытылады.Бұл
құрылымның жақсы жағы барлық материалдар ең алдымен қарапайым болып бірте-
бірте қиындауында, ал кемшілігі бір оқытылған материал қайталанған кезде
оған деген оқушылардың қызығушылығы кемитіні.
Қазіргі кедегі мектепте физика курсы классикалық немесе жаңа физика
(кванттық) болып екіге бөлініп оқытылмайды.Бұл екеуі бірігіп тұтас бөлім
құрады.Сондықтан да жаңа физиканың кейбір негізгі тәжірибелері,ұғымдары
мектеп физикасына енгізілген. Классикалық физика қазір де өзінің танымдық,
практикалық маңызын жойған жоқ.
Мысалы: салыстырымдылық теориясын кванттық физиканы түсіндірген кезде
макроскопиялық түрде толық адамның көз алдына елестете отырып түсіндіру
мүмкін емес. Оны кейде адамның ойына сыйымсыз, қиял деп те қарайды.
Мұндай материалды классикалық физикадан кейін түсіндірген кезде оқушылырдың
ұғуы қиындайды және де жетістіктерге жете бермейді. Сондықтан да қазіргі
кезде оның құрылысынан бастайды.Алдымен оны молекулалық, атомдық, ядролық,
электрондық тұрғыдан қарап түсіндіреді. Мысалы:жылу құбылысын қарастырғанда
заттың молекулалық,электрлік құбылыстарда-атомдық,электрондық, жарық
құбылыстарын түсіндіргенде-электромагниттік толқындарды т.б.
Классикалық физика мен кванттык физиканы біріктіріп тұтастай оқытуы
молекуланың, атомның, электронның және де басқа элементар бөлшектердің
магнит, электр өрістерінен тек болжам емес материалды өмірде бар екені
дәлелденгеннен кейін ғана іске асты.Яғни микромеханизмдердің
құбылысын,қозғалыс заңдылықтарын түсіндіру мектеп бөлімінде(физиканың) іске
асты. Мысалы: VII класта заттың молекулалық құрылысы оқытыла бастады.
Бірінші сатыда физикада заттың молекулалық құрылысын және қозғалысын
оқытудан басталады. Осыдан кейін механикалық қозғалыс, жылдамдық, өзара
әсер, масса, инерция, тартылыс құбылысы оқытылады. Салмақ пен деформацияны
өткен кезде күш туралы ұғым енгізіліп,оны өлшеу жолдары қарастырылады.
Молекулалардың өзара әсері арқылы газдың қысымы және Паскаль заңы (сұйықтар
мен газдарға арналған) түсіндіріледі. Атмосфералық қысым гидро статиканың
түсініктері де Паскаль заңынан кейін беріледі.Архимед заңы осы құбылыстарды
оқып үйренгеннен кейін оқытылады(салдары ретінде).
VIII класта оқушыларды электр құбылыстарымен таныстыру басталады.Мұнда
да молекулалық физиканың кейбір элементтеріберіледі.Мысалы:оқушылар ға жылу
құбылыстарын, ішкі энергияны түсіндіреді.
Электр құбылыстарын оқытқан кезде атомның құрылысымен танысып,
электрон ұғымын енгізіп оқытылады.Электр тарауында ток күші,
кернеу,кедергі, тізбек бөлігі үшін Ом заңы өтіледі. VIII класс
электромагниттік құбылыстарды тек сапалық түрде ғана қарастыруымен
аяқталады.
Оқытудың екінші сатысында механика, молекулалық физика,
электродинамика, оптика, атомдық және ядролық физика оқытады.
5-лекция. Мектеп физика курсының өркендеу мүмкіндігі. Физиканы оқытудың
химиямен, биологиямен, математикамен, қоғам танумен және оқу
шеберханасымен, өндірістегі оқушылардың еңбегімен байланысы. Пән аралық
байланыстың әдістемелік және дидактикалық мағынасы.
Оқу пәндері арасындағы байланыс тиісті ғылымдар арасындағы байланыстың
көрінісі болып табылады, бұл ғылымдардың әрқайсысы өз саласында объективті
өмір сүретін бірыңғай материалдық дүниені зерттейді.
Ғылым дамуының қазіргі кезеңі ғылымдар арасындағы барған сайын ұлғайып
отырған байланыспен және ғылымдардың өзара сабақтасуымен және әсіресе
математика мен физиканың білімнің басқа салаларымен байланысымен
сипатталады. Мәселен, соңғы жылдары физиканың, биологияның, психологияның,
математиканың, радиоэлектрониканың және басқа ғылымдардың деректерін
инженерлік-техникалық міндеттерді шешу мақсатында тірі организмдерді
зерттеу үшін пайдаланатын бионика ғылым пайда болды.
Оқу пәндері арасында байланыс болудың кажеттілігі сондай-
ақ оқытудың дидактикалық принциптерінен, оқушылардың диалектикалық-
материалистік көзқарасын қалыптастыру мен тәрбие беру міндеттерінен
туындайды.
Пән аралық байланыстар оқушылардың табиғат құбылыстары туралы тұтастық
түсінігін қалыптастыруға себін тигізеді, оқушылардың өздерінің білімдерін
әр түрлі оқу пәндерін оқып үйрену кезінде және қоғамдық пайдалы еңбекте
пайдалануларына көмектеседі.
Физика курсы үшін уақыттық байланыстардан табиғат тану және математика
курстарымен болып өткен байланыстары ерекше маңызды. Атомның құрылысын оқып
үйренумен байланысты физиканың химиямен ілеспелі байланыстары зор маңызға
ие болады.
Информациялық байланыстардан ұғымдық және теориялық байланыстардың
маңызы анағұрлым зор.
Физика сабақтарында көптеген пәндер үшін, әсіресе химия мен биология
үшін, үлкен мәні бар материал оқып үйреніледі, бұл пәндер физикалық
теорияларды, заңдарды және табиғат құбылыстарын зерттеуде физикалық
методтарын пайдаланады. Физика сабақтарында оқушылар еңбек жолында және
басқа пәндерді оқып үйрену кезінде қажет болатын бірқатар практикалық
дағдылар мен шеберліктерге ие болады. Пән аралық байланыстар физиканы
ойдағыдай оқып үйрену үшін де дәл сондай дәрежеде кажет.
Пән аралық байланыстарды ойдағыдай жүзеге асыру бүкіл оқытушылар
ұжымының жұмысын жөнге салуға, бірыңғай талаптар қоюға және әр түрлі
пәндерді оқыту стиліне байланысты. Пән аралық байланыстарды жүзеге асыруда
төмендегі негізгі бағыттарды бөліп көрсетуге болады:
-бір пәндерді оқып үйрену окушылардың басқа пәндерді үйренуге
дайындалуына жәрдемдесетіндей болуын есепке алып, әр түрлі пәндерді оқып
үйренуді уақыт жағынан үйлестіріп отыру;
-оқушылардың ғылыми ұғымдарын дамытудағы және олардың бойында
жинақталған шеберліктер мен дағдыларды қалыптастырудағы сабақтастық;
-жалпы ұғымдарды, шеберліктерді және дағдыларды қалыптастыруда
бірыңғай тұрғыны жүзеге асыру ;
-білімдерді менгеруге және жалпы шеберліктер мен дағдыларға ие болуға
қойылатын талаптар бірлігі;
-бір пәнді оқып үйренгенде оқушылардың басқа оқу пәндерін окып үйрену
процесінде алған білімдерін, шеберліктері мен дағдыларын кеңінен пайдалану;
-шектес пәндер сабақтарында бір ғана мәселелерді оқып үйренудегі
қайталаушылықты жою;
-әр түрлі ғылымдарда қолданылатын зерттеу методтарының ортақтығын
көрсету және олардың ерекшелігін ашу;
-әр түрлі пәндер (физика химия, биология, география және т. б.)
сабақтарында оқып үйренілетін құбылыстардың өзара байланысын ашу,
материялық дүниенің бірлігін көрсету.
Мектепте ғылым негіздерін оқып үйрену процесінде пән аралық,
байланыстарды жүзеге асыру тәсілдері алуан түрлі. Физиканы оқып үйренудің
алғашқы кезеңінде төмендегі тәсілдерді ұсынуға болады:
-жаңа материалды оқып үйренуге байланысты оқушылардың бұрын басқа
пәндер сабақтарында алған білімдерін пайдаланады (мысалы, VІI сыныптағы
физика сабақтарында қысым ұғымын қалыптастыру кезінде тура және кері
пропорционалдық тәуелділіктер туралы білімдерді пайдалану); оқушылардан
басқа оқу пәндерін (мысалы, химия мен биологияның) оқып үйренген кезде
алған білімдерін қолдануды талап ететін есептер шығару; білімдерін
комплексті қолдануды талап ететін эксперименттік жұмыстарды орындау; пән
аралық сипаттағы экскурсиялар өткізу (мысалы, физика мен биология бойынша
табиғатқа экскурсиялар жасау, физика мен химия бойынша өндіріс орындарының
электролиттік цехына экскурсия жасау);
-қорытындылау сипатындағы қайталау, мұнда әр түрлі пәндерді оқып
үйрену кезінде белгілі бір мәселелер жөнінде алған білім бір тұтас етіп
біріктіреді (мысалы, оқушылардың физиканы, химияны және биологияны оқып
үйрену процесінде энергия туралы алған білімдерін қорытындылау, соның
нәтижесінде оқушылар энергияның сақталу және айналу заңын неғұрлым толық
және терең түсінуге жетеді).
Физика курсының математикамен байланысы. Қазіргі физика математикамен
тығыз байланысты дамуда. Математика - бұл тек физиканың тілі ғана емес,
...бұл тіл қосу пайымдау, бұл бейнебір бірлікте алынған тіл мен логика".
Математикалық әдістерді тәжірибелік материалды өңдеу үшін де, сонымен
бірге теорияларды талдап жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz